Gestempeld in de trein
Met de k o m s t v a n de s p o o r w e g e n kwam ook h e t v e r v o e r v a n p o s t met de t r e i n . In de beginperiode z i j n daar f i l a t e l i s t i s c h niet zo v e e l sporen van t e v i n d e n . I n Nederland i s zo'n s p o o r een a a n t a l a f w i j k e n de stempels d i e op de s t a t i o n s geb r u i k t werden. Echt i n t e r e s s a n t wordt het als er i n d e t r e i n gestempeld gaat worden. Het ' p o s t k a n t o o r ' i s dan m o b i e l geworden e n b e v i n d t z i c h ergens tussen b e g i n e n e i n d p u n t van h e t t r a j e c t . De g e b r u i k t e s t e m p e l s z i j n daarom a f w i j k e n d van d e gewone s t e m p e l s . Aan de a f w i j k i n g e n kunnen we deze s t e m p e l s , d i e ook w e l ambulant of T.P.O.(traveling post office) stempels heten, herkennen. In d i t verhaal z u l l e n we in chronologische v o l g o r d e de Nederlandse ambulantstempels behandelen en u i t l e g g e n waar d e a f w i j k i n g e n t o e dienen. We z u l l e n niet ingaan op alle gebruikte extra stempels. Daarvoor wordt verwezen naar h e t boek 'Spoor e n p o s t i n N e d e r l a n d ' . Toen men in 1855 begon met de ambulante postkantoren, waren er pas een p a a r s p o o r l i j n e n . Elke s p o o r l i j n w e r d d o o r een a p a r t e maatschappij geëxploiteerd. Elke s p o o r l i j n k r e e g s t e m p e l s met d e 23
naam v a n de m a a t s c h a p p i j i n p l a a t s v a n een p l a a t s n a a m . H i e r doemde a l een p r o b l e e m op. De spoorlijn Antwerpen-Moerdijk was eigendom van een Belgische maatschappij. Om d i r e c t al een B e l g i s c h e naam (Société anonyme de chemin d e f e r d'Anvers à R o t t e r dam) i n een N e d e r l a n d s stempel te z e t t e n , d a t was t e gek. Een v a n d e e i n d p u n t e n was echter het expeditiekantoor Moerdijk. De tekst in het stempel w e r d daarom 'Exp. M o e r d i j k ' . De a n d e r e t w e e namen waren 'H. Spoorweg' en 'N.R. Spoorweg'. Omdat h e t p o r t t o t 1871 nog a f h a n k e l i j k was v a n d e afstand, vinden we op de b r i e v e n ook h a l t e s t e m p e l s . Het p l a a t s e n van h a l t e s t e m p e l s w e r d n i e t a f g e s c h a f t i n 1871; e r werden z e l f s nieuwe h a l t e s t e m pels uitgegeven. Op een aantal plaatsen z i j n ze nog g e b r u i k t na 1900.
Als de m a a t s c h a p p i j e n hun s p o o r lijnen uitbreiden met nieuwe t r a j e c t e n , kan d i t systeem n a t u u r l i j k n i e t zo b l i j v e n . E r komen i n 1868 stempels franco t a k j e (voor d r u k w e r k ) e n t a k j e met een a a n d u i ding van het t r a j e c t . Op de bel a n g r i j k s t e t r a j e c t e n werden l a t e r ook puntstempels gebruikt. Het zijn: 136 137 138 141
Amsterdam-Emmerich Amsterdam-Oldenzaal Moerdijk-Antwerpen Utrecht-Zwolle
De Nederlandse postrijtuigen of stempelende conducteurs hadden n i e t precies een grensplaats als e i n d p u n t . We z i e n d a t o.a. aan de bovenstaande t r a j e c t e n .
B i j d e i n v o e r i n g van d e k l e i n r o n d stempels in 1870 krijgen we te maken met een n i e u w fenomeen. H e t t a k j e onder i n het stempel wordt v e r v a n g e n d o o r een letter o f Romeins c i j f e r . De l e t t e r g e e f t aan 25
d a t h e t g e b r u i k t werd z o a l s i n d e t r a j e c t n a a m aangegeven, een Romeins c i j f e r d a t h e t g e b r u i k t werd i n t e g e n g e s t e l d e r i c h t i n g . Waarom b i j een a a n t a l t r a j e c t e n e r c i j fers en l e t t e r s i n een r e e k s n i e t g e v o n d e n z i j n , i s n i e t bekend. A l s e r i n d e normale d i e n s t r e g e ling een extra trein ingevoegd w e r d en i n deze t r e i n werd post g e s t e m p e l d , dan w e r d aan d e l e t t e r een c i j f e r toegevoegd of het c i j f e r k r e e g d e t o e v o e g i n g van een l e t t e r o f 'BIS'. B i j de invoering v a n d e g r o o t r o n d s t e m p e l s i n 1896 p a s t e men h e t z e l f d e s y s t e e m t o e . Toen d e t y p e - r a d e r s t e m p e l s w e r d e n i n g e v o e r d i n 1908, g i n g men v o o r t varend te werk. Voor een a a n t a l trajecten met zowel een s t e m p e l v o o r d e h e e n - a l s een v o o r d e t e r u g r e i s . A l s vroeger het t r a j e c t Amsterdam-Antwerpen was, kwamen i n d e s t e m p e l s Amsterdam-Antwerpen Romeinse c i j f e r s en i n de s t e m p e l s Antwerpen-Amsterdam letters. E i g e n l i j k waren de letters en c i j f e r s een overbodige l u x e . Het a a n t a l stempels werd zo wel g r o o t en er werd naar een s l i m m e r e o p l o s s i n g g e z o c h t . Die werd gevonden i n h e t z o g e h e t e n b l o k s t e m p e l . D i t s t e m p e l b e s t o n d u i t een v a s t m i d d e n s t u k waaraan de p l a a t s n a a m blokjes van beginen eindpunt g e s c h r o e f d konden worden. Er werd ook' h i e r vastgehouden aan het o v e r b o d i g e systeem van c i j f e r s e n letters. 26
Dat dit een goede o p l o s s i n g was, b l i j k t u i t het f e i t dat d i t stemp e l t y p e g e b r u i k t i s vanaf d e i n v o e r i n g in 1910 t o t e n met 1976. Als het stempelen i n de t r e i n in 1976 w o r d t gestaakt, gaat d i t stempel t y p e na meer dan 65 j a a r met p e n s i o e n . J.
Mulder
Literatuur. Spoor e n post in Nederland, u i t g a v e van h e t spoorwegmuseum. E x p e d i t i e M o e r d i j k , a r t i k e l in De Postzak v a n mei 1967 d o o r F. Blom. - E x p e d i t i e Rijnspoorweg, P o s t h i s t o r i s c h e S t u d i e s I I u i t 1975 d o o r F . Blom.
NOVIOPOSTJE Gezocht: A f s t e m p e l i n g e n o p b r i e v e n o f k a a r ten t e r g e l e g e n h e i d van h e t pausbezoek aan N e d e r l a n d e n België i n 1985 A a n b i e d i n g e n aan: J. Mulder F a z a n t e n v e l d 25 Cuyk 27
