Geweibijlen en andere bot- en geweiwerktuigen uit het Scheldedal

Geweibijlen en andere bot- en geweiwerktuigen uit het Scheldedal.

COLLECTIE MAERTENS DE NOORDHOUT UIT HET BIJLOKE MUSEUM IN GENT.

Leen Dierckx Master Archeologie Promotor: Prof. Dr. Ph. Crombé Academiejaar: 2008-2009.

Geweibijlen en andere bot- en geweiwerktuigen uit het Scheldedal. Collectie Maertens de Noordhout uit het Bijloke Museum in Gent.

Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE ................................................................................................................ 1 ABSTRACTS ............................................................................................................................ 7 1.

INLEIDING ...................................................................................................................... 8

2.

GEWEI EN ZIJN GEBRUIK IN DE PREHISTORIE .............................................. 10

2.1.

Wat is gewei? .............................................................................................................. 10

2.1.1.

De groei van het gewei ......................................................................................... 12

2.2.

Waarvoor gebruikte men gewei? .............................................................................. 14

2.3.

Vindplaatsen van geweibijlen .................................................................................... 15

2.3.1.

Spoolde, De Gaste, de IJsselmeerpolders en aangrenzende gebieden ................. 18

2.3.2.

Hoge Vaart-A27 ................................................................................................... 19

2.3.3.

Hardinxveld .......................................................................................................... 20

2.3.4.

Schipluiden ........................................................................................................... 23

2.3.5.

De Leine vallei bij Hannover ............................................................................... 23

2.3.6.

Friesack site 4, Kr. Havelland .............................................................................. 24

3. 3.1.

ANALYSE ....................................................................................................................... 26 Typologie ..................................................................................................................... 26

3.1.1.

De Laet en Desittere: ............................................................................................ 26

3.1.2.

Hurt: ..................................................................................................................... 28

3.1.3.

Smith .................................................................................................................... 33

3.2.

Datering ....................................................................................................................... 35

3.2.1.

Tijd en cultuur ........................................................................................................ 35

3.2.2.

AMS-datering ......................................................................................................... 37

3.2.2.1.

Groot-Brittannië ..................................................................................................... 37

3.2.2.2.

Vlaanderen .............................................................................................................. 41

3.3.

De vervaardiging van geweibijlen ............................................................................. 43

3.4.

Functiebepaling .......................................................................................................... 47

3.4.1.

Functiebepaling op basis van context................................................................... 47

3.4.2.

Gebruikssporenanalyse en experimental archaeology ......................................... 48

4. 4.1.

3.4.2.1.

Hardinxveld ...................................................................................................... 48

3.4.2.2.

Schipluiden ....................................................................................................... 50

3.4.2.3.

Lejre ................................................................................................................. 51

3.4.2.4.

De Leine vallei ................................................................................................. 53

3.4.2.5.

Conclusie .......................................................................................................... 55

DE GEWEIBIJLEN UIT HET SCHELDEDAL ......................................................... 56 Collectie Maertens de Noordhout in het Bijloke Museum ..................................... 56 2

4.1.1. 4.2.

Publicaties ............................................................................................................... 56 Beschrijvingen van de geweibijlen en andere werktuigen uit gewei of bot........... 57

4.2.1.

Basisbijlen ............................................................................................................ 57

5082 .................................................................................................................................. 58 5084 .................................................................................................................................. 59 5085 .................................................................................................................................. 60 5086 .................................................................................................................................. 61 5088 .................................................................................................................................. 62 5104 .................................................................................................................................. 63 5105 .................................................................................................................................. 64 5108 .................................................................................................................................. 65 5110 .................................................................................................................................. 66 5117 .................................................................................................................................. 67 5119 .................................................................................................................................. 68 5122/40 ............................................................................................................................. 69 4.2.2.

Volgtakbijl of T-bijl ............................................................................................. 70

5093 .................................................................................................................................. 70 4.2.3.

Werktuigen uit de geweistang of geweitakken .................................................... 71

5095 .................................................................................................................................. 73

3

5097 .................................................................................................................................. 74 5098 .................................................................................................................................. 75 5100 .................................................................................................................................. 76 5083 .................................................................................................................................. 77 5099 .................................................................................................................................. 79 4.2.4.

Oogtak-bijlen ........................................................................................................ 80

5118 .................................................................................................................................. 80 5120 .................................................................................................................................. 82 4.2.5.

IJstakken of volgtakken ........................................................................................ 84

5113 .................................................................................................................................. 84 5114 .................................................................................................................................. 85 5121 .................................................................................................................................. 86 4.2.6.

Y-vormige takken ................................................................................................. 88

5091 .................................................................................................................................. 88 5092 .................................................................................................................................. 89 4.2.7.

Spits met weerhaken............................................................................................. 91

10369 ................................................................................................................................ 91 4.2.8.

Vishaak ................................................................................................................. 97

5111 .................................................................................................................................. 97

4

4.2.9.

Benen priem ......................................................................................................... 99

5122/31 ............................................................................................................................. 99 4.2.10.

Benen beitel ........................................................................................................ 100

5103 ................................................................................................................................ 100 4.2.11.

Geperforeerde slagtand ...................................................................................... 102

5081 ................................................................................................................................ 102 4.2.12.

Geperforeerd metapodium.................................................................................. 103

5089 ................................................................................................................................ 103 4.3.

Besluit collectie Maertens de Noordhout ............................................................... 105

4.4.

Vergijking van de collectie Maertens de Noordhout met enkele andere collecties

uit het Scheldedal ................................................................................................................. 106 5.

BESLUIT ...................................................................................................................... 110

6.

LIJST VAN ILLUSTRATIES .................................................................................... 113

7.

BIBLIOGRAFIE: ......................................................................................................... 117

BIJLAGEN ........................................................................................................................... 121

5

Met dank aan het Bijloke Museum in Gent.

6

Abstracts English: The collection antler tools of Maertens de Noordhout, in possession of the Bijloke Museum in Ghent consists of some interesting pieces. It concerns 32 artifacts, with a dominance of base axes (n= 12). Besides antler axes the collection contains also a barbed point, a fishing hook and some bone tools. Antlers contain a lot of collagen witch is flexible and remains strong under pressure, that’s why it has been considered very suitable for the construction of axes, adzes, picks and other tools since the Mesolithic and Neolithic. Antler is frequently preserved in rivers and other waterlogged contexts. There are some noteworthy sites known, some with an exceptionally good stratification and dating, who can be useful for comparisment to the pieces of the collection with. Besides these there are typologies and new dating methods (AMS) who help to ascribe a possible function and date to the antler tools. Use traces analyses and experimental archaeology studies indicate a primary use of antler axes for hide and wood working. In discussing the collection of Maertens de Noordhout every artifact has been pictured and described with its appropriate measurements. Comparable tools were looked at to assign a possible function and date to every single tool from the collection. Collection of Maertens de Noordhout – antler axes – bone and antler tools – function determination.

Français : La collection des outils en bois de cerf de Maertens de Noordhout, en possession du musée de Bijloke à Gand se compose de quelques pièces intéressantes. Il concerne 32 objets avec une dominance des haches de base (n= 12). En plus des haches en bois de cerf la collection comprend entre autres une pointe barbelée, un hameçon et quelques objets en os. Le bois de cerf contient beaucoup de collagène, qui est flexible et reste forte sous pression, c'est pour ça qu’on l'a considéré très approprié à la construction des haches, des herminettes, des pics et d'autres outils depuis le mésolithique et néolithique. Le bois de cerf est fréquemment préservé dans les fleuves et d'autres contextes humides. Il y a quelques sites remarquables connus, certains avec une stratification et datation particulièrement bonne, qui peuvent être utile pour comparer avec les pièces de la collection. En plus il y a les typologies et les nouvelles méthodes de datation (l'AMS) qui aident à attribuer une possible fonction et un possible date aux outils de bois de cerf. Les analyses de traces d'utilisation et les études expérimentales d'archéologie indiquent une utilisation des haches en bois de cerf primairement pour modifier la peau d’animal et le bois. En discutant la collection de Maertens de Noordhout chaque objet a été représenté et décrit avec ses propres mesures. Des outils comparables ont été regardés pour assigner une fonction et une date possibles au chaque pièce de la collection. La collection de Maertens de Noordhout – haches en bois de cerf – des outils en os et bois de cerf – détermination de fonction. 7

1. Inleiding In het begin van deze eeuw werden bij baggerwerken in de Schelde vaak artefacten uit bot en gewei boven gehaald. Deze belanden soms in de verzameling van een onderzoeker. De collectie die men vandaag in het Bijloke Museum in Gent bewaard bestaat uit zulke vondsten die door de heer J. Maertens de Noordhout verzameld werden. Van deze collectie kreeg ik de kans enkele exemplaren te bestuderen, het gaat hier vooral om basisbijlen en enkele andere interessante gereedschappen zoals onder andere een vishaak en een spits met weerhaken. Maar alvorens deze werktuigen uit gewei uitgebreid te bespreken zullen we eerst enkele aspecten van het gebruik van geweimateriaal bespreken. Een eerste punt waar we naar kunnen kijken is de vraag waarom men gewei en bot gebruikte als grondstof; is het stevig of broos, makkelijk te bewerken of niet? Deze vragen kan men het best beantwoorden door even te kijken uit wat bot en gewei opgebouwd zijn en wat hun fysieke eigenschappen zijn. Omdat we ons vooral op geweimateriaal richten bekijken we hier ook kort het groeiproces van een gewei. Een volgend aspect is de vraag waarvoor men gewei gebruikte in de prehistorie en waar we hier sporen van terugvinden. We kijken waar geweimateriaal bewaard is gebleven en bespreken enkele vindplaatsen waar een uitgebreid aantal geweibijlen is gevonden of die opvallen door hun gesloten context. In het tweede deel, Analyse, bekijken we het onderzoek naar geweibijlen wat dieper. We overlopen hiervoor de typologieën die doorheen de jaren zijn opgesteld om geweibijlen te klasseren. Vooral deze van Véronique Hurt is erg gedetailleerd en deze typologie zullen we dan ook gebruiken om onze bestudeerde geweibijlen in onder te brengen. Na de typologieën bekijken we kort de mogelijkheden van AMS-datering voor de datering van geweibijlen, dit zou nieuwe resultaten kunnen opleveren aangezien men vaak geen kennis heeft van de herkomst of context van opgebaggerde geweibijlen. Om de functie van deze gereedschappen uit geweimateriaal te achterhalen, kunnen experimental archaeology studies ons verder helpen. Ook gebruikssporenanalyse kan iets aan het licht brengen over hoe en voor wat een voorwerp in de prehistorie dienst deed. Hierbij bekijken we enkele onderzoeken die

8

geweibijlen onderzochten op sporen van gebruik en deze vergeleken met sporen op eigengemaakte replicabijlen. Na deze uitgebreide kennismaking met gewei en de gereedschappen die eruit vervaardigd werden, hun oorsprong en mogelijke functies, bekijken we de collectie geweibijlen uit het Scheldedal. Allereerst bespreken we kort de voorgeschiedenis van de collectie en publicaties over of in verband met de collectie Maertens de Noordhout. Tenslotte geven we voor elk bestudeerd object een volledige beschrijving, een typologische indeling volgens de typologie van V. Hurt en die van C. Smith en waar mogelijk een eventuele functie van het voorwerp.

Met deze studie hoop ik - door middel van een algemene kennismaking met het materiaal en zijn gebruik, gevolgd door een analyse van het bestaande onderzoek van geweibijlen en hun functie in de prehistorie – een zo volledig mogelijke kijk te geven op de geweibijlen en andere werktuigen uit de collectie Maertens de Noordhout uit het Bijloke museum. Dit is niet voor alle stukken mogelijk, aangezien van sommigen de herkomst niet bekend is, deze geweiartefacten zijn opgebaggerd uit de Schelde, maar de exacte locatie is niet precies gekend. Deze problematiek vindt men bij vele onderzoeken terug die geweimateriaal bestuderen en is al meermaals door onderzoekers aangehaald. Een andere moeilijkheid ligt erin dat sommige stukken niet meer volledig of beschadigd zijn en dat als gevolg hiervan hun functie moeilijk valt te achterhalen. Niettemin kon ik voor de functiebepaling van de gereedschappen beroep doen op enkele uitgebreide studies over experimental archaeology en gebruikssporenanalyse. Alle beschreven objecten zijn gefotografeerd en worden weergegeven.

9

2. Gewei en zijn gebruik in de prehistorie

2.1. Wat is gewei? Eerst zullen we kijken naar het materiaal waaruit de werktuigen vervaardigd werden, wat is bot en gewei en hoe kan men ze herkennen? Uit de studie van bot en gewei kan men afleiden waarom deze grondstoffen werden gekozen voor bewerking in de prehistorie en verder kunnen we dan kijken naar hun bewaringsmogelijkheden tot op heden. In het algemeen bestaat bot uit drie hoofdbestanddelen, een mineraal element (vooral hydroxyapatite), een structureel element (collageen) en een grondsubstantie. Een belangrijk kenmerk van dit structureel element collageen is dat het flexibel is en sterk blijft onder druk (O’Connor T.P. 1987, p 6). De cellen die verantwoordelijk zijn voor de secretie en hermodellering van het bot (osteocyten) zijn ingekapseld in holtes (lancunae) binnen het bot, die in verbinding staan met een netwerk van fijne kanaaltjes (canalicilli). Dus ondanks zijn homogene en compacte uiterlijk, is bot redelijk poreus. Het compacte bot, zoals de schacht van beenderen en de buitenste lagen van geweien, wordt het meest gebruikt voor artefactproductie (O’Connor T.P. 1987, p 6).

Gewei is een snelgroeiende en tijdelijke vorm van bot, dat normaal geen osteonen vormt, het heeft een gelaagde structuur, doorlopen met bloedvaten. Gewei is ook minder goed gemineraliseerd dan ander botmateriaal, het bevat een grotere hoeveelheid collageen in gewicht (O’Connor T.P. 1987, p 6). Door de hoge proportie collageen is het mogelijk om de vorm van een stuk gewei aan te passen door het te weken in water (O’Connor T.P. 1987, p 7; Davis 1987, p 60) of door de combinatie van warmte en druk (O’Connor S. 1987, p10). Geweien bestaan uit een buitenste cortex van compact bot met daar binnen een medulla of sponsweefsel (Figuur 1). Figuur 1: doorsnede van gewei met cortex en medulla.

10

De proportie medulla varieert van soort tot soort, en varieert ook per deel van het gewei, de leeftijd van het individu en zelfs de tijd van het jaar (O’Connor T.P. 1987, p 7). Deze binnenste sponzige medulla is het meest kenmerkende onderdeel van gewei en is vaak bewaard in een afgewerkt artefact (O’Connor S. 1987, p 9). In doorsnede kan men een onderscheid maken tussen substantia compacta en de substantia spongiosa (Riedel e.a. 2004, p 198) (Figuur 2).

Figuur 2: doorsnede van een edelhertgewei met rechts het proximale en centrale deel.

Als men kijkt naar het verval van bot en gewei, moet men opmerken dat collageen bijna onverwoestbaar is. Het verlies van callogeen heeft meer te maken met de begravingcondities dan met de tijd van begraving. Men ziet de vernietiging van collageen in condities met een pH rond 6 tot 8, tenzij het grondwater zware metaalionen bevat. Over het algemeen zorgt waterlogging voor een goede bewaring van botmateriaal, hoewel mineralen voor een verkleuring kunnen zorgen (O’Connor T.P. 1987, p 7). Opgegraven objecten kunnen variëren in kleur van gebroken wit tot ros en soms bijna zwart. Sommigen kunnen groene vlekken vertonen door de opgeloste corrosie van koper, anderzijds mag men de mogelijkheid van bewuste kleuring niet over het hoofd zien (O’Connor S. 1987, p 11). Naast gewei heeft men hoorn, hoorn is de keratineuse omhulzing 1 die de oppervlakte van een benige kern bedekt, die de uitgroei is van de frontale botten van sommige herbivoren (O’Connor S. 1987, p 15; Davis 1987, p 59). De term hoorn bevat dus enkel keratineuse uitgroeien en niet osseuse weefsels, zo mag men gewei ook geen hoorn noemen. Het meest gebruikte hoorn in de prehistorie zal waarschijnlijk van ossen afkomstig zijn, aangezien ramshoorn moeilijk te bewerken is. Het werd eerst van de kern verwijderd, meestal

1

Keratine = verhoornde cellen van de opperhuid (van Vilsteren 1987, p 14).

11

door te laten weken in water, de hoorn kon daarna gekookt worden om hem zachter te maken voor de bewerking. Meestal vindt men archeologische hoorn gedelamineerd, gebarsten, scheefgetrokken en opaak terug, met het oppervlak wit tot bruin van kleur (O’Connor S. 1987, p 15).

2.1.1. De groei van het gewei In het eerste levensjaar van het hert vormen zich op het voorhoofdsbeen twee knobbels, de rozestokken. In het tweede levensjaar vormen zich op de rozenstokken van de mannelijke dieren de eerste stangen, spiezen genaamd. Deze worden in het voorjaar afgeworpen. Bij edelherten wordt in het derde levensjaar juist boven de rozenstokken een krans van beenparels gevormd, de rozenkrans. Hieronder breekt elk jaar het gewei af. Ieder jaar ziet men verder vertakte stangen, bij edelherten spreekt men van zes-, acht- en twaalfenders (Figuur 3) (van Vilsteren 1987, p12-14). De takken van een gewei hebben elk een specifieke naam, zoals de oogtak, de volgtak en zo verder, deze zijn aangeduid op Figuur 4. Bij de vorming van het gewei worden de rozestokken omgeven door huidweefsel en de geweistangen door bast. Deze bast bevat veel bloedvaten, die de overlangse groeven op de buitenkant van het gewei veroorzaken. Als het gewei volgroeid is sterft de bast af, doordat het hert zijn gewei tegen bomen aanschuurt wordt de bast verwijderd. Het gewei wordt tenslotte afgeworpen (van Vilsteren 1987, p 14). Vooral edelhertengewei werd gebruikt, hoewel men ook in mindere mate elandengewei tegenkomt. Al snel kwam men tot het inzicht dat het verstandiger was om afgeworpen geweien te gebruiken voor werktuigvervaardiging, in plaats van intensief jacht te maken op de dragers ervan, zo werd ook de leverantie van gewei voor de toekomst veilig gesteld (van Vilsteren 1987, pp 18-19).

12

Figuur 3: de ontwikkeling van het gewei.

13

Figuur 4: benamingen van de geweitakken.

2.2. Waarvoor gebruikte men gewei? In de prehistorie was men al kritisch in het kiezen van de juiste materialen voor het maken van artefacten. Men kende de eigenschappen van bepaalde botsoorten dan ook goed. Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn maken bij hun onderzoek van been, gewei en tand uit Hardinxveld Polderweg een opdeling van vier punten voor de keuze van de respectievelijke grondstof voor de productie van bepaalde objecten. Ten eerste, de vorm van een heel bot kan geschikt bevonden zijn voor een artefact (vb. schouderblad als schop, edelhertgeweitak als hak). Vervolgens kan ook een deel van een bot voor zijn vorm uitgekozen zijn (vb. T-bijl van een edelhertgewei). Ten derde kan een bot uitsluitend als grondstof gekozen zijn (vb. beitels en priemen uit metapodia). Tenslotte werden sommige botfragmenten om hun toevallige vorm gekozen, hier spreekt men van pièce de fortune of Gelegenheitswerkzeug (vb. afgesneden geweibasis als hamer of een puntige botsplinter als priem) (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 286). 14

Edelhertgewei werd vooral bewust gebruikt voor het maken van bijlen, hulzen en priemen, natuurlijk werden sommige stukken gewei ook informeel gebruikt, zoals afgesneden uiteinden die als hamer werden gebruikt (Louwe Kooijmans e.a.2001 a, p 287). Edelhertengewei was eveneens een belangrijke grondstof voor het vervaardigen van zware hakwerktuigen (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 295). Men gebruikte vooral afgeworpen geweistangen. Bij de sites van Hardinxveld lijkt het assortiment bijlen gebruikt te zijn op hard materiaal, zoals hout, wat leidde tot beschadiging, versplintering en breuk. De beschadigde stukken werden soms voorzien van een nieuwe snede (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 307).

2.3. Vindplaatsen van geweibijlen Men vindt geweibijlen overal in Europa, waterlogged sites zorgen meestal voor een goede bewaring van dit organisch materiaal. In de Cortaillod nederzettingen (Zwitserland) bleven vele been- en geweiartefacten bewaard naast ander organisch materiaal, het gaat hier onder meer om geweibijlen, houweelhulzen, kammen, harpoenen en vishaken (Barker 1985, p 118). In het noorden van België zijn verschillende collecties van hertengeweibijlen gekend. Het gaat vooral om bijlen met een snede en een doorboring. In de inventaris gemaakt door Veronique Hurt waren 115 bijlen opgenomen uit de riviervalleien van de Schelde, Leie en Dender (Hurt 1982, p 17) (Figuur 5). Daar zijn sindsdien nieuwe vondsten bijgekomen, onder andere uit Dendermonde, Melden, Zwijndrecht, Windham e.a., waardoor nu bijna 200 stukken gekend zijn. Doordat de meeste gevonden werden tijdens baggerwerken, ontbreekt stratigrafische informatie. Er zijn maar enkele bijlen in situ ontdekt, zoals in Oudenaarde en Luik (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, pp 111-112).

15

Figuur 5: Inventaris van V. Hurt (1982).

16

Louwe Kooijmans vermeld verschillende bot- en geweiartefacten die opgebaggerd werden uit de Noordzee, deze zouden gedateerd kunnen worden van het Late Preboreaal tot het Vroege Boreaal (Louwe Kooijmans 1970, p 27). Eelco Rensink wijst erop dat de meeste gekende vondsten van bot en gewei artefacten aangeduid op de Nederlandse nationale archeologische database ‘Archis’ (Figuur 6) opgebaggerd werden uit het Nederlandse deel van de Noordzee, Europoort, rivieren en uit kleine stromen en moerassige gebieden (Rensink 2006, p 102). Voor artefactentypes die niet uitsluitend tot het Mesolithicum behoren, zoals de vele bijlen vervaardigt uit edelhertengewei, kent men grote dateringsmoeilijkheden, aangezien de grote meerderheid opgebaggerd werd zonder contextuele informatie (Rensink 2006, pp 102-103).

Figuur 6: vindplaatsen van Mesolithische organische werktuigen in Nederland (symbool a, nrs. 1-19). Symbolen b en c tonen vindplaatsen van prehistorische bot- en gewei-artefacten gedateerd als Mesolithisch-Neolithisch (b) en Mesolithisch-Laat Prehistorisch (c) in de Nederlandse nationale archeologische database ‘Archis’. 1 = Bruine Bank, 2 = Colijnsplaat, 3 = Europoort, 4 = Hardinxveld-De Bruin, 5 = Hardinxveld-Polderweg, 6 = Maaspoort, 7 = Helmond, 8 = Deest, 9 = ZutphenOoijerhoek, 10 = Deventer, 11 = Herickerberg, 12 = Spoolde, 13 = Archem, 14 = Olde Staphorst, 15 = Kuinre, 16 = Emmererfscheidenveen, 17 = De Aschbroeken, 18 = Drouwenerveen, 19 = Ulft.

17

Wat de bewaring van materialen betreft, moet men opmerken dat de begraving van archeologisch materiaal onder turf of fijnkorrelig riviersediment, of zelfs begraving op een diepte van enkele meters onder het oppervlak, geen garantie biedt voor een organische bewaring. Veel hangt af van hoelang de archeologische resten aan het oppervlak lagen voor ze bedekt werden met een laag sediment of opgenomen werden in een waterlogged milieu (Rensink 2006, pp106-108). Dit laatste moet dus zo snel mogelijk gebeuren, de juiste condities hiervoor vindt men onder andere in het veen- en kleigebied in het westen van Nederland en in de lagere delen van het Pleistocene landschap, zoals valleien en veengronden (Rensink 2006, pp 110-111).

2.3.1. Spoolde, De Gaste, de IJsselmeerpolders en aangrenzende gebieden Bij de constructie van een nieuw kanaal nabij Zwolle in de Nederlandse provincie Overijssel, werden in 1961 een aantal bewerkte geweien en geweifragmenten gevonden. Het was niet mogelijk om hun exacte vindplaats te achterhalen (Clason 1983, pp 78-79). In 1977-1978 werden drie T-vormige geweibijlen gevonden aan de oostzijde van het nieuwe kanaal Hoogeveense vaart (ze zouden gedateerd kunnen worden in de Laat Atlantische periode, aan het einde van het vierde millennium VC) (Clason 1983, p 81). Over de context waarin de geweiartefacten uit de IJsselmeerpolders werden gevonden is er weinig geweten. In de Neolithische sites in de polder nabij het dorp Swifterbant (gedateerd c. 3400-3300 VC) werd een T-vormige geweibijl en een benen bijl met fitting gevonden (Clason 1983, pp 8183). De meeste artefacten waren gemaakt uit edelhertengewei, zowel van afgeworpen geweien als van geweien van gejaagde dieren. In sommige gevallen waren knaagsporen aanwezig van knaagdieren. De artefacten werden uit het gewei gesneden met scherpe of puntige vuursteen of de cortex werd afgesplitst en het sponsweefsel gebroken (Clason 1983, pp 83-85).

18

De meeste werktuigen uit Spoolde behoren tot de Late Atlanticum bewoningsperiode van de Swifterbant nederzettingen in de polder van Oostelijk Flevoland. De basisbijlen met een anterior-posterior doorboring vindt men niet alleen in het Late Atlanticum, maar ook in jongere perioden, terwijl de T-bijlen een Midden tot Laat Atlanticum verspreiding kennen, die bevestigd wordt door een 14C-datering 6050 ± 30 B.P. (Clason 1983, p 123).

2.3.2. Hoge Vaart-A27 Tussen 1994 en 1997 voerde de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek een onderzoek uit op de vindplaats Hoge Vaart-A27 (gem. Almere, Prov. Flevoland), in het kader van de voltooiing van de A27 tussen Blaricum en Almere. Dit werd financieel mogelijk gemaakt door de Rijkswaterstraat-Directie IJsselmeergebied (Laarman 2001, p 5). Het materiaal gevonden te Hoge Vaart kan in het Vroeg-Neolithicum worden geplaatst en men kan het associëren met de bewoning die tussen ca. 6000 en 5700 BP op de dekzandrug heeft plaats gehad (Laarman 2001, p 7). Er is 82 kg botmateriaal geborgen. Vooral een grote concentratie op de dekzandrug en de oostelijke laagte van het onderzoeksterrein leverde veel botmateriaal op. De grote concentratie werd stratigrafisch opgegraven in vakjes van 50 m op 50 m; de grond werd systematisch nat gezeefd. Een deel van de laagte is op dezelfde wijze onderzocht, bij een ander deel is het materiaal minder systematisch verzameld. Het overgrote deel van het botmateriaal van Hoge Vaart blijkt zwaar verbrand (gecalcineerd) en gefragmenteerd (Laarman 2001, pp 7-8). Er werden 187 geweifragmenten gevonden. De 164 in de laagte gevonden geweiresten zijn afkomstig van minimaal 22 afgeworpen en 5 schedelvaste geweien (Laarman 2001, p 10). Van de 164 stukken gewei vertonen er 101 sporen van bewerking (Laarman 2001, p 14). Onder het bewerkte gewei komen vooral (beschadigde) T-bijlen voor en het productieafval dat bij dergelijke bijlen hoort. Naast minstens 20 zwaar beschadigde T-bijlen werden in totaal 24 ingekerfde en afgebroken basisstukken (rozenkrans en oog- of ijstak) aangetroffen, evenals een aanzienlijk aantal afgebroken zijtakken en kroonstukken. Voor een deel zijn deze zijtakken ook weer bewerkt en gebruikt voor andere werktuigen. De bewerking is dan beperkt tot het bijsnijden van punten en proximale breukvlakken. Bij één geval zou het kunnen gaan om een drevel, gebruikt bij vuursteenbewerking. Een basisstuk zonder rozenkrans werd 19

waarschijnlijk als geweihamer voor hetzelfde doel gebruikt. Naast gewei werden er ook uit bot werktuigen gemaakt, bijvoorbeeld uit het middenvoetsbeen van een oeros werden een slijpsteen en een hak vervaardigd. Ook diverse priemen werden aangetroffen (Laarman 2001, p 14).

2.3.3. Hardinxveld De twee kleine rivierduinen Polderweg en De Bruin liggen in de buurt van HardinxveldGissendam, in het tracé van de Betuweroute. Deze rivierduinen werden gevormd in het LaatGlaciaal en werden bewoond in het Laat-Mesolithicum, bij De Bruin ziet men bewoning tot in het Vroeg-Neolithicum. Door de zeespiegelstijging werden ze bedolven onder klei- en veenafzettingen. In Polderweg kon de oudste bewoningsfase (5500-5300 cal BC) overvloedig gedocumenteerd worden, terwijl De Bruin de meeste informatie leverde over de volgende fase, rond 5100-4800 cal BC, daarnaast leverde deze laatste in de derde periode (4700-4500 cal BC) aanwijzingen over het neolithisatieproces (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, p 529).

Figuur 7: typologie van de geweiartefacten uit Hardinxveld-Polderweg. Fase 0: voor 5500 cal. BC, Fase 1: 5500-5300 cal. BC; Fase ½: 5100 cal. BC, Fase 2: 5000Cal.BC.

20

Figuur 8: typologie van de informele werktuigen van been en gewei uit Hardinxveld-Polderweg.

Bij de opgravingen in Hardinxveld-Giessendam werden op de site Polderweg 166 artefacten uit gewei gevonden, waarvan 76 formeel vormgegeven werktuigen, 45 afgebroken werktuigfragmenten, 35 afvalstukken van bewerking ( Louwe Kooijmans e.a. 2001 a) (Figuur 7) en 10 informele werktuigen (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a) (Figuur 8) (Louwe Kooijmans 2001 a, p 291). Bij deze vondsten horen slechts twee doorboorde bijlen, één basisbijl en één stangbijl, over het algemeen is de dominantie van niet-doorboorde bijlen op deze site opvallend. Wanneer men kijkt naar andere vondstcomplexen in Noord-Europa, is het ongewoon dat men de basis van het gewei niet gebruikt heeft voor de productie van basisbijlen, maar heeft weggegooid of als informeel slagwerktuig heeft gebruikt (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 299).

Figuur 9: types informele werktuigen uit been en gewei uit Hardinxveld-De Bruin.

21

Figuur 10: types artefacten uit gewei van Hardinxveld-De Bruin.

Op de site van De Bruin vond men 118 geweiartefacten, 91 formele werktuigen en fragmenten daarvan, drie informele (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b) (Figuur 9) en 24 afvalstukken van geweibewerking (Figuur 10) (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, p 333). Op deze site kwam bij de helft van alle halve en min of meer complete bijlen wel een doorboring voor (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, p 336). Over het ontbreken van basisbijlen op de sites Polderweg en De Bruin stellen Louwe Kooijmans e.a. als verklaring dat dit type bijl mogelijks vooral buiten de woonplaatsen werd gebruikt en afgedankt (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, p 345).

22

2.3.4. Schipluiden De midden Neolithische site van Schipluiden werd ontdekt tijdens een systematische prospectie met boringen, op de bouwgronden waar een nieuwe waterzuiveringsinstallatie zou komen. Omdat de site niet gered kon worden, werd er een opgravingstrategie uitgedacht door een projectteam (van Gijn 2005, p 1). Er werd een klein aantal benen- en geweiwerktuigen gevonden, die een continuïteit van Mesolithische productiemethodes weergeven. Uit een totaal van 25 geweiartefacten waren er slechts 5 afgewerkte werktuigen, 6 afvalstukken en 14 mogelijke werktuigen. Bij deze laatste horen 6 onbewerkte geweitakken, die als priemen werden herkend omdat ze wat beschadiging vertoonden. De bot- en geweistukken die sporen van gebruik of bewerking vertonen beslaan slechts 1 % van het totaal (van Gijn 2005, pp 207-209). De gebruikssporen analyse duidt op activiteiten zoals plantverwerking en houtbewerking (van Gijn 2005, p 221).

2.3.5. De Leine vallei bij Hannover Tussen 1990 en 2000 werd bij grindwinning in de Leine vallei, nabij Hannover geweimateriaal gevonden. Dit materiaal kon dankzij

14

C-datering gedateerd worden tussen

2,450 en 1,445 VC (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 197). Van een totaal van 131 geweivondsten, bestonden er 130 uit edelhertgewei en 1 uit rendiergewei. Ook bij deze vondsten moet men een gebrek aan in situ strategrafisch onderzoek opmerken, de vondsten werden vooral teruggevonden door het systematisch observeren van de opgeworpen grindhopen. De vondsten komen oorspronkelijk uit grindgroeves in de dorpen Koldingen en Gleidingen, ten zuiden van Hannover langs de Leine rivier (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 200). Aangezien de objecten sporen van uitdroging vertoonden wat tot breuken en verval van het materiaal kan leiden, werd conservering noodzakelijk voor hun voortbestaan. Deze behandeling bestond onder meer uit het inbrengen van plastieken of verscheidene vernissen en lijm (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 200). Na onderzoek, kwam men tot de conclusie dat de meeste van deze geweibijlen gebruikt werden voor houtbewerking en vooral voor het splitsen van hout erg effectief waren. 23

Niettegenstaande dat men deze geweibijlen ook als universeel werktuig erkent dat voor een reeks taken kan gebruikt zijn (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 206).

2.3.6. Friesack site 4, Kr. Havelland De Mesolithisch-Neolithische vindplaats Friesack 4 ligt in het westelijke deel van het Warschau-Berlijn oerstroomdal (Figuur 11) (Pratsch 1994, p 10). De opgravingen op Friesack site 4 leverden een overvloed aan

Figuur 11

organisch

materiaal

ongewoon

goed

op.

Dankzij

gestratifieerde

de en

gedateerde gelaagdheid was het voor het

eerst mogelijk om de ontwikkeling van de werktuiggroepen te onderzoeken, vanaf het midden Preboreaal tot het Neolithicum, in Noord Europa (Pratsch 1994, p 7). In totaal werden 198 geweiartefacten geanalyseerd om de verandering in productietechnieken tijdens het Mesolithicum en de overgang naar het Neolithicum te beschrijven (Pratsch 1994, p 7).

De site 4 van Friesack, Kr. Havelland werd voor het eerst in 1910 ontdekt door amateurarcheoloog M. Schneider, hij voerde er opgravingen uit van 1916 tot 1925. In 1940 ondernam de Berlijnse universiteitsprofessor H. Reinerth nieuwe opgravingen. Tenslotte vonden er van 1977 tot 1989 opgravingen plaats onder leiding van B. Gramsch. De opgravingsdelen in het gebied van de oude oeverlinie konden vanaf 1981 gedraineerd worden door een grondwaterdaling (Pratsch 1994, p 11). Aan de hand van

14

C-dateringen en pollenanalyse konden vier Mesolithische en twee

Neolithische bewoningsfasen onderscheiden worden (Pratsch 1994, p 101). Mesolitische bewoningsfases: I ca. 9700 – 9500 uncal. BP (Midden Preboreaal); II ca. 9400 – 9200 uncal. BP (overgang Laat Preboreaal/Boreaal); III ca. 9100 – 8800 uncal. BP (Vroeg Boreaal); IV ca.8200 – 7000 uncal. BP (Finaal Boreaal/Vroeg Atlanticum). Neolithische bewoningsfases: Va ca. 5700 – 5400 uncal. BP (Laat Atlanticum) en Vb ca. 4500 - 4300 uncal. BP (Subboreaal). 24

Bij het geweimateriaal, overwegen die van edelhertgewei (181 stuks) t.o.v. die van elandgewei (7 stuks) en ree (4 stuks). Van zes artefacten kon men de orde niet bepalen. Verder merkt men dominantie van basisdelen van afgeworpen edelhertstangen (37 stuks) ten opzichte van schedelvaste stangen (3 stuks) (Pratsch 1994, p 18). Van werktuigen uit het basisdeel van het gewei heeft men 16 exemplaren met een volledig of gedeeltelijk bewaard snijvlak of steelgat, met daarnaast nog 20 fragmenten. Men deelt deze basis-werktuigen met steelgat in als ‘hakken’, ‘bijlen’ en ‘fittingen’, waarbij de ‘bijlen’ naargelang de positie van het steelgat nog eens worden opgedeeld (Pratsch 1994, p 26). Naast werktuigen uit het basale deel van het gewei bespreekt men ‘bijlklingen’ (Beilklingen) vervaardigd uit zowel het stangdeel (8 maal) als uit de geweitakken (10 maal). Met één uitzondering is de snede bij alle exemplaren schuin aangelegd (Pratsch 1994, p 27-28). Uit de geweitakken werden ook andere werktuigen gemaakt, zoals ‘takken met een basale doorboring’, ‘takken met een afgeschuind uiteinde’ en ‘drukstaven’. Deze voorlaatste worden vaak gezien als een ‘gladder’ voor de bewerking van hout en huid, terwijl de laatste in verband kunnen worden gebracht met silexbewerking (Pratsch 1994, p 31). Alle werktuiggroepen werden volgens hun voorkomen in de verschillende perioden weergegeven (Figuur 12).

Figuur 12: werktuiggroepen en hun voorkomen per fase. 1 elandgeweibijl met steelgat; 2 stangbijl met steelgat; 3 basiswerktuig met steelgat (a basishak, mediaal-laterale doorboring, b basisbijl, mediaal-laterale doorboring, c basisbijl, anterior-posterior doorboring, d basisfitting, mediaallaterale doorboring); 4 fittingen (a fitting met tak als handvat, b fitting met steelgat - uit een stang vervaardigd, c fittingen – gelijkzijdige handgreep); 5 geweibijlklingen (a snijvlak proximaal en parallel aan horizontale as, b snijvlak proximaal en dwars op hor. as, c snijvlak distaal en parallel aan hor. as, d snijvlak distaal en dwars op hor. as); 6 kroonbasiswerktuig, mediaal-lateraal steelgat; 7 kroonbasisbijl, anterior-posterior doorboring; 8 T-bijl; 9 tak-werktuig; 10 priem of naald.

25

3. Analyse In dit deel proberen we wat dieper in te gaan op enkele aspecten betreffende geweibijlen, meer bepaald hun verschillende vormen, hun datering en hun gebruik.

3.1. Typologie Doorheen de jaren werden verschillende typologieën voor geweibijlen opgesteld, waarin men deze trachtte te beschrijven, te linken aan een cultuur of periode en hun functie probeerde te achterhalen.

3.1.1. De Laet en Desittere: De Laet en Desittere stelden in de jaren zeventig een typologie op o.b.v. de hun gekende vondsten van geweibijlen. Ze beschreven de vorm van de bijlen en vergeleken deze met andere vondsten in Europa. Hieronder geven we hun beschrijvingen en conclusies weer. T-vormige geweibijlen of Tüllengeweihäxte zijn T-vormig en hebben een doorboring voor de schacht op de plaats waar oorspronkelijk een zijtang aanwezig was, het gewei is hier dikker en dus steviger (De Laet & Desittere 1973, p 261). Van der Waals dateerde ze in het midden van het vierde millennium, dit zou in onze gewesten overeenkomen met de Rössen-cultuur (De Laet & Desittere 1973, p 261). De Laet en Desittere kennen ze eveneens toe aan de Ertebølle-Ellerbek-cultuur. De Laet en Desittere trekken de benaming ‘bijl’ (een werktuig om hout te hakken) in twijfel en stellen dat men duidelijk twee typen kan onderscheiden: Type I waarbij het schachtgat parallel met de snede verloopt, zoals een bijl en Type II waarbij het schachtgat haaks ten opzichte van de snede verloopt, zoals bij een dissel (De Laet & Desittere 1973, p 265-266) (Dewulf 1974, p 105). Dit onderscheid tussen een bijl en een dissel wordt ook door Véronique Hurt gemaakt (Hurt 1992, p 42).

26

De bijlage van Achilles Gautier bij het artikel van De Laet en Desittere onderscheidt vier types in de Scheldevallei (De Laet & Desittere 1973, p 275). Type I is slechts bekend door een tekening in M.E. Mariën (1952, p101) van een artefact gevonden te Ledeberg en wordt door A. Gautier beschreven. Het gaat om het onderste deel van een afgeworpen gewei, de parels van de rozenkrans zijn grotendeels verdwenen; de hoofdstang is schuin afgehakt boven de oogspits, de laagste snijrand ligt caudaal; de oogspits is doorboord in de richting van de kleinste diameter en schuin afgesneden in dezelfde richting, de laagste snijrand ligt onderaan; de grootste diameter van de hoofdstang juist boven de roos is ±50 mm (De Laet & Desittere 1973, p 275). We kunnen hieruit afleiden dat het gaat om een basisbijl met een doorboring op de plek van de oogtak, “doorboord in de richting van de kleinste diameter” wijst waarschijnlijk op een mediaal-laterale doorboring.

Figuur 13: Type II

Type II (Figuur 13) is gekend door een tekening van een artefact gevonden in Temse. Type II wordt beschreven als het onderste deel van een afgeworpen linker gewei; de parels zijn grotendeels verdwenen; de hoofdstang is schuin afgesneden op ongeveer 20 cm boven de kroon in een vlak ongeveer loodrecht op de grootste diameter, de laagste snijrand ligt caudaal; de oogen ijsspits zijn recht afgesneden; de hoofdstag is doorboord ter hoogte van de vermelde spitsen in de richting van de kleinste diameter; afmetingen van de hoofdstang boven de roos: ±65 mm (De Laet & Desittere 1973, p 275-276). Het betreft hier kortweg een basisbijl met een mediaal-laterale doorboring.

Figuur 14: Type III

27

Type III bestaat uit het onderste deel van een afgeworpen geweitang; de hoofdstang is schuin afgesneden in een vlak min of meer evenwijdig aan de grootste diameter, de hoogste snijrand ligt mediaan en dicht bij de middenspits, de laagste snijrand is lateraal; de bewaringstoestand van de kroon is veranderlijk; er zijn duidelijke gebruiksporen op de schuine snede van de hoofdstang; het sponsbeen is gedeeltelijk uitgehold, de oogen ijsspits zijn afgesneden, de doorboring is in de richting van de grootste diameter op de plaats van de ijsspits. Hiervan kent men voorbeelden uit Wichelen (Figuur 14), Destelbergen, Eke, Melle en Antwerpen (De Laet & Desittere 1973, p 277). Bij deze voorbeelden gaat het om basisbijlen met een anteriorposterior doorboring.

Figuur 15: Type IV

Bij Type IV gaat het om het middendeel van een hoofdstang, craniaal schuin afgesneden onder de middenspits, in een vlak ongeveer evenwijdig aan de grootste diameter en soms uitgehold, de laagste snijrand ligt kopwaarts, er zijn duidelijke snijsporen op de schuine snede; de middenspits is afgesneden; de hoofdstang is soms doorboord op de plaats van deze afsnijding; de afsnijding boven de middenspits

is recht en soms geheel of gedeeltelijk

uitgehold (De Laet & Desittere 1973, p 277-278). Er worden voorbeelden genoemd uit Wichelen (Figuur 15), Port-Arthur (Gent) en Temse (De Laet & Desittere 1973, p 278), dit zijn duidelijke voorbeelden van volgtakbijlen of T-bijlen.

3.1.2. Hurt: Hurt stelde een classificatiemethode op om elk nieuw stuk in onder te brengen. Hiervoor baseerde ze zich op criteria als de origine van een bijl, nl. de ligging die het stuk had op het gewei (met andere woorden de morfologie die afhangt van de anatomische origine) en technologie (Hurt 1982, p 14). 28

Men kan een onderscheid maken tussen natuurlijk afgeworpen geweien en geweien die van gedode dieren werden gezaagd. De hoofdstang heeft vier vlakken: anterieur, posterieur, lateraal (exterieur en interieur). Een geweitak heeft verschillende kanten: superieur, inferieur, exterieur en interieur (Hurt 1982, p 14) (Figuur 16).

Figuur 16: benamingen van de geweitak.

29

De typologie van Hurt ziet er als volgt uit (Hurt 1982, p14-17) (Figuur 17): A. Basis deel a. Basis en segment van de hoofdtak 1. de doorboring bevindt zich boven het basis deel en parallel aan zijn as (of tussen het basisdeel en de ijstak als deze laatste aanwezig is). 2. de doorboring bevindt zich deels op het basisdeel en parallel aan zijn as. 3. de doorboring bevindt zich op de as van het basisdeel. De schuine snede van deze bijlen bevindt zich op het lateraal vlak van de hoofdstang. Anderzijds moet de hoek gevormd door de as van de doorboring, dus van de stang, en die van het object ofwel recht zijn (90°), ofwel scherp (45°). 4.

de doorboring bevindt zich nog op het basisdeel, loodrecht op de as van de hoofdstang; de schuine snede op het posterieure vlak van de hoofdstang.

De bewerking van het oppervlak (polijsten, slijtage, onbewerkt) levert ook bij tot enkele conclusies:

- de bewerking bestaat meestal uit polijsten. -

de rozenkrans is meestal opgehoffen (dit is altijd het geval bij objecten met een doorboring volgens type 2 en 3).

-

Als het oppervlakte van het object grof is, is de rozenkrans ook grof, als het oppervlakte glad is kan de rozenkrans zowel glad als grof zijn. Weinig rozenkransen vertonen sporen van behamering of slijtage.

Al deze bijlen komen van afgeworpen geweien. b. Basis en oogtak Deze bijlen

- zijn vervaardigd uit een afgeworpen gewei. -

hebben een doorboring aan de basis van de oogtak.

-

hebben een schuine snede op het inferieur vlak van het gewei. 30

c.

Rozentak, basis en segment van de hoofdtak

B. Middendeel a. Segment van de hoofdtak met de aanzet van de middentak 1. de doorboring ligt op de as van de middentak. De schuine snede bevindt zich op de laterale zijden van de hoofdtak. 2. de doorboring staat loodrecht op de as van de middentak. De schuine snede ligt op het posterieure vlak van de hoofdtak. 3. bij sommige gebroken bijlen is een tweede perforatie aangebracht, om ze te herbruiken. b.

Middentak/Volgtak en deel van de hoofdtak.

C. Segment van de hoofdtak a. Segment van de hoofdtak B b. Segment van de hoofdtak A D. Basis van de kroon a. Segment van de hoofdtak afgehakt aan de basis van de kroon -

de doorboring bevindt zich aan de basis van de kroon, loodrecht op de as van de hoofdtak.

-

De schuine snede ligt op een laterale kant van de hoofdtak.

-

De doorboring bevindt zich aan de basis van de zijtak.

-

De schuine zijde ligt op een laterale zijde van de zijtak.

-

De doorboring, meestal ovaal, bevindt zich op de meest solide

E. Zijtakken a. Oogtak b. Volgtak

F. De kroon

punten van het gewei. -

De schuine snede is vervaardigd zodat de snijkant zich op het meest sterke en resistente corticale deel bevindt. Anderzijds lijkt de plaats van de schuine zijde op de ene of andere kant van het gewei gelinkt aan de oriëntatie van de doorboring.

31

Figuur 17: Typologie van geweibijlen opgesteld door V. Hurt (1982).

Naast bijlen worden deze werktuigen uit hertengewei ook dissels, hamers, hamerbijlen, hakken of houwelen genoemd. Deze benamingen zijn niet allemaal even correct. Men spreekt van een bijl of dissel wanneer één van de uiteinden zodanig is afgekant dat er een snede ontstond en wanneer het voorwerp werd geperforeerd met de aanpassing van een heft in gedachte. De snede van een bijl verloopt parallel met het handvat, de snede van een dissel staat er dwars op. Ontschorsers of pelloirs lijken op bijlen maar hebben geen doorboring (Hurt 1987, p 52). 32

3.1.3. Smith Smith verkiest de term mattock, nl. houweel of klover boven de term axe of bijl. Hij verdeelt geweibijlen uit edelhertgewei in vier types; basisbijlen (Type A), lateraal geperforeerde basisbijlen (Type B), hoofdstangbijlen (Type C) en onevenwichtige of lateraal geperforeerde hoofdstangbijlen (Type D) (Smith 1989, p 272) (Figuur 18). Hij definieerde geweibijlen aan de hand van volgende criteria: (1) de aanwezigheid van een ronde, ovale of subrechthoekige doorboring voor een heft; en (2) de aanwezigheid van een werkblad, gemaakt door het schuin of dwars afkappen van de stang, dat een vlak van 50° ten opzichte van de hoofdas vormt (Smith 1989, p 272).

Figuur 18: Typologie van geweibijlen opgesteld door Smith (1989).

33

Type A: basisbijlen Deze werktuigen worden gemaakt uit het basale deel van het gewei, afgesneden tussen de ijstak en de volgtak. De doorboring ligt in het zelfde vlak als de geweitakken en kan door de stomp van de ijstak lopen of tussen de ijstak en de oogtak liggen (Smith 1989, p 275).

Type B: lateraal geperforeerde geweibijlen Deze gelijken op Type A, maar de perforatie is geplaatst in de zijkant van de stang en ligt in een rechte hoek ten opzichte van de geweitakken (Smith 1989, p 278).

Type C: hoofdstangbijlen Deze geweibijlen zijn gemaakt uit de hoofdstang, waarvan het basale deel verwijderd is vanaf ongeveer halfweg tussen de ijstak en de volgtak. Gewoonlijk bevatten ze nog de stomp van de volgtak en hebben ongeveer een gelijke stanglengte aan weerszijden hiervan. De perforatie gaat door de stomp van de volgtak en ligt in hetzelfde vlak (Smith 1989, p 278).

Type D: onevenwichtige of lateraal geperforeerde hoofdstangbijlen Deze werktuigen zijn gemaakt van hetzelfde deel van de stang als die van Type C, maar de perforatie ligt dicht naar het uiteinde toe, waardoor het werktuig ongebalanceerd lijkt. De perforatie loopt niet door een takstomp en vormt gewoonlijk een rechte hoek met het vlak van de takken. Deze werktuigen kunnen een behoorlijke lengte hebben (Smith 1989, p 278).

Smith plaatst de bijlen gemaakt uit het basale deel van het gewei rond het begin van het negende millennium BP, waarna ze vervangen worden door hoofdstangbijlen of T-bijlen rond het midden van het zesde millennium BP (Late Ertebølle). Deze typologische verandering zou vrij abrupt plaats gevonden hebben, wat erop zou duiden dat de twee types dezelfde functie vervulden. Op de Noord Europese vlakte verschijnen geweibijlen eerder vroeger in het zesde millennium BP, waar ze gekend zijn van Ertebølle en Neolithische sites (Smith 1989, p 279).

34

3.2. Datering 3.2.1. Tijd en cultuur Geweibijlen kunnen soms op basis van een typologie (zie 3.1) aan een periode toegeschreven worden. Enkele objecten konden aan de hand van 14C-datering gedateerd worden, meer recent kon men gebruik maken van AMS-datering, dit zullen we hieronder verder uitdiepen. In België werden de meeste bijlen, die buiten context gevonden zijn, toegeschreven aan de Maglemose cultuur (huidige datering: 9500-8000 BP) en het Neolithicum. Dit gebeurde aan de hand van een vergelijking met stukken uit het buitenland (Zwitserland en Scandinavië) (Hurt 1992, p 43). Geweibijlen lijken te zijn vervaardigd van het Mesolithicum tot de Metaaltijden (Hurt 1987, p 54). Hurt wijst erop dat de meeste objecten buiten context gevonden zijn, wat het moeilijk maakt om de chronologie te bepalen van de verschillende types. De dateringen beperken zich voor het merendeel tot het Mesolithicum en/of het Neolithicum (Hurt 1982, p 17). Dit zagen we ook bij de vindplaatsen van geweibijlen die hierboven beschreven werden (zie 2.3). Enkele zeldzame objecten zijn in een meer precieze context gevonden zoals in Vaucelles en Han-surLesse, waar ze tot de Seine-Oise-Marne cultuur behoorden (Hurt 1982, p 17). Hulzen met een overdwarse doorboring zijn vergelijkbaar met stukken uit deze Seine-OiseMarne cultuur (Laat-Neolithicum). Bijlen met een T-vorm kunnen soms in verband gebracht worden met de Ertebølle-Ellerbeck cultuur (huidige datering: 5300-3800 BC of het finaal Mesolithicum in Noord-Europa) (Hurt 1987, p 52 en Hurt 1992, p 43). Van der Waals dateerde T-vormige hertshoornen bijlen of Tüllengeweihäxte in het midden van het vierde millennium, dit zou in onze gewesten overeenkomen met de Rössen-cultuur (De Laet & Desittere 1973, p 261). In Nederland worden geweibijlen meestal aangetroffen in associatie met resten van de Swifterbantcultuur en in Denemarken vindt men ze samen met resten van de Ertebøllecultuur. Dit zijn twee laat Mesolithische culturen die al in bepaalde mate geneolithiseerd zijn (van Strydonck & de Mulder 2000, pp 57). E.David ziet een evolutie van het Laat Preboreaal naar het Laat Boreaal, geweihakken zouden vervangen worden door zwaardere gereedschappen zoals hamer-bijlen (David 2006, p 139). 35

In het Boreaal (8700-7800 BP) ziet men, tenminste in het noorden van Europa, dat de bijlen zeldzamer worden, terwijl de dissels 2 overheersen. Deze verhoudingen wisselen in het Atlanticum (7800-5000 BP), hoewel dissels tot in het Neolithicum blijven voorkomen (Hurt 1992, p 43). Ook in Engeland kende de datering van geweibijlen problemen, omdat het ook hier vooral om losse vondsten gaat. Er werd een basisonderscheid gemaakt tussen basisbijlen, gemaakt uit het basale deel van het gewei, en volgtakbijlen of T-bijlen, vervaardigd uit het midden deel van de hoofdstang. Men stelde ook een chronologisch schema op, waarin de basisbijlen vormen vervingen uit elandgewei rond 9000 BP en dan op hun beurt vervangen werden door volgtakbijlen rond het einde van het Mesolithicum (Bonsall & Smith 1990, pp 362). De dateringen die beschikbaar werden dankzij AMS-datering, bevestigen grotendeels het chronologische schema opgesteld door Smith (1989) en Bonsall (1985) (Bonsall & Smith 1990, pp 365-66).

Een dertigtal Vlaamse hakken konden eveneens absoluut gedateerd worden dankzij een verfijning van de koolstofdateringstechniek en de bemonsteringsmethodes. Hieruit blijkt dat T-vormige bijlen of volgtakbijlen, typisch zijn voor het Late Mesolithicum/Vroege Neolithicum (Ertebølle cultuur) en de eerste helft van het Midden Neolithicum (Rössen cultuur). Deze kunnen gedateerd worden op 6500 en 5400/5200 BP en aangezien de helft van de gedateerde bijlen jonger is dan 5400/5200 BP, zou dit dus ook gelijktijdig kunnen zijn met de Belgische Michelsbergcultuur, die rond 4700 BP verdween (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, p 116-117). De basisbijlen zijn langer in gebruik geweest. Ze waren gelijktijdig in gebruik met de volgtakbijlen en het is hoogst waarschijnlijk dat ze na het Neolithicum ook nog in gebruik bleven. Drie dateringen vallen tussen 4000-3700 BP, wat overeenkomt met de Laat Neolithische Beker periode in België (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, p 117).

2

Dissels verschillen van bijlen doordat de as van hun werkvlak loodrecht staat op de as van het heft (Hurt 1992,

p 42).

36

3.2.2. AMS-datering AMS staat voor accelerator mass spectrometry, het gaat hier om een

14

C-datering door een

versnellende massa spectrometer. Het kan menselijke activiteiten op een directe manier dateren i.p.v. door associatie zoals vroeger het geval was. Deze directe datering kan gebeuren in de vorm van menselijke skeletresten of organisch materiaal dat door de mens gebruikt werd. Dit is mogelijk doordat men slechts een heel kleine hoeveelheid koolstof nodig heeft, tot duizend maal minder dan bij de normale beta-counting methode (Bonsall & Smith 1990, p 359).

3.2.2.1. Groot-Brittannië Bonsall en Smith bespreken in een eerste AMS-studie dertig artefacten uit been en gewei, die gedateerd zijn dankzij de AMS

14

C-dateringsfaciliteiten van de Universiteit van Oxford. Het

gaat om spitsen met weerhaken van been of hertengewei en verschillende objecten uit hertengewei die men als ‘bijlen’ of ‘hakken’ benoemt (Bonsall & Smith 1990, pp 360). De stalen werden verzameld door in compact been of gewei te boren, het precieze punt van boring was afhankelijk van de staat van het artefact. Bijvoorbeeld als het object al een oude breuk had, werd het boorpunt in het oppervlak van die breuk geplaatst. Door het boren werd het gewei omgezet tot een fijn stof dat opgevangen werd door een stukje film, dat men in politheen zakje bewaarde. Men bemachtigde minimum 250 mg gewei of bitmateriaal van ieder artefact (Bonsall & Smith 1990, pp 360-361). De directe dateringen dankzij AMS-datering zouden helpen om het chronologisch schema van Smith (1989) bij te stellen. Deze dateringen duiden op een sterke continuïteit in de been- en gewei-industrie in het Britse Finaal Paleolithicum en Mesolithicum. Zowel projectielpunten als zware werktuigen bleven vervaardigd worden in de latere fasen van het Mesolithicum. De spitsen met weerhaken overschrijden de periodes van zowel ‘Maglemose’ als ‘Obaniaan’ types, ze kunnen worden toegeschreven aan een tijdsperiode van c. 12400-9200 BP. Enkele ‘Obaniaan’ types werden gedateerd op c. 6700 BP, c. 6000 BP en c. 6200-5400 BP (Bonsall & Smith 1990, pp 362-65). Ook de basisbijlen kennen een brede tijdsrange, c. 8820-3300 BP, maar deze valt duidelijk in twee niet-overlappende tijdspannes. De eerste tijdens het vroege 9de millennium BP en de 37

tweede van het late 5de tot het late 4de millennium BP. Men kan dit type dus niet exclusief aan het Mesolithicum toeschrijven. De dateringen die beschikbaar zijn, bevestigen grotendeels het chronologische schema opgesteld door Smith (1989) en Bonsall (1985). Namelijk een vervanging van elandgeweibijlen door bijlen uit het basale deel van hertengewei rond c. 9000 BP, die op hun beurt vervangen werden door volgtakbijlen rond c. 8000 BP. Zowel de basisbijlen als de volgtakbijlen kunnen onderverdeeld worden op basis van de positie van het schachtgat, naargelang dat deze doorboring op dezelfde as ligt als de geweitakken (Smith Types A,C) of een rechte hoek vormt met deze (Smith Types B,D). Men kan nog niet zeggen of dit verschil van chronologisch belang is of eerder een functionele of technologische betekenis heeft (Bonsall & Smith 1990, pp 365-66).

In een volgende studie kijken Tolan-Smith en Bonsall naar AMS-dateringen om het gebruik van geweimateriaal in Maglemose en Obaniaan sites te onderzoeken. Over de ontwikkeling van de bot- en geweitechnologie in Groot-Brittannië bestonden voorheen verschillende interpretaties. Jacobi schreef edelhertgeweibijlen en andere artefacten, die traditioneel aan het Mesolithicum worden toegeschreven, toe aan een post-Mesolithische datum (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 251). Hij argumenteerde dat Groot-Brittannië meer geïsoleerd raakte rond het Holoceen, door marinetransgressie, en dat sociaal contact met het Europese vasteland afnam. Een gevolg hiervan was dat de bot- en geweitechnologie van de inheemse populatie verminderde, waarbij voorwerpen als spitsen met weerhaken en geweibijlen

helemaal

verdwenen

uit

het

Mesolithische

werktuigenspectra,

om

geherintroduceerd te worden door immigranten van landbouwgemeenschappen in het 6de millennium BP (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 251). Deze hypothese gaat uit van een archeologische ‘leegte’ tussen Star Carr en ‘Obaniaan’-type assemblages (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 251). Om deze problematiek op te helderen bekeken C. Tolan-Smith en C. Bonsall dateringen van drie groepen artefacten: (i) spitsen met weerhaken; (ii) bevel-ended werktuigen; en (iii) geweibijlen (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 250). Men beschikte over directe AMS-dateringen voor 67 geweien botartefacten uit GrootBrittannië, die voorheen toegeschreven werden aan het Finaal Paleolithicum en Mesolithicum. Al deze dateringen komen van de Oxford Radiocarbon Accelerator Unit (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 251-252). 38

Figuur 19: Maglemose

Figuur 20: Obaniaan

Eerst bekijkt men de dateringen van de spitsen met weerhaken. Twaalf spitsen met weerhaken zijn direct gedateerd door de Oxford accelerator (Tolan-Smith & Bonsall 1998). Deze konden (uitgezonderd het stuk van Victoria Cave) gegroepeerd worden in twee types: (i) ‘Maglemose’ (Figuur 19) - typisch slank, eenzijdig getande spitsen met kleine weerhaken en een lange schacht en (ii) ‘Obaniaan’ (Figuur 20) – vaak tweezijdig getand en relatief breed en plat met grote tanden en een korte schacht (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 252). Hierbij kon men een aantal voorbeelden van beide types toevoegen, die afkomstig zijn van contexten waarvoor conventionele

14

C of AMS

14

C dateringen beschikbaar zijn. Samengenomen,

verbreden deze data effectief de tijdsrange die voorheen aan de ‘Maglemose’ en ‘Obaniaan’ types werd toegeschreven. De ‘Maglemose’ types die vroeger gedacht werden enkel tot het Vroeg-Mesolthicum te behoren, kunnen nu toegeschreven worden aan een minimum tijdsrange van c. 12,400 – 9050 BP (c. 12.600 – 8150 cal. BC) (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 253). De data ven de ‘Obaniaan’ serie toont dat spitsen met weerhaken van dit type veel vroeger vervaardigd werden dan men voorheen dacht (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 253).

Figuur 21: bevel-ended werktuig

Ten tweede bekijkt men de dateringen van de bevel-ended werktuigen (of werktuigen met een afgeschuind uiteinde) (Figuur 21). Al de gedateerde exemplaren van de bevel-ended werktuigen zijn afkomstig van shell middens in Schotland. Ze komen op alle gekende ‘Obaniaan’ sites voor (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 254). Samen tonen de data voor bevelended werktuigen en andere artefacten van de shell middens een minimum tijdsrange voor ‘Obaniaan’ sites van c. 8350 – 4750 BP (c. 7300 – 3500 cal. BC). 39

Deze data levert duidelijk bewijs voor een substantiële chronologische overlapping in het westen van Schotland tussen ‘Obaniaan’ en ‘narrow blade’ microlietenassemblages. Dit op zijn beurt doet de hypothese te niet dat het ‘Obaniaan’ een post-Mesolithisch fenomeen zou zijn (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 254).

Tenslotte bekijkt men de dateringen van de geweibijlen. Men beschikt over directe dateringen voor 17 edelhert geweibijlen. De tijdelijke tijdsrange aangegeven voor de basisbijlen is breed (c. 8820 – 3000 BP), maar valt duidelijk in twee niet-overlappende tijdsvelden – één tijdens het vroege 9de millennium BP en de andere valt samen met het Late Neolithicum en de Bronstijd van c. 4200 – 3000 BP (c. 2750 – 1200 cal. BC) (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 254). Van de 10 beschikbare dateringen, behoren de 5 oudste dateringen tot de bijlen van Smiths subtype A; terwijl alle latere dateringen behoren bij Smiths subtype B. Dit patroon suggereert een kleine maar belangrijke verandering in de vorm van basisbijlen tijdens het vroegste deel van de Bronsijd (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 255). De zes typische volgtakbijlen die onderzocht werden, leverden dateringen op in de tijdsrange van c. 8000 – 5350 BP (c. 6900 – 4200 cal. BC) en er zijn een aantal indirect gedateerde exemplaren van ‘Obaniaan’ shell middens die aan dezelfde periode toegeschreven kunnen worden. Deze dateringen suggereren dat volgtakbijlen hoofdzakelijk (als niet exclusief) een Laat-Mesolithisch type waren (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 255). Samen genomen, bieden de beschikbare data voor alle types van geweibijlen een grote bevestiging van de relatieve chronologie opgesteld door Smith en Bonsall (1985, Smith 1989), namelijk een vervanging van elandgeweibijlen door werktuigen uit het basale deel van edelhertgewei vroeg in het Mesolithicum, die op hun beurt opgevolgd werden door volgtakbijlen (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 255). Basisbijlen werden ook nog in post-Mesolithische tijden gebruikt. Een verklaring hiervoor is de heruitvinding of heraanpassing van een dergelijk simpele vorm, er is geen bewijs voor continuïteit tussen het 9de en het 5de millennium BP (Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 255).

C. Tolan-Smith en C. Bonsall kunnen dus besluiten dat, in tegenstelling tot de hypothese voorgesteld door Jacobi (1982), er geen hiaat of periode van afname is in het gebruik van gewei of bot voor het vervaardigen van werktuigen die overeenkomt met het Late Mesolithicum, in de periode c. 12,700 – 5200 BP (c. 13,000 – 4000 cal. BC) (Tolan-Smith & 40

Bonsall 1998, p 255). Groot-Brittannië kende dus zijn eigen ontwikkeling in de bot- en geweitechnologie.

3.2.2.2. Vlaanderen

Dankzij de AMS-daterings techniek, verbeterde bemonstering- en preparatietechnieken konden ook hertengeweibijlen uit Vlaanderen gedateerd worden. Dit project werd gerealiseerd door het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium en de Universiteit Gent met financiering door het Fonds voor het Collectief Fundamenteel Wetenschappelijk Onderzoek, Ministerieel Initiatief (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, pp 112-113).

A B

C

D

Figuur 22: voorbeelden van gedateerde geweibijlen.

41

Zoals eerder vermeld kan men de Vlaamse geweibijlen onderverdelen volgens de typologie van V. Hurt (zie 3.1.2). In het dateringsonderzoek richtte men zich op de geweibijltypes die het best vertegenwoordigd zijn in de reeks. Het gaat voornamelijk om basisbijlen (Figuur 22 A) van het subtype Aa en Ac, alsook om volgtakbijlen (Figuur 22 B) van subtype Ba en fragmenten van deze, nl. type C. Men heeft nog twee andere types betrokken in de studie, die niet in de classificatie van Hurt voorkomen. Het gaat ten eerste om volgtakbijlen zonder perforatie of ontschorsers (pelloirs in het Frans) (Figuur 22 C). Ten tweede betreft het twee exemplaren van zo genoemde bijlhulzen (Figuur 22 D), ze hebben een ovale perforatie en één uiteinde is uitgehold door het spongeus weefsel te verwijderen. Al de geweibijlen van deze studie kwamen uit de Schelde. Het minerale deel van geweibot is niet geschikt voor datering, daarom gebruikt men de collagene fractie van het bot. Het collageen bevat specifieke aminozuren, de

14

C-inhoud

hiervan is representatief voor de leeftijd van het dier. De voorbehandeling van gewei bestaat uit de demineralisatie van het botmateriaal, hydrolyse van het collageen en een lyophilisatie van de gelatine. Waarna het gedroogde monster omgevormd wordt tot grafiet. Het spongeus deel van het bot is gevoelig voor contaminatie uit de bodem, bij het harde deel van het bot is de kans hiervoor minimaal. Tenslotte heeft men een ultra-filtratie toegepast op het monster (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, p 113-116). Het onderzoek leverde 15 dateringen voor volgtakbijlen (Hurt types Ba en C), deze vallen allen binnen een periode van c. 6100 tot 4700 BP of c. 5000-3450 cal BC. De periode 4250 tot 3750 cal BC heeft een veel lagere densiteit dan de oudere en jongere fasen. In het algemeen volgt de absolute chronologie van de volgtakbijlen de typologische, namelijk dat de volgtakbijlen, ook Tüllengeweihäxte of T-vormige bijlen genoemd, typisch zijn voor het Late Mesolithicum/Vroege Neolithicum (Ertebølle cultuur) en de eerste helft van het Midden Neolithicum (Rössen cultuur), die gedateerd kunnen worden op 6500 en 5400/5200 BP. Volgtakbijlen zouden zelfs langer in gebruik blijven dan de Ertebølle/Rössen fase, want de helft van de gedateerde bijlen is jonger dan 5400/5200 BP. Dit zou dus gelijktijdig zijn met de Belgische Michelsbergcultuur, die rond 4700 BP verdween. De niet geperforeerde ontschorsers zouden voorlopers kunnen zijn van de wel geperforeerde exemplaren, twee

42

gedateerde ontschorsers gaan zelfs terug tot het Boreaal Mesolithicum (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, p 116-117). De basisbijlen, die het best vertegenwoordigd zijn, zijn nog niet voldoende onderzocht. Ze waren gelijktijdig in gebruik met de volgtakbijlen en zelfs langer. Drie dateringen vallen tussen 4000-3700 BP, wat overeenkomt met de Laat Neolithische Beker periode in België. Het is ook hoogst waarschijnlijk dat ze na het Neolithicum nog in gebruik bleven, dit blijkt althans uit een exemplaar gevonden te Mechelen-Nekkerspoel in een IJzertijd nederzetting. De bijlhulzen konden gedateerd worden in de eerste helft van het vijfde millennium BP, wat overeenkomt met wat typologisch verwacht werd. Ze duiden dus op de Laat Neolithische Seine-Oise-Marne cultuur (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, p 117). De dateringen van de volgtakbijlen Hurt types B en C, hebben een veel langere range dan in andere noordwest Europese landen. In Denemarken (Jutland) en noord Duitsland (SchleswigHolstein) verdwijnen ze rond 5200/5100 BP. In Groot-Brittannië worden volgtakbijlen zoals eerder gezien gedateerd tussen 6500/6400 en 5400/5300 BP. In Nederland tenslotte lijkt hun gebruik beperkt tot de Laat Mesolithische/Vroeg Neolithische Swifterbant cultuur. Deze Swifterbant cultuur zou in Nederland tot 4800/4700 BP voortbestaan. De datering van de Vlaamse geweibijlen komt hier goed mee overeen. Het lijkt dan ook mogelijk dat de geweibijlen gevonden in het noorden van België verwant zijn aan de Swifterbant cultuur of een Belgische variant hiervan (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, p 118).

3.3. De vervaardiging van geweibijlen Louwe Kooijmans e.a. zien bij het materiaal uit Hardinxveld Polderweg en De Bruin drie technieken van opdeling (Figuur 23): een halve insnijding aan de basis, een volledige insnijding voor het verwijderen van takken en stangdelen en een eenvoudige breuk voor het verwijderen van kleinere takken (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 306 ) (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, p 343).

43

Figuur 23: opdeling van het gewei.

Werktuigen konden door middel van een scherpe vuursteen uit een gewei gesneden worden, soms zijn er nog snijsporen zichtbaar. Nadat de cortex doorgesneden was, kon men dan het binnenste sponsachtige bot breken. Een andere methode bestond erin om eerst de cortex weg te pikken en daarna het spongiosa te breken (Clason 1983, p 85). Jörg Schibler vermeldt nog een andere techniek, die slechts zeldzaam voorkomt, de touw-zaag techniek. Deze methode werd vooral gebruikt om geweitakjes te verwijderen, door zand en water toe te voegen, kon men een touw als zaag gebruiken. Hierbij werd eveneens slechts de buitenste cortex doorgezaagd zodat men de tak kon afbreken. Deze techniek is echter tijdrovend en vraagt de hulp van meerdere individuen (om het object vast te houden en om water en zand toe te voegen). Verder vermeldt Schibler het gebruik van benen beitels voor het bewerken van geweimateriaal (Schibler 2001, p 52). De schuine zijde van de bijlen ontstonden door de cortex en sponsachtige bot half door te snijden en de geweitak te breken, zodat er een schuine zijde overbleef aan beide kanten van de gebroken tak. Dit ziet men het makkelijkst bij T-bijlen met een schuine zijde aan het laterale of mediale deel van het gewei, kort aan de basis (Figuur 24).

Figuur 24: afvalstuk van de vervaardiging van een T-bijl.

44

Het is mogelijk dat de schuine zijde en randen hierna geglad werden, hoewel dit niet echt noodzakelijk is (Clason 1983, p 85). Voor de vervaardiging van basisbijlen werden de oogen ijstak afgehakt of afgeslagen en het spongiosa gebroken. In sommige gevallen werd ook de volgtak verwijderd. Figuur 25: basisbijlen met

De doorboring werd in de meeste gevallen gemaakt tussen de

doorboring.

basis van de verwijderde oogen ijstak en soms (deels) op de basis van de ijs- of volgtak. De doorboring loopt van de basale naar de dorsale zijde van het gewei in een variërende hoek ten opzichte van de basis (Figuur 25). De schuine zijde werd min of meer parallel aan de doorboring geconstrueerd (Clason 1983, p 85).

De verschillende takken die als afval overbleven na de bijlvervaardiging, werden in sommige gevallen nog gebruikt. Een klein aantal werd aan de basis geperforeerd. De oogtak werd vaak gebruikt als werktuig met de hoofdtak als handvat, de ijs- en volgtak werden vaak verwijderd. In

Figuur 26: hak, hoofdtak met oogtak.

Rijckholt/St. Geertruid werden zulke werktuigen gevonden in vuursteenmijnen, ze dienden waarschijnlijk voor het graven van mijngangen (Clason 1983, p 85) (Figuur 26). In sommige gevallen ziet men dat beschadigde T-bijlen hersteld werden door een tweede doorboring te maken. Bij basisbijlen is het moeilijk na te gaan of de werksnede of schuine zijde bijgescherpt of bijgewerkt werd nadat deze gebroken was. De grote variatie in de lengte van deze werktuigen zou hier op kunnen wijzen (Clason 1983, p85).

Riedel, Pohlmeyer en von Rautenfeld bespreken het experimenteel vervaardigen van geweibijlen. Ze geven de productie weer vanaf een afgeworpen geweitak, tot het vervaardigen en gebruiken van een geweibijl.

45

Wanneer men gewei wil bewerken, mag het niet uitgedroogd zijn, om het gewei voor te bereiden op bewerking werd het waarschijnlijk in water geweekt, mogelijk samen met zure oplossingen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 198). De eerste fase in de vervaardiging van de bijlen bestond uit het opdelen van het gewei en het verwijderen van de takken. De creatie van het schachtgat is de meest gevoelige operatie, aangezien men het risico heeft het hele object in stukken te

Figuur 27: experimentele

breken (Figuur 27). In de laatste fase polijstte men de bijlsnede.

reproductie van een

Dit hele proces, plus het heften van de bijl nam ongeveer 5 uur in

mediaal-lateraal schachtgat

beslag (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 202).

d.m.v een silex graveur.

Voor het maken van de perforatie, bespreken Riedel e.a. verschillende methodes. De eerste is de longitudinale perforatie (of uitholling), hierbij wordt het sponzige interieur verwijderd, zodat men een hoesbijl verkrijgt. Ten tweede kent men een transversale doorboring, hierbij moet men eerst het buitenste oppervlak van het gewei doorboren. Dit is echter niet nodig wanneer men een positie op het gewei kiest waar het sponzige interieur al bloot ligt, zoals een plek waar er een zijtak verwijderd is. Het transversale schachtgat, dat bij de basisbijlen gemiddeld een diameter van 2.2 cm heeft, kan een mediaal-laterale of een anterior-posterior oriëntatie hebben. In het Mesolithicum gaf men de voorkeur aan een mediaal-laterale doorboring, waarschijnlijk omdat men dan een kortere afstand te overbruggen heeft. In het Neolithicum ziet men een dominantie van anterior-posterior georiënteerde doorboringen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 203). De biconische vorm van de mediaal-laterale doorboringen doet vermoeden dat ze gemaakt zijn door langs beide kanten van het gewei te boren met mogelijk een vuurstenen boor met geretoucheerde punt (Figuur 28). Bij de cilindrische perforaties denkt men aan het gebruik van een vast boortoestel, analoog aan dat gebruikt bij Neolithische steen-doorboring technologie (Figuur 29). Hoekige doorboringen, die slechts zelden voorkomen, zouden oorspronkelijk rond of ovaal kunnen geweest zijn en later aangepast voor functionele of esthetische redenen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 203).

46

Figuur 28: vuurstenen boor en afgebroken

Figuur 29: reconstructie van een vast

boorpunt in een secundaire doorboring in

boortoestel gebruik voor Neolithische

een T-bijl.

stenen werktuigen.

Voor de oppervlakte van de bijl af te werken kon men deze schrapen of polijsten. Dit kon door middel van een vuurstenen schrabber of om te polijsten kon men zandsteen gebruiken. Men zou dit echter enkel kunnen zien als esthetische of cosmetische aanpassingen en niet als functionele. Een mogelijke reden is dat men het voorwerp zo een grotere waarde gaf, als statussymbool, of als votief offer. Verder ziet men dat deze oppervlaktebewerking voor esthetische redenen algemener wordt naar het laat Neolithicum en de metaaltijden toe (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 204). Er wordt soms gedacht dat de houten heften, met schachtgaten met een gemiddelde diameter tussen 2.0 en 2.5 cm, te zwak waren voor effectief gebruik. Maar aangezien houtsoorten als es, lijsterbes, hazelaar en sneeuwbal (viburnum) sterk zijn, wanneer droog, zouden ze allen zeer geschikt zijn als stabiel heft (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 204).

3.4. Functiebepaling 3.4.1. Functiebepaling op basis van context Sinds er verschillende werktuigtypes onderscheiden kunnen worden, kan men aannemen dat deze vervaardigd zijn met een bepaalde functie of functies in gedachten, maar in de meeste gevallen valt deze functie niet te achterhalen. Voor de T-bijl bijvoorbeeld zijn een aantal functies voorgesteld op basis van hun vindplaats. De vondst van een T-bijl naast de schedel van een vinvis zou duiden op het gebruik van de bijl voor het verwijderen van vlees en blubber van het karkas. Andere mogelijke functies zijn visvangst en jacht, of een gebruik als 47

werktuig voor de constructie van houten kano’s. Aangezien men vaak aanneemt dat basisbijlen niet sterk genoeg waren voor een gebruik als echte bijl, werd hier ook gedacht aan een gebruik voor het vervaardigen van houten kano’s. Een andere mogelijkheid is hun gebruik als hak voor het bewerken van de velden (Clason 1983, p 86). Ook Van Vilsteren vermeld dat men vermoedt dat ze gebruikt werden als schaar van een eergetouw, om de grond open te scheuren (van Vilsteren 1987, p 22). Dewulf merkt op dat de stok niet gespannen in het schachtgat van de bijl kan gezeten hebben, aangezien het schachtgat aan de uiteinden breder is dan in het midden, daarom leek hem een functie als voetploegje of vorentrekker aannemelijker dan een functie als bijl (Dewulf 1974, p 105). De glans op sommige geweibijlen, stelt Smith, zou ontstaan kunnen zijn door het graven in fijne materie met een organische component, afschilfering aan de tip van de werktuigen kan dan ontstaan zijn wanneer men tegen een steen botste (Smith 1989, p 282). Ze kunnen in ieder geval als hamers gebruikt zijn. Dat ze met veel kracht gebruikt werden, kan men afleiden uit de aard van de beschadigingen (Clason 1983, p 86). van Vilsteren wijst erop dat gereedschappen uit gewei als hulpmiddel bij uiteenlopende taken konden gebruikt worden (o.a. hakken, dissels, beitels en hamers) (van Vilsteren 1987, pp 26-27). Zo kan de plaatsing van een anterior-posterior doorboring of een laterale doorboring wijzen op een functionele of technologische overweging in plaats van een chronologische verandering, laterale perforaties komen namelijk van het negende millennium tot in de IJzertijd voor, verklaart Hurt (Hurt 1992, pp 43-44).

3.4.2. Gebruikssporenanalyse en experimental archaeology 3.4.2.1. Hardinxveld Van het materiaal van Hardinxveld Polderweg werden 30 artefacten (waaronder 12 uit gewei) onderzocht op gebruikssporen. De steekproef was echter te klein om bepaalde typen aan een bepaalde functie te linken, evenmin kon men het activiteitenspectrum achterhalen. Alle werktuigen werden bekeken onder een stereomicroscoop met schuin opvallende verlichting (om gebruikssporen waar te nemen), daarnaast werden de meeste ook onderzocht onder recht opvallende verlichting (om residu waar te nemen). Geweiklingen en kleinere objecten werden ook met een metaalmicroscoop onderzocht (Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn 2001 a, pp 317) (Figuur 30). 48

Figuur 30: macro-opnames van vier werkeinden van werktuigen uit bot en gewei. a. metapodiumkokerbijl; b. J1-bijl; c. metapodiumbeitel; d. brede priem.

Er werden ook experimenten uitgevoerd met been- en geweiwerktuigen, deze varieerden van het maken van replica’s, om vervaardigingsporen te achterhalen, tot het gebruiken van laat Mesolithische werktuigtypes voor verschillende activiteiten om zo gebruikssporen te verkrijgen (van Gijn 2007, p 82). De geweibijlen werden in de experimenten onder meer gebruikt om bomen te hakken, huiden te schrapen en als ontschorsers. Geweitakjes werden als priem gebruikt om riet en hennep te vlechten (van Gijn 2007, p 82). Men kan aannemen dat als een werktuig nu niet in staat is een bepaalde taak te verrichten, dat het hier vroeger ook niet voor is gebruikt, het succes van een proef kan alleen maar de mogelijkheid of de waarschijnlijkheid laten zien dat een artefact vroeger dezelfde functie heeft gehad (Coles 1979, p 171). Bij een eerste onderzoek zag men dat al het debitage-afval van de geweiwerktuigen duidelijke zaagsporen vertoond, afkomstig van vuursteenwerktuigen. Het gewei werd dus verdeeld door te zagen en te snijden tot aan het spongeuse deel dat makkelijk te breken was, en niet door te hakken (bijvoorbeeld met een vuursteenbijl) (van Gijn 2007, p 84).

Figuur 31: I-bijl en J-bijl uit Hardinxveld Polderweg.

49

Bij de werktuigen uit gewei, werden een J1-bijl 3 en een I-bijl 4

(Figuur 31) als

huidbewerkingswerktuigen geïdentificeerd door middel van een band glans op een sterk afgeronde snede en krasjes haaks op de werkrand georiënteerd. Een stangbijl met een disselachtig karakter lijkt in transversale richting te zijn gebruikt, de configuratie van sporen die zichtbaar waren onder de stereomicroscoop duiden op contact met huid. Dit werktuig is waarschijnlijk gebruikt om verse huid schoon te schrapen, deze was vermoedelijk op een frame gespannen, aangezien de doorlopende band glans duidt op een contactmateriaal dat wat meegaf. Ook op informele werktuigen, zoals een rozenkrans van een afgesneden basis, vond men sporen van huidbewerking. Andere stukken werden op basis van hun afgesleten en glanzende oppervlak geïnterpreteerd als handgreep of handvat. Men kan besluiten dat huidbewerking, van het schoonmaken van verse huid tot het maken van repen huid tot dunne, soepele banden, een belangrijke activiteit was op de nederzetting van Polderweg (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, pp 317-323). Van het materiaal van Hardinxveld De Bruin werden vier geweibijlen onderzocht op gebruikssporen op dezelfde wijze als het materiaal van Polderweg. Een getande bijl werd gebruikt om verse huid te schrapen, een J-bijl met dezelfde sporen als deze hierboven beschreven werd ook als huidbewerkingswerktuig geïdentificeerd, evenals een T-bijl met steelgat. Het relatief grote aantal huidbewerkingswerktuigen komt hier dus overeen met de site van Polderweg. (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, pp 364-365).

3.4.2.2. Schipluiden In vergelijking met de grote hoeveelheid materiaal gevonden in Polderweg en De Bruin, is het aantal bot- en geweiwerktuigen en productieafval dat in Schipluiden gevonden is relatief klein, namelijk 90 exemplaren.

3

J1-bijlen zijn vervaardigd op afgesneden, lange, relatief dunne, gebogen takken (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a,

p 300). 4

I-bijlen zijn rechte bijlklingen, vervaardigd uit een stangsegment zonder zijtakken (Louwe Kooijmans e.a. 2001

a, p 300).

50

De gebruikssporen analyse werd uitgevoerd met een Nikon Optiphot met vergroting 50-560x. Alle stukken werden ook onderzocht met de stereomicroscoop. In totaal werden 50 artefacten onderzocht op gebruikssporen. De experimentele voorbeelden waarmee de sporen vergeleken werden, zijn het resultaat van experimenten in verband met de Laat Mesolithische en Neolithische exploitatie van het wetland (van Gijn 2005, p 208). Het aantal geweiwerktuigen was beperkt, namelijk vijf plus zes onbewerkte geweitakken die geklasseerd zijn als priemen. Alle geweiwerktuigen waren uit edelhertgewei. Men kon twee basisproductietechnieken onderscheiden. De kerf-en-splinter techniek voor het verkrijgen van splinters voor de productie van fijne werktuigen zoals punten en priemen. Daarnaast kent men een techniek waarbij men door middel van snijden en breken een edelhertgewei in stukken verdeeld, waarvan men werktuigen zoals bijlen en dissels kan maken (van Gijn 2005, p 209). Over het algemeen is de reeks activiteiten aangetoond door de gebruikssporen analyse van de benen- en geweiwerktuigen relatief beperkt tot plantverwerking en houtbewerking. Maar aangezien slechts een beperkt aantal afvalstukken onderzocht is, kan men niet uitsluiten dat een bredere waaier aan activiteiten bestond, onder andere door het gebruik van ad hoc werktuigen (van Gijn 2005, p 219). De gebruikssporen analyse van de gewei artefacten gaf echter niet veel informatie over de activiteiten die ermee werden uitgevoerd, omdat de meerderheid van de artefacten uit productieafval en gebroken stukken bestond (van Gijn 2005, p 222).

3.4.2.3. Lejre In het Historical Archaeological Centre in Lejre, Denemarken werden eveneens experimenten met geweibijlen uitgevoerd, meer bepaald in verband met houtbewerking. Er werd een analyse gedaan van 267 geweibijlen, dissels en debitage-afval afkomstig van nederzettingen van de Kongemose en Ertebølle cultuur, uit het Nationaal Museum in Kopenhagen (Jensen 2001, p 165). Twee hoofdtypes van geweibijlen worden gevonden in Denbemarken: basisbijlen en T-bijlen, de basisbijlen zijn het oudst, men vindt ze in lagen van de vroege

51

Maglemose cultuur tot de vroege Ertebølle cultuur (Jensen 2001, p 165) (Figuur 32).

Figuur 32: geweibijlen in het Deens Mesolithicum.

Figuur 33: het afsplitsen van splinters hout bij het bewerken van een boomstam.

Men gebruikte een steel van hazelaar om de bijlen te schachten, deze kon vers gebruikt worden, zonder eerst te drogen. Bij het vellen van bomen bleek een slag in een rechte hoek het meest efficiënt. De slagsporen van een geweibijl verschilden veel van die van een vuurstenenbijl. Es (Fraxinus), met zijn compacte hout bleek het moeilijkste te breken, elm (Ulmus) was wat makkelijker te vellen, terwijl eik (Quercus), in tegenstelling wat men verwachte, zonder veel moeite brak (Jensen 2001, p 166). Tijdens de werkzaamheden moesten de bijlsneden regelmatig bijgescherpt worden. Ook in droog hout waren de bijlen efficiënt, maar omdat droog hout harder te bewerken was dan nat hout, ontstonden er ‘golfjes’ nabij de rand van de bijl (Jensen 2001, p 167).

Ontschorsen ging veel minder goed met de geweibijlen. De geweibijl (zonder steel) werd ook als wig getest, om boomstammen te splitsen, maar wegens de elasticiteit van het gewei lukte het niet goed om de wig doorheen het hout te hameren. Het afsplitsen van grote splinters hout tussen twee vooraf gemaakte inkepingen lukte wel (Figuur 33), dit proces zou gebruikt geweest kunnen zijn voor het bouwen van kano’s (Jensen 2001, p 167). De geweibijl werd ook uitgeprobeerd in zandige, ietwat kleiige grond met wortels en planten, maar door de elasticiteit van het materiaal bleek de bijl ongeschikt om wortels door te snijden. Wat de resultaten van de gebruikssporen betreft, kon men elf exemplaren (7 basisbijlen en 4 T-bijlen) herkennen met gebruikssporen ontstaan door hakken in vers hout of een ander organisch materiaal. Vier bijlen vertoonden sporen van slijpen, tien van de elf bijlen met glans 52

aan de rand hadden ook sporen van herscherpen aan de zijkanten van de rand, ze werden waarschijnlijk herscherpt door middel van een vuurstenen werktuig. Twaalf bijlen vertoonden snijsporen van een vuurstenenbijl, mogelijk ontstaan bij de oorspronkelijke vervaardiging van de rand. Drie bijlen hadden depressies in het spongiosa, vergelijkbaar met deze van de bijlen gebruikt voor het splitsen van hout. In één van deze bijlen vond men in het spongiosa sporen van es (Fraxinus), bij andere bijlen vond men nog sporen van hazelaar (Corylus) en eik (Quercus). Uit

dit

onderzoek

lijkt

het

geloofwaardig

dat

geweibijlen

dienst

deden

voor

houtbewerkingactiviteiten (Jensen 2001, p 186).

3.4.2.4. De Leine vallei De geweibijlen uit de Leine vallei werden eveneens experimenteel getest en geanalyseerd, met het oog op een mogelijk doel voor houtbewerking. De 131 geweiobjecten (130 uit edelhertgewei en 1 uit rendiergewei) werden eerst behandeld

met

plastieken,

vernissen

en

lijm

voor

conservatieredenen. Gebruikssporen analyse werd verricht. De prehistorische voorbeelden stonden model voor het vervaardigen van basisbijlen en T-bijlen uit afgeworpen geweien, deze werden gebruikt op eik- en berkenhout. Er werden twee hoofdtaken

Figuur 34: experimentele houtbewerking (het vellen van een eik met een basisbijl).

uitgevoerd: bomen vellen en het splitsen van boomstammen (Figuur 34). De meeste werktuigen uit de collectie werden vervaarding uit het basisdeel van het gewei, meestal ging het om bijlen met een steelgat. Werktuigen vervaardigd uit het centrale deel van het gewei omvatten uitsluitend T-bijlen. Delen van de kroon en geweitakken vertoonden geen gebruikssporen en werden als afval beschouwd. Wat de lengte van de werktuigen betreft, varieerden de basisbijlen tussen 10.0 en 23.5 cm en de T-bijlen tussen 15.0 en 39.5 cm (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 201). 53

De gebruikssporen op de replica-geweibijlen werden macroscopisch en microscopisch geanalyseerd en werden vergeleken met de archeologische vondsten. Het sponzige deel van de geweibijlsnede bevatte soms nog microscopische partikels van hout. Onder de scanning elektronen microscoop kon men dit identificeren als afgevallen hout. Andere typische gebruikssporen zoals splintering, breuken en impactsporen werden onderzocht op type, frequentie en locatie, om zo de kracht uitgaande van de activiteit of het bewerkte materiaal te achterhalen. Na de experimentele houtbewerking, toonden de geweibijlen normaal enkel kleinschalige beschadiging rond het steelgat, de nek of de snede. Overeenkomende sporen werden herkend op het archeologisch materiaal. De basisbijlen vertoonden op hun nek vooral geïsoleerde krassen afkomstig van impact of percussie. De beschadiging van de bijlsnede kon oplopen tot versplintering en zelfs het afbreken van een deel van de snede (Figuur 35). Wanneer men een te grote kracht uitoefent op de geweibijl, kunnen grote breuken ontstaan aan het steelgat, waardoor het werktuig onbruikbaar wordt (Figuur 36) (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 205).

Figuur 35: Typische gebruikssporen op de hiel

Figuur 36: geweibijlen, afgebroken

en de snede van een geweibijl.

aan het steelgat (basisbijl en T-bijl).

De geobserveerde sporen op de basisbijlen en T-bijlen tonen aan dat deze gebruikt werden in het bewerken van harde materialen, zoals hout, en met een aanzienlijk gebruik van kracht. In het algemeen bleken de geweibijlen vooral geschikt voor het splitsen van boomstammen, in tegenstelling tot stenen bijlen die vaak vast kwamen te zitten in het hout of zelfs afbraken. Men kan besluiten uit deze analyses dat geweibijlen hoogst waarschijnlijk vooral gebruikt werden voor houtbewerking. Ook lijkt het waarschijnlijk dat geweibijlen dienst deden als universeel werktuig voor een reeks andere functies (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 206). 54

3.4.2.5. Conclusie Deze onderzoeken tonen verschillende gebruiken voor geweibijlen. De Nederlandse experimenten toonden vooral huidbewerking aan, terwijl het Deense onderzoek en dat voor het materiaal uit de Leine vallei vooral op houtbewerking gericht was. Verder verschillen ook de interpretaties van deze twee laatste, Jensen vermeld dat het gebruik van een geweibijl als wig om een boomstam te splitsen niet ideaal was (Jensen 2001, p 167). Terwijl het onderzoek door Riedel, Pohlmeyer en von Rautenfeld uitwees dat de geweibijlen uiterst geschikt waren voor het splitsen van boomstammen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 206). In het algemeen kan men er van uit gaan dat geweibijlen verschillende taken konden uitvoeren. Het bewerken van huiden in verschillende stadia kon door middel van priemen of Ien J-bijlen zoals bestudeerd bij het materiaal van Schipluiden en Hardinxveld en houtbewerkingactiviteiten, variërend van hout kappen tot kanovervaardiging, konden uitgevoerd worden dankzij basisbijlen en T-bijlen zoals bestudeerd in Lejre en de Leine vallei.

Hoewel

in

Hardinxveld

De

Bruin

ook

een

T-bijl

met

steelgat

als

huidbewerkingsinstrument werd geïdentificeerd (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, p 365).

55

4. De geweibijlen uit het Scheldedal 4.1. Collectie Maertens de Noordhout in het Bijloke Museum De collectie geweibijlen in het Bijloke Museum bestaat uit vondsten die bij baggerwerken in de Schelde ontdekt werden. Uit de Schelde werden vele werktuigen uit bot en gewei opgebaggerd. Dit ziet men o.m. weerspiegelt in de collecties van Edouard Bernays en George Hasse, waar vele objecten als herkomst ‘Wichelen’ of ‘Schoonaarde’ dragen of gewoon vermeld worden als baggervondst uit de Schelde (Hasse 1935 en Hurt 1992). George Hasse wees erop dat Neolithische populaties aan rivieren als de Schelde, de Dender en de Dijle gekarakteriseerd worden door debitage-ateliers voor hertengewei. De grote hoeveelheden hertengewei gevonden in Wichelen, Dendermonde, Schoonaarde, Ledeberg, Appels en Battel kunnen enkel verklaard worden, stelde Hasse, door een regelmatige industrie (Hasse 1935, p 38). In Dendermonde was waarschijnlijk een dergelijk atelier aanwezig, dit kon men besluiten door de aanwezigheid van alle opeenvolgende productiefasen van volgtakbijlen, vanaf het gewei tot het afgewerkt product (Casseyas 1997, p 199).

4.1.1. Publicaties De collectie van de heer Maertens de Noordhout werd in 1945 aan het Bijloke Museum in Gent geschonken. De inventarispagina’s van de besproken objecten zijn in de bijlage opgenomen. Enkele objecten uit de collectie werden reeds gepubliceerd, onder meer door Maertens de Noordhout zelf. De publicatie van M.J. Maertens uit 1921 behandelt objecten uit gewei die men in de Schelde vond, toen in 1912 de loop van de Schelde recht getrokken werd tussen Wichelen en Schellebelle (Maertens 1921, p 34). In zijn publicatie bespreekt hij onder andere bijlen 5082 en 5086, samen met de spits met weerhaken 10 369 en de vishaak 5111. In haar bespreking van het bot en hertengewei materiaal uit de collectie Edouard Bernays, wijst V. Hurt erop dat de benen haak en de ‘bijl’ gepubliceerd in 1935 door George Hasse in zijn “Wichelen préhistorique” (Hasse 1935) al in 1922 door hun eigenaar, J. Maertens

56

gepubliceerd werden. Vandaag worden ze in het Bijloke Museum in Gent bewaard (Hurt 1992, p 33). Het gaat hier om bijl 5082, 5083 en haak 5111 (Hasse 1935, p 40, p 41 en p 38).

4.2. Beschrijvingen van de geweibijlen en andere werktuigen uit gewei of bot Bij de volgende beschrijvingen van de hertengeweien botwerktuigen uit de collectie Maertens de Noordhout worden de werktuigen ingedeeld op basis van hun oorspronkelijke ligging op de geweitak, zoals voorgesteld door de typologie van Véronique Hurt (Hurt 1982). Basisbijlen uit het basale deel van het gewei; volgtakbijlen of T-bijlen uit de hoofdstang; werktuigen uit de zijtakken, zoals de oogtak, ijstak of volgtak en Y-vormige werktuigen uit het kroongedeelte. Voor sommige kleinere stukken afkomstig van de hoofd- of zijstangen van het gewei is het moeilijker om hun oorspronkelijke ligging op het gewei te bepalen, ze worden vaak als ‘drevels’ (porte-poinçons of Druckstäbe) beschreven. Ik heb ze geplaatst onder ‘Werktuigen uit de geweistang of geweitakken’. Meer gespecialiseerde werktuigen zoals een vishaak, een spits met weerhaken en een priem uit botmateriaal worden onder een eigen titel besproken. Bij alle werktuigen zijn de afmetingen weergegeven, samen met een korte beschrijving van hun voorkomen. Alle werktuigen zijn gefotografeerd en worden afgebeeld, waar mogelijk worden ze in hun originele positie op het gewei getoond (in Figuur uit Clason 1983, p 83: Fig. 6).

4.2.1. Basisbijlen Bij basisbijlen kan de doorboring in twee richtingen gemaakt zijn, anterior-posterior of lateraal-mediaal (Clason 1983, p 94). In het Mesolithicum gaf men de voorkeur aan een mediaal-laterale doorboring, waarschijnlijk omdat men dan een kortere afstand te overbruggen heeft. In het Neolithicum ziet men een dominantie van anterior-posterior5 georiënteerde doorboringen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 203).

5

Ook transversale doorboring genoemd (Hurt 1992, p 43).

57

De schuine zijde van de bijlen ontstond door de cortex en het spongiosa half door te snijden en de geweitak te breken, zodat er een schuine zijde overbleef (Clason 1983, p 85), deze werd als werkblad gebruikt. Wat de functie van deze bijlen betreft, tonen sporen op de basisbijlen en T-bijlen uit de Leine vallei aan dat deze gebruikt werden in het bewerken van harde materialen, zoals hout, en met een aanzienlijk gebruik van kracht. In het algemeen bleken de (basis)geweibijlen vooral geschikt voor het splitsen van boomstammen. Ook lijkt het waarschijnlijk dat geweibijlen dienst deden als universeel werktuig voor een reeks andere functies (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 206).

5082

Figuur 37: basisbijl 5082

Grote geperforeerde basisbijl uit Wichelen, gevonden bij baggerwerken in de Schelde. Het oppervlak is glanzend, gepolijst. De rozenkrans is weggeglad. De perforatie ligt op de plaats van de oogspits en loopt in dezelfde richting als de geweitakken, dit wil zeggen anterior-posterior. De krans waar de ijstak is verwijderd is weggepolijst. De schuine zijde bevindt zich op de anterior kant, op het proximale deel van de geweitak. De schuine zijde is lang en heeft een holte van spongieus weefsel.

58

Lengte: 283.00 mm, breedte: 49.90 mm, breedte van het werkvlak: ± 28.00 mm, hoogte: 53.30 mm, diameter doorboring: 25.90 mm bovenkant en 20.50mm onderkant, lengte schuine zijde: 153.30 mm (holte: 117.60 mm). Typologisch kan men deze bijl plaatsen als Hurt Aa3 of Smith Type A. Deze basisbijl werd reeds kort besproken en weergegeven door middel van een foto in de publicatie van J. Maertens uit 1921 (Maertens 1921, p 38), ook in de publicatie van G. Hasse werd hij vermeldt onder de titel “2. Haches en bois de cerf” (Hasse 1935, p 39 en Pl. 6 p 40). Een opvallend kenmerk aan deze grote basisbijl is zijn glanzend oppervlak (zie ook 5086).

5084

Figuur 38: basisbijl 5084.

Geperforeerde basisbijl uit Wichelen, gevonden bij Scheldebaggering. De bijl heeft een glanzend oppervlak, maar de geweigroeven zijn nog aanwezig. De perforatie ligt tussen de twee kransen van de verwijderde oogen ijstak en ligt in het zelfde vlak als de geweitakken (anterior-posterior). De schuine zijde bevindt zich op het proximale deel van de geweitak. In de schuine zijde is een kleine holte van het spongieus weefsel zichtbaar. Op de schuine zijde zijn lijntjes te zien van bewerking of productie (Figuur 39). Figuur

39:

detail

werkvlak

van

basisbijl 5084.

59

Lengte: 206.00 mm, breedte: 44.40 mm, breedte van het werkvlak: ± 35.00 mm, hoogte: 55.50 mm, diameter doorboring: 19.80 mm, lengte schuine zijde: 76.10 mm (holte: 33.5 mm). Typologisch valt deze bijl onder het type Hurt Aa1 of Smith Type A.

5085


Geperforeerde basisbijl, gevonden in Wichelen bij baggerwerken in de Schelde. De rozenkrans is afgeglad. De schuine zijde ligt op de exterieure zijde van de geweitak. De doorboring is rond van vorm en loopt dwars op het vlak van de geweitakken (lateraalmediaal). De oogtak is verwijderd, er is een kleine plek spongieus weefsel zichtbaar op de plek waar deze verwijderd is. De bovenste oppervlakte laag is glad aan de schuine zijde. Het oppervlak is ruw met afschilfering. Lengte: 146.00 mm, breedte: 54.80 mm, breedte van het werkvlak: ± 32.00 mm, hoogte: 69.70 mm, diameter doorboring: 22.70 mm, lengte schuine zijde: 52.70 tot aan holte. Dit type bijl kan men plaatsen onder Hurt Aa4 en Smith Type B.

60

5086


Geperforeerde basisbijl, gevonden in Wichelen bij baggerwerken in de Schelde. De rozenkrans is afgeglad. De bijl heeft een glanzend oppervlak met een ruwere plek waar de oogtak zat. De schuine snede bevindt zich aan de voorzijde, op het proximale deel van de geweitak. In de schuine zijde is een holte zichtbaar, er loopt een barst van hier tot aan de perforatie (Figuur 42), die laatste is ovaalvormig. De perforatie ligt op de plek waar de ijstak verwijderd is en is gemaakt door een anterior-posterior doorboring.

Figuur 42: detail barst.

Lengte: 118.30 mm, breedte: 40.09 mm, breedte van het werkvlak: ± 28.00 mm, hoogte: 53.30 mm, diameter doorboring: 23.20 mm, lengte schuine zijde: 42.60mm (holte: 21.50 mm), hoogte schuine zijde: 30.50 mm. Typologisch kan men 5086 plaatsen onder Hurt type Aa1 en Smith Type A. Geweibijl 5086 werd reeds gepubliceerd in het artikel van J. Maertens uit 1921 (Maertens 1921, p 39). 61

Deze bijl is net als bijl 5082 erg glanzend gepolijst. Een mogelijke reden voor het glad polijsten van geweibijlen is dat men het voorwerp zo een grotere waarde gaf, als statussymbool,

of

als

votief

offer.

Men

kan

opmerken

dat

deze

esthetische

oppervlaktebewerking algemener wordt naar het laat Neolithicum en de metaaltijden toe (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 204).

5088

Figuur 43: fragment van basisbijl 5088.

Fragment van een geperforeerde basisbijl, gevonden in Wichelen bij baggerwerken in de Schelde. De rozenkrans is afgeglad. De doorboring ligt vlak aan de basis door de krans van de oogtak. De doorboring is ovaal van vorm en ligt in het zelfde vlak dan de geweitakken (anterior-posterior). De breuk loopt van halverwege de doorboring tot aan de achterkant. De schuine zijde is grotendeels weg, er is enkel nog een geglad stukje zichtbaar. De schuine zijde bevond zich op de voorzijde van het proximale deel van het gewei. Lengte: 91.60 mm, breedte: 49.80 mm, hoogte: 64.90 mm, diameter doorboring: 29.40 mm, lengte schuine zijde: onbekend wegens breuk. Typologisch kan men 5088 plaatsen onder Hurt Aa3 of Smith Type A.

62

5104


Grote geperforeerde basisbijl uit Schoonaarde. De rozenkrans is weggeglad. De doorboring ligt op de oogtak en loopt in de zelfde richting als de geweitakken (anterior-posterior). De schuine zijde ligt aan de voorzijde van geweitak. Het oppervlak is glad en licht bruin van kleur. Op de bijl plakt nog een etiket met nummer 18. De plek tussen de doorboring en de rozenkrans is gladder dan de rest van het oppervlak. Op de onderkant van de bijl zijn aan de doorboring krassen zichtbaar, mogelijk afkomstig van de productie van het steelgat (Figuur 45).

Figuur 45: detail krassen aan doorboring.

Lengte: 291.00 mm, breedte: 48.30, breedte van het werkvlak: ± 35.00 mm, hoogte: 67.00 mm, diameter doorboring: 24.15 x 20.90 mm, lengte schuine zijde: 126.00 mm (holte: 75.00 mm). 63

Typologisch gezien past deze bijl onder Hurt Aa3 en Smith Type A. V. Hurt bespreekt een gelijkaardige bijl uit Schoonaarde, die door A. de Loë in het Neolithicum werd geplaatst (Hurt 1992, p 35) (Figuur 46).

Figuur 46: basisbijl uit Schoonaarde (Hurt 1992, Fig. 13 n° 23). Lengte: 130 mm.

5105


Geperforeerde basisbijl gevonden bij baggeren van de Schelde, afkomstig uit Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde. De doorboring ligt op de krans van de verwijderde oogtak en loopt anterior-posterior. De schuine zijde ligt op de voorzijde aan de proximale kant van de geweitak. Het oppervlak glanst maar is aan het afschilferen, onder de bovenste laag zijn groene vlekken zichtbaar (Figuur 48). Onder de holte van de schuine zijde is er een snee over de hele breedte van de zijde. Van aan de doorboring naar de hiel toe loopt een groeve.

64

Figuur 48: detail verkleuring.

Lengte: 98.80 mm, breedte: 45.50 mm, breedte van het werkvlak: ± 50.00 mm, hoogte: 57.10 mm, diameter doorboring: 22.20 mm, lengte schuine zijde: 34.40 mm. Typologisch kunnen we deze bijl plaatsen onder Hurt Aa3 en Smith Type A. Opgegraven gewei objecten kunnen soms groene vlekken vertonen door de opgeloste corrosie van koper (O’Connor S. 1987, p 11), dit zou ook de verkleuringen op deze geweibijl kunnen verklaren, die algemeen in slechte staat verkeert.

5108


Beschadigde geperforeerde basisbijl, gevonden te Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde. De doorboring loopt door de krans van de oogtak en loopt in dezelfde richting als de geweitakken (anterior-posterior). De schuine zijde ligt aan de proximale kant van de geweitak, op de voorzijde van het gewei. De snede is beschadigd. Het oppervlak heeft een lichte glans.

65

Lengte: 130.00 mm, breedte: 46.60 mm, breedte van het werkvlak: ± 40.00 mm, hoogte: 56.10 mm, diameter doorboring: 22.20 mm, lengte schuine zijde: 52.70 mm. Typologisch behoort deze bijl tot Hurt Aa3 of Smith Type A. De beschadiging aan de bijlsnede kan men vergelijken met de beschadiging na experimentele houtbewerking bij het materiaal uit de Leine vallei (Figuur 35), hierbij kon de beschadiging van de bijlsnede oplopen tot versplintering en zelfs het afbreken van een deel van de snede (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 205).

5110


Geperforeerde basisbijl. De bijl is afkomstig uit Wichelen, Dendermonde of Schoonaarde, hij werd gevonden bij baggerwerken in de Schelde. Deze bijl heeft een bleke kleur. De perforatie staat loodrecht op het vlak van de oogen ijstak (lateraal-mediaal). De plekken waar de oogen ijstak verwijderd zijn, zijn nog duidelijk zichtbaar. Er loopt een barst van de ijstak naar de oogtak. De schuine zijde ligt in hetzelfde vlak als de oogen ijstak (anterior). De rozenkrans is nog aanwezig. Het oppervlak glanst hoewel de geweigroeven nog licht aanwezig zijn. In de schuine zijde is het spongeus weefsel nog aanwezig. Lengte: 198.00 mm, breedte: 73.70 mm, breedte van het werkvlak: ± 32.00 mm, hoogte: 55.90 mm, diameter doorboring: 20.90 mm, lengte schuine zijde: 51.60 mm. 66

Typologisch kan deze bijl, net als 5085, geplaatst worden onder Hurt Aa4 en Smith Type B.

5117


Geperforeerde basisbijl uit Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde. Het oppervlak glanst. De bijl is aan de voorkant afgebroken vanaf de bovenkant van de doorboring tot aan de schuine zijde, die afgebroken is. De afschilfering is het ergst aan de achterkant van de schuine zijde. De doorboring ligt kort aan de basis van de bijl, waar de oogtak verwijderd is en loopt anterior-posterior. De doorboring is aan de bovenkant van de bijl ovaal van vorm en halfovaalvormig aan de onderkant van de bijl. De schuine zijde lag aan de voorzijde van de geweitak. Lengte: 173.00 mm, breedte: 54.90 mm, breedte van het werkvlak: ± 29.00 mm, hoogte: 62.70 mm, diameter doorboring: 22.70 mm aan achterkent van bijl, lengte schuine zijde: afgebroken. Typologisch past deze bijl bij Hurt Aa2 of Smith Type A. De beschadiging aan de doorboring en de schuine zijde kan men vergelijken met de beschadiging na experimentele houtbewerking bij het materiaal uit de Leine vallei Wanneer men een te grote kracht uitoefent op de geweibijl, kunnen grote breuken ontstaan aan het steelgat, waardoor het werktuig onbruikbaar wordt (Figuur 36) (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 205). 67

5119


Fragment van een geperforeerde basisbijl uit Wichelen, Dendermonde of Schoonaarde. De bijl is gebroken vanaf de perforatie aan voor- en achterkant. De perforatie lag tussen de oogen ijstak in hetzelfde vlak als de geweitakken (anterior-posterior). De rozenkrans is weggeglad. De oppervlakte is droog en dof. De schuine zijde is niet meer aanwezig. Lengte: 164.00 mm, breedte: 46.60 mm, hoogte: 62.20 mm, diameter doorboring: 21.60 mm, schuine zijde afgebroken. Typologisch kunnen we 5119 onderbrengen bij Hurt Aa1 en Smith Type A. De beschadiging aan de doorboring en de schuine zijde kan men net als bij 5117 vergelijken met de beschadiging na experimentele houtbewerking bij het materiaal uit de Leine vallei (Figuur 36) (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 205).

68

5122/40

Figuur 53: basisbijl 5122/40.

Beschadigde basisbijl met rechthoekige perforatie uit Melle. De rechthoekige perforatie ligt tussen de twee kransen van de ijs- en oogtak en loopt anterior-posterior. De schuine zijde lag schuin tussen de achterzijde en buiten zijde van het gewei, maar is open gebarsten tot aan de perforatie. De rozenkrans is afgeglad. De rechterzijde heeft een lichtere kleur. De oppervlakte glanst, hier en daar zijn enkele lijnen en krassen. Lengte: 169.00 mm, breedte: 46.50 mm, breedte van het werkvlak: ± 23.00mm, hoogte: 59.40 mm, lengte doorboring: 29.80 mm, breedte doorboring: 19.90 mm. Typologisch zou men deze bijl het best kunnen plaatsen onder Hurt Aa1, aangezien de perforatie tussen de ijs- en oogtak ligt. Hoewel de schuine zijde bij 5122/40 meer op de exterieure en posterieure zijde lag in plaats van op de voorzijde. We kunnen deze bijl onder het Type A van Smith plaatsen.

Als de as van het snijvlak loodrecht staat op de as van het heft, spreekt men van een dissel in plaats van een bijl. Dit zou het geval kunnen geweest zijn bij 5122/40. In België zijn er minder dissels dan bijlen gekend (Hurt 1992, p 42). Hoekige doorboringen, zoals bij bijl 5122/40, komen slechts zelden voor, ze zouden oorspronkelijk rond of ovaal kunnen geweest zijn en later aangepast voor functionele of esthetische redenen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 204).

69

4.2.2. Volgtakbijl of T-bijl 5093

Figuur 54: volgtakbijl 5093.

Fragment van een T-vormige bijl met perforatie uit Wichelen. De schuine zijde ligt proximaal op de achterzijde en is aan de snede beschadigd. Het stuk onder de perforatie, naar de schuine snede toe, is geglad en donkerder van kleur. De bijl is gebroken aan de perforatie. Lengte: 173.00 mm, breedte: 32.20 mm, breedte van het werkvlak: ± 18.00 mm, hoogte: 34.40 mm, diameter doorboring: 16.60 aan achterkant, lengte schuine zijde: 51.60 dan afgebroken. Typologisch past deze bijl onder de categorie Hurt Ba1 of Smith Type C. Deze T-bijl is vergelijkbaar met die vermeld door Clason bij de vondsten van De Gaste (Clason 1983, p 88-89 en p 91: Fig. 3035). De volgtak is verwijderd en de perforatie is op deze plek gemaakt. De schuine snede is gemaakt op het proximale-mediale deel van het gewei, dit wil zeggen naar de basis toe op de achterzijde van de geweitak. In Dendermonde vond men

Figuur 55: productieafval van een T-bijl.

70

verschillende T-bijlen met bijbehorend productieafval, zoals de afgebroken basale delen (Casseyas 1997, p 201) (Figuur 55). Net zoals bij basisbijlen tonen de gebruikssporen op T-bijlen uit de Leine vallei aan dat deze gebruikt werden voor het bewerken van harde materialen, zoals hout. In het algemeen bleken de geweibijlen vooral geschikt voor het splitsen van boomstammen, in tegenstelling tot stenen bijlen die vaak vast kwamen te zitten in het hout of zelfs afbraken (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 206). Bij het onderzochte materiaal van Hardinxveld De Bruin werd een T-bijl samen met een getande bijl en een J-bijl als huidbewerkingswerktuig geïdentificeerd (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, pp 364).

4.2.3. Werktuigen uit de geweistang of geweitakken Deze werktuigen zijn moeilijk onder te brengen op het gewei, ze zijn vervaardigd uit stukken van de hoofdstang of zijtakken. De meeste zijn beschadigd, waardoor hun oorspronkelijke vorm niet altijd duidelijk is. We kunnen deze werktuigen (of afvalstukken) vergelijken met vondsten van andere sites.

A

Figuur 56: Beilklingen uit Friesack 4.

B

Figuur 57: A: tak met basale doorboring; B: takken met afgeschuind uiteinde.

Bij de vondsten van Friesack 4 behoorden enkele ‘Beilklingen’, deze bestaan uit een stuk geweistang of geweitak met aan één zijde een schuine snede (Pratsch 1994, p 27) (Figuur 56). Bij Friesack 4 waren er 8 uit de geweistang vervaardigd en 10 uit geweitakken. Ze kunnen vooral geplaatst worden in Friesack 4 ‘s periode III en IV, nl. ca. 9100 – 8800 uncal. BP (Vroeg Boreaal) en ca. 8200 – 7000 uncal. BP (Finaal Boreaal/Vroeg Atlanticum) (Pratsch 1994, p 28). 71

De werktuigen uit geweitakken werden opgesplitst in ‘takken met een basale doorboring’ (Figuur 57 A) (meer hierover bij 4.2.5.‘IJstakken of volgtakken’) en ‘takken met een afgeschuind uiteinde’ (Figuur 57 B) (meer hierover bij 5083) (Pratsch 1994, p 31). Dit is bij onze werktuigen echter niet zo evident, aangezien sommigen zowel een doorboring als een afgeschuind uiteinde vertonen, anderen beschikken over geen van beide.

Figuur 58: Druckstäbe van Friesack 4.

Tenslotte spreekt men bij de vondsten van Friesack 4 nog van Druckstäbe, dit zijn takken met transversaal lopende snijsporen (Figuur 58). De meeste stukken zijn weinig gebogen en hebben een afgestompt uiteinde. Vergelijkbare exemplaren zouden vanaf het Paleolithicum voorkomen en in aantal toenemen in het Mesolithicum en Ertebølle sites, maar zijn in het Neolithicum ook nog talrijk (Pratsch 1994, p 31). Deze als ‘drukstaven’ of ‘slagstok’ benoemde werktuigen werden met silexbewerking in verband gebracht, vooral wanneer er aan de spits gebruikssporen aanwezig zijn (Pratsch 1994, p 31). Andere voorbeelden waarmee we deze werktuigen kunnen vergelijken zijn mogelijk de I- en J-bijlen gevonden te Hardinxveld (Louwe Kooijmans 2001a, p 300) (figuur 31).

72

5095

Figuur 59: fragment van een geperforeerde spits met schuine zijde 5095.

Fragment van geperforeerde spits uit Wichelen. De spits is aan de perforatie afgebroken. De schuine zijde ligt in het vlak dwars op dat van de perforatie. Het bovenste oppervlak heeft een donkere patina. Deze spits kan van de hoofdtak afkomstig zijn, misschien zelfs een afgebroken stuk van een basisbijl (hoewel de breedte hier niet voldoende voor lijkt). Typologisch zou men deze dan kunnen onder brengen bij Hurt Ca of Hurt Aa. Lengte: 100.90 mm, breedte: 25.40 mm, breedte van het werkvlak: ± 14.00 mm, hoogte: 23.30 mm, diameter doorboring: 10.50 (geschat), lengte schuine zijde: 34.40 mm. Dit artefact is te vergelijken met spits 5098, beiden zijn beschadigd en hun oorspronkelijke plaats in het gewei is moeilijk te achterhalen. Ofwel zijn ze afgebroken van een basisbijl of ze vormden een werktuig dat te vergelijken is met de Beilklingen uit Friesack 4 (Figuur 56) of de I-bijlen uit Hardinxveld (Figuur 31).

73

5097

Figuur 60: afgesneden geweitak 5097.

Een stuk licht gebogen geweitak die langs beide zijden afgezaagd is. Waarschijnlijk van een geweistang vervaardigd, één zijde is beschadigd. Het oppervlak is glad maar aan het afschilferen. Deze geweitak zou afkomstig zijn uit Wichelen, Dendermonde of Schoonaarde. Lengte: 137.00 mm, breedte: 28.70 mm, hoogte: 25.40 mm. Dit artefact is te vergelijken met de spitstoelopende bijlen beschreven bij het materiaal uit Spoolde (Clason 1983, p 89: Fig.19-22). Het gaat om geweibijlen gemaakt uit een tak van edelhertgewei. Normaal werd er een schuine snede gemaakt op de geweitak, die als werkvlak voor de bijl diende. Het is mogelijk dat deze is afgebroken in het geval van artefact 5097. We kunnen 5097 ook vergelijken met de Druckstäbe uit Friesack 4 (Figuur 58). Een andere mogelijkheid is dat dit een afvalstuk is, afgezaagd tijdens het vervaardigen van een ander werktuig uit het gewei. Volgens de typologie opgesteld door V. Hurt zouden we 5097 mogelijk kunnen indelen als Hurt Ca.

74

5098

Figuur 61: fragment van een geperforeerde spits met beschadigde schuine zijde 5098.

Fragment geperforeerde spits uit Wichelen. De spits is aan de schuine zijde afgebroken en aan de doorboring. De doorboring en de schuine snede liggen dwars ten opzichte van elkaar. Op de bovenste oppervlakte laag is een geel-witte patina zichtbaar. Dit fragment is mogelijk van de hoofdtak afkomstig (afgebroken basisbijl?). Lengte: 100.50 mm, breedte: 28.70 mm, hoogte: 30.90 mm. Typologisch zouden we 5098 kunnen klasseren als Hurt Ca of Hurt Aa. Zie uitleg 5095.

75

5100

Figuur 62: fragment geperforeerde geweitak 5100.

Stuk van geperforeerde geweitak uit Wichelen. De kant van de perforatie is afgebroken en het andere uiteinde is verwijderd door de cortex door de snijden en dan de tak te breken (Figuur 63). Het bovenste oppervlak was geglad maar is nu aan het afschilferen, dit gebeurde waarschijnlijk al snel aangezien de inventarisnummer op een afgeschilferd deel is gelakt.

Figuur 63: detail uiteinde van 5100.

Figuur 64: mogelijke positie van 5100 in het gewei.

76

Lengte: 229.00 mm, breedte: 35.40 mm, hoogte: 34.90 mm, diameter doorboring: 19.00 x 22.00 mm. Het is vreemd dat op deze geperforeerde tak geen werkvlak is aangebracht, of lag dit op het afgebroken deel achter de perforatie? De tak lijkt afkomstig uit de hoofdstang van het gewei (tussen volgtak en wolftak) (Figuur 64). Het is mogelijk dat dit het distale deel vormt van een gebroken T-bijl, hoewel er geen spoor is van de volgtak. Een andere mogelijkheid is dat deze stang afkomstig is van een zesender- of achtendergewei (Figuur 3). Mogelijk kunnen we ook 5100 plaatsen onder Hurt Ca.

5083

Figuur 65: geperforeerde spits met schuine snede 5083.

Geperforeerde spits met snede uit Wichelen. Deze spits kan van de volgtak, wolftak of een spits van de kroon afkomstig zijn. De perforatie is klein en rond. Aan de basis is een holte met sponsweefsel zichtbaar. De schuine snede ligt aan het uiteinde van de spits en is ook wat uitgehold. Het oppervlakte glanst met hier en daar wat krassen. We zouden 5083 typologisch kunnen plaatsen onder Hurt Eb. Lengte: 118.00 mm, breedte: 22.60 mm, breedte van het werkvlak: ± 4.00 mm, hoogte: 24.30 mm, diameter doorboring: 7.70 mm, lengte schuine zijde: 21.00 mm. 77

Dit werktuig werd reeds weergegeven in “Wichelen préhistorique – 2e partie” van G. Hasse (Hasse 1935, Pl 7 p 41), in deze publicatie werd 5083 ingedeeld onder “Haches en bois de cerf” ( Hasse 1935, p 39). Dit werktuig zou kunnen aansluiten bij de ‘takken met een afgeschuind uiteinde’ en ‘takken met een basale doorboring’ (Figuur 57) die men vond in Friesack 4 (fases III en IV) (Pratsch 1994, p 31). De afschuiningen bij de ‘takken met afgeschuind uiteinde’ zijn in Friesack 4 bij 4 stukken eenzijdig en bij 1 exemplaar tweezijdig, ze liggen meestal in het concaaf gebogen deel van de tak. Slechts bij 1 geval lag de afschuining op het convex gebogen deel (Pratsch 1994, p 31). Bij 5083 ligt de schuine zijde ook op het concave deel van de tak. Bij Friesack 4 kwam men tot de conclusie dat de afschuiningen met een mes kunnen zijn gemaakt, longitudinaal lopende sporen zijn terug gevonden op enkele stukken (Pratsch 1994, p 31). Deze werktuigen komen overvloedig voor in de Ertebølle cultuur en zijn zowel in Mesolithische als Neolithische context aanwezig. Ze worden meestal als ‘gladder’ gezien, een werktuig gebruikt voor de bewerking van hout en huiden (Pratsch 1994, p 31). Bij de vondsten van de site Friesack 4 kent men ook twee ‘geweitakken met een basale doorboring’. Van beide is de gemiddelde diameter van de perforatie relatief klein, daarom twijfelt men er aan of deze perforaties met schachting als doel zijn gemaakt (Pratsch 1994, p 31). Doorboorde takken zijn gekend van meerdere Mesolithische sites in Denemarken en Noord Duitsland, ze komen echter ook in het Neolithicum en de bronstijd voor. De perforaties laten vermoeden dat door de doorboring een lus bevestigd was. Deze werktuigen kunnen voor verscheidene taken gebruikt zijn (Pratsch 1994, p 31).

Algemeen kan men 5083 ook vergelijken met de bewerkte zijtakken gevonden te Hoge Vaart A-27. Ook hier werden zijtakken

bewerkt

en

gebruikt als

werktuigen, de bewerking bestond vooral uit het bijsnijden van de punten en proximale breukvlakken (Laarman 2001, p 14) (Figuur 66). Wat de functie betreft

Figuur 66: zijtakken met bewerkte

dacht men bij Hoge Vaart in één geval te maken te hebben

punten en proximale breukvlakken uit

met

Hoge Vaart A-27.

een

drevel

die

werd

gebruikt

voor

vuursteenbewerking (Laarman 2001, p 14). 78

5099

Figuur 67: afgezaagde spits 5099.

Figuur 68: detail afgezaagd uiteinde van 5099.

Afgezaagde spits uit Wichelen. Het oppervlak is ruw door de groeven van het gewei. Er is geen doorboring of schuine zijde aangebracht. De punt is gladder en donkerder. Op het afgezaagde vlak zijn lijntjes te zien en in het midden is sponsweefsel zichtbaar (Figuur 68). Lengte: 106.50 mm, breedte: 19.90 mm, hoogte: 19.90 mm. Typologisch leunt 5099 het dichts aan bij Hurt Eb, maar dan zonder perforatie of schuin werkvlak. Buiten de afgezaagde zijde (die erg recht is) is dit artefact niet bewerkt. Men zou dit stuk als productieafval kunnen beschouwen. Natuurlijk valt het niet uit te sluiten dat het als ad hoc of informeel werktuig werd gebruikt.

79

4.2.4. Oogtak-bijlen 5118

Figuur 69: oogtakbijl 5118.

Geperforeerde hoofdtak met oogtak, uit Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde. Bestaat uit het basale-proximale deel van het gewei met de oogtak. De hoofdtak is geperforeerd en daarboven afgebroken. De perforatie is redelijk klein. Het oppervlak is glad maar aan de hoofdtak ziet men aan de perforatie enkele putjes in het oppervlak (Figuur 70).

Figuur 70: detail aan perforatie van 5118.

Lengte: hoofdtak: 215.00 mm, ijstak: 174.00 mm; breedte: hoofdtak: 30.75 mm, oogtak: 18.70 mm; hoogte: hoofdtak: 24.40 mm, oogtak: 14.80 mm; diameter doorboring: 7.60 mm. Typologisch past dit artefact het best bij Hurt Ab, maar 5118 bestaat naast de oogtak ook nog uit de hoofdtak en kan hier dus niet volledig mee gelijk gesteld worden. Dit werktuig is waarschijnlijk van een zes- of achtendergewei afkomstig (Figuur 3), aangezien er nog geen ijstak aanwezig is. 80

Het werktuig lijkt een bijl of houweel, waarbij de hoofdtak als handvat werd gebruikt en de oogtak als bijl of hak. De reden voor de perforatie lijkt niet erg duidelijk, aangezien men de hoofdtak als handvat zou gebruiken. Een andere mogelijke functie voor de doorboring is ophanging of bevestiging van het object.

Van vilsteren vermeld een geweitak (uit provincie Groningen) waarvan alle zijtakken op één na verwijderd zijn, hij ziet dit voorwerp als een geschikte hak, om de grond los te woelen (van Vilsteren 1987, p 25) (Figuur 71). Object 5118 toont hier een grote gelijkenis mee en zou een gelijkaardige functie kunnen hebben. In Spoolde en de IJsselmeerpolders werden ook enkele geweihakken gevonden (Figuur 26), hierbij was soms de ijstak en de volgtak verwijderd. A.T. Clason vergelijkt ze met die uit de vuursteenmijnen van Rijckholt/St. Geertruid, waar ze vermoedelijk een functie hadden in de constructie van mijngangen (Clason 1983, p 85). Figuur

71:

hak

uit

provincie

Groningen.

In “Wichelen préhistorique – 2e partie” van G. Hasse worden gelijkaardige werktuigen getoond (Figuur 72: M1 en N7). Hasse merkt op dat het heft van dergelijke hakken in het Neolithicum vaak korter is dan dat van Mesolithische hakken (Hasse 1935, p 31). Figuur 72: hakken uit “Wichelen préhistorique”. M: Mesolithicum, N: Neolithicum.

81

5120

Figuur 73: oogtakbijl 5120.

Afgezaagde hoofdtak met oogtak, uit Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde. De hoofdtak is vrij recht afgezaagd, de tak is wat uitgehold. De oogtak is bovenaan versierd met twee krasjes rond de punt en een derde dat maar half rond loopt (Figuur 74). Het oppervlak is wat ruw.

Figuur 74: details van 5120. Links: krasjes op voorkant; midden: krasjes op achterkant; rechts: afgezaagd uiteinde.

Lengte: 179.00 mm, breedte: hoofdtak: 28.80 mm, oogtak: 19.80 mm; hoogte: hoofdtak: 22.20 mm, oogtak: 15.90 mm. Net als bij 5118 bestaat 5120 naast de oogtak ook nog uit een stuk van de hoofdtak en kan dus moeilijk typologisch ingedeeld worden, het best sluit hij aan bij Hurt Ab.

82

Dit stuk lijkt meer op de oogtak-bijlen gevonden bij Spoolde (Figuur 75). Waarbij de hoofdtak aan de zijkant ingesneden werd en dan afgebroken. Hoewel bij artefact 5120 deze eerder recht afgezaagd werd. Mogelijk deed een dergelijk artefact dienst als hamer of slaginstrument. De rozenstok en rozenkrans konden gebruikt worden om te hameren en de oogtak kon dienen als steel (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 199).

Figuur 75: oogtakken uit Spoolde.

83

4.2.5. IJstakken of volgtakken Het is moeilijk te zien of de volgende takken van de volgtak of de ijstak afkomstig zijn. De ijstak is pas aanwezig als het twaalfender gewei volgroeid is (Figuur 3).

5113

Figuur 76: geperforeerde ijstak 5113.

Geperforeerde geweitak, uit Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde. Waarschijnlijk een afgezaagde ijstak. Het oppervlak glanst (de geweigroeven zijn nog zichtbaar), maar de bovenste punt is gladder. De doorboring is erg klein. Onder de perforatie staat '32'. Lengte: 229.00 mm, breedte: 32.70 mm, hoogte: 26.60 mm, diameter doorboring: 5.50 mm. Typologisch kunnen we 5113 het best plaatsen onder Hurt Eb. Uitleg zie 5114.

84

5114

Figuur 77: geperforeerde ijstak 5114.

Geperforeerde geweitak, uit Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde. Deze lijkt erg op artefact 5113 en is waarschijnlijk ook een afgezaagde ijstak of volgtak. Het oppervlak is ruw, maar de bovenste punt is gladder. De doorboring is erg klein. Op het oppervlak loopt een barst en zijn enkele roestkleurige vlekken te zien. Lengte: 177.00 mm, breedte: 41.60 mm, hoogte: 27.20 mm, diameter doorboring: 4.00 mm. Typologisch kunnen we ook 5114 plaatsen onder Hurt Eb. Alle twee hebben deze geweitakken (5113 en 5114) een erg kleine perforatie, deze kunnen zeker niet bedoeld zijn voor een bijlheft. Vroeger is reeds gedacht dat sommige perforaties voor andere redenen gemaakt waren, zoals ophanging van de werktuigen, Smith verwijst hieromtrent naar Worthington Smith en Charles Read, hoewel het onnodig lijkt om een geweibijl voorzichtig te perforeren, enkel om hem op te hangen (Smith 1989, p 282). Bij de vondsten van de site Friesack 4 kent men twee ‘geweitakken met een basale doorboring’ (Figuur 57 A). Van beide is de gemiddelde diameter van de perforatie relatief klein, daarom twijfelt men er aan of deze perforaties met schachting als doel zijn gemaakt (Pratsch 1994, p 31). Doorboorde takken zijn gekend van meerdere Mesolithische sites in Denemarken en Noord Duitsland, ze komen echter ook in het Neolithicum en de bronstijd voor. De perforaties laten vermoeden dat door de doorboring een lus bevestigd was. Deze werktuigen kunnen voor verscheidene taken gebruikt zijn (Pratsch 1994, p 31). 85

Figuur 78: huls uit Wichelen.

Uit de collectie Bernays bespreekt V. Hurt een huls uit hertengewei uit Wichelen, die bestaat uit een geweitak met twee kleine ronde perforaties, waarvan het spongiasa is uitgehold tot 34 mm diep (Hurt 1992, p 55) (Figuur 78). De punt van het proximale deel was gepolijst.

Ook hier doen de 2 kleine perforaties vermoeden dat het gedragen werd door een koppelring door middel van een dwarse nestel die het geheel overstak. Deze techniek om iets de bevestigen zou al gekend zijn in het Midden Neolithicum (Hurt 1992, p 55). De verandering van patina op het proximale deel doet denken aan een secundair gebruik, mogelijk als gladder of lissoir (door herhaalde wrijving tegen huid?) of als priem (voor huidbewerking of mandenvlechten) (Hurt 1992, p55). 5113 en 5114 zijn niet uitgehold om als huls te gebruiken maar hebben met dit object wel de kleine ronde perforaties gemeen en mogelijk ook zijn secundaire functie als gladder.

5121

Figuur 79: hoofdstang met ijstak 5121.

Stuk gewei met snijsporen. De herkomst is onbekend. De basis van het gewei is afgesneden en het artefact vertrekt vanaf de ijstak met hieraan een stuk van de hoofdtak dat loopt tot aan de vertakking naar de volgtak, waar het afgesneden is. 86

Bij deze laatste splitsing zijn snijsporen zichtbaar. Het oppervlak is erg droog en afgeschilferd. De top van de spits is glad en zwart van kleur.

Figuur 80: details 5121. Links: onderste breuk; midden: bovenste breuk; rechts: punt van ijstak.

Lengte: totaal: 324.00 mm, hoofdtak: 324.00 mm, ijstak: 229.00 mm; breedte: hoofdtak: 38.80 mm, ijstak: 28.30 mm; hoogte: hoofdtak: 32.60 mm, ijstak: 28.80 mm. Typologisch kunnen we dit artefact moeilijk plaatsen. Mogelijk is deze hak gebruikt zoals de oogtak-bijlen, met de hoofdtak als handvat, maar in dit geval de ijstak als bijl of hak. Dit werktuig zou men dus kunnen vergelijken met de oogtakbijlen en de werktuigen vermeld door van Vilsteren en Clason (Figuur 71 en Figuur 26). Dit voorwerp zou gediend kunnen hebben als hak om de grond los te woelen.

87

4.2.6. Y-vormige takken Deze werktuigen zijn afkomstig van de geweikroon.

5091

Figuur 81: Y-vormige tak van geweikroon 5091.

Y-vormig uiteinde van gewei. De puntjes van de spitsen zijn afgebroken. Het oppervlak is ruw, maar de punten zijn gladder. De herkomst volgens de inventarisfiche is: ‘Wichelen, Dendermonde of Schoonaarde?’. Lengte: 288.00 mm, breedte: rechter spits: 31.60 mm, linker spits: 28.10 mm, hoogte: rechter spits: 26.10 mm, linker spits: 25.50 mm. Zie bespreking bij 5092.

88

5092

Figuur 82: Y-vormige tak van geweikroon 5092.

Y-vormig uiteinde van gewei. De herkomst is hetzelfde als 5091. De puntjes van de spitsen zijn afgebroken. Bij de rechter spits is er een groter stuk afgebroken. Het oppervlak is ruw, maar de punten zijn gladder. De onderkant van het stuk gewei vertoont een versplinterde breuk.Uit dit deel van het gewei werden soms artefacten vervaardigd zoals men ziet bij de classificatie van Hurt Da. Lengte: 251.00 mm, breedte: rechter spits: 20.40 mm, linker spits: 19.30 mm, hoogte: rechter spits: 20.20 mm, linker spits: 26.10 mm.

Figuur 83: fragment van

Figuur 84: vorkachtig

rendiergewei uit Spoolde.

werktuig uit Hartwerd.

Figuur 85: hak uit Rijckholt.

89

Bij Spoolde vond men een gelijkaardig stuk van een rendiergewei afkomstig (Clason 1983, p 104) (Figuur 83). Deze stukken kunnen afval zijn van de productie van een werktuig uit de hoofdstang, of voor hun vorm als werktuig uitgekozen zijn (als hak?). Van Vilsteren vermeld vorkachtige werktuigen, zoals die van Hartwerd (dat in de ijzertijd of later geplaatst wordt), die als hak gebruikt konden worden (Figuur 84). Gezien hun veelvuldig voorkomen in het Fries-Groningse kleigebied, stelt van Vilsteren dat ze ook gebruikt kunnen geweest zijn voor het verkruimelen van zware kleikluiten na het ploegen. Dergelijke kluitenbrekers zouden dan de voorlopers van de eg zijn (van Vilsteren 1987, p 25). Een andere functie vond men bij de vuursteenmijnbouw in Zuid-Limburg. In Rijckholt vond men in het uitgebreide onderaardse gangenstelsel ook een hertengeweien hak (Figuur 85). Deze hakken werden door de Neolithische mijnwerkers gebruikt om de vuursteenknollen uit de omringende mergel los te hakken (van Vilsteren 1987, p 26).

Figuur 86: doorboorde kroonbasis uit Friesack 4. (links: in situ)

In Friesack 4 vond men een doorboorde kroonbasis in situ (Pratsch 1994, p 25) (Figuur 86). Éen van de twee kroontakken is aan het basale deel (waarschijnlijk secundair) afgebroken, de andere werd als werkdeel gebruikt. Kroonbasissen met een doorboring dwars op de horizontale as komt men relatief zeldzaam als werktuig tegen. Men kent ze van Deense sites uit het laat Boreaal. Voor het Neolithicum kent men slechts enkele parallellen, zoals Heringsdorf-Süssau en andere vindplaatsen i.v.m. silexmijnen. Het exemplaar uit Friesack behoort door zijn datering bij oudsten tot nu toe gekend, nl. Friesack fase III: ca. 9100 – 8800 uncal. BP (Vroeg Boreaal) (Pratsch 1994, pp 29-30).

90

4.2.7. Spits met weerhaken 10369

Figuur 87: spits met weerhaken 10369.

Spits met weerhaken uit Gentbrugge. De achterkant is glad. De kant met nummer en etiket op is ruwer (botlijnen). Er is een breuk gelijmd achter de 3de en 5de weerhaak vanaf de punt, na de 8ste weerhaak is de harpoen afgebroken hoewel er nog lijm te zien is op de breuk. Lengte: 108.30 mm, breedte: 6.60 mm, hoogte: 12.70 mm. Typologie: Spits 10369 sluit het best aan bij Verhart type [03.00], nl. de fijngetande spitsen (of Clarck type 6).

Figuur 88: spitsen met weerhaken uit collectie Bernays. Links: Schoonaarde; midden: Melle; rechts: Schelde

91

tussen Wetteren en Melle.

Figuur 89: schematische weergave van de weerhaken-snijtechniek, van een simpele snijtechniek tot een combinatie van kriskras lopende sneden en kerven die de weerhaak vormden. Rechts: de doorsnede van kleine spitsen [A] en grote spitsen [B].

Hurt bespreekt in haar studie van de collectie Bernays enkel spitsen met weerhaken, die aan het Mesolithicum (de Maglemose cultuur) of het Neolithicum toegeschreven werden (Hurt 1992, p 46) (Figuur 88). Bij het vervaardigen van een spits met weerhaken, wordt voorafgaand aan het uitsnijden van de weerhaken de toekomstige weerhakenkant dunner gemaakt ten opzichte van de rugzijde, hiervan zijn soms nog sporen te zien (Hurt 1992, p 47). De weerhaak werd gevormd door een snijtechniek die men kan onderverdelen in 8 types, op basis van de richting en de intensiteit van het snijden (Verhart 1988, p 162) (Figuur 89). Type 2 van de snijtechniek komt bijna exclusief op ‘kleine’ spitsen voor (Verhart 1988, pp 162164), we kunnen deze dus mogelijk ook aan spits 10369 linken. Men maakt algemeen een onderscheid tussen ‘grote’ en ‘kleine’ spitsen, de eerste lijken op assegaaien en de tweede op pijlen (Hurt 1992, p 50). Uit de collectie Bernays werden twee spitsen met weerhaken, één uit Schoonaarde en een andere uit Melle, getypologeerd als Clark type 8 of 6; een derde gevonden in de Schelde tussen Wetteren en Melle werd getypologeerd als Clark type 2 of 6 (Hurt 1992, p 49) (Figuur 88). Hurt besluit dat de spitsen met weerhaken uit de collectie Bernays gedateerd kunnen worden tussen 11000 en 8000 BP (Hurt 1992, p 51). Verhart geeft de datering van het fijngetande type spitsen met weerhaken (type 03.02) en de tweezijdig getande spitsen (type 06.03) als ong. 9950 - 9700 BP (Verhart 1988, p 189). Onze spits met weerhaken kan waarschijnlijk eveneens in deze periode geplaatst worden.

In het oosten van Europa worden harpoenen en spitsen met weerhaken uit dierlijk materiaal toegeschreven aan het laat Magdaleniaan (12500-11000 BP) en types van proto-harpoenen 92

worden aan het eind van het Neolithicum geplaatst. De meerderheid van spitsen met weerhaken uit Frankrijk, Nederland en Engeland zijn buiten context gevonden en werden vergeleken met Scandinavische exemplaren, J.G.D. Clark heeft een classificatie opgesteld van de voornaamste vormen van de Maglemose cultuur, elk type kreeg een nummer. In België komen een dertigtal spitsen met weerhaken uit de Schelde en zijn zijrivieren. Geen enkele is stratigrafisch gedateerd, ze zijn door referentie naar de classificatie van Clark vaak aan de Maglemose cultuur toegeschreven of “van het Maglemose-type” genoemd (Hurt 1992, p 50). Meer recent is er de typologie van L.B.M. Verhart (Figuur 90), dankzij de studie van 400 spitsen ontdekt bij Europoort in Zuidholland (Hurt 1992, p50).

Deze vondst van ± 434 spitsen met weerhaken bij Europoort kan men spectaculair noemen (Verhart 1988, p 145). Ze werden verzameld op de Maasvlakte, die geconstrueerd is uit weggegraven grond - afkomstig van verschillende kanalen en docken (Verhart 1988, p 177). Zeventig percent van de spitsen uit Europoort is uit bot vervaardigd en 25 percent uit gewei ( 5 percent kon men niet onderscheiden) (Verhart 1988, p 161). Verhart verdeelde deze spitsen in drie hoofdmorfologische groepen: gewone spitsen [01.00]; tweezijdig getande spitsen [06.03] en fijngetande spitsen [03.00] (Verhart 1988, p 189). De typologie is gebaseerd op de morfologie en dimensie van de weerhaken, de hoofdgroepen zijn onderverdeeld in types aan de hand van de morfologie van de gehele spits (Verhart 1990, p 142).

93

Figuur 90: typologie van L.B.M. Verhart (1990).

94

Spitsen met weerhaken zoals 10369 zijn geen harpoenen, want “ dat wat een harpoen categoriek onderscheid is zijn afneembare kop, die vast blijft zitten in het lichaam van het dier, terwijl de schacht zich vrij maakt” (Leroi-Gourhan 1973, p 54) (Hurt 1992, p 49). Spitsen met weerhaken zijn vast gemaakt aan het uiteinde van een schacht waarvan zij zich niet losmaken op het moment van impact, hun kop zit vast (Hurt 1992, p 49). Op 9 complete spitsen en enkele fragmenten van Europoort vond men Figuur 91:

macroscopische sporen terug, namelijk impressies van bindingen 6. Deze

reconstructie van de

impressies zijn zichtbaar op de convexe dorsale zijde en op beide laterale

heftmethode.

zijden. Dus de spitsen waren blijkbaar bevestigd op een bevelled (of afgeschuind) heft en niet op een splitted (of gesplitst) heft (Verhart 1988, p 183) (Figuur 91).

Clark had ook al opgemerkt dat de vorm van vele spitsen met weerhaken slecht overeenkomt met die van een harpoen, hij veronderstelde ook dat deze spitsen vaak gegroepeerd gebruikt werden en dus slechts elementen zijn van een samengesteld instrument (Doize 1983, p 129) (Figuur 92).

Figuur 92: gegroepeerde spitsen.

Archeologische vondsten tonen aan dat de spitsen gebruikt werden voor visvangst en de vangst van andere waterdieren. Ze zijn gevonden in associatie met vissen, zeezoogdieren zoals zeehonden en bij landdieren zoals eland, hert, everzwijn en hond, ook de jacht op vogels is een mogelijkheid (Hurt 1992, p 50). Het is ook mogelijk dat elk bepaald type spits gebruikt werd om een bepaalde soort te jagen. Bijvoorbeeld, aangezien er in Europoort een meerderheid kleine spitsen is gevonden, kan men aannemen dat er dieren gejaagd werden die de prooi vormde van deze kleine spitsen, men denkt hier o.a. aan watervogels (Verhart 1988,

6

Bot en gewei worden zachter in water zodat de bindingen uit organisch materiaal, die krimpen in water, een

betere impressie nalaten (Verhart 1988, p 187).

95

p 185). Aangezien spitsen met weerhaken uit bot en gewei minder diep doordringen maar beter aanhechten dan pijlen met vuursteenpunten, lijken ze uiterst geschikt voor de jacht op vogels of voor visvangst. Bij het jagen op vogels bestaat er bij een vuurstenenpijl een kans dat ze door het doel (meestal de vleugel) vliegen (Verhart 1988, p 186).

Figuur 93: distributiekaart van types spitsen met weerhaken.

Verhart toonde voor de periode 11000-8500 BP een distributie van de verschillende types spitsen (Verhart 1990, p 144) (Figuur 93). Men ziet een westerse cluster gedomineerd door types 03.02 en 03.03, een centrale cluster met type 06.03 en een oosterse cluster met type 06.06 gedeeltelijk de centrale cluster overlappend. In de oosterse cluster is een kleinere cluster herkenbaar van type 06.05 (Verhart 1990, p 144).

96

4.2.8. Vishaak 5111

Figuur 94: haak 5111.

Haak in been of gewei uit Wichelen, uit de Schelde opgebaggerd. Donker bruin tot zwart van kleur. Bovenaan is de haak versierd met vier krasjes, waarboven hij is afgebroken. Enkele lijnen van vervaardiging of uitsnijding zijn nog zichtbaar. Lengte: 61.60 mm, lengte punt: 23.50 mm, breedte: 6.60 mm, hoogte: 6.60 mm. Deze haak 5111 werd reeds in de publicatie over Wichelen van G. Hasse vernoemt en weergegeven (Hasse 1935, pp 35-36 en Pl. 5 p 38). Hasse vermeld hierbij dat haken uit botmateriaal erg karakteristiek zijn voor het Mesolithicum in Vlaanderen (Hasse 1935, p 35). Ook in de publicatie van J. Maertens wordt deze haak afgebeeld en kort besproken (Maertens 1921, pp 40-41).

Figuur 95: vishaken uit de collectie Bernays. Links: Schoonaarde, midden: Wichelen, rechts: Schoonaarde.

97

V. Hurt beschrijft bij haar bespreking van de collectie Edouard Bernays drie haken (twee uit Schoonaarde en één uit Wichelen) (Figuur 95), hiervoor noemt ze enkele typologische kenmerken op (Hurt 1992, p 52): Ze zijn elementair, in tegenstelling tot speciale of rudimentaire haken (tweepuntige); ze zijn simpel want bestaan uit één stuk; ze zijn direct in het gebruik, want het distale eind dringt door het vlees van de vis door de enige kracht die op de lijn wordt uitgeoefend en niet door een rotatie beweging, die kenmerkend is voor de werking van een indirecte haak; ze hebben een kromming (Hurt 1992, p 52). Uit een functioneel standpunt, lijkt het vanzelfsprekend dat de karakteristieken van een vishaak afhangen van die van de geviste vis en dat zij de doeltreffendheid bepalen van de haak. De haak wordt gevormd in functie van de grootte en het volume van de prooi, zo is de lengte van een haak gebruikt in zoet water korter dan die van een haak gebruikt om in de zee te vissen (nl. 63 mm – 90 mm). De proportie tussen schacht en punt ligt meestal in de orde van 3:1 tot 2:1. Verder kan men kijken naar de opening tussen de schacht en de punt, dit bepaald namelijk de hoek van de vangst, bij de collectie Bernays lag deze tussen 30° en 40° (Hurt 1992, p 52). Bij onze haak 5111 ligt de proportie tussen de schacht en de punt in de orde van 3:1; de opening tussen de schacht en de punt vormt een hoek van ongeveer 40°.

De haken uit de collectie Bernays zouden volgens V. Hurt niet voor het Neolithicum gedateerd moeten worden, ondanks hun vroegere toeschrijving aan de Maglemose cultuur, die vaak gegeven werd aan Belgische haken (Hurt 1992, p 53). Haak 5111 kan men waarschijnlijk in dezelfde periode plaatsen als deze uit de collectie Bernays, aangezien deze drie haken eveneens uit de Schelde opgebaggerd werden en gelijkenissen vertonen met haak 5111.

98

4.2.9. Benen priem 5122/31

Figuur 96: benen priem 5122/31.

Benen naald of priem uit Melle. De naald is gepolijst en glanzend. Er staat met potlood 'Melle' op de naald en op het botgedeelte geschreven. Er zijn krasjes op het oppervlak te zien. Lengte: 98.80 mm, breedte: 19.80 mm, hoogte: 28.80 mm. Priemen zijn voor vele taken te gebruiken, ze komen dan ook al vroeg voor in de prehistorie. Primitieve exemplaren bestonden meestal uit aangepunte stukken bot. Voor voorbeelden uit de vroege Bronstijd verwijst van Vilsteren naar de priemen uit Velsen (van Vilsteren 1987, p 28) (Figuur 97). Ook op de site van Hoge Vaart A-27 (Vroeg-Neolithisch gedateerd) werden diverse priemen aangetroffen, onder andere vervaardigd uit de middenstukken van middenhandsbenen van paarden (Laarman 2001, p 14).

Figuur 97: benen priemen uit Velsen.

99

4.2.10.

Benen beitel

5103

Figuur 98: benen beitel 5103.

Benen beitel, uit Melle. De beitel is hol. De beitel loopt van een brede knook naar smaller naar terug een wat bredere schuine zijde. De beitel heeft een dwarse doorboring (loodrecht op het vlak van de schuine zijde). De doorboring is ovaal van vorm. Het oppervlak is donker bruin van kleur.

Figuur 99: bovenste holle zijde van 5103.

Lengte: 169.00 mm, breedte: 56.10 mm, breedte van het werkvlak: ± 26.00 mm, hoogte: 54.40 mm, diameter doorboring: 21.10 mm, lengte schuine zijde: 59.90 mm. Benen beitels werden zelfs tot in de vroege Bronstijd gebruikt, dit bleek uit vondsten uit Velsen (van Vilsteren 1987, p 27). 100

Bij Hoge Vaart A-27 werden het middenvoetsbeen van oeros en het scheenbeen van edelhert aangewend voor de vervaardiging van werktuigen, door ze aan te punten (Laarman 2001, p 14). Deze werktuigen (Figuur 100) vertonen enkele gelijkenissen met 5103. Bij Hoge Vaart lijken deze werktuigen onder meer te zijn gebruikt als hak (Laarman 2001, p 14). Dit werktuig vertoont ook enkele gelijkenissen met een kokerbijl, zoals vermeld door Louwe Kooijmans e.a. bij Hardinxveld-Polderweg. Kokerbijlen van oerrundmetapodia komen in kleine aantallen voor vanaf het Vroege Boreaal (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 311). A. van Gijn vermeldt dat twee benen dissels vervaardigd uit een oerundmetapodium - één uit Polderweg (Figuur 101) en

één

van

De Bruin

-

geïnterpreteerd

werden

als

grondbewerkingswerktuigen. Ze kunnen als graafstok gebruikt zijn om knollen boven te halen. Experimenten met dergelijke werktuigen toonde dat deze benen beitels uiterst geschikt waren voor dit doel, wanneer ze op een lange steel bevestigd waren (van Gijn 2007, p 88) (Figuur 102).

Figuur 100: doorboorde hak van

Figuur 101: dissel met steelgat uit Polderweg.

oerosbot uit Hoge Vaart A-27

Beitels konden vervaardigd worden uit zowel metapodiumhelften van oerrund als van edelhert, het gewrichtseinde diende daarbij als top. Het werkeinde kon op verschillende wijzen worden vormgegeven. Het meest voorkomende is de rechte of iets convexe snede (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 311).

Figuur 102: experimenteel gebruik van metapodiumdissel bij het opgraven van wortels.

101

Deze bijlen zouden ook kunnen gebruikt zijn voor onder meer het vervaardigen van boomstamkano’s en andere soorten houtbewerking (Louwe Kooijmans e.a. 2001 b, p 349).

4.2.11.

Geperforeerde slagtand

5081

Figuur 103: dubbel geperforeerde slagtand 5081.

Dubbel geperforeerde slagtand, uit Wichelen, Dendermonde of Schoonaarde. Het oppervlak glanst. De kleur loopt van donker naar licht bruin. Het uiteinde zonder perforaties is erg versplinterd, ook op de achterzijde lopen enkele grote barsten. De linkerkant is hol en is vier maal geperforeerd. Lengte: 148.00 mm, breedte: 29.80 mm, hoogte: 14.80 mm, diameter doorboring: 3.30 mm. Er bestond een vraag naar tanden van varkens, bij Hoge Vaart ziet men in de oostelijke laagte voor varken of wild zwijn opvallend veel voorste delen van onderkaken, waarbij de grote hoektanden systematisch ontbreken (Figuur 104). Mogelijk werden deze tanden doorboord en gebruikt als ornament (Laarman 2001, p 22). 102

Figuur 104: gebroken hoektand van wild zwijn uit Hoge Vaart A-27.

Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn vermelden dat de houwers van het wilde zwijn voor verschillende doeleinden werden gebruikt, onder andere voor het maken van kleine beitelklingen. Maar bij 5081 lijkt het meer om een vatting te gaan. In Scandinavië lijken dergelijke voorwerpen sporadisch voor doorboorde vattingen te zijn gebruikt (Louwe Kooijmans e.a. 2001 a, p 316).

4.2.12.

Geperforeerd metapodium

5089

Figuur 105: fragment geperforeerd bot 5089.

Fragment geperforeerd bot (metapodium), uit Wichelen. De perforatie ligt aan de knookkant. De breuk loopt schuin vanaf de perforatie. Aan de achterkant zijn wat knobbels weggeschaafd of geklopt. 103

Lengte: 103.70 mm, breedte: 74.40 mm, hoogte: 34.80 mm, diameter doorboring: 14.90 mm. Bij Hoge Vaart A-27 werden het middenvoetsbeen van oeros en het scheenbeen van edelhert aangewend voor de vervaardiging van werktuigen, onder meer door ze aan te punten. Van het proximale deel van een middenvoetsbeen van een oeros werd een hak vervaardigd, waarbij in het proximale gewrichtsvlak een gat voor de schachting was aangebracht (Laarman 2001, p 14). Deze werktuigen (voorbeeld Figuur 100 en Figuur 106) vertonen enkele gelijkenissen met 5089, hoewel de doorboring bij 5089 dwars op zijn as ligt en niet proximaal zoals de bij 5103 besproken dissels of kokerbijlen. Niettemin kan 5089 voor een zelfde doel gebruikt zijn en is hierbij het werkvlak of aangepunte deel afgebroken.

Figuur

106:

doorgesleten

edelhertmidden-

voetsbeen uit Hoge Vaart A-27.

Figuur 107: glijders of patins uit de collectie Bernays.

Geperforeerde metapodia van rund of paard kunnen ook geklasseerd worden als patin of schaats (Figuur 107). De combinatie van archeologische (microsporenonderzoek en experimenten) en historische studies bevestigen dat metapodia als schaatsen konden dienen, hoewel ze niet op eenzelfde manier gebruikt werden als vandaag. Men kan ze meer zien als ‘glijders’ dan als echte schaatsen. Ze werden bevestigd door middel van een nestel die door de perforaties werd gebonden. Zulke schaatsen zouden teruggaan tot in de Bronstijd. Vaak is hun glijdende kant geglad of beschadigd (Hurt 1992, p 60). 104

Of 5089 ooit als glijder is gebruikt valt moeilijk te achterhalen, aangezien deze slechts uit een klein deel van het metapodia - de knook - bestaat. Andere functies zijn dus zeker niet uit te sluiten.

4.3. Besluit collectie Maertens de Noordhout We bespraken hier 12 basisbijlen (twee lateraal geperforeerde en 10 met een anteriorposterior doorboring), een T-bijl, 6 werktuigen uit de geweistang of geweitakken (waarvan 4 geperforeerde), 2 Y-vormige takken en 2 oogtakbijlen, 3 geweitakken afkomstig van de ijs- of volgtak, een spits met weerhaken, een vishaak, een benen naald, een beitel, een geperforeerde slagtand en een geperforeerd metapodium. Deze werktuigen zijn allen uit de Schelde afkomstig en kunnen waarschijnlijk gedateerd worden van het Late Mesolithicum tot in het Neolithicum (sommigen kunnen van nog latere datum zijn). Ze zijn het bewijs dat men in de prehistorie gewei en bot gebruikte als grondstof voor velerlei werktuigen met uiteenlopende functies. Zo kan men stellen dat de basisbijlen dienst deden voor houtbewerking (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 206), terwijl andere werktuigen zoals de oogtakbijlen of andere geweitakken als hak konden dienen om de grond los te woelen (van Vilsteren 1987, p 25). Kleinere stukken konden voor huidbewerking dienen, terwijl fijner bewerkte stukken zoals de vishaak en spits met weerhaken als jachtinstrument werden ingezet. Dit zijn maar enkele voorbeelden, aangezien het niet mogelijk was om van alle stukken de functie te achterhalen. Sommigen zijn erg beschadigd en vertonen afschilfering, voor hun bewaring zou men ze mogelijk kunnen behandelen zoals men deed bij het materiaal uit de Leine valei, dat behandeld werd met plastieken, vernissen en lijm voor conservatieredenen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 201).

105

4.4. Vergijking van de collectie Maertens de Noordhout met enkele andere collecties uit het Scheldedal In het begin van deze eeuw ontstonden enkele belangrijke collecties van geweien botmateriaal. Deze vondsten van baggerwerken of andere werkzaamheden in de buurt van de Schelde werden vaak opgevolgd door verzamelaars, zoals de heer Edouard Bernays, Jean Moens en Dr. Hasse. De collectie Bernays telt een dertigtal objecten uit bot en hertengewei, waaronder vishaken, een dolk, enkele spitsen met weerhaken en bijlen. Volgens de notulen van de verkoop van de collectie Moens, kocht Edouard Bernays hier enkele objecten van (Hurt 1992, p 33). Ook in de collectie van Dr. G. Hasse bevinden zich enkele stukken uit de collectie Moens (Hasse 1935, p 29). Hoewel er dankzij deze aangelegde collecties vele werktuigen uit gewei gekend zijn, ontbrak bij de verzamelaars vaak een wetenschappelijke benadering, waardoor het nu moeilijk is om voor elk stuk precies te determineren wanneer, hoe en in welke omstandigheden het ontdekt is en in de collectie terecht kwam (Hurt 1992, p 33). De collectie pre- en protohistorische vondsten van M.E. Bernays werd op 20 oktober 1930 aan de Belgische Staat gedoneerd, baron de Loë schreef voor deze gelegenheid een artikel over de collectie (de Loë 1931, p 2). Hij vermeldt hierin dat de collectie bestaat uit voorwerpen uit het Finaal Neolithicum, de bronstijd, ijzertijd en de Romeinse periode, die aan het licht kwamen bij baggerwerken in de Schelde. De meerderheid van de Neolithische en bronstijd artefacten komen uit de Scheldebedding van Wichelen en Schoonaarde (de Loë 1931, p 2). Het geweien botmateriaal uit de collectie Edouard Bernays, werd besproken door V. Hurt (Hurt 1992) en bestaat uit: •

1 dissel (Schellebelle),

•

11 basisbijlen met een anterior-posterior doorboring (4x Schoonaarde, 3x Wichelen, 2x Dendermonde, 1x Vivoorde en 1x Ledeberg),

•

1 T-bijl (Dendermonde),

•

1 bijl uit elandgewei (Wichelen),

•

1 onbekend object dat mogelijk een breekhamer is (Schoonaarde),

106

•

3 spitsen met weerhaken (1x Schoonaarde, 1x Melle en 1 uit de Schelde tussen Wetteren en Melle),

•

1 vishaak uit bot (Schoonaarde),

•

2 vishaken uit hertengewei (1x Wichelen en 1x Schoonaarde),

•

1 onbekend object in hertengewei: ‘baguette courbe à bélière’ of een gebogen maatstaf met beugel (Schoonaarde);

•

1 huls uit hertengewei (Wichelen),

•

1 kam uit hertengewei (Schoonaarde),

•

1 onbekend object uit bot dat mogelijk een priem of een weverspin is (Wichelen),

•

1 dolk uit bot die oorspronkelijk uit de collectie Moens komt (Dendermonde)

•

2 glijders of patins uit bot (2x Antwerpen).

Wanneer we dit vergelijken met het materiaal uit de collectie Maertens de Noordhout uit het Bijloke Museum (zie hier onder) kunnen we besluiten dat basisbijlen domineren in deze collecties. Zou dit erop kunnen wijzen dat dit type gewei-artefact het meest voorkwam in het Scheldedal? T-bijlen of volgtakbijlen zijn bijna niet vertegenwoordigd in deze collecties. Casseyas vermeld nochtans 5 volgtakbijlen in het museumdepot van Dendermonde en men zou hier ook een atelier voor dit type bijl kunnen plaatsen (Casseyas 1997, p 199). Misschien is deze ondervertegenwoordiging van T-bijlen in de collecties Bernays en Maertens slechts een gevolg van de voorkeur van de verzamelaar, maar ook bij de bijlen weergegeven in “Wichelen préhistorique” van G. Hasse (1935) lijken de basisbijlen te domineren t.o.v. de Tbijlen. De Laet en Desittere tonen echter in hun “Bijlen uit hertengewei gevonden in het Scheldedal” wel enkele T-bijlen, o.a. uit Temse (De Laet & Desittere 1973, p 264), Wichelen (De Laet & Desittere 1973, p 266) en Gent Port-Arthur (De Laet & Desittere 1973, p 272). We mogen dus niet enkel afgaan op de samenstelling van deze collecties om conclusies te trekken over de dominantie van een bepaald type bijl in het Scheldedal. Beide collecties bevatten verder ook grotendeels dezelfde artefacten, zoals de vishaken en spitsen met weerhaken.

Collectie Maertens de Noordhout in het Bijloke Museum: 107

•

12 basisbijlen (twee lateraal geperforeerde en 10 met een anterior-posterior doorboring) (5x Wichelen; 5x ‘Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde’; 1x Schoonaarde en 1x Melle) 7,

•

1 T-bijl (Wichelen),

•

6 werktuigen uit de geweistang of geweitakken (waarvan 4 geperforeerde) (5x Wichelen; 1x ‘Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde’),

•

2 Y-vormige takken (2x ‘Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde’),

•

2 oogtakbijlen (2x ‘Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde’),

•

3 geweitakken afkomstig van de ijs- of volgtak (2x ‘Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde’ en 1x onbekend),

•

1 spits met weerhaken (Gentbrugge),

•

1 vishaak (Wichelen),

•

1 benen naald (Melle),

•

1 benen beitel (Melle),

•

1 geperforeerde slagtand (‘Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde’) en

•

1 geperforeerd metapodium (Wichelen).

De basisbijlen in de collectie Maertens de Noordhout vertonen bijna allemaal een anteriorposterior doorboring. Deze oriëntatie zou op een Neolithische datering kunnen wijzen, aangezien men in het Mesolithicum de voorkeur gaf aan een mediaal-laterale oriëntatie omdat men door de ovale doorsnede van een geweitak dan een kortere afstand te overbruggen had. Het Neolithicum echter wordt gekarakteriseerd door een dominantie van anterior-posterior georiënteerde steelgaten (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 203). Bij de bijlen van de goed gestratifieerde en gedateerde vindplaats Friesack 4, ziet men vanaf fase IV (ca. 82007000 uncal BP of laat Boreaal/vroeg Atlanticum) een opkomst van anterior-posterior doorboringen (Pratsch 1994, p 23). Op Figuur 108 zien we de oriëntering van de doorboringen van de Friesack 4-geweibijlen chronologisch weergegeven in de Mesolitische (I, II, III en IV) en Neolitische (Va en Vb) bewoningsfases.

7

De plaats van herkomst zoals ‘Wichelen, Schoonaarde of Dendermonde’ stond op de doos geschreven waarin

de geweiwerktuigen bewaard werden. Slechts enkele stukken bezaten een etiket met een specifieke locatie op.

108

Figuur 108: oriëntatie van de doorboringen chronologisch weergegeven. A: mediaal-lateraal; B: anterior-posterior.

Ook hoekige doorboringen (zoals bij basisbijl 5122/40) zouden op een late Neolithische of Bronstijd context wijzen (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 203). Een ander kenmerk dat eerder op een Neolithische of latere datering kan wijzen is het polijsten of bewerken van het bijloppervlak (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 204). In de besproken collectie bevinden zich enkele mooi glanzende exemplaren, zoals de grote basisbijlen 5082 en 5104 en de kleinere basisbijl 5086. Riedel e.a. stellen dat we zulke aanpassingen eerder als esthetische of cosmetische ingrepen moeten bekijken, die een geweibijl een grotere waarde als statussymbool konden geven, bijvoorbeeld als votiefoffer (Riedel, Pohlmeyer & von Rautenfeld 2004, p 204). Wanneer we deze kenmerken overlopen zouden we de basisbijlen uit de collectie Maertens de Noordhout eerder aan een Neolithische context toeschrijven dan aan een Mesolithische, hoewel men moet op merken dat enkele andere stukken zoals de spits met weerhaken eerder in het Mesolithicum geplaatst mogen worden.

109

5. Besluit Gewei bestaat uit een buitenste cortex van compact bot met daar binnen een medulla of sponsweefsel. Niettemin is gewei makkelijk te bewerken doordat het een grotere hoeveelheid collageen in gewicht heeft dan ander botmateriaal (O’Connor T.P. 1987, p 6). Als men kijkt naar het verval van bot en gewei, moet men opmerken dat collageen bijna onverwoestbaar is, waterlogging zorgt meestal voor een goede bewaring, hoewel mineralen voor een verkleuring kunnen zorgen (O’Connor T.P. 1987, p 7). In de prehistorie gebruikte men vooral edelhertengewei. Al snel kwam men tot het inzicht dat het verstandiger was om afgeworpen geweien te gebruiken voor werktuigvervaardiging, in plaats van intensief jacht te maken op de dragers ervan, zo werd ook de leverantie van gewei voor de toekomst veilig gesteld (van Vilsteren 1987, pp 18-19). Edelhertgewei werd vooral gebruikt voor het maken van bijlen, hulzen en priemen, natuurlijk werden sommige stukken gewei ook informeel gebruikt, zoals afgesneden uiteinden die als hamer werden gebruikt (Louwe Kooijmans e.a.2001 a, p 287). Als men de vervaardiging van geweibijlen in ruimte en tijd wil plaatsen ziet men dat men geweibijlen overal in Europa vindt, waterlogged sites zorgen meestal voor een goede bewaring van dit organisch materiaal. We bespraken de sites van Spoolde, De Gaste, de IJsselmeerpolders en aangrenzende gebieden, Hoge Vaart-A27 (gem. Almere, Prov. Flevoland), Hardinxveld, Schipluiden, de Leine vallei bij Hannover en Friesack site 4.

Bij de analyse bespraken we enkele typologieën, die van V. Hurt is het meest gedetailleerd. Hurt stelde een classificatiemethode op, met als criteria, de ligging die de bijl had op het gewei en technologie (Hurt 1982, p14). Ook Smith verdeelde de Engelse geweibijlen in 4 categorieën en stelde een vaste definitie op waaraan een geweibijl moet voldoen, nl. een bijl moet een steelgat hebben en een werkvlak (Smith 1989, p 272). Wat culturen betreft kan men in Nederland de Swifterbantcultuur vermelden en in Denemarken de Ertebølle-cultuur (van Strydonck & de Mulder 2000, pp 57). Dankzij AMS of accelerator mass spectrometry, een

14

C-datering door een versnellende

massa spectrometer, kan men menselijke activiteiten nu op een directe manier dateren en de 110

hoeveelheid koolstof die men nodig heeft is tot duizend maal minder dan bij de normale betacounting methode ( Bonsall & Smith 1990, p 359). De dateringen van het Engelse onderzoek bevestigden grotendeels het chronologische schema opgesteld door Smith en Bonsall, namelijk dat basisbijlen bijlen uit elandgewei vervangen rond 9000 BP om dan op hun beurt vervangen te worden door volgtakbijlen rond het einde van het Mesolithicum (Bonsall & Smith 1990, pp 362). Ook het Vlaamse onderzoek toonde aan dat de absolute chronologie van de volgtakbijlen in het algemeen de typologische chronologie volgt, namelijk dat de volgtakbijlen of T-bijlen typisch zijn voor het Late Mesolithicum/Vroege Neolithicum en de eerste helft van het Midden Neolithicum. De basisbijlen zouden mogelijks geplaatst kunnen worden in de Laat Neolithische Beker periode in België, en zelf na het Neolithicum in gebruik blijven (Crombé, van Strydonck & Hendrix 1999, p 117). We bekeken ook kort de vraag hoe men een geweibijl vervaardigde. Om een geweibijl te ontwerpen kon men gebruik maken van een scherpe vuursteen om in het gewei te snijden, soms zijn hier nog snijsporen van zichtbaar. Nadat de cortex doorgesneden was, kon men dan het binnenste sponsachtige bot breken. Een andere methode bestond erin om eerst de cortex weg te pikken en daarna het spongiosa te breken (Clason 1983, p 85). Gereedschappen uit gewei konden als hulpmiddel bij uiteenlopende taken gebruikt worden. Dit leren we ook uit de gebruikssporenanalyses van Hardinxveld, Schipluiden, Lejre en de Leine vallei. Uit deze studies konden we besluiten dat het bewerken van huiden vooral door middel van priemen of I- en J-bijlen (zoals bestudeerd bij het materiaal van Schipluiden en Hardinxveld) gedaan werd en houtbewerkingactiviteiten, variërend van hout kappen tot kanovervaardiging, uitgevoerd konden worden dankzij basisbijlen en T-bijlen (zoals bestudeerd in Lejre en de Leine vallei).

Tenslotte bespraken we enkele stukken uit de collectie Maertens de Noordhout uit het Bijloke museum. Deze bevestigden alleen maar de uiteenlopende mogelijkheden waarvoor men geweimateriaal kon gebruiken. De basisbijlen zouden gebruikt kunnen zijn voor houtbewerking, terwijl de oogtakbijlen of andere geweitakken als hak konden dienen om de grond los te woelen. Kleinere stukken konden voor huidbewerkingsactiviteiten geschikt zijn, 111

terwijl fijner bewerkte stukken zoals de vishaak en spits met weerhaken als jachtinstrument konden worden ingezet. We hebben de collectie van Maertens de Noordhout vergeleken met andere collecties uit het Scheldegebied en kunnen stellen dat ze vooral met deze van E. Bernays enkele gelijkenissen vertoont. Wat een mogelijke datering van de basisbijlen in deze collectie betreft neigen we naar een eerder Neolitische dan Mesolithische datering, o.a. door de oriëntering van de doorboringen en het gladde oppervlak van enkele exemplaren.

In het algemeen kan men dus besluiten dat gewei een uitstekende en veel gebruikte grondstof was in de prehistorie, naast steen en hout. Als grondstof biedt ze enkele mogelijkheden dankzij haar elasticiteit (collageen) en makkelijke bewerkbaarheid (gelaagdheid). De werktuigen die uit gewei vervaardigd werden konden voor verschillende doelen ingezet worden, hoewel men mag veronderstellen dat houten huidbewerking primeerden, naast het gebruik als hak of primitieve eg voor grondbewerking. Niettegenstaande dat toekomstig onderzoek nieuwe mogelijkheden zou kunnen opleveren. Ook wat hun exacte datering betreft zou toekomstig gebruik van AMS-datering meer preciezere informatie kunnen opleveren.

112

6. Lijst van illustraties Opmerking: de bijlen die in hun oorspronkelijke positie in het gewei zijn weergegeven, werden ingepast in de figuur uit: Clason 1983, p 83: Fig. 6. Figuur 1: O’Connor S. 1987, p 9 Figuur 2: Riedel e.a. 2004, p 198 Figuur 3: van Vilsteren 1987, p 13 Figuur 4: Clason 1983, p 83: Fig. 6. Figuur 5: Hurt 1982, p 24: Pl. 6. Figuur 6: Rensink 2006, p 103: Fig. 2. Figuur 7: Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn 2001, p 291: Tabel 11.2. Figuur 8: Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn 2001, p 317: Tabel 11.7. Figuur 9: Louwe Kooijmans, van Gijn, Oversteegen en Bruineberg 2001, p 361: Tabel 10.9. Figuur 10: Louwe Kooijmans, van Gijn, Oversteegen en Bruineberg 2001, p 334: Tabel 10.2. Figuur 11: Pratsch 1994, p 10 : Abb. 1 (aus Gramsch 1987, Abb. 2). Figuur 12: Pratsch 1994, p 33: Abb. 14. Figuur 13: De Laet en Desittere 1973, p 262: Fig. 2. Figuur 14: De Laet en Desittere 1973, p 268: Fig. 5. Figuur 15: De Laet en Desittere 1973, p 266: Fig. 4. Figuur 16: Hurt 1982, p 19: Pl. 1. Figuur 17: Hurt 1982, p 20: Pl. 2. Figuur 18: Smith 1985, p 276: Figure 2. Figuur 19: Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 250: No. 1 in Fig. 1. Figuur 20: Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 250: No. 2 in Fig. 1. Figuur 21: Tolan-Smith & Bonsall 1998, p 250: No. 3 in Fig. 1. Figuur 22: Crombé, Van Strydonck et Hendrix 1999, p 114: Fig. 3- A: 3-1 after De Laet & Desittere, 1972, p 268, fig. 5; B: 3-2 after Casseyas, 1997: fig. 86; C: 3-3 after De Laet & Desittere, 1972: 272, fig. 7; D: 3-4 after Casseyas, 1997: fig. 106. Figuur 23: Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn 2001, p 292: Afb. 11.6. Figuur 24: Clason 1983, p 127: Pl. 3. Figuur 25: Clason 1983, p 128: Pl. 5. 113

Figuur 26: Clason 1983, p 128: Pl. 6. Figuur 27: Riedel, Pohlmeyer, von Rautenfeld 2004, p 202: Fig. 7 (Pleyer 1995). Figuur 28: Riedel, Pohlmeyer, von Rautenfeld 2004, p 203: Fig. 10 (flint borer: Deichmüller 1965; borer tip: modified after Deichmüller 1974). Figuur 29: Riedel, Pohlmeyer, von Rautenfeld 2004, p 203: Fig. 11 (modified after Feustel 1973). Figuur 30: Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn 2001, p 318: Afb. 11.19. Figuur 31: Louwe Kooijmans, Oversteegen en van Gijn 2001, p 297: Afb. 11.10 g en p 298: Afb. 11.11 b. Figuur 32: Jensen 2001, p 169: Fig. 1. Figuur 33: Jensen 2001, p 170: Fig. 4. Figuur 34: Riedel, Pohlmeyer, von Rautenfeld 2004, p 201: Fig. 5 (Pleyer 1995). Figuur 35: Riedel, Pohlmeyer, von Rautenfeld 2004, p 205: Fig. 17. Figuur 36: Riedel, Pohlmeyer, von Rautenfeld 2004, p 205: Fig. 18. Figuur 37: basisbijl 5082. Figuur 38: basisbijl 5084. Figuur 39: detail werkvlak van basisbijl 5084. Figuur 40: basisbijl 5085. Figuur 41: basisbijl 5086. Figuur 42: detail barst in basisbijl 5086. Figuur 43: fragment van basisbijl 5088. Figuur 44: basisbijl 5104. Figuur 45: detail krassen aan doorboring van basisbijl 5104. Figuur 46: Hurt 1992, p 34: Fig. 13 n° 23. Figuur 47: basisbijl 5105. Figuur 48: detail verkleuring basisbijl 5105. Figuur 49: basisbijl 5108. Figuur 50: basisbijl 5110. Figuur 51: basisbijl 5117. Figuur 52: basisbijl 5119. Figuur 53: basisbijl 5122/40. Figuur 54: volgtakbijl 5093. 114

Figuur 55: Casseyas 1997, p 200: Fig.4. Figuur 56: Pratsch 1994, p 77: Abb. 26. Figuur 57: Pratsch 1994, p 80: Abb. 29. Figuur 58: Pratsch 1994, p 86: Abb. 35. Figuur 59: fragment van een geperforeerde spits met schuine zijde 5095. Figuur 60: afgesneden geweitak 5097. Figuur 61: fragment van een geperforeerde spits met beschadigde schuine zijde 5098. Figuur 62: fragment geperforeerde geweitak 5100. Figuur 63: detail uiteinde van 5100. Figuur 64: mogelijke positie van 5100 in het gewei. Figuur 65: geperforeerde spits met schuine snede 5083. Figuur 66: Laarman 2001, p 37: Afb. 12. Figuur 67: afgezaagde spits 5099. Figuur 68: detail afgezaagd uiteinde van 5099. Figuur 69: oogtakbijl 5118. Figuur 70: detail aan perforatie van 5118. Figuur 71: van Vilsteren 1987, p 24: -5. Figuur 72: Hasse 1935, p 32: Planche II. Figuur 73: oogtakbijl 5120. Figuur 74: details van 5120. Figuur 75: Clason 1983 p 92: Fig. 36. Figuur 76: geperforeerde ijstak 5113. Figuur 77: geperforeerde ijstak 5114. Figuur 78: Hurt 1992, p 54: Fig. 22 n° 43. Figuur 79: hoofdstang met ijstak 5121. Figuur 80: details 5121. Figuur 81: Y-vormige tak van geweikroon 5091. Figuur 82: Y-vormige tak van geweikroon 5092. Figuur 83: Clason 1983, p 105: fig. 114. Figuur 84: van Vilsteren 1987,p 25: -6. Figuur 85: van Vilsteren 1987,p 26: -7. Figuur 86: Pratsch 1994, p 25: Abb. 13 en p 79: Abb. 28. 115

Figuur 87: spits met weerhaken 10369. Figuur 88: Hurt 1992, p 48: Fig. 21 nos 36-38. Figuur 89: Verhart 1988, p 167: Fig. 15. Figuur 90: Verhart 1990, p 142: Figure 1. Figuur 91: Verhart 1988, p 183: Fig. 32. Figuur 92: Doize 1983, p 133: 1 en 2. Figuur 93: Verhart 1990, p 146: Figure 4. Figuur 94: haak 5111. Figuur 95: Hurt 1992, p 48: Fig. 21 nos 39-41. Figuur 96: benen priem 5122/31. Figuur 97: van Vilsteren 1987, p 28: -13. Figuur 98: benen beitel 5103. Figuur 99: bovenste holle zijde van 5103. Figuur 100: Laarman 2001, p 39: Afb. 16. Figuur 101: van Gijn 2007, p 88: Figure 19. Figuur 102: van Gijn 2007, p 82: Figure 2: b. Figuur 103: dubbel geperforeerde slagtand 5081. Figuur 104: Laarman 2001, p 30: Afb. 3 (b). Figuur 105: fragment geperforeerd bot 5089. Figuur 106: Laarman 2001, p 38: Afb. 15. Figuur 107: Hurt 1992, p 59: fig. 26. Figuur 108: Pratsch 1994, p 23: Abb. 11.

116

7. Bibliografie:

Barker G. 1985, Prehistoric farming in Europe, Cambridge. Bonsall C. & Smith Ch. 1990, Bone and Antler Technology in the British Late Upper Paleolithic and Mesolithic: The Impact of Accelerator Dating, In: Vermeersch P.M. & Van Peer Ph.(eds.), 1990, Contributions to the Mesolithic in Europe, Papers presented at the fourth international symposium ‘The Mesolithic in Europe’, Leuven, pp. 359-368. Casseyas Ch. 1997, New Light on Old Data: a Neolithic (?) Antler Workshop in Dendermonde (Belgium, O.Vl.), Notae Praehistoricae 17, pp. 199-202. Clason A.T. 1983, Spoolde : Worked and unworked antlers and bone tools from Spoolde, De Gaste, the Ysselmeerpolders and adjacent areas, Palaeohistoria 25, pp. 77-130. Coles J. 1979, Experimental Archaeology, London. Crombé Ph., van Strydonck M. & Hendrix V. 1999, AMS-dating of antler mattocks from the Schelde River in northern Belgium, Notae Praehistoricae 19, pp. 111-119. David E. 2006, Contributions of the bone and antler Industry for characterizing the Early Mesolithic in Europe, Materialhefte zur Archäologie 78, Stuttgart. Davis S.J.M. 1987, Methods and problems in zoo-archaeology, The archaeology of animals, London. De Laet S.J. & Desittere M. 1973, Bijlen uit hertengewei gevonden in het Scheldedal, Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen zesde reeks (Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen), Gent. de Loë A. 1931, Donation Edouard Bernays, Bulletin des Musées Royaux d’Arts et d’Histoire, 3e série, 3e année,1, pp. 2-9. 117

Dewulf M. 1974. Archeologische vondsten. Werktuigen uit hertengewei gevonden in baggerzand van de Schelde. Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas, 11, 1-2, pp. 105-107. Doize R. 1983, Les pointes barbelées de la collection du Dr Hasse au Musée du Vleeshuis à Anvers, Bull. Soc. Roy. belge Anthrop. Préhist. 94, pp.127-136. Hasse G. 1935, Wichelen préhistorique – 2e partie, Bulletin de Société Royale Belge d’Anthropologie et de Préhistoire 50, pp. 29-47. Hurt V. 1982, Les haches en bois de cerf en belgique: essai de classification, Bulletin du Club Archeologique Amphora n°29, Brussel. Hurt V. 1987, Het Neolithicum in het Antwerpse: wie droeg het hertshoorn?, In: Eugène Warmenbol (ed.) 1987, Het ontstaan van Antwerpen Feiten & Fabels, Antwerpen, pp. 47-56. Hurt V. 1992, Le matériel en os et bois de cervidé, In: Eugène Warmenbol, Yves Cabuy, Véronique Hurt et Nicolas cauwe (eds.) 1991, La collection Edouard Bernays. Néolithique et âge du bronze, époques Gallo-Romaine et Médiévale (Musées Royaux d’art et d’histoire monographie d’archéologie nationale 6), Brussel, pp. 32-65. Jensen G. 2001, Macro wear patterns on Danish Late Mesolithic antler axes, British Archaeological Reports International Series 937, Oxford. Laarman F.J. 2001, De mesolithische en vroeg-neolithische vindplaats Hoge Vaart-A27 (Flevoland). Deel 16: Archeozoölogie: aard en betekenis van de dierlijke resten, ROB Rapportage Archeologische Monumentenzorg 79, Amersfoort. Louwe Kooijmans L.P. 1970, Mesolithic Bone and Antler Implements from the North Sea and from the Netherlands, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 20-21, pp. 27-73. Louwe Kooijmans L.P., Oversteegen J.F.S. & Van Gijn A.L. 2001 a, Artefacten van been, gewei en tand, In: Louwe Kooijmans L.P. (ed.) 2001, Hardinxveld-Giessendam Polderweg.

118

Een mesolithisch jachtkamp in het rivierengebied (5500-5000 v. Chr.), ROB Rapportage Archeologische Monumentenzorg 83, Amersfoort, pp. 285-324. Louwe Kooijmans L.P., Van Gijn A.L., Oversteegen J.F.S & Bruineberg M.

2001 b,

Artefacten van been, gewei en tand, In: Louwe Kooijmans L.P. (ed.) 2001, HardinxveldGiessendam De Bruin. Een kampplaats uit het Laat-Mesolithicum en het begin van de Swifterbant-cultuur (5500-4450 v. Chr.), ROB Rapportage Archeologische Monumentenzorg 88, Amersfoort, pp. 327-367. Maertens M.J. 1921, Objets en silex et en corne de cerf trouvés dans l’Escaut en Flandre Orientale, Bulletin der Maatschappij van Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 29ste jaar, pp. 34-42. O’Connor S. 1987, The identification of osseous and keratinaceous materials at York, The United Kingdom Institute for Conservation Occasional Papers Number 5: Archaeological Bone, Antler and Ivory, London. O’Connor T.P. 1987, On the structure, chemistry and decay of bone, antler and ivory, The United Kingdom Institute for Conservation Occasional Papers Number 5: Archaeological Bone, Antler and Ivory, London. Pratsch S. 1994, Die Geweihartefakte des mesolithisch-neolithischen Fundplatzes von Friesack 4, Kr. Havelland, Veröffentlichungen des Brandenburgischen Landesmuseum für Ur-und Frühgeschichte Band 28/94, Potsdam, pp. 7-98. Rensink E. 2006, Stones or bones? On Mesolithic fieldwork in the Netherlands and the potential of buried and surface sites for the preservation of bone and antler remains, Materialhefte zur Archäologie 78, Stuttgart. Riedel K., Pohlmeyer K. & von Rautenfeld D. B.

2004, An examination of Stone

Age/Bronze Age adzes and axes of red deer (Cervus elaphus L.) antler from the Leine Valley, near Hannover, European Journal of Wildlife Research Volume 50, Number 4, Berlin/Heidelberg, pp. 197-206.

119

Schibler J. 2001, Experimental production of Neolithic bone and antler tools, British Archaeological Reports International Series 937, Oxford. Smith C. 1989, British Antler Mattock, In: Bonsall C. (ed.) 1989, The Mesolithic in Europe, Papers presented at the third international symposium, Edinburgh 1985, pp. 272-283. Tolan-Smith C. & Bonsall C. 1998, Stone Age studies in the British Isles: the impact of accelerator dating, In: Evin J., Oberlin C., Daugas J-P. & Salles J-F. (eds) 1998,

14

C et

Archéologie. Actes du 3ème congrès international, Lyon, 6–10 avril 1998, Paris, pp. 249–257. van Gijn A. 2005, Implements of bone and antler: a Mesolithic tradition continued, Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, Leiden. van Gijn A. 2007, The Use of Bone and Antler Tools: Two Examples from the Late Mesolithic in the Dutch Coastal Zone, British Archaeological Reports International Series 1622, Oxford. Van Strydonck M. & de Mulder G. 2000, De Schelde. Verhaal van een rivier, Leuven. van Vilsteren V.T. 1987, Het Benen Tijdperk. Gebruiksvoorwerpen van been, gewei, hoorn en ivoor 10.000 jaar geleden tot heden, Assen. Verhart L.B.M. 1988, Mesolithic barbed points and other implements from Europoort, the Netherlands, Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 68, pp. 145-194. Verhart L.B.M. 1990, Stone Age Bone and Antler Points as Indicators for “Social Territories” in the European Mesolithic, In: Vermeersch P.M. & Van Peer Ph. (eds.) 1990, Contributions to the Mesolithic in Europe, Leuven, pp. 139-151.

120

Bijlagen Inventarisfishes van de objecten. Donkere doos:

121

122

123

124

Doos 53:

125

Doos 56:

126

Doos 71:

127

Doos 72:

128

129

130

131

132

133

134

135

136

Doos 73:

137

138

139

140

Doos 74:

141

Doos 76:

142

143

144

145

146

Doos ‘kijkkast 55’:

147

148

149

150

Geweibijlen en andere bot- en geweiwerktuigen uit het Scheldedal

Recommend Documents