GESCHIEDENIS VAN DE KLASSIEKE OUDHEID

 

GESCHIEDENIS  VAN  DE  KLASSIEKE  OUDHEID     H1  Dark  age  en  Achaïsch  Griekenland   Twee  bronsculturen  gaan  vooraf  aan  de  Griekse  Geschiedenis;   •

•

 

Minoïsche  beschaving  op  Kreta  (2000-­‐1100  vC)   o Genoemd  naar  koning  Minos   o Geen  Griekse  cultuur   o Syllabeschrift:  Liniair  A  (geen  Grieks)   o Hoogtepunt  2e  millenium    Export  keramiek,  wol  en  olijfproducten   o Paleizen    Centra  van  administratie,  kunst,  ambacht  en  religie   o Geen  verdedigingsmuren    Wijst  op  controle  van  de  zee   o 1470  vC  sporen  van  distructie    Overname  door  Myceners   Myceense  beschaving  in  Griekenland  (1450-­‐1050  vC)   o Genoemd  naar  de  burcht  Mycene  (Peloponnesos)   o Bronstijd  op  het  Grieks  vasteland   o Syllabeschrift:  Liniair  B  (Grieks)   o Typerend:  Tholos  Graven  (Bijenkorf-­‐vormige  graven)   o Sterk  onder  invloed  van  de  Minoïsche  cultuur   o Paleiseconomieën   o Rijkdom  in  gouden  voorwerpen    Verrassen  voor  een  relatief  arm  Griekenland   • Plundertochten?   • Textielexport   o Bestaan  van  overzeese  verbindingen   o Gebruik  van  strijdwagen    Epen  Homeros  (werden  pas  in  de  8e  E  vC  geschreven)   o Vanaf  1250  vC  troebelen    1200  Myceense  paleizen  verwoest  door  brand  

1  

  Dark  Age  (1200-­‐800  vC)   Neergang  na  Myceense  cultuur   • • • •

Verdwijnen  paleiseconomieën   Kennis  Liniar  B  gaat  verloren   Terugval  naar  primitieve  aardewerk  productie   Terugval  bevolking  

  Naam:  Dark  age,  want  er  zijn  geen  geschreven  bronnen  en  weinig   archeologische  resten.     Begint  vanaf  de  11e  –  10e  E  vC   • •

Ijzertijd,  eerst  in  Cyprus  en  dan  het  vaste  land   Kleine  geïsoleerde  gemeenschappen  geleid  door  een  basileus  (koning)  

Vanaf  9e  E  vC   • • •

Bevolking  begint  weer  te  stijgen   Herstel  handelscontacten   Meer  georganiseerde  gemeenschap  

Komen  uit  hun  isolement  en  zullen  zich  steeds  verder  beheven   • • •

Noord-­‐Syrië   Fenicië   Cyprus  

 

 

2  

 

De  Archaïsche  periode  (800-­‐500  vC)   1.Ontstaan  van  de  polis   •

• •

•

• •

•

• •

 

Polis  (mv.  Poleis)  =  gemeenschap   o Afgeleid  van  het  Myceense  woord  “ptolis”    =  paleis    Oudste  betekenis:  versterkte  burcht     Oorsprong  tussen  900-­‐700  vC   Voornaamste  politieke  organen   o Raad   o Volksvergadering  (=  onmondig)   o Magistraten   o Volksrechtbanken   o Koningschap  is  verdwenen!   Bestaat  uit   o Asty  (Kern)   o Chora  (Hinterland)   Begin  van  een  gemeenschapsgevoel   niet  elke  polis  heeft  een  stedelijke  kern   o Sparta   o Athene  is  de  meest  atypische   Meeste  poleis  zijn  vrij  klein  en  breiden  zich  uit  ten  koste  van  andere  poleis   o Peloponessos:      Sparta    Argos    Korinthe   o Midden-­‐Griekenland:    Athene    Thebe   o Ionië    Samos    Milete   Polis  in  wording  komt  voor  in  de  Homerische  epen   Burgers  krijgen  meer  inspraak:   o Vechten  mee    Falanx    Hoplieten    

3  

  2.Archaische  Kolonisatie   Stichting  nieuwe  poleis  (750-­‐550  vC)  

!  De  nieuwe  polis  is  politiek  autonoom,  dus  geen  gebiedswinst  voor  de  moederstad   Dit  komt  door  de  BEVOLKINGSGROEI   Verovering  van  schaars  bevolkte  landstreken   o Sparta  >  Lakonië   o Argos  >  Argolis   o Athene  >  Attika   • Migratie  van  mensen  en  gewassen    Bevorderend  voor  de  handel   • Ook  uitwijkingen  door  sociale  conflicten   o Andersdenkende  aristocraten  en  hun  aanhang  werden  weggestuurd   •

3.Wetgevers,  tirannen  en  revoluties   Conflicten  tussen  elite  en  niet-­‐elite   •

Armen  eisen   o Herverdeling  van  grond   o Kwijtschelding  schulden   o Politieke  rechten  

                       Peasants  (kleine  boeren)  kwamen  snel  in  schulden,  door  bvb.  Een  slechte  oogst       hierdoor  SCHULDSLAVERNIJ    (vooral  in  Athene,  soms  werd  men  zelf   verkocht                                    om  z’n  schulden  af  te  betalen)    Zorgt  voor  een  sociale  crisis:   o Druk  op  gronden   o Gebrek  aan  inspraak    

   

Symptomen  van  diepe  economische,  sociale  en  politieke  crisis    Oplossing:  aanstellen  bemiddelaars  als  hervormende   wetgevers  

 

4  

  Eerst  620  vC   •

Drakon   o Opschriftelijk  strafrecht   o Creëert:    Rechtszekerheid    Monopolie  aristrocratie  doorbroken   o Zeer  streng  

Rond  590  vC   •

Solon   o Benoemt  zicht  tot  archont  (hoogste  magistraat)   o Absolute  volmacht  staatshervorming   o Economische  hervormingen    Afschaffen  schuldslavernij    Verbod  op  export  tegengaan    Stimuleren  ambachten   o Politiek  hervormingen    Raad  van  4OO  naast  Areopagus  (hoogste  rechtbank)    Indeling  burgerij  in  vermogensklassen:   • Pentakosiomedimnoi  (‘vijfhonderdschepelmannen’):   jaarlijkse  opbrengst  van  500  medimnoi  graan.   • Hippeis  (ridders):  300  medimnoi     • Zeugitai  (‘juk-­‐mannen’  d.i.  bezitters  van  een  span  ossen):   200  medimnoi.  Dit  is  de  hoplietenklasse     • Thetes,  de  rest  met  jaarlijks  inkomen  van  minder  dan  200   medimnoi  graan.    Alleen  pentakosiomedimnoi  en  hippeis  konden  hoogste  politieke   ambten  (archontaat)  bekleden,  zeugitai  lagere  ambten.  Politieke   monopolie  geboorteadel  werd  zo  doorbroken.!!  Athene   veranderde  van  een  aristocratie  in  een  timocratie!!   o Treedt  af  na  een  jaar  (Bezorgde  hem  een  sterke  en  goede  reputatie)    Nog  problemen   • Afschaffen  schuldslavernij  zorgt  ervoor  dat  de  boeren   minder  kredietopties  hebben   • Conflicten  tussen  de  elite  onderling    Coupes  door  individuele  aristocraten  (Tirannie)  

 

5  

  Tussen  65O-­‐500  vC   • •

In  vele  poleis  tirannieën   o Vaak  gesteund  met  de  steun  van  demos  (gewone  volk)   Coupe  van  Peisistratos  in  Athene   o 550  vC   o Hulp  huurlingen   o Actieve  steun  van  de  bevolking    Verleent  economische  steun   • Herverdeling  van  grond   • Schuld  hulpverlening   • Stimuleert  de  nijverheid  en  handel   • Groot  bouwprogramma  (creëert  jobs)    Steunt  festival-­‐  en  theatercultuur   o Zoon,  Hippias  wordt  in  511  verdreven    Opnieuw  intra  elite  conflicten  

Tirannen  vergroten  de  economische  zelfstandigheid,  politieke  en  culturele  bewustzijn   van  gewone  burgers.      

 

6  

 

H2  De  Perzische  oorlogen  en  Athene     De  Perzische  oorlogen   Vanaf  ca.  1000-­‐900  v.C.  waren  er  al  Griekse  poleis  op  de  Westkust  van  Klein-­‐Azië  en   eilanden   • • • •

Lesbos   Samos   Kos   Rhodos  

Belangrijkste  steden  in  Ionië     • • •

Ephese   Milete   Smyrna    Grote  culturele  bloei  in  de  late  7e  en  6e  E    Dit  door  de  Ionische  natuurfilosofen     • Thales  (water  =  oerstof)   • Anaximandros  (Apeiron  =  oerstof)   • Anaximenes  (Lucht  =  oerstof)   • Herakleitos  (vuur  =  oerstof)  

  Centrum  van  informatie,  alles  kwam  van  alle  kanten  van  de  wereld  binnen.  Traditioneel       denken  werd  ondermijnd.   Vanaf  de  7e  E  v.C.  kwamen  de  Ionische  steden  onder  heerschappij  van  het  koninkrijk   Lydië,   Croesos  (ca  560-­‐546  vC)  milde  heerschappij   Rond  550  vC  opkomst  van  het  Perzische  rijk  onder  Cyrus  de  Grote   • •

• •

In  546  vC  veroveren  de  Perzen  Lydië  en  krijgen  controle  over  de  Ionische  poleis   Drukkende  heerschappij  op  de  Ionische  poleis   o Tribuut  betalingen   o Instaleren  en  steunen  van  oligarchische  tirannen   525  Perzische  verovering  van  Egypte   514  eerste  oversteek  naar  Europa  

 

 

7  

  500-­‐494  Ionische  opstand  tegen  Perzië,  Athene  steunt  Ionië    Perzische  Reactie:   • Koning  Darius  valt  Griekenland  binnen    Eerste  Perzische  Oorlog   • Landing  kust  Attica   • 492  vC  Thracië  en  Macedonië  worden  door  Darius   onderworpen   • Invasie  Griekse  schiereiland  mislukt   • 490  slag  bij  Marathon,  Atheense  hoplieten  verslaan  de   Perzen   • Koning  Xerxes    Tweede  Perzische  Oorlog   • 481  vC  ontstaan  van  de  Helleense  bond   o Sparta  (+  bondgenoten)   o Athene   o Midden-­‐Griekse  volkeren   • 480:  Perzen  komen  via  Thracië  Griekenland  binnen   • Slag  bij  Thermopylai,  Perzen  winnen   • Athene  wordt  ingenomen   • Zeeslag  bij  Artemision  blijft  onbeslist   • Zeeslag  bij  Salamis,  Athene  wint  olv  Themistokles  en   dankzij  de  macht  van  de  trireem   • 480:  Slag  bij  Himera  (2e  front  van  Carthago)  Siciliaanse   Grieken  winnen   • 479  Slag  bij  Plataiai,  Griekse  coalitie  wint  olv  Pausanias   • Perzen  worden  ook  in  Klein-­‐Azië  verslaan   o Mycale  tegenover  Samos   • 474  Syracuse  verslaat  de  Etrusken  in  de  zeeslag  bij  Kune  

 

8  

 

Opkomst  van  Athene   1.Atheens  Imperium   478/7  vC  oprichting  Delisch-­‐Attische  Zeebond   • • • •

• •

Defensief  initiatief  tegen  Perzië   Lidmaatschap  indien  jaarlijks  een  schatting  betaald  aan  de  kas     Atheense  vloot  opbouwen   Bondskas  op  het  eiland  Delos   5e  E  vC  Athene  neemt  de  leiding  en  de  schatkist  verhuist  van  Delos  naar  Athene    Stichting  Klerouchia  (stuk  onteigend  grondgebied  met  Atheens   garnizoen)    Athene  deed  geen  gebiedsuitbreiding,  enkel  aan  domineren    Groep  Atheners  blijft  beperkt  tot  elite     Zo  groeide  de  vloot    Piraeus  wordt  de  meest  prominente  haven   450  bond  blijft  bestaan  na  vrede  van  Kallias   449  Onderhorige  poleis  betalen  tribuut       Tribuutgelden  worden  gebruikt  voor   -­‐ Financiering  vloot   -­‐ Financiering  bouwprogramma’s   -­‐ Financiering  democratie  (presentiegelden  en   salarissen)     veel  werk  voor  thetes     Atheense  vloot  patrouilleert  Egeïsch  gebied   -­‐ Afbuigen  handelsstroom  naar  de  Atheense  haven   Piraeus   -­‐ In  veiligheid  stellen  graanimport  vanuit  het  Zwarte   Zeegebied     Processen  waarin  Atheense  belangen  op  het  spel  stonden  (verplicht   naar  de  Atheense  volksrechtbank)     Opstandige  poleis:  bevolking  verjaagd  of  gedood  

!Doel  Athene:  niet  vestigen  van  een  territoriaal  rijk  of  export  democratie,  maar   hegemonie,  materieel  gewin,  status  en  aanzien.    Almacht  Athene  zorgt  voor  botsing  met  Sparta          

 

 

 

 

 

 

>>  Peloponnesische  Oorlog  

9  

  2.Atheense  democratie   ONTWIKKELING   510  vC  Kleisthenes  komt  aan  de  macht   508/507  vC  hervormingen   •

Burgerij  ingedeeld  in:   o 139  demen,  later  180  =>toelating  jongvolwassen  burgers;  selectie   kandidaten  voor  lidmaatschap  Raad  van  500  (boule)  en  (later)  archontaat.   o Aantal  demen  samen  =  trittus  (district).  Attica  verdeeld  in  30  trittues:  10   stad,  10  binnenland,  10  kust.   o Oprichting  10  fulai.  Elke  fule  bestond  uit  1  trittus  stad,  1  trittus   binnenland,  1  trittus  kust.  Fulai  basis  van  nieuwe  Raad  van  500  (boule):   50  leden  per  fule,  via  loting  uit  preselectie  demen.  50  man  uit  elke  fule  bij   toerbeurt  dagelijks  bestuur  (prutaneis),  dus  voor  1/10  deel  jaar   (prytanie).   o Volksvergadering  (ekklesia)  blijft  bijeenkomst  alle  burgers  (ook  thetes).   Wordt  hoogste  orgaan  =>hier  alle  eindbeslissingen.   o Areopagus  blijft  bestaan:  college  ex-­‐archonten,  juridische  functies   (moordzaken),  en  (tot  462)  bewaker  constitutie.   o Ostracisme:  volksvergadering  kon  te  machtige  politici  wegstemmen  en  dit   voor  10  jaar  (door  z’n  naam  op  een  scherf  te  zetten)  

487/6  vC  hervorming  archontaat  via  loting  uit  500  kandidaten   480-­‐462  vC  Areopagus  wint  aan  gezag  en  dit  door  leidersrol  Perzische  oorlog   462  vC  Efialtes  ontneemt  Areopagus  supervisie  over  boule  en  ekklesia    Enkel  nog  een  rechtbank  voor  moordzaken    Invloed  elite  en  aristocraten  teruggedrongen   461  vC  moord  op  Efialtes  >>  Perikles  wordt  leider   • •

 

Regelmatig  strategos  (443-­‐426)   Hervormingen   o 460  vC  invoeren  misthos,  financiele  vergoeding  voor  raadsleden  en   juryleden  in  de  volksrechtbanken  (heliaiai)     o 457/6  vC  openstelling  archontaat  voor  zeugitai   o 451/0  vC  verscherping  burgerschapscriteria    Vader  burger,  moeder,  dochter  van  burger  

10  

  411  vC  laatste  jaren  Peloponnesische  Oorlog   •

Oligarchische  coup   o Misthos  afgeschaft   o 5000  welvarende  burgers  bleven  wel  politiek  verkiesbaar   o Werkelijkheid  400  oligarchen  

404  Athene  verliest  oorlog    Sparta  installeert  oligarchie  van  30   • Terreur   • Burgeroorlog     herstel  democratie   Begin  4e  E  vC  hervormingen:   • •

•

399:  invoering  financiële  vergoeding  (presentiegeld)  voor  aanwezigheid  tijdens   volksvergadering   Tezelfdertijd:  wetsherziening.  500  gekozen  (of  gelote?)  wetgevers  (nomothetai)   herzien  wetboek.  Nu  verschil  tussen  nomoi  (wetten  wetgevers)  en  psefismata   (besluiten  volksvergadering).  Ekklesia  kan  nomoi  niet  zomaar  aan  de  kant   schuiven,  maar  heeft  jaarlijks  eenmaal  mogelijkheid  om  nomoi  te  herzien  of  aan   te  vullen…   Grafe  paranomon:  indien  ekklesia  besluit  (psefisma)  nam  dat  inging  tegen  nomoi,   dan  kon  voorsteller  aangeklaagd  worden  voor  Atheense  volksrechtbank  (heliaia)  

WERKING   Volksvergadering  (ekklesia)  =  belangrijkste  orgaan,  soeverein   • • • •

• •

 

Alle  volwassen  mannelijke  burgers   Samenkomst  op  heuvel  Pnyx  (plaats  voor  6000)   5e  E  vC   o 10  vergaderingen  per  jaar   e 4  E  vC   o Eerst  30   o Daarna  40  vergaderingen  per  jaar   Iedereen  recht  van  spreken   o Praktijk  vaak  rhetores  (redenaars-­‐politici)  met  retorische  scholing   Eindbeslissing  over  alles   o Aanstelling  magistraten  

11  

  Raad  van  500  (boule)   • • • • • • •

•

Leden  30+     Dienen  1  jaar   Niet  meer  dan  2  keer  in  hun  leven   50  man  per  fule   Loting  uit  preselectie  demen   Bij  toerbeurt  dagelijks  bestuur  (prytaneis)   Belangrijkste  taken   o Opmaken  agenda  volksvergadering   o Geven  pre-­‐adviezen  (probouleumata)    Ekklesia  kon  probouleumata  amenderen  of  alternativen   voorstellen    Boule  domineert  ekklesia  dus  niet   Andere  taken   o Toezicht  financiën   o Screening  magistraten   o Toezicht  op  de  vloot,  scheepsbouw,  openbare  aanbestedingen   o Organisatie  religieuze  plechtigheden  

Volksrechtbanken  (heliaiai/dikasteria)     •

• •

•

 

Juryrechtbanken  met  volksjury   o Jaarlijkse  pool  van  6000  burgers    5e  E  vC  30-­‐plussers    4e  E  vC  alle  volwassen  burgers    Per  zaak  worden  er  juryleden  (dikastai)  geloot    Aantal  varieert  van  201  –  2501   Leden  jurylid  en  rechter  tegelijkertijd   Geen  openbare  aanklagers  of  advocaten   o Aanklager  altijd  privé  persoon  (kon  wel  een  speech  laten  schrijven  door   een  ervaren  schrijver)   Moordzaken  voorbehouden  aan  Areopagus  

12  

  Magistraten  en  Beambten   • • • • • • • •

Jaarlijks  geloot  uit  alle  burgers  (30+)   (thetes  mochten  geen  magistraten  worden  maar  dit  gebeurde  wel)   Allen  strategoi  (generaals)  en  tamiai  (schatmeesters)  werden  verkozen   Ambt  altijd  met  meerdere  personen  gedeeld   Screening  vooraf(door  dokimasia)  en  tussentijds  (door  boule)   Achteraf  verantwoording  afleggen  aan  de  ekklesia  (euthune)     5e  E  vC  10  strategoi  belangrijker  dan  archonten   4e  E  vC  strategoi  =  beroepsmilitairen  en  neemt  hun  belang  af  

Overheidsbemoeienis   •

•

•

• •

 

Zeer  gering   o Enkel  leger,  voedselvoorziening,  algemene  werken  en  burgerrechten   werden  voorzien   Polis  zorgt  ook  voor  het  betalen  van  alle  burgers  die  instonden  voor  de   organisatie   o Salariëring   o Soldijen   o Presentiegeld   o Kijkgeld   o Feestgeld   Dit  wordt  allemaal  betaald  met  belastingen   o Belastingen  op  het  vermogen  werden  heel  onregelmatig  getroffen   o Indirecte  belastingen    Bordeel  houden,  slavernij    Havengeld  en  marktgeld   o Directe  belastingen    Niet  burgers   • Speciale  belastingen   • Vermogensbelasting  in  tijden  van  oorlog    Rijke  burgers   • Vermogensbelasting  in  tijden  van  oorlog    Gewone  burgers   • Regelmatige  maar  kleine  vermogensbelasting   Polis  leende  geld  aan  tempelfondsen  en  extreem  rijke  burgers   Verpachte  staatsbezit  voor  geld  

13  

  GELIJKHEID   Conflicten  tussen  politieke(isnomia)  en  sociale  gelijkheid   •

Oplossing:  systeem  van  leitourgiai.  Rijke  burgers  financieren  publieke   voorzieningen.  Belangrijkste  leitourgiai:  triërarchie  (uitrusting  en  in  de  vaart   houden  oorlogsschip),  gymnasiarchie  (onderhoud  gymnasium),  choregie   (opvoering  drama).  

Vrijen  en  slaven   •

•

•

 Slaven  werden  gebruikt  als  goedkope  werkkracht   o Zo   hadden   slaven   die   werkte   in   de   mijnen   het   dus   minder   goed   dan   huisslaven  van  een  rijke  burger   Slaven  verkrijgen  hun  statuut  door:   o Oorlog   o Vondeling   o Geboren  uit  een  slavenmoeder  (  gebeurde  niet  vaak,  want  slaven  mochten   vaak  geen  relaties  hebben  )   o Veroordeelden   Slaven  vrijlaten:   o In   de   Griekse   wereld   werd   dit   bijna   nooit   gedaan,   als   de   slaaf   betaald   werd   kon  deze  zich  wel  vrijkopen    Verkregen  wel  geen  burgerschap  

  Burgers  en  niet-­‐burgers   •

     

Burgers  (  Politai  )  :  politiek  actieve  deel  van  de  bevolking  vs.  “de  rest”   o Volwassen,  vrij  man  die  aan  bepaalde  criteria  voldeed  was  een  burger   o Voornamelijk  economische  criteria    Man  zijn  (  Vrouwen  werden  nooit  burger  )    Rijkdom    grondbezit    afstamming  (  Klassiek  Athene  )   o Athene:    Strenge  wetten  omtrent  wie  burger  kan  zijn  en  niet    Strenge  wetten  omtrent  hoe  men  burger  kon  worden    Voordelen  van  burger  zijn:  Economisch  en  politiek  terrein   − Mocht  grond  en  woningen  bezitten   − Burgers  konden  erven  van  andere  burgers   − Rechtsgeldig  huwelijk  sluiten  met  dochters  van  Atheense  burgers   − In  aanmerking  komen  tot  uitdelingen  van  geld  of  graan  van  de  polis   − Ambten  en  officieel  priesterschap  uitvoeren   − Deelnemen  aan  het  politieke  leven   − In  aanmerking  komen  bij  het  verpachten  van  staatsbezit  

14  

Rijk  en  arm   • • •

•

Iedereen  kon  rijk  of  arm  zijn,  zelfs  niet  burgers  of  slaven.   Enorm  groot  bezitsongelijkheid:  Arme  arbeiders  zonder  enig  bezit  vs.  Miljonairs   die  zelf  niets  doen  (  Plousioi  )   In  de  4e  eeuw  nam  de  bezitsongelijkheid  toe   o Sparta:  Grond  kwam  in  het  bezit  van  een  elite  aantal  mensen    Sparta  moest  huurlingen  gebruiken  voor  leger  en  dit  verzwakte  Sparta   Athene:   o Rijke  Metoikoi  konden  hun  burgerschap  kopen    Grond  opkopen      Gulle  giften  doen  aan  de  stad    Door  de  volksvergadering  als  burger  erkend  worden   o Geaccepteerde   Metoikoi   waren   nog   altijd  niet   zo   goed   als   andere   burger   want   stamboom   was   nog   altijd   belangrijker   in   de   ogen   van   de   oude   garde   dan   nieuw  geld.  

  ECONOMIE   Uitgaven:   • • • •

Grote  vraag  aan  voedsel,  kleding,  huisnijverheid,  onderdak,  brandstof   Veel  gespendeerd  aan  luxegoederen   Financiële  reserves  voor  incidentele  grote  uitgaven   Geen  belasting   o Toch  moest  iedereen  die  meer  dan  1  talent  bezat  liturgie  betalen  

Inkomsten:   • • •

Verpachten  van  grond   Slavenhandel   Zilverextractie  

Het  Attische  boerenbedrijf   • • •

 

Voor  eigen  consumptie  met  een  kleine  surplus   Kon  zich  ook  concentreren  op  de  productie  voor  de  markt  en  kocht  met  de  winst   een  deel  van  de  benodigdheden   Investeren  van  besparingen  in  eigen  of  andermans  onderneming   o Aankoop  van  slaven,  en  die  dan  verhuren   o Zelfde  met  grond  

15  

  Uitwisseling   •

•

 

Importeren  naar  Athene   o Luxeartikelen    Ivoor,  goud    Bestemd  voor  de  kleine  elite   o Essentiële  grondstoffen    Hout,  metaalertsen,  slaven   o Heel  zelden  importeren  van  voedsel   Exporteren  uit  Athene   o Ambachtelijke  producten    Keramiek   o Grondstoffen    Marmer  

16  

 

H3  Sparta  en  de  Peloponnesische  Oorlog   Sparta   1.Geografie  en  ligging   In  vallei  van  rivier  Eurotas   Kern  van  Laconië   Berggrens  langs  Oost-­‐  en  westgrenzen   Zeer  vruchtbaar:  Rijke  agrarische  basis   Sparta  samengaan  (synoikismos)  met  4   dorpen           2.Geschiedenis   Volgens  Griekse  mythologie  (Homerische  epen)  Sparta  de  belangrijkste  vestiging  in   Myceense  tijd  >>  echter  geen  Myceense  resten  gevonden  op  de  site  van  Sparta   Wellicht  Dorische  invasie  ca.  1100  vC  >>  archiologisch  onduidelijk   Rond  de  8e  eeuw:  Sparta  geleid  door  expansieve  krijgselite   Ca  750  vC   • •

•

Verovering  en  itegratie  in  Spartaanse  polis  van  het  dorp  Amyklae   Sparta  doet  nauwelijks  mee  aan  de  Archaïsche  kolonisatie   o Taras   o Zuid-­‐Italië   Is  gericht  op  verovering  van  nieuw  gebied  

753-­‐716  vC   • •

Eerste  Messeense  Oorlog   Verovering  en  helotisering  groot  deel  van  Messenië  

685-­‐668  vC  

 

17  

•

Tweede  Messeense  Oorlog  >>  Verovering  heel  Messenië  

Begin  zevende  eeuw   • •

wellicht  hervorming  Sparta  –Grote  Rhetra,  ‘wet’  in  vorm  orakelspreuk  aan   legendarische  wetgever  Lykurgus.     Later  gezien  als  stichter  Spartaanse  eunomia,  ‘goede  orde’  

Eind  zesde  eeuw   • • •

formering  Peloponnesische  Bond,  met  Sparta  als  leider.   Rol  Sparta  in  verdrijving  Atheense  tiran  Hippias,  iets  later  echter  steun  aan   Isagoras,  Kleisthenes’  tegenstander…   Grote  rol  Spartanen  tijdens  Tweede  Perzische  Oorlog  (Thermopulai).  

  3.Maatschappij  en  structuur   Vanaf  6e  eeuw   • • •

•

Sterk  gemilitariseerd   Spartaanse  burgers  (homoioi/  Spartiaten)  =  volwassen  (30+)  mannen   Lid  van  sussition  (eetgenootschap)   o Ongeveer  15  man   o Maandelijkse  bijdragen  op  basis  van  landbezit  (kleros)    wie  niet  kon  betalen  verloor  zijn  burgerschap   collectieve  opvoeding  (agoge)   o vanaf  7  jaar   o nadruk  op  militaire  training,  gehardheid,  uithoudingvermogen  en   discipline   o vanaf  18  jaar  onder  toezicht  van  een  volwassen  spartiaat   o 20  tot  29  jarigen  trainen  de  18  tot  20  jarigen  

Perioikoi  (omwonenden)     • • • • • •

 

Vrije  inwoners   Geen  politieke  rechten   Eigen  gemeenschappen  binnen  Spartaanse  territorium   Betaalden  tribuut   Leverden  soldaten   Landbouw  en  handel    

18  

  Heloten  (Staatsslaven)   • • •

Overwonnen  bevolkingsgroepen  in  Laconië   o Vooral  Messenië   Bewerkten  landerijen  (kleroi)   Numeriek  in  de  minderheid    Spartiaten  voortdurend  waakzaam  

Spartaanse  vrouwen   • • • •

Vrijer  dan  elders   Trainden  mee  jongens   o Ook  gevechtstraining     Bezaten  en  beheerden  onroerend  goed   Verdedigden  polis  wanneer  mannen  op  campagne  waren  

Huwelijk  en  gezin   • •

Man  en  vrouw  zagen  elkaar  niet  vaak   Staat  belangrijker  dan  het  gezin  

4.Werking  en  politiek   2  koningen   • •

Erfopvolging  uit  2  koningshuizen  (Agiaden  en  Eurypontiden)   Functies   o Legeraanvoerders     o Religieuze  functies   o Deel  rechtspraak  

Magistraten     • • • •

5  eforen  (opzichters)   Jaarlijks  verkozen  door  volksvergadering   1  jaar  geen  herverkiezing  toegestaan   Taken   o Koningen  juridisch  ter  verantwoording  roepen  

Gerousia  (Raad  van  ouderen)   • • • •

 

28  spartiaten  (60+)   +  de  2  koningen   Voor  het  leven  gekozen  via  acclamatie  in  de  volksvergadering   Probouleutische  en  juridische  functies  

19  

Apella  (Volksvergadering)   • • •

Alle  volwassen  spartiaten  (30+)   Geen  debatten,  wel  stemmen   Magistraten  en  geroten  kiezen  

5.Interne  conflicten  en  neergang   5e,  begin  4e  E  vC  steeds  meer  interne  problemen   • •

• •

Politieke  gelijkheid  onder  Spartiaten   Economische  ongelijkheid   o Rijken  trouwen  binnen  eigen  kring   o Armere  spartiaten  >  teveel  kinderen  >  fragmentatie  kleros  >  kunnen  geen   bijdragen  meer  geven  >  verlies  burgerschap   Steeds  minder  Spartiaten   o Vrijgelaten  heloten  (neodamodeis),  periokoi  en  huurlingen  in  legers   Slag  bij  Leuctra  (371)  Sparta  definitief  verslagen  door  Thebe  

De  Peloponnsesische  Oorlog   Oorzaak   •

Wantrouwen  Sparta  en  bondgenoten  en  andere  poleis  t.o.v.  Atheens  imperium  

Aanleidingen   • •

 

433  vC  conflict  Korinthe  (bondgenoot  Sparta)  &  Korkyra   o Athene  steunt  Korkyra   Kwestie  Potidaea   o Kolonie  van  Korinthe,  maar  deel  van  het  Atheens  imperium   o Potidaea  komt  in  opstand   o Atheners  slaan  deze  in  430  neer   o Sparta  had  Potidaea  hulp  beloofd    Maar  organiseert  eerst  congres  Peloponnesiche  Bond    Korinthe  en  Megara  dringen  aan  op  Oorlog  

20  

  Eerste  fase  (Archidamische  oorlog,  431-­‐421,  genoemd  naar  Spartaanse  koning   Archidamus)   • •

• • • • • •

Spartanen  vallen  Attica  binnen    Atheners  trekken  zich  terug  in  stad,  en   tussen  Lange  Muren  die  Athene  en  Piraeus   verbinden    epidemie  430/29,  Perikles  sterft   10  jr  Spartaanse  strooptochten  in  Attica     425  Atheense  vloot  verovert  Pylos,   Messenië    echter  Athene  verslagen  in  Slag  bij   Delium  (424)    Spartaan  Brasidas  dringt  door  tot  Thracië    Brasidas  en  Atheense  strateeg  Kleon  sterven  in  strijd;  Vrede  van  Nicias,  421.      

  Tweede  fase  (421-­‐413)   • • • • • • • •

418  Slag  bij  Mantinea:     o Sparta  vs.  bondgenootschap  (Athene  incluis)  olv  Argos.  Sparta  wint     Atheense  expeditie  naar  Sicilië  (415-­‐413)     poging  machtsuitbreiding  in  westen,  tegen  Syracuse  (kolonie  Korinthe)     op  advies  Alkibiades=>  valt  in  ongenade  in  Athene  (heiligschennis)   vlucht  naar  Sparta;  op  zijn  advies   =>  Spartaanse  hulp  aan  Syracuse    Athene  vernietigend  verslagen.     Spartanen  bezetten  deme  Dekelea:  zilvermijnen  Laureion  dicht   slaven  lopen  over,  voedselaanvoer  over  land  naar  Athene  afgesneden  

Derde  fase  (413-­‐404)   •

•

•

 

Samenwerking  Sparta  met  Perzen,     o Perzen  leveren  schepen     o Sparta  huurlingen   Perzië  hoopt  op  uitputtingsoorlog  Athene-­‐Sparta   o  Alkibiades,  inmiddels  in  Sardis,  adviseert  Perzische  satraap,  maar  ook  (in   geheim)  Atheners     =>  biedt  hen  Perzische  hulp  in  ruil  voor  afschaffing  democratie  en   rehabilitatie.     Oligarchische  coup  411,  gaat  ten  onder  door  gebrek  steun  vloot  (thetes)    =>  halen  Alkibiades  terug;  Perzen  en  Spartanen  krijgen  toegang  Zwarte  Zee  in   handen  

21  

• • •

 

Atheense  graantoevoer  afgesneden.     Athene  geeft  zich  over  (404).    Atheens  imperium  (Delisch-­‐Attische  Bond)   opgeheven,  vloot  uitgeleverd,  Lange  Muren  geslecht.     Installatie  tyrannie  van  de  30.  

22  

 

Gemeenschapsleven  en  mentaliteit  in  de  5e  en  4e  E  vC   Maatschappij  en  individu   1.Sociale  verbanden   De  verbanden  kunnen  in  concentrische  cirkels  worden  voorgesteld   • De  familie   o Familie   betekent   alles,   banden   die   tussen   families   gesmeed   zijn   moeten   door  nagslacht  gevolgd  worden  en  onderhouden  worden  met  cadeau's  en   hulpverlening   • De  Oikos   o Ideaal   van   zelfbehoudendheid   van   elk   grieks   huishouden,   willen   volledig   voor  henzelf  kunnen  zorgen  zonder  buitenstaande  hulp  of  handel   o Hierop  is  al  de  rest  opgebouwd     o Oikos  werd  overgeërfd  van  leider  tot  leider.   • Gemeenschap   o Iedereen  in  de  polis  is  met  elkaar  verbonden  en  moet  mekaar  helpen  en  de   polis  helpen   o Meestal  was  dit  mekaar  face-­‐to-­‐face  kennen   o Hebben  hun  eigen  dialect  en  een  eigen  identiteit   o In  Sparta  en  andere  Dorische  Poleis  nam  dit  een  extreme  vorm  aan  d.m.v.   Sussition  (  Spartaans  mannenhuis  )   o Dit   had   natuurlijk   zijn   limieten,   buiten   de   polis   bekeek   men   deze   gemeenschap  als  raar  en  anders,  niet  juist  terwijl  je  eigen  gemeenschap  de   juiste  manier  is   • Private  genootschappen  en  verenigingen   o Hadden  verschillende  doelen  en  functies  bv.  Begrafenisgemeenschappen   o Werden  soms  ook  als  gilden  beschouwd  die  handelden  over  een  bepaald   beroep   • De  Fratria   o Religieuze  gemeenschap   o Hoort  eigenlijk  bij  de  polis   • De  polis   o Elke  polis  was  op  zich  ook  een  soort  van  sociaal  verband   o Mensen  van  Athene  voelden  zich  beter  dan  Spartanen  enzovoorts   o Ze  noemden  gewoontes  en  mensen  uit  andere  poleis  achterlijk  of  raar   • De  Grieken   o Griek  zijn  betekende  dat  je  een  hoger  niveau  was  dan  andere  volkeren   o Macedoniërs  en  Perzen  bijvoorbeeld  werden  enorm  veracht   o Slaven   waren   dan   ook   meestal   mensen   van   andere   volkeren,   grieken   slaaf   maken  werd  afgewezen  door  de  publieke  opinie   o Het  woord  barbaar  komt  van  deze  perceptie  van  Griek  en  niet-­‐Griek       2.Socialisatie    

23  

• • • • •

Vrouwen  werden  opgeleid  door  andere  vrouwen  in  huishoudstaken.   Vervolg  slaat  alleen  op  mannen     Voordat   een   individu   zich   kon   meten   met   de   gemeenschap   moest   hij   eerst   een   socialisatieproces  doorlopen     Scholing  is  een  private  aangelegenheid  (  Sparta  is  een  uitzondering)   Klassiek  Athene:   o 1e   scholing:   Moeder   leert   kinderen   mythes   legendes   en   een   kleine   geschiedenis  van  de  polis    Rijke  burgers:  Slaven  hebben  een  nut   − Een  min   − Een  kinderjuffrouw   − Een  Paidagogos  of  oppasser   − Kinderen  die  oud  genoeg  zijn  om  educatie  buiten  het  huis  te  zoeken   worden  door  deze  slaaf  vergezeld   o 2e  scholing:  formele  scholing    Tussen  7  en  14  jaar    Literaire  scholing   − Leren  lezen  en  schrijven  +  Lectuur  van  Homeros  en  andere  dichters   − Bewijs  dat  mensen  geletterd  waren:  Graffiti,  mededelingsborden    Muzische  scholing   − Poëzie   werd   voorgedragen   en   voorgezongen,   begeleid   door   instrumenten   − Bij   de   rijkeren   nam   muziek   een   enorm   deel   van   hun   leven   in   bv.   Sumposia    Fysische  scholing   − Hardlopen   − Verspringen   − Speer-­‐  en  discuswerpen   − Boksen     − Worstelen   − Onder  leiding  van  trainer  in  Palaistrai  en  Gumnasia   − Deze   plaatsen   waren   behalve   trainingsplaatsen   ook   de   plaats   waar   mensen  mekaar  vonden  voor  een  gesprek   o 3e  scholing:  Voortgezet  hoger  onderwijs  en  later  Universiteiten    Akademia  van  Plato    Meestal  lesgegeven  door  Sofisten  (  Denkers,  wijzen,  redenaars  )   − Sofist   was   een   propagandist   van   normeloosheid,   hij   kon   alles   verdedigen  door  pure  redenaarskunsten    Kennis  van  de  retorica,  de  kunst  een  gehoor  te  kunnen  overtuigen    Heel  belangrijke  voor  wie  hogerop  in  de  machtshiërarchie  wilden  komen    

      3.Normen  waarden  en  wetten  

 

24  

• • • •

•

•

De  godin  Themis:  “de  orde  van  het  universum  en  van  het  leven”   o Goddelijke  en  menselijke  origine   Het  steeds  weerkerende  debat  over  goed  &  kwaad   Nomos-­‐stellingname  (zie  eerder)   Geschreven  wetten   o Weinig  gekend   o Geen  wetboeken  overgeleverd   o Grote  reikwijdte   o Groeiende  machtsmonopolie  van  de  overheid   Hubris:  beschamen  van  een  ander  omdat  je  toevallig  sterker,  rijker  of  machtiger   bent   o De  polis  strafte  diegene  die  de  eer  van  een  ander  krenkte   Asebeia:   “gebrek   aan   vroomheid”   =   goddeloosheid   (oa   Socrates),   maar   ook   breken  van  eed,  corruptie…  

 

Mannen  en  vrouwen   1.Man-­‐vrouwrelaties   • • • • • •

Doel  huwelijk:  zoon  voortbrengen  die  kan  erven   Vrouwen  werden  beoordeeld  op  hun  seksuele  en  reproductieve  vermogens   Patriarchale  maatschappij   Plaats  van  vrouw  =  huis   Man  =  buitenshuis   Inferioriteit  van  vrouw  op  elk  vlak   o Moesten  een  voogd  hebben,  vader,  echtgenoot,  volwassen  zoon…  

  2.Seksueel  leven   • • • • • •

Zeer  ruim   Privé-­‐aangelegenheid   Preoccupatie  van  de  vruchtbaarheid   Seksuele  symbolen:  vb  fallus   Tijdens  symposion  werd  er  openlijk  over  gesproken,  zelfs  vertoond   Homoseksualiteit   o Tussen  burger  en  slaaf/vreemdeling  =  privé-­‐aangelegenheid   o Tussen  2  burgers:  moeilijker    ofwel  paiderastia:  jonge  ongehuwde  man  met  een  jongen    Anders  niet  

 

 

25  

  Religie,  filosofie  en  wetenschap   1.Algemene  karakteristiek  van  de  Griekse  religie   • • • • •

•

 

•

Pluriform:  elke  gemeenschap:  eigen  religie   Polytheïstisch:   overwegend   antropomorfe   onsterfelijk   goden   (ook   andere   bovennatuurlijk  wezens)   Homeros  als  centrale  tekst,  niet  als  heilige  tekst   Raadplegen  van  priesters,  zieners,  “wondermannen”  en  orakels   o Priesters  verkozen  door  loting   Aantal  standaardelementen   o Centraal:  offer  (het  beste  wat  men  te  geven  had)   o Gebed  tot  godheid   o Muziek  (vaak  in  wedstrijd)   Spelen  en  competities  vast  onderdeel  van  religieuze  festiviteiten   o Sport,  muziek,  toneel…   o Lokte  publiek   Speelde  zich  allemaal  af  in  tempels  (woning  van  godheid)  of  heiligdommen  

2.Religieuze  feesten   •

•

Kalendergebonden  feestdagen  (Athene)   o Panathenaia:  jaarlijks  volksfeest  voor  godin  Athena    Processie,  offers,  competities  en  spelen   o Dionusia:  feest  voor  Dionusos    Orgiastische  culten    Theateropvoeringen:  4dagen   • Dag  1:  5  komedies   • Dag    2-­‐4:  telkens  een  tetralogie  (3  tragedies  +  satire)   • Schrijvers  als,  Aischylos,  Sophokles  en  Euripides   De  macht,  kracht,  roem  en  rijkdom  van  de  polis  werd  gedurende  deze  feesten  aan   de  burgers  getoond  

  3.Rites  de  passage  en  de  dood   •

 

• • • •

Niet   kalendergebonden:   bijzondere   gelegenheden   en   kritieke   momenten   (geboorte,  huwelijk,  dood…)   Gecremeerd  of  begraven   Wiens  graf  niet  werd  bijgehouden  zou  geen  rust  vinden   Levend  blijven  in  de  herinnering   Nooit  algemene  visie  op  na  de  dood  

 

 

26  

  4.Alledaagse  religie   • •

 

Dagelijkse  zaken:  vb  maaltijd  met  klein  offer   Persoonlijk  religiositeit:  eerder  magie   o Afweren  boze  oog  door  amuletten,  spreuken  en  bezweringen   o Vloektabletten   /   defixiones:   plaatjes   met   naam   van   vervloekte   ingekerfd,   gedeponeerd  in  graven  en  rivieren  

5.Religieuze  ontwikkelingen  in  de  5de  en  4de  eeuw   • • • •

Niet  statisch:  bepaalde  veranderingen   Een  steeds  meer  persoonlijke  verinnerlijkte  beleving   Nieuwe  goden  geïntroduceerd  uit  het  oosten   Opkomen   van   een   cultus   rond   Asklepios,   god   van   de   genezing.   Deze   god   benaderde  de  gelovigen  in  hun  dromen  

  6.Filosofie  en  secularisatie   • • • •

•

•

•

Henotheïstische  en  monotheïstische  ideeën   Zelfs  atheïsme  (Anaxagoras)   De  Cynici  (Diogenes  van  Sinope):  verwerpen  alle  maatschappelijke  conventies   Seculariseringproces   o Hippokrates:  natuurlijk  oorzaken  voor  ziekte   o Thucydides:  geen  ruimte  voor  goddelijk  ingrijpen  in  geschiedenis   o Sofisten:  soort  atheïsme    Protagoras:  “de  mens  is  de  maat  van  alle  dingen”   Plato     o Uitgewerkt  idealisme   o Idee  =  eeuwig  en  onveranderlijk   o Wereld  is  onvolkomen  afspiegeling  van  de  ideeën   o Eigen  school:  Akademia   o Maatschappijfilosofie  in  politeia  en  nomoi   Aristoteles   o Belangrijkste  leerling  Akademia   o Meer   empirische,   inductieve   benadering:   zichtbare   werkelijkheid   heeft   groot  belang   o Logica,  ethica  en  metafysica,  ook  wetenschappelijk  oeuvre   o Maatschappijfilosofie    Hiërarchisering  op  basis  van  economische  criteria  en  anciënniteit    Leeftijd  =  ervaring   o Leermeester  Alexander  DG   o Eigen  school:  Lyceum   Plato   &   Aristoteles   =   conservatief,   weinig   of   geen   invloed   op   eigen   tijd,   grote   invloed  voor  latere  tijden  

 

 

27  

H4  Alexander  de  Grote   Opkomst  Macedonië   Structuur  Macedonische  staat   • • • • • • •

Monarchie   Geen  poleis   Formeel  koning  gekozen  door  legervergadering  (in  praktijk  erfelijk)   Aristocratie  staat  koning  bij  als  hetairoi  (metgezellen)    >>  ruiterij  in  het  leger   Leiding  stammen  en  familiegroepen   Koning  =  primus  inter  pares   Gebaseerd  op  bloedverwantschap,   In  binnenland,  onderhorige  vorsten   Gezag  hing  af  van  militair  kunnen  en  charisma   loyaliteit  en  patronage  

5e  E  vC     •

Verplaatsing  van  politiek  en  militair  zwaartepunt  naar  oostelijke  kustvlakte   o Nadruk  op  onafhankelijke  boerenstand   − >      Kern  hoplieten  leger,  pezhetairoi  (hetairoi  te  voet)  naast           adellijke  ruiterij  (hetairoi)  

359-­‐336  vC  Fillipos  II     • • •

Onderwerpt  stammen  en  vorsten  in  het  binnenland   Verslaat  Thraciërs  en  Illyriërs   Verovert  poleis  aan  de  kust   o Amphipolis  en  mijngebied   o Pangaeus  gebergte   Financiering  legerhervorming   − Staand  leger   − Infanterie  bijgestaan  door  ruiterij  op  de  flanken  en  peltasten   (lichtbewapende  infanterie,  boogschutters)   − Introductie  van  sarissa  

Ambitie  Fillipos  II   • • •

•

Verovering  Griekenland   o Maakt  gebruik  van  onderlinge  verdeeldheid   Bondgenootschap  Athene-­‐Thebe  tegenover  Fillipos   II  in  de  slag  bij  Chaeronea  (338  vC)  waar  Fillipos  II   wint   337  vC  Congres  poleis  olv  Fillipos  II  in  Korinthe   o Oprichting  Korinthische  bond   Doelen:  orde  bewaren,  instrument  tegen   expantie  Perzische  rijk   336  vC  Fillipos  II  wordt  vermoord    

Alexander  

 

28  

336  vC  volgt  hij  zin  vader  op   334  vC     • •

•

Slaat  opstanden  Balkan,  Athene  en  Thebe  neer   Begin  van  veldtocht  tegen  Perzië   o Steekt  de  Hellespont  over   o Leus:  bevrijding  Ionische  Grieken,  straffen  Perzische  rijk  voor  eerdere   invaties   Slag  bij  Granikos   o Alexander  wint   o Bevrijding  poleis  

Herfst  333  vC   •

• •

Slag  bij  Issos   o Alexander  wint   o Darius  III  vlucht   Verovering  Fenicië  en  Syrië   Verovering  Tyrus  (na  een  half  jaar  te  hebben  gevochten)  

Trekt  naar  Egypte   • • • •

Ontneemt  het  van  Perzië   Roept  zich  uit  als  nieuwe  farao   Noemt  zicht  de  zoon  van  Amon/Zeus   Sticht  aan  de  westelijke  Nijlmonding  Alexandrië  

1  oktober  331  vC   •

Slag  bij  Gaugamela   o Grootse  veldslag   o Duidelijke  overwinning   o Darius  III  vlucht  opnieuw  (naar  het  land  van  Meden)  

Alexander  trekt  zuidwaarts  lang  de  Tigris   • •

•

Intocht  Babylon   Iran   o Verovert  eerst  Susa,  daarna  Persis  en  Persepolis  (verwoesting  paleis   Achaemeniden)   Trekt  verder  naar  Medië  

Voorjaar  330  vC   • •

Komt  aan  in  Medië   o Darius  III  is  al  verder  gevlucht   Formeel  einde  expeditie  Korintische  Bond  olv  Alexander   o Bondgenoten  worden  naar  huis  gestuurd   o Alexander  gaat  door  met  eigen  leger  

Darius  III  vermoord  door  de  Satrapen  van  Bactrië  en  Sodiana  

 

29  

• • • • •

•

Bessos  waande  zich  koning   Alexander  begraaft  Darius  III  plechtig  in  Persepolis   Alexander  waant  zich  de  nieuwe  Perzische  koning   Wil  de  moordenaars  straffen   Introduceert  Perzische  hofgebruiken   o (Proskynesis:  zich  in  het  stof  werpen  voor  de   koning)   Valt  huidig  Afganistan  binnen  

Voorjaar  329  vC   • • •

Trekt  over  de  Hindoe  Koesj  en  de  rivier  de  Oxus   naar  Bactrië     Laat  Bessos  terecht  stellen   Kwam  uit  en  stopte  aan  de  steppen  van  Centraal   Azië  

Sogdiana   • •

Grens  Perzische  Rijk  bereikt   Alexander  keert  om     o Bestrijden  Iraanse  adel  (329-­‐327  vC)  

327  vC   •

Trekt  opnieuw  de  Hindoe  Koesj  over  naar  India  

326  vC   • • • •

Door  dal  van  Kaboel  naar  Indus   o Tropische  regio         Culturele  dislocatie   o Vreemde  wereld  voor  Macedoniërs   Successen  tegen  vorsten  Punjab   Leger  weigert  om  door  te  gaan   Dramatische  terugtocht  door  Gedroische  woestijn   o 325  vC  terug  in  Persis  

In  Susa   • •

Massabruiloft  Macedonische  adel  met  Perzische  edelvrouwen   o Doel:  creatie  nieuw  Macedonisch-­‐Perzische  elite   Alexander  trouwt  met  de  dochter  van  Darius  

323  vC   • • •

 

Toevoeging  Iraanse  Regimenten    Muiterij  Macedonische  troepen   Verzoening    Nieuwe  plannen  veldtocht   Alexander  wordt  ziek  en  sterft  op  32  jarige  leeftijd  te  Babylon  

30  

    Enorm  rijk  (4000  km  Oost  -­‐>  West)  valt  snel  uiteen  na  Alexanders  dood   Strijd  onder  de  voornaamste  generaals  (Diadochen)  naar  de  macht   Alexanders  Familie  wordt  al  snel  vermoord   Na  anderhalve  generatie  strijd  zijn  er  3  grote  koninkrijken   • • •

Antigoniderijk  (Macedonië)   Seleuciderijk  (Klein-­‐Azie  en  het  voormalig  Perzische  Rijk)   Ptolomaeënrijk  (Egypte)  

Historische  betekenis  Alexander   Enorme  geografische  verspreiding  Griekse  cultuur;  hellenisering  oosten/oriëntalisering   Grieken…  Verspreiding  Grieks  als  algemene  bestuurstaal   Ontstaan  nieuwe  vorm  van  Grieks  koningschap,  deels  oosters  geïnspireerd.   Heerserscultus   Economische  impulsen:  stichting  steden  (vele  Alexandrië’s),  aanleggen  wegen,  havens,   Perzische  schatten  omgesmolten  tot  muntgeld   Wetenschappelijke  verrijking:  Alexander  nam  geleerden  mee  op  zijn  expedities,  veel   nieuwe  kennis   Niet  het  einde  van  de  polis,  echter.  Juist  veel  nieuwe  gesticht,  en  poleis  bleven  intern   autonoom.  Alleen  buitenlandse  politiek  voortaan  (meestal)  overgelaten  aan  koningen      

 

31  

H5  De  Helleistische  wereld   De  Diadochen   Na  de  dood  van  Alexander  verdeelden  de  Diadochen  (opvolgers/Generaals)  het  rijk   onder  elkaar   315  vC   • •

Alle  bloedverwanten  Alexander  vermoord   Rond  de  eeuwwisseling  nog  over   o Antigonos  en  zijn  zoon  Demetrios   o Ptolemaios   o Seleukos  

Antigonos  meest  succes  maar  wordt  verslagen  door  coalitei  Ptolemaios  en  Seleukos   (met  behulp  van  Macedonië  en  Thraciërs)  in  de  Slag  bij  Ipsos  (301  vC)   Ptolemaios  →  Egypte   Seleukos  →  Voor-­‐Azië   Zoon  Demetrios,  Antigonos   Gonatas  →  koning  Macedonië   (277  vC)             Er  ontstaan  ook  kleinere   machtsblokken   • • •

Pergamon  (Klein  Azië)   Aetolische  Bond  (Noordwest  Griekenland)   Achaeïsche  Bond  (Peloponessos)  

Koninkrijken  en  steden   1.Structuur  Hellenistische  monarchieën   Koning  (basileus)   • •

begeleid  door  adviescollege  van  “vrienden”(philoi)   individuele  vorst  geselecteerd  uit  hoogste  administrateurs,  legeraanvoerders,   provinciebestuurders,  stedelijke  elites.  

   

 

32  

Professionele  legers  van  Griekse,  Macedonische  en  soms  inheemse  huurlingen   Bovenlaag:   • • •

Grieken  en  Macedoniërs.  Migratie  (vooral  naar  Seleucidenrijk  en  Ptolemaeïsch   Egypte)    urbanisatiepolitiek  koningen  (behalve  in  Egypte).     Grieken  en  Macedoniërs  krijgen  burgerrecht  in  nieuwe  steden,  inheemse   bevolking  niet  

Heerserscultus  (behalve  in  Macedonië)   2.Relatie  steden  en  Koningen   Proces  van  ‘uitwisseling’  tussen  koningen  en  poleis   • • •

Koning:  goddelijke  weldoener  t.o.  steden,  bood  giften  en  bescherming,   garandeerde  ‘vrijheid’  en  ‘autonomie.’     Steden:  bewezen  koning  (goddelijke)  eer,  betaalden  tribuut  (phoros).     Leden  stedelijke  elites  behoren  soms  tot  philoi  koning.  

Hellenistische  Poleis   Meeste  poleis  nu  onder  gezag  koningen  (verlies  autonomie,  echter  niet  elke  polis  in   Klassieke  tijd  autonoom…)   Vrijwel  alle  poleis  formeel  tot  democratieën  gemaakt  door  Alexander  en  koningen:   probouleutische  raad,  volksvergadering,  verkozen  magistraten.     Sluipende  oligarchisering:     • • •

magistraten  gekozen  uit  bovenklasse  (want  geen  vergoeding  voor   ambtsvervulling)   raadsleden  (bouleutai)  ontwikkelen  zich  tot  ambtselite    actief  als  weldoeners  (euergetai).  

Polis  bloeit  in  Hellenistische  periode:     • •

meer  poleis  dan  ooit  tevoren.     Echter  ook  ontwikkelingen  ‘boven’  of  ‘buiten’  polis  kader:     o politiek  koninkrijken     o ontwikkeling  koine  Grieks     o hofhoudingen  als  centra  cultuur  en  wetenschap   o godsdienstig  individualisme  

Veranderingen  in  architectuur:  ‘schaakbordpatroon’,  luxueuze  privéwoningen  rijken,   meer  monumentale  publieke  gebouwen  

 

33  

  Antigoniderijk  (Macedonië)  

  • • • •

•

• •

 

Macedonië:  rust  teruggekeerd  na  erkenning  Antigonos  Gonatas  als  koning   Geen  totale  onderwerping  meer  van  Griekenland,  bonden  te  sterk   Kelten  passeerden  in  vroege  3de  eeuw  met  hun  plundertochten   In  200  v.C.  verklaart  Rome  de  oorlog  aan  Macedonië     o Motieven:  wraak  en  imperialisme   o Koning  Filippos  werd  verslagen  in  196  v.C.   o Rome  dicteerde  de  vrede   o Grieken   werden   “vrij”   verklaard,   moesten   zich   ondergeschikt   gedragen   aan  Romeinen,  zou  niet  gebeuren   Nieuwe  spanningen  kwamen   o Oorlog  (171-­‐168)   o Slag  bij  Pudna  (168  v.C.)  Rome  wint   o Land  verdeeld  in  4  republieken   o Rhodos  bestraft,  Delos  wordt  nieuw  economisch  centrum   Laatste  opleving  van  Macedonië  in  148  wordt  definitief  einde   Steeds  meer  verzet  in  Griekenland   o Opstand  tegen  Rome  in  Peloponnesos  en  Boeotië   o Neergeslagen   o Achaeïsche  Bond  ontbonden,  Korinthe  verwoest   o Land  wordt  toegevoegd  bij  provincia  Macedonia   o 46  v.C.  heropbouw  Korinthe   o 27  v.C.  Zuiden  en  midden  Griekenland  in  aparte  provincia:  Achaea  

34  

 

Seleucidenrijk  (Voor-­‐Azië)  

  • • • • • • • •

• • • • • •

 

Hier  won  Seleukos  de  Diadochenstrijd   Nieuwe  hoofdstad:  Seleukeia  (310)   Rijk  tot  in  Bactrië,  Sogdiana  en  rand  van  India   Seleukos  noemde  zich  officieel  koning   Na   overwinning   tegen   Antigonos   (301):   uitbreiding   met   Syrië,   zijn   positie   is   onaantastbaar   300  v.C.  nieuwe  hoofdstad:  Antiochië  aan  de  Orontes   Bestuurslaag  was  Grieks-­‐Macedonisch   o Had  koloniaal  karakter   Leger  van  professionele  Griekssprekende  soldaten   o Had  een  permanent  staand  leger   o Werd  geconcentreerd  in  versterkte  dorpen,  deze  militaire  nederzettingen   van   militaire   steunpunten   en   tegelijk   brandpunten   van   de   hellenistische   cultuur   o Steden  werden  georganiseerd  zoals  de  Griekse  poleis   o Burgers  waren  alleen  Grieken   o Geen  stadstaten  in  de  zin  van  onafhankelijke  republieken   Gouverneurs  regeerden  tamelijk  los   Rijk  kon  nooit  bijeen  blijven   Minder  aandacht  naar  oosten:  verlies  Bactrië  en  Iran  (3de  eeuw)   In  westen  nl  strijd  met  mededinger  en  Ptolemaeën   Ook  opkomst  Pergamon   Onder  Antiochos  III  de  Grote:  opleving   o Campagne  tot  Kaboel,  echter  zonder  veel  reële  winst   o 200  v.C.:  overwinning  op  de  Ptolemaeën:  verovering  Zuid-­‐Syrië  en  Judaea   o 196:  oversteken  Hellepont  naar  Thracië  

35  

• • •

 

o Wou  rijk  Alex  herstellen   o 192:  proclamatie  dat  alle  Griekse  steden  vrij  waren  (=  aanval  op  Rome)   o Wordt  jaar  later  verslagen   o Word  in  190  in  Klein-­‐Azië  nog  eens  door  Romeinen  verslagen   Jaar  later:  Dood  Antiochos  III   Verdere  verliezen  in  oosten   Nieuwe   koning   Antiochos   IV   wil   afrekenen   met   Egypte,   kwam   tot   voor   Alexandrië(168)   o Rome  dicteerde  echter  de  zaken   o Antiochos  bond  in  een  keerde  terug   o Er  zou  een  opstand  van  Joden  komen  in  zijn  eigen  land  

Ptolemaeënrijk  (Egypte)  

 

 

•

Ptolemaios  I  Soter  kiest  Egypte  bij  aanvankelijke  verdeling  onder   diadochen…agrarisch  zeer  rijk  (Nijl  bevloeiing),  goed  verdedigbaar  

•

Ptolemaeën  erven  strak  georganiseerde  faraonische  planeconomie,  bouwen  deze   verder  uit…  

•

Weinig  urbanisatie,  geen  vermenging  Grieken-­‐Macedoniërs  (vestigen  zich  in   Alexandrië,  Ptolemais  en  Fayoum)  en  Egyptenaren.  Koningen  nemen  rol  farao   over=>  heerserscultus  

•

Alexandrië  hoofdstad/residentie  dynastie.  Grote  handels-­‐  en  havenstad,   wereldwijde  connecties.  Burgerij  van  Grieken,  daarnaast  Joden  en  Egyptenaren  

•

Agrarische  exploitatie:  +40  nomen  (districten).  Districtshoofd  (nomearches),   militaire  gouverneur  (strategos),  financiële  ambtenaar  (epimeletes),  jurist   (epistates).  Bestuur  geregeld  vanuit  Alexandrië  (hoofdbestuurder:  dioiketes,   bijgestaan  door  oikonomoi)  

36  

•

Boeren:  zaaigoed  overheid,  staan  alle  surplus  af  behalve  directe  levensbehoefte.   Weidegrond  en  vee  in  handen  koning.  Veel  staatsmonopolies  (bv.  papyrus,  zout,   olijfolie,  textiel  etc.)  

•

Verzet  boeren:  vlucht  van  het  land  (anachoresis).  Vorming  roversbenden.  Vanaf   200  dynastie  zwak,  incestueuze  huwelijken  

Rome  in  de  Hellenistische  wereld   215  vC   • •

pact  tussen  Carthaagse  generaal  Hannibal  in  oorlog  met  Rome  (2e  Punische   Oorlog)  en  Filippos  V  van  Macedonië.     Eerste  Macedonische  Oorlog  (215-­‐205)  

200-­‐196  vC   •

Tweede  Macedonische  Oorlog   o  Rhodos  en  Pergamon  roepen  Romeinse  hulp  in  tegen  Macedonisch-­‐ Seleucidische  coalitie.     o Slag  bij  Cynoscephalae  (197).     o Griekenland  ‘vrij’  verklaard  door  Quinctius  Flamininus  (196)  

192  vC   •

invasie  Griekenland  door  Antiochos  III  (Seleuciden).     o Rome  verslaat  hem  bij  Thermopulai  (191)  en  Magnesia  (Klein-­‐Azië,   190/89).     o Vrede  van  188:  Seleuciden  ontruimen  Klein-­‐Azië,  raken  vloot  kwijt,  zware   “herstelbetalingen”  aan  Rome  

Herstel  economie  Macedonië:  nieuwe  vorst  Perseus  (179-­‐168).     Derde  Macedonische  Oorlog  met  Rome  (171-­‐167).     • • •

Slag  bij  Pydna  (168).     Consul  Aemilius  Paullus  verdeelt  Macedonië  in  vier  districten.     Blijvend  onrust:  Vierde  Mac.  Oorl.  (149/8):  Macedonië,  Thessalië  en  Epirus   worden  provincia  Macedonia.  

146  vC   • •

opstand  Grieken  olv  Korinthe.     Verslagen,  stedenbonden  opgeheven,  Korinthe  verwoest,  Griekenland  onder   curatele  Romeins  gezag  Macedonië  

133  vC   •

laatste  koning  van  Pergamon  laat  koninkrijk  na  aan  Rome:  provincia  Asia  (130),   na  neerslaan  opstand  Aristonicus    

Oorlogen  tegen  Mithridates  van  Pontos  leiden  tot  Romeinse  controle  grote  delen  Klein-­‐ Azië,  olv  Pompeius  (jaren  ’60  van  1e  eeuw  v.C.)  

 

37  

96  v.C.   • •

Ptolemaios  Apion  laat  Cyrene  (deel  Ptolemaeïsch  Egypte)  na  aan  Rome  (oorzaak:   dynastieke  twisten)   Egypte  definitief  in  Romeinse  handen  na  zeeslag  bij  Actium  (31  v.C.)…  

   

 

38  

   

 

H6  De  Opkomst  van  Rome   Pre-­‐Romeins  Italië   Verschillende  Indo-­‐Europese  groepen  verspreiden  zicht  vanuit  Midden-­‐Europa  naar  het   zuiden  en  het  westen  en  slaagden  er  in  hun  taal  aan  de  oudere  bevolking  op  te  leggen    Gelijkelijk  werd  bijna  heel  Europa  een  gebied  van  Indo-­‐Europese  talen   De  Italische  volkeren  kwamen  in  de  loop  van  het  2e  millennium  vC  Italië  binnen   • • •

Latijnen  (waartoe  de  Romeinen  behoren)  –  ten  zuiden  van  de  Tiber   Umbriërs  –  De  Apennijen  in  Midden-­‐Italië   Samnieten  –  Zuiderse  bergland  

Etrusken  (Etrurië,  Toscane)  =  NIET  Indo-­‐Europese  volkeren   Griekse  poleis  in  het  zuiden  en  op  Sicilië   De  Indo-­‐Europese  nieuwkomers  brachten  verbeterde  technieken  mee   • • • • •

Intensieve  veeteelt   Paard  introduceerden   Verbetering  materiële  cultuur   Uitbouw  maatschappelijke  structuur   Techniek  van  bronsbewerking  

Etrusken   Taal   • • •

Niet  Indo-­‐Europees   Niet  ontcijferd   Wellicht  van  Klein-­‐Aziatische  oorsprong  

Stadscultuur   •

•

Aristocratische  bovenlaag   o Geregeerd  door  koningen   o Later  oligarchieën   Onderlaag  van  inheemse  horige  boeren  

Overname  van  het  Grieks  alfabet  (kwam  zo  bij  de  Romeinen  terecht)   Overname  van  de  techniek  van  de  falanx    

39  

Grote  invloed  op  Rome   • •

Politieke  gebruiken   Religieuze  gebruiken     o Vb’n  Levensbeschouwing,  ambtsinsignia  

Rome  in  de  Koningstijd   Ligging   • • •

Aan  de  Tiber   Kruispunt  wegen   Goede  weidegronden  

10e  E  vC     •

1e  nederzettingen  op  de  heuvels   rond  een  moerassig  dal   o Latere  Forum  

Vroegste  sociale  organisatie   • • • • • •

•

Koning  (Rex)   Familiehoofden  (Patres)   Verwante  families  samen  =  clan   (gens)   Belangrijkste  familiehoofden  adviseren  de  Koning  (Senatus)   Volksvergadering  (comitia  curiata)     Bevolking  opgedeeld  in  3  tribus   o Van  elk  10  curiae   o Elke  curiae  leverde  100  soldaten    300  infanterie  bijgestaan  door  300  equites  (ruiterij)   o Alle  bevolking  samen  =  populus  Romanus     Belang  patronage   o Clienten  (mensen  die  niet  helemaal  vrij  zijn)  ↔  patronus     o Alle  patres  hadden  hun  clienten  (status)  

1e  kwart  van  de  6e  E  vC    Droogleggen  en  plaveien  dal  >>  Forum  Romanum  

 

40  

  Onder  invloed  van  de  Etrusken  >>  stadsontwikkeling  en  sociale  en  militaire   hervormingen   Introductie  van  de  hoplieten-­‐tactiek:    Scheiding  burgerij   • Classis  =  burgers  met  een  wapenuitrusting   • Anderen  =  Infra  classem   Onder  Koning  Servius  Tullius  (525  vC)   • • •

•

•

Verdubbeling  legio     o Van  3000  naar  6000   Nieuwe  volksvergadering     o Comitia  centuriata   Indeling  burgerij  in  vermogensklassen   o Vermogensklasse  I:  18  centuriën  ruiterij,  80  centuriën  infanterie  (40   seniores;  40  iuniores)   o Vermogensklasse  II:  20  centuriën  infanterie  (10  sen.;  10  iun.)   o Vermogensklasse  III:  20  centuriën  infanterie  (10  sen.;  10  iun.)   o Vermogensklasse  IV:  20  centuriën  infanterie  [lichtgewapenden]  (10  sen.;   10  iun.)   o Vermogensklasse  V:  30  centuriën  infanterie  [lichtgewapenden]  (15  sen.;   15  iun.)   o Plus:  4  à  5  centuriën  non-­‐combattanten,  en  1  centuria  proletarii     o Totaal:  193  centuriën   Hoogste  klasse  had  het  meeste  centuriën,  er  werd  per  centuria  gestemd  tot  er  een   meerderheid  werd  bereikt.  Maw  eerst  stemden  de  rijken,  dit  tot  er  een   meerderheid  bereikt  was,  de  lagere  klassen  hadden  dus  amper  inspraak   Administratieve  hervorming   o Nieuwe  tribus    4  stad    6  platteland  

510/9  vC   •

Aristocratische  coup  tegen  Koning  Tarquinius  Superbus   

!!Rome  nu  een  Republiek   

 

Geleid  door  2  jaarlijks  verkozen  consuls  

41  

  Begin  Republiek  tot  vroege  3e  E  vC   •

Romeinse  politiek  gedomineerd  door  conflicten  patriciërs  en  plebejers   o Standenstrijd    Geboorteadel  van  patriciërs  is  economisch,  sociaal,  politiek  en   juridisch  dominant      Rest  bevolking  =  plebejers   • Rijke  plebejers  willen  toegang  tot  ambten   • Arme  plebejers  willen  schuldenverlichting  en   landherverdeling  

1e  Fase  (494-­‐449  vC)   •

• • •

494:  secessio  (=afzondering)  plebis:  massale  werk-­‐  en  legerdienstweigering   plebs.  Oprichting  eigen  politieke  instituties:  volksvergadering  (concilium  plebis)   =>  plebiscieten;  10  volkstribunen  (tribuni  plebis)  =>  onschendbaar  (sacrosanct;   plebs  staat  garant).  Taken:  helpen  plebejers  via  auxilium  (hulp)  en  intercessio   (“tussenkomst”,  veto  over  besluiten  andere  magistraten)   449  Patriciërs  erkennen  onschendbaarheid  volkstribunen   Medio  5e  eeuw:  codificatie  wetten  (Twaalf  Tafelen).  Doorbreekt  juridisch   monopolie  patriciërs;  creëert  rechtszekerheid,  want  nu  geschreven  wetten.   445:  lex  Canuleia  =>  verbod  huwelijken  patriciërs  en  plebejers  opgeheven  

2e  fase  (449-­‐367/6  vC)   Compromis:  hoogste  gezag  bij  college  van  tribuni  militum  consulari  potestate   (krijgstribuun  met  consulair  gezag)   •  =>  zowel  patriciërs  als  plebejers.     • 420:  openstelling  ambt  quaestor  voor  plebejers   • 367/6:  Volkstribunen  Licinius  en  Sextius=>  voortaan  1  van  consuls  plebejer   (vanaf  323  deze  mogelijkheid  voor  beide  consuls,  alle  andere  functies  volgen).   Schuldenverlichting  arme  plebejers   • 363:  nieuw  magistratuur  =>  praetor,  belast  met  rechtspraak   3e  fase  (367/6-­‐287  vC)   • • • •

 

Problemen  landlozen  opgelost  door  gebiedsuitbreiding  Rome   325  formele  afschaffing  schuldslavernij  (nexum)   300  lex  Valeria:  door  magistraten  ter  dood  veroordeelden  konden  beroep  doen   op  populus  (provocatio  ad  populum)   287  lex  Hortensia:  plebiscieten  kracht  van  wet  voor  hele  populus  (niet  slechts   plebejers).  Concilium  plebis=>  comitia  tributa.  Formering  patricisch-­‐plebejische   elite:  nobilitas    

42  

 

De  verovering  van  Italië   493  vC   • •

Slag  bij  het  meer  van  Regillus  tegen  de  Latijnse  steden   Coalitieverdrag  (foedus  Cassianum)  

396  vC   •

Rome  verovert  Veii  

390  vC   •

Rome  tijdelijk  ingenomen  door  een  Keltische  stam  

343-­‐341  vC   •

Eerste  Samnitische  Oorlog   o Rome/Latijnse  Bond/Capua  tegen  de  Samnieten  

341-­‐338  vC   •

Latijnse  Oorlog  (Opstand  in  Latium)   o Oorzaak:  ongenoegen  onder  de  Latijnse  steden   o Gevolg:      Latijnse  Bond  wordt  ontbonden    Meeste  Latijnse  steden  worden  bij  Rome  ingelijfd   • Afgezwakt  burgerrecht  (sine  suffragio  (=stem))   • Bondgenoten  (socii)  

 326-­‐321  vC  en  316-­‐304  vC   • • •

Tweede  Samnitische  Oorlog   Aanleg  Via  Appia  (312  vC)   Interne  problemen  worden  opgelost   o Opkomst  gemengde  ambtsadel  

298-­‐290  vC   • • • •

Derde  Samnitische  Oorlog   Monsterverbond  Samnieten,  etrusken,  Umbrieërs  en  Kelten   Rome  wint  de  Slag  bij  Sentinum  (295)   Vrede  van  290   o Rome  hegemonie  Italië  ten  zuiden  van  Po  

 

 

43  

280  vC   • • •

Grieks  stad  Tarente  roept  de  hulp  in  van  Koning  Purrhos  van  Epirus   Invasie  Italië  door  Purrhos   o Wint  met  zware  verliezen   2  veldslagen,  trekt  zich  in  275  vC  terug  

270  vC   •

Tarente  onderworpen  

De  Punische  Oorlogen   5e-­‐4e  eeuw  v.C.     •

Opkomst  Carthago  als  Mediterrane  grootmacht.  

264  vC     •

Rome  komt  Messina  te  hulp  tegen  Carthago    

Eerste  Punische  Oorlog  (264-­‐241  vC).     • • •

Romeinse  overwinning  in  zeeslag  (241).     Vrede:  Carthago  doet  herstelbetalingen  en  staat  Sicilië  en  (iets  later)  Sardinië  en   Corsica  af.     Hier  1e  twee  Romeinse  provincies.  

Carthaagse  machtsuitbreiding  op  Iberisch  schiereiland     =>  Romeinse  wantrouwen.     Ebro  verdrag  (Ebro  noordgrens  invloedsfeer  Carthago).  Echter  door  Rome  geschonden   (hulp  aan  Spaanse  stad)…   Tweede  Punische  Oorlog  (218-­‐201).     • • • • •

 

Hannibal  trekt  over  de  Alpen     =>  verslaat  Rome  in  Slag  bij  Cannae  (216).     Italiaanse  bondgenoten  blijven  Rome  trouw     Rome:  tweede  front  in  Spanje.     In  204:  Carthaags  Spanje  in  Romeinse  handen.     202  Hannibal  teruggeroepen  en  definitief  verslagen  door  Rome  in  Noord-­‐Afrika.   Provincialisering  Spanje  

44  

  Staatsinstellingen  Romeinse  Republiek   Volksvergaderingen.     •

• •

Algemeen:     o directe  vergadering;     o stemmen/kiezen  per  stemgroep  (curia;  centuria;  tribus);     o geen  debatten.    comitia  curiata:  in  Republiek  louter  nog  ceremonieel/religieus;  stemt  per  curia   (oude  districtsindeling  uit  Koningstijd)   comitia  centuriata:  hele  populus;       o voorz.:  consul/praetor     o stemmen  per  centuria  (193  centuriae)     o kiest  consuls,  praetors,  censors.     o Na  218:  geen  wetgeving  behalve  oorlogsverklaring     o hof  van  beroep  in  moordzaken-­‐comitia  tributa   o stemmen  per  tribus  (district;  4  stad;  31  platteland).     o Twee  vormen:     Tributa  populi:  hele  populus;  voorz.:  consul/praetor;  kiest  aediles   curules,  quaestors;  alle  wetgeving  (lex,  leges);  aanvankelijk  rechtbank   voor  ernstige  delicten    Tributa/concilium  plebis:  alle  plebejers;  voorz.:  volkstribuun  of  pleb.   aediel;  kiest  volkstribunen  en  pleb.  aediles;  wetgeving  (plebiscita),  op   voorstel  volkstribunen;  rechtszaken  waarbij  tribunen  betrokken  zijn  

Magistraten     • • • • • •

Consul:  jaarlijks  2;  imperium;  hoogste  autoriteit  civiel  en  militair   Praetor:  jaarlijks  4;  imperium;  juridisch  taken/legercommandant   Aedile:  jaarlijks  4,  nl.  2  curules,  2  plebejisch;  markten,  wegen,   voedselvoorziening,  spelen,  archieven   Quaestor:  jaarlijks  10  (sinds  197,  later  veel  meer);  financiën   Tribuni  plebis:  jaarlijks  10;  introductie  wetgeving  in  concilium  plebis,  auxilio,   intercessio  (d.i.  vetorecht  over  beslissingen  andere  magistraten)   Buitengewoon:  dictator  (alleenheerser,  noodgevallen,  benoemd  door  consul  op   verzoek  Senaat,  max.  6  maanden);  censor  (eens  in  5  jr.  2;  18  maanden;  inspectie   lijst  Senaat;  census;  controle  ‘moreel  gehalte’  samenleving)    

 

 

45  

    Senaat:     • • • • •

raad  van  ex-­‐magistraten  +30  jr.   300,  later  600  leden     adviseert  magistraten  (senatusconsulta);  zeer  invloedrijk   ontvangt  en  stuurt  ambassadeurs   financiële  beslissingen  campagnes  

Rechtbanken:     • •

 

vanaf  149  permanent  voor  strafzaken  (civiele  zaken:  praetor).     Quaestiones  perpetuae.  Juries:  equites,  later  ook  senatoren    

46  

 

H7  De  Romeinse  Republiek   Gevolgen  Imperialisme   1.Intern   Succesvolle  veroveringsoorlogen    Toevloed  rijkdommen  en  krijgsgevangenen  als  slaven    Kleine  boeren  geen  toegang  tot  ager  publicus   • Bezit  is  in  handen  van  elite  en  ze  zijn  verjaagd  van  hun  grond   • Landloze  boeren  trekken  naar  steden     Rome     Probleem   • •

Kleine  boerenstand  (assidui)  vormt  ruggengraat  Romeinse  leger   Bezitscriterium  (zelf  bezitten  van  een  wapenuitrusting)    Steeds  minder  assidui  in  een  periode  van  imperiale  expansie  

Mogelijke  oplossingen   • •

Landherverdeling   Afschaffen  bezitscriterium  

133  vC   • • •

Volkstribuun  Tiberius  Gracchus  ijvert  voor  verdeling  van  ager  publicus   o Onder  de  arme  boeren  en  proletarii   Wet  wordt  aangenomen  door  volksvergadering  buiten  de  senaat  om   Tiberius  wordt  vermoord  in  opdracht  van  de  Senaat   o 1  man  kan  de  senaat  buiten  spel  zetten    Populares  (politici  die  via  de  volksvergadering  hun  doel  wilden   bereiken)    Boni/  optimates  (de  macht  van  de  Republiek  moet  aan  de  senaat   blijven)  

Gaius  (jonger  broer  Tiberius)  voert  een  zelfde  beleid  (123  vC)   • • •

Hernieuwing  Tiberius’  akkerwet   Uitbreiding  burgerrecht  onder  socii   Graan  tegen  een  lage  prijs  voor  proleatrii    121  vC  wordt  hij  vermoord  

 

 

47  

107  vC   •

Romeinse  generaal  Gaius  Marius   o Schaft  bezitscriterium  af   o Stelt  zijn  soldaten  land  in  het  vooruitzicht  na  hun  legerdienst   o Patroon-­‐client  relatie  tussen  veldheer  en  soldaat   o Eerste  loyaliteit  ligt  bij  de  commandant,  niet  bij  de  Republiek  

2.Extern   Structuur  rijk     •

•

Italië   o Latini  (oude  steden  in  Latium  +  Latijnse  kolonies)    Latijns  burgerrecht    Omgezet  naar  Romeins  burgerrecht  bij  verhuizing  naar  Rome    Socii  jaarlijkse  troepenlevering  aan  Rome   Provincies   o Rechteloos   o Onvoorwaardelijke  gehoorzaamheid  aan  Rome   o Tribuutbetaling   o Provincia  betekende  aanvankelijk  ‘taakomschrijving  magistraat,   geleidelijk  aan  kreeg  provincia  territoriale  bijbetekenis  “bezettingszone”  

Aanvankelijk  uitbreiding  aantal  praetoren  tot  6  voor  bestuurlijke  provincies   197  vC     •

Nieuwe  provincies  bestuurd  door  ex-­‐magistraten     o Propraetore   o Later:  proconsules  

Provincies  beschouwd  als  wingewesten  (pas  in  Keizertijd  notie  van   verantwoordelijkheid  Rome  voor  provincialen).  Gouverneurs   (propraetores/proconsules)  verrijken  zich.   Belastingen  geïnd  door  private  maatschappijen  (societates)  van  publicani  (geleid  door   equites).  Betaalden  Rome  ‘lump  sum’,  en  inden  deze  (met  winst)  terug  in  provincies.   Veel  exploitatie.   Veel  Romeinen  en  Italiërs  als  zakenlui  actief  in  provincies  (vooral  Asia  Minor):   negotiatores    

 

48  

 

De  burgeroorlogen   91-­‐88  vC   • • •

Onvrede  onder  socii  leidt  tot  Bondgenotenoorlog   Etrusken,  Umbriërs  en  Samnieten  vormen  aparte  staat:  Italia   Rome  concessie   o Burgerrecht  voor  alle  Italiërs   o Samnieten  vechten  door  maar  worden  verslagen  door  Cornelius  Sulla  

88  vC   • • • •

Koning  Mithridates  van  Pontos  valt  Asia  binnen   Senaat  geeft  comando  aan  Sulla   Volksvergadering  geeft  het  aan  Marius   Sulla  onderneemt  mars  op  Rome  

82  vC   •

• •

Sulla  maakt  zich  na  terugkeer  meester  van  Rome   o Systematischer  terreur   o Proscripties   Sulla  Dictator  voor  onbepaalde  tijd   Hervormingen   o Volksvergadering  en  tribunen  worden  monddood  gemaakt   o Consulaat  losgekoppeld  van  militair  commando   o Versterking  van  de  positie  van  de  senaat  

79  vC   •

Sulla  treedt  af  

De  hervormingen  worden  na  zijn  aftreden  grotendeels  teruggedraaid   Ambitieuze  populares  nobilis  bleven  via  de  volksvergadering  en  tribunaat  actief   73-­‐71  vC     • • •

Slavenopstand  olv  Spartacus   Neergeslagen  door  Crassus  en  Pompeius   Problemen  endemische  piraterij  in  de  Middellandse  Zee  

67  vC   • •

 

Op  voorstel  van  tribunen/volksvergadering  (met  steun  van  Cicero)   Buitengewoon  mandaat  voor  Pompeius  om  de  piraten  te  bestrijden  

49  

61  vC   • • • •

Pompeius  keert  in  triomf  terug  uit  het  oosten   Ontslaat  troepen  en  belooft  hun  land   Senaat  weigert  land   Vorming  Eerste  Driemanschap  (Trimviraat)   o Pompeius   o Caesar   o Crassus     Doel:  Caesar  consul  maken  in  59  vC  zodat  Pompeius’  veteranen   hun  land  krijgen  

59  vC   • •

Caesar  wordt  consul   Houdt  belofte  

58-­‐50  vC   • •

58vC  Caesar  krijkgt  het  commando  van  de  volksvergadering  over  Gallië   Verovering  heel  Gallië  

Pompeius  probeert  te  bemiddelen  tussen  Senaat  en  radicaliserende  volksvergadering    Trekt  naar  optimates  toe   56  vC   • • • •

Hernieuwing  Driemanschap   Crassus  naar  Syrië   o Sneuvelt  tegen  Parthen   Caesars  commando  verlengd  met  5  jaar   Pompeius  krijgt  Spanje  maar  blijft  in  Rome   o (Bestuur  via  legati)  

 

49  vC   • • • • •

 

Senaat  vreest  Caesar  en  weigert  zijn  commando  te  verlengen   Pompeius  sluit  zich  bij  de  Senaat  aan   Caesar  trekt  met  zijn  troepen  de  Rubicon  over  (grens  met  zijn  provincia  met   Italië)   Caesar  heeft  snel  Italie  in  zijn  handen   Slag  bij  Farsalos  (Thessalië)  

50  

  48  vC   • • • •

Caesar  wint   Pompeius  wijkt  uit  naar  Egypte   Wordt  daar  vermoord   Caesar  helpt  Kleopatra  op  de  troon  

•

Caesar  verkozen  tot  dictator  (eerst  voor  10  jr.,  dan  voor  het  leven).  Voert  vele   hervormingen  door.    

44  vC   •

Gerucht  dat  Caesar  koning  (rex)  wil  worden  leidt  tot  zijn  dood  door   moordaanslag    

•

Brutus  en  Cassius,  Caesars  moordenaars,  initiëren  aldus  nieuwe  periode  van   burgeroorlogen.    

•

Caesars  erfgenaam  en  adoptiefzoon  Octavius  (na  adoptie  C.  Iulius  Caesar   Octavianus)  sluit  Tweede  Driemanschap   o  M.  Antonius   o Lepidus.     

Doel:  staat  hervormen  en  moordenaars  Caesar  straffen.  

42  vC   • • • • •

Brutus  en  Cassius  verslagen  bij  Filippi     Lepidus  aan  de  kant  gezet   Octavianus  krijgt  westelijke  deel  Rijk  (en  al  snel  Italië)   Antonius  het  oosten.   Antonius  huwt  Kleopatra;  monarchale  ambities  (Ptolemaeïsch-­‐Romeins  Rijk).    

  32  vC   •

 

Octavianus  ageert  tegen  Antonius.     o Verbreking  bondgenootschap     o Zeeslag  bij  Actium  31  v.C.  tussen  Octavianus  en  Antonius/Kleopatra.   Octavianus  wint,  en  is  (na  zelfmoord  Antonius  en  Kleopatra)  alleenheerser  

51  

 

H8  Het  Romeinse  Rijk:  keizers  en  bestuurlijke  organisatie,  1e   en  2e  eeuw  n.C.   Augustus   Na  Actium  2  problemen   • •

Demobilisatie  legers   o Landtoewijzing  veteranen  en  ontheemde  Italiërs   Legalisering  en  verduurzaming  machtspositie  Octavianus  

Oplossing  probleem  1   • •

Rijkdom  overwinningen  gebruiken  als  land  en  financiële  uitkeringen  voor   veteranen  en  landloze  Italiërs   Kolonisatie   o Vestiging  van  veteranen  en  landloze  burgers  

Oplossing  probleem  machtslegalisering   • •

Geleidelijk  proces   Lastig  want  in  de  republikeinse  constitutie  geen  plaats  voor  permanente   alleenheerschappij  

  31-­‐23  vC     •

Octavianus  onafgebroken  consul   o Enkele  speciale  bevoegdheden    Bevoegdheid  censor  (zuivering  senaat)  

27  vC   • • •

Octavianus  geeft  speciale  bevoegdheden  terug  aan  de  Senaat   Blijft  consul   Uit  dankbaarheid  krijgt  hij  de  naam  Augustus  (Verhevene)   o Later  ook  Pater  Patriae  (vader  des  vaderlands)  

Augustus  voor  10  jaar  belast  met  bestuur  over  provincies  met  legers   •

Bestuurd  door  legati  Augusti  pro  praetore  (gezanten  van  Augustus  met   bevoegdheid  van  praetor)  

  Na  27  vC    

52  

•

Augustus  formeel  niet  meer  dan  eerste  leidende  Romeinen   o Princeps   o Macht  princeps  berustte  op  zijn  autoritas  (gezag)   o Augustus  benadrukt  dit  aspect  van  zijn  positie  

23  vC   • •

• •

crisis  (Senaatselite  protesteert  vanwege  onafgebroken  consulschap  Augustus)   =>  herziening  Principaat     Augustus  legt  consulschap  neer,  krijgt  tribunicia  potestas  (bevoegdheid   volkstribuun)  en  imperium  proconsulare  maius.  Pijlers  van  staatsrechtelijke   bevoegdheid  keizers.  Daarnaast  nog  consulair  imperium  voor  de  rest  van  zijn   leven  (dit  krijgen  de  keizers  na  hem  niet…).     Eerder  al  had  Augustus  titel  ‘imperator’  aan  zijn  naam  toegevoegd,  evenals,  na   adoptie,  de  naam  Caesar.  Opvolgers  namen  deze  titulatuur  over.     Zodoende  was  elke  keizer  ‘Imperator  Caesar  Augustus’    

31vC-­‐284   •

Principaat     o Vanaf  284  troonsbestijging  hervormer  Diocletianus  (=  Dominaat)  

Expansie   • • • •

onderwerping  Iberisch  schiereiland   opschuiven  van  noordgrens  tot  aan  de  Donau   Consolidatie  van  oostgrens  (Eufraat)  door  overeenkomst  met  Parthische  Rijk.    Nederlaag  tegen  Germanen  in  9  n.C.;  Rijn  wordt  versterkte  grens.  

Hervormingen  te  Rome   • • • • •

herbouw,  reorganisatie  en  verfraaiing  stad   oprichting  brandweercorps  (vigiles  olv  praefectus  vigilum)   organisatie  voedselvoorziening  (annona,  olv  praefectus  annonae)   politiemacht  olv  praefectus  urbi     lijfwacht  keizer,  pretoriaanse  garde  of  cohortes  praetoriae  olv  praefectus   praetorio    

     

Tribunicia  potestas   Bevoegdheden  volkstribuun,  niet  het  ambt  zelf    

53  

Gaf  mogelijkheid  tot  initiëren  wetgeving   • •

Vetorecht  t.o.v.  andere  magistraten  en  senaat   Sacrosanctitas  

In  praktijk  kreeg  Augustus  voorrang  boven  alle  ander  magistraten  en  kon  hij  de  senaat   bijeen  roepen    

Imperium  proconsulare  maius   Augustus  was  na  het  afleggen  van  zijn  consulschap  automatisch  proconsul  over  zijn   provincies   • •

Maius  aspect  gaf  hem  ook  autoriteit  in  de  senatoriale  provincies   Zijn  proconsulair  imperium  was  immers  groter  dan  dat  van  de  proconsuls  daar  

 

Keizers  en  Dynastieën   Julisch-­‐Claudische  Dynastie   • • •

•

 

Tiberius  (14-­‐37)   Caligula/Gaius  (37-­‐41)   Claudius  (41-­‐54)   o Verovering  van  Engeland  en  Wales      Stichting  provincie  Britannia   Nero  (54-­‐68)   o Zelfmoord  Nero  door  rebelie  in  het  leger    Einde  van  het  Julisch-­‐Claudische  huis  

54  

  Vierkeizerjaar  68-­‐69   •

Opvolgingscrisis     o Niet  geregelde  erfopvolging   o Het  leger  schuift  commandanten  naar  voor  als  keizers    BURGEROORLOG   • 2  opstanden   o Joodse    Moeilijk  onder  controle  te  houden  door  sterke   religieus-­‐nationalistsiche  sedimenten  naast   politieke  en  economische  onvrede   o Bataafse  

Flavische  dynastie   • • •

Vespasianus  (69-­‐79)   Titus  (79-­‐81)   Domitianus  (82-­‐96)                conflicten  senaat   o Wordt  vermoord  door  praetoriaanse  wacht  

  Adoptiekeizers   • •

•

• •

•

 

Nerva  (96-­‐98)   o (oude  nobilis)  adopteert  Trajanus  die  zeer  geliefd  is  bij  het  leger   Trajanus  (98-­‐117)   o Komt  van  buiten  de  grenzen  van  Italië  (Spanje)   o Expansieve  politiek    Inrichten  Dacia    Terugdringen  Parthen   Hadrianus  (117-­‐138)   o Symbool:  Muur  van  Hadrianus   o Niet  geliefd  bij  de  senaat    Filheleen,  rusteloos,  altijd  op  reis   Antoninus  Pius  (138-­‐161)   o tussenfiguur   Marcus  Aurelius  (161-­‐180)   o Druk  op  de  grenzen  zeer  groot     o Bevolkingsgroei  in  het  Germaanse  kerngebied   Commodus  (180-­‐192)   o Geen  adoptiezoon   o Grootheidswaanzin  

55  

Bestuurlijke  Organisatie  Principaat   Senaat  en  Keizer   •

• • •

Ideologie  Principaat:     o herstel  Republiek   o samenwerking  keizer  en  Senaat.      ‘Goede’  keizers  consulteerden  en  respecteerden  Senaat,  ‘slechte’   deden  dit  niet…   Wetgeving:  per  keizerlijk  edict  of  Senaatsbesluit.   Rechtspraak:  senatoren  en  ridders  berecht  door  Senaat   Magistraten  (van  praetor  tot  consul)  gekozen  door  Senaat.     o Elke  ex-­‐magistraat  werd  Senator.     o Echter  tussenkomst  keizer  via  commendatio  (aanbeveling),  nominatio   (nominatie)  en  adlectio  (opname  ‘nieuwe  mannen’,  meestal  equites,  in   Senaat)  

Formeel  verleende  Senaat  nieuwe  keizers  tribunicia  potestas  en  imperium  proconsulare   maius     Vaak  wantrouwen  tussen  Senaat  en  keizers.  Uit  angst  voor  complotten/geldgebrek   stimuleerden  keizers  aanklagers/provocateurs.  Executie  of  verbanning  senatoren,   confiscatie  bezit,  via  laesa  maiestas  processen  (majesteitsschennis).   Na  dood  keizer  besliste  Senaat  over  apotheosis  (vergoddelijking:  keizer  werd  divus)  of   damnatio  memoriae  (‘vervloeking  nagedachtenis’)   De  facto  machtsbasis  keizer:  leger.  Romeinse  leger  definitief  geprofessionaliseerd,   rekrutering  op  basis  van  vrijwilligheid.  Patroon-­‐cliënt  relatie  tussen  keizer  en  soldaten.   Keizer  monopoliseert  publieke  generositeit  (euergetisme)  in  stad  Rome.   Uitbouw  bestuursapparaat.  Senatoren,  ridders  (bv  prefecten),  maar  vooral  ook   keizerlijke  slaven  en  vrijgelatenen:  familia  caesaris.   Oude  Republikeinse  apparaat  (sinds  Tiberius  zonder  de  volksvergaderingen)  bleef   gewoon  bestaan.  Soms  waren  keizers  een  jaar  consul,  maar  meestal  niet.  

 

56  

  Ordines     ordo  senatorius.  Censuscriterium:  1  miljoen  sestertiën  (HS).  ‘Republikeinse’  ambten,   proconsulschappen,  administratieve  functies   • •

•

ordo  equester  (‘ridderstand’).  Censuscriterium:  HS  400.000.  Administratieve   functies   ordo  decurionum.  Censuscriterium:  HS  100.000  (lokale  stedelijke  elites;  leden   van  de  stadsraad  in  provinciale  steden).  Locale  ambten,  belastingheffing,  locale   jurisdictie.   Romeinse  Rijk  zeer  gedecentraliseerd.  Veel  taken  overgelaten  aan  provinciale   stedelijke  elites.  

 

 

57  

 

H9  Economie  en  maatschappij  in  een  wereldrijk   Omvang,  bevolking  en  steden   Enige  langdurig  stabiele  wereldrijk  in  Europese  geschiedenis   Van  Atlantische  kust  tot  Eufraat,  van  Muur  Hadrianus  tot  eerste  Cataract  van  de  Nijl,   5.900.000  km2  landoppervlak.  Delen  van  drie  continenten,  kwart  toenmalige   wereldbevolking.  Interne  zee   Op  hoogtepunt  (medio  2e  eeuw  n.C.)  ca.  60  miljoen  inwoners  of  meer.  Zeer  grote   bevolkingsdichtheid  in  centrale  delen  Rijk   Naar  pre-­‐industriële  maatstaven  sterk  verstedelijkt.  Italië  meer  dan  20%  bevolking  in   steden,  elders  10%  of  meer.  Hoofdstad  Rome  1  miljoen  inwoners,  Carthago,  Alexandrië   en  Antiochië  samen  nog  eens  1  miljoen  

  Transport  en  communicatie  

  Doel  wegen:  vooral  militair  =>  troepenverplaatsing,  bevoorrading.  Bijeffect:  stimulans   handel  en  mobiliteit   Oprichting  cursus  publicus  (postdienst,  ‘overheidsinformatieservice’)  door  Augustus.   Netwerk  van  mansiones/mutationes  (verblijf-­‐  en  paardenwisselplaatsen).  Hierbij   ontstonden  ook  herbergen  voor  private  reizigers.   Toch:  communicatie  over  land  langzaam.  Ossenkarren,  paard-­‐en-­‐wagen,  ruiters,   voetgangers.  In  termen  van  reistijd  was  Rijk  ‘een  paar  maanden  breed.’    

 

58  

  Andere  mogelijkheden:  rivier-­‐  en  zeetransport.  Kostenverhoudingen:  zee  1,  rivier  5,  land   34-­‐42   Zeetransport  dus  efficiëntst.  Interne  zee  (‘mare  nostrum’)  MZ:  transport  bulkgoederen   (graan,  wijn,  olijfolie,  garum  [vissaus],  bouwmaterialen),  naar  steden,  vooral  Rome.   Echter,  zeilseizoen  beperkt  tot  late  lente  en  eerste  maanden  zomer.  

Landbouw   Premoderne  agrarische  economie:  80%  bevolking  werkzaam  in  landbouw   Arbeidsintensief,  lage  productiviteit   Basale  tweedeling:  grootgrondbezit  en  kleine  boeren  (peasants)   Keizer,  rijkselite  (senatoren/ridders)  en  locale  stedelijke  elite  top  grootgrondbezit   Exploitatie  grootgrondbezit,  twee  opties:   • •

slaven  (plantagesysteem,  latifundia)   pachters  (coloni,  locatio-­‐conductio)  

Slavenvilla’s  huurden  extra  arbeid  in  gedurende  oogst-­‐periode  –vaak  peasants  die  wat   bijverdienden   Kleine  boerenstand  (peasants)  blijft  doorbestaan  (ondanks  crisis  in  Late  Republiek).   Verbouwen  voor  eigen  consumptie,  enig  surplus  voor  de  markt   Daarnaast  veeteelt,  grote  kuddes  op  estates.  Transhumance    

Handel  en  Nijverheid   Nijverheid  blijft  relatief     kleinschalig,  workshops  produceren  voor  locale  en  regionale  consumptie.  Uitzondering:   door  overheid  gestimuleerde  productie  voor  leger;  keramiekproductie  bij  villa’s   Sterke  beroepsspecialisatie  binnen  stedelijke  economie.   Handel  vooral  locaal  en  regionaal.  Bulkgoederen  over  lange  afstand  vaak  door  overheid   gesteund  (voedselvoorziening  Rome,  legerkampen).            

59  

Overheid  en  economie   Rom.  overheid:  geen  economische  politiek  (hele  concept  zelfs  onbekend).  Überhaupt   weinig  ‘beleid’:  keizer  reageert  vooral  op  verzoeken   Concentratie  op  handhaven  orde,  belastinginning,  voeden  hoofdstad   Muntslag  (bronzen  sestertii,  zilveren  denarii,  gouden  aurei)  vooral  om  troepen  te   betalen,  voor  belastinginning  en  propaganda.  Effect:  verspreiding  geldeconomie.  

Ontwikkeling  en  Groei   Extensieve  groei:  bevolkingsgroei,  dus  expansie  van  productie  en  consumptie   (exploitatie  marginale  gronden;  intensivering  –vooral  door  inzet  meer  mankracht…)   Intensieve  groei  (per  hoofd  bev.)?  Een  beetje  in  1e  een  2e  eeuw  n.C.  Distributie  van  deze   extra  welvaart?  Rijken  werden  rijker,  maar  wellicht  effect  op  stedelijke  middengroepen   (plebs  media).  

Sociale  structuren   Diverse  perspectieven:   • • • •

Arm  en  rijk  (klassenanalyse)   Slaaf  of  vrij,  burger  of     niet-­‐burger  (statusanalyse)   Hiërarchie  van  ordines  (standenanalyse)  

Elk  op  zich  biedt  geen  totaalbeeld,  lopen  doorheen.   Naast  deze  ‘verticale’  indelingen  ook  ‘horizontale’  verbanden:  bv  clubs  en   (beroeps)verenigingen  van  gewone  burgers  (collegia,  ev  collegium)  

  Rijk  en  Arm   Standen  als  honestiores  tegenover  de  massa,  de  humiliores   Verschil  burger  (civis)  vs.  niet-­‐burger  verloor  zijn  betekenis   •

• •

door  het  algemeen  verbreid  raken   o vooral  in  het  westen   o in  het  oosten  onderscheid  tussen  gehelleniseerden  en  oriëntaalsen   212:  constitutio  Antoniniana:  burgerrecht  voor  zo  goed  als  alle  vrijen   de  facto  is  massa  humiliores  afgezakt  naar  juridisch  peil  slaven  

 

 

60  

Belangrijker  verschil:  vrijgeborenen  (ingenui),  onvrijen  (servi)  en  vrijgelatenen  (liberti)   veel  slaven,  vooral  in  Italië  en  Noord-­‐Afrika   • •

•

wel  afname:  verminderde  aanvoer  van  buitenaf   onderscheid     o goed  behandeld  in  privé-­‐bezit  en  kans  op  vrijlating   o zware  omstandigheden  in  mijnen   slaven  in  dienst  van  de  keizer,  familia  Caesaris:  rijk  en  veel  macht  

  Ook  vrijen  met  afhankelijke  positie   • •

van  schuldslaven  tot  pachters   patronage  groeide  doorheen  tijd  uit  tot  soort  horigheid  

  Liberti  vaak  nog  gebonden  aan  hun  oude  meester   • •

bij  welvarenden  kloof  tussen  economische  en  maatschappelijke  positie   o mogelijk  door  ervaring  als  slaaf   kregen  speciale  klasse:  functie  van  Augustalis   o keizercultus  onderhouden  op  stadsniveau:  euergetisme  

  Belangrijk:  verschil  rijk  en  arm  is  niet  hetzelfde  als  elite  en  massa   • • •

ook  rijken  buiten  de  ordines   rijken  werden  sowieso  potentes  genoemd   armen  werden  steeds  homogener  naarmate  kloof  tussen  rijk  en  arm  groeide   o in  te  delen  tussen  stedelijken  en  boeren,  waar  men  op  neerkeek  

Extreme  denivellering  =  groeiend  verschil  tussen  rijk  en  arm   • •

door  ongelijke  toegang  tot  het  grondbezit   in  stand  gehouden  door  vererving  

Sociale  mobiliteit  beperkt,  vooral  voor  vrijgelatenen  en  officieren  

 

61  

  Ordines   ordo  senatorius:  minimumvermogen  van  een  miljoen  en  juiste  geboorte   • • •

strikte  gedragsregels   volgen  vaak  ambtelijke  carrière,  de  cursus  honorum   geringe  omvang,  2000  man,  maar  toch  onderling  verdeeld   o nobiles,  consulaire  voorouders   o homines  novi,  steeds  meer  uit  de  provincie    selectief  gekozen,  vb.  vooral  Latijnssprekenden  

   ordo  equester:  vermogen  van  400.000  sestertiën  en  drie  generaties  vrije  geboorte   • • •

in  de  praktijk  erfelijk   heterogeen:  kleine  elite  van  ambtsdragers  in  overheidsdienst   o volgden  cursus  met  als  doel  een  van  de  grote  praefecturen   vormde  reservoir  van  nieuwe  senatoren  

   ordines  decurionum:  leden  van  de  stadsraad,  de  curia  of  boule   • •

overlapte  met  de  stand  van  de  equites   van  goede  geboorte,  zekere  rijkdom  en  moreel  in  orde   o de  facto  erfelijkheid   o vermogenseis  wegens  plicht  tot  euergetisme:  nam  nog  toe  

Cultuur  en  religie   Wetenschap  en  literatuur   Typisch  voorbeeld:  Plinius  de  Oudere  gaf  een  stand  van  zaken    

-­‐>  nadruk  lag  eerder  op  verzamelen  en  samenvatten  

Geografie  

-­‐>  etnografisch  verzamelwerk  door  Griek  Strabon  

 

 

-­‐>  kennis  nam  toe  door  handelstochten,  zowel  over  zee  als  over  land  

 

 

-­‐>  verzameld  door  Ptolemaios  

 

 

 

>  diens  wereldbeeld  zou  maatgevend  blijven  

   

   

   

>   ingebed   in   kosmologie:   bolvormige   aarde   centraal,   omgeven     door  de  sferen  met  de  planeten  draaiend  in  epicycli  

 

62  

 

 

-­‐>  dit  was  een  Alexandrijn:  centrum  van  geleerdheid  

  Medische  kennis:  verzamelt  door  Galenos  en  verrijkt  ze    

-­‐>  echter  terugval  sinds  de  hellenisten:  geen  plaats  voor  experiment  

 

-­‐>  bloei  van  de  pseudo-­‐wetenschappen  

Samen  met  opkomst  christendom  zou  dit  aan  natuurwetenschap  een  einde  maken   Technische  vindingen  vooral  op  militair  terrein  en  in  architectuur    

-­‐>  maar  nauwelijks  band  tussen  wetenschap  en  techniek  

  Literatuur  was  domein  van  de  elite  in  onnatuurlijke  klassieke  talen    

-­‐>  nadruk  op  de  retoriek  

 

-­‐>  monumenten:  geschiedwerk  van  stilist  Tacitus  en  Ploutarchos  

Roman  als  typische  vermaaksliteratuur  voor  bredere  kringen    

 

vb.  Satyrica  van  Petronius  

 

-­‐>  Griekse  romans  talrijker:  simpeler  maar  sensationeler  

Vanaf  200  ook  allerlei  christelijke  verhalen  als  stichtelijke  romans    

-­‐>  verdringt  vanaf  de  vierde  eeuw  de  rest    

 

 

  Religies  in  en  buiten  het  Romeinse  keizerrijk     Periode  van  zowel  traditie  als  innovatie   Persoonlijke  religiositeit  uit  hellenisme  zet  zich  voort    

-­‐>  nieuwe  religieuze  organisaties  opgericht  

 

-­‐>  traditionele  culten  bleven  echter  nog  bestaan  tot  ver  in  de  3e  eeuw  

 

 

>  hadden  echter  niet  meer  de  onverdeelde  aandacht  

  Directer  contact  met  godheid:  verbreiding  cultusverenigingen    

63  

 

-­‐>  syncretistisch:  elementen  van  verschillende  herkomst  verenigd  

 

-­‐>  henotheïsme:  één  god  boven  alle  andere,  aanvaarde,  goden  staan  

 

-­‐>  verering  van  het  wisselvallige  Fortuna  

 

 

>  ook  te  zien  in  astrologie:  willen  de  hogere  machten  beïnvloeden  

 

 

>  ook  te  zien  in  verbreiding  magie:  eigen  lot  veranderen  

 

 

>  bestond  voordien  al,  maar  nu  op  grote  schaal    

  Lokale  culten  doorheen  het  rijk:  vaak  geromaniseerde  godheden    

vb.  gelijkstellen  goden  als  deel  acculturatieproces  

In  de  steden:  traditionele,  klassieke  goden  +  culten  van  recentere  datum    

-­‐>  Mithrascultus:  vooral  verspreid  in  overheidsdienst  

 

 

>  syncretisch:  elementen  van  een  zonnegod  

 

 

>  verbonden  met  astrologie  en  de  onsterfelijke  ziel  

 

 

 

 

-­‐>  Sol  Invictus:  door  keizer  gepropageerde  godheid  “onoverwinnelijke  zon”  

>  idee  hemelreis  van  de  ziel  sloot  aan  bij  idee  intellectuelen  

  Grote  massa  getuigt  van  pessimisme    

-­‐>  geen  geloof  in  voortbestaan  na  de  dood  

 

-­‐>  wel  belofte  eeuwig  leven  door  mysterieculten,  zoals  die  van  Mithras  

 

 

>  ging  voort  op  filosofische  ideeën  

 

 

>  ziel  verhuist  naar  een  ander  lichaam  

 

 

>  bij  een  zuiver  leven  kon  het  aan  aardse  ontsnapt  worden  

 

Dergelijke  denkbeelden  zijn  typisch  voor  het  neoplatonisme  van  Plotinos    

-­‐>  sterk  beïnvloed  door  het  mystieke  

 

-­‐>  belangrijk  voor  christelijke  stromingen  

  Traditie  van  heerserscultus  rond  de  keizer    

64  

 

-­‐>  begon  bij  Augustus:  stond  voor  periode  van  heropbouw  

 

-­‐>  getemperd  in  Italië  door  statuut  van  princeps  

 

-­‐>  als  keizer  later  een  absolute  heerser  is  

 

 

>  komt  de  vergoddelijking  ook  in  Rome  tot  uit  uiting  

Na  zijn  dood  een  officiële  god  (divus)  met  tempel    

-­‐>  sommigen  vergoddelijkten  zichzelf  al  bij  leven  

  Aanvankelijk  keizerscultus  vooral  in  het  oosten  maar  verspreidde  naar  het  westen    

vb.  verering  op  de  landdagen  

Cultus  draaide  op  

*  politiek  element:  solidariteit  uiten  

 

*  maar  ook  oprechte  gevoelens  

 

 

  De  Joden     Monotheïsten:  kregen  echter  itt  de  christenen  een  uitzonderingspositie    

-­‐>  als  aparte  natie  met  traditie  erkend  

 

-­‐>  recht  om  overal  de  eigen  religie  te  beoefenen  

  Nadat  het  een  provincie  werd  echter  militante  uitingen    

-­‐>  messianistische  beweging:  Joodse  opstand  van  66  tot  70  

 

 

 

-­‐>  echter  behielden  joden  hun  aparte  status  

 

-­‐>  groep  rabbijnen  kreeg  zelfs  erkenning  als  gezaghebbend  

 

 

 

-­‐>  er  bleven  rebellieën  maar  deze  werden  neergeslagen  

>  bloedig  neergeslagen  door  Vespasianus  

vb.  Mishnah  (aanvulling  wetten)  krijgt  zijn  finale  vorm  

  Hierna  nieuwe  fase  jodendom:  rabbijnen  als  onbetwiste  geestelijke  leiders    

65  

 

-­‐>  maar  etnische  identiteit  werd  onderdrukt  

 

 

 

-­‐>  religieuze  identiteit  bewaard  door  rabbijnen  via  de  Talmoed  

 

-­‐>  op  veel  plaatsen  bloei  van  de  gemeenschappen  

 

 

>  Judaea  wordt  Palestina,  Jeruzalem  voor  joden  verboden  

>  verdere  verspreiding,  tot  ver  in  Azië  

  Religieuze  ontwikkelingen  in  Azië     Oostgrens  Romeinse  Rijk  is  alleen  een  politieke  grens    

-­‐>  culturele  uitwisseling  en  wederzijdse  beïnvloeding  

 

 

 

-­‐>  verbreiding  van  godsdiensten,  zoals  jodendom  en  christendom  

=>  verscheidene  mengvormen  

Reveil  van  het  zoroastrisme    

-­‐>  uitgebreide  eschatologische  (rond  het  einde  vd  wereld)  religie  

 

-­‐>  scheiding  van  goed  en  kwaad  

 

-­‐>  gebonden  aan  agressieve  politiek  van  de  Sassaniden  

  Dieper  in  Azië  uitbreiding  van  het  boeddhisme  naar  China    

-­‐>  werd  daar  een  leer  waarbij  ook  ruimte  was  voor  de  verlossing  van  de  grote    

 

 

 

-­‐>  leer  van  de  bodhisattva’s:  met  hun  hulp  ontsnappen  aan  het  aardse  leven  

 

-­‐>  werd  zo  een  religie  met  vele  goden,  het  mahayana-­‐boeddhisme  

 

 

massa  ipv  enkel  voor  ascetische  enkelingen  

<-­‐>  strengere  therevada-­‐boeddhisme  in  India  

  Nieuwe  boeddhisme  streeft  net  als  religie  in  de  Romeinse  wereld  naar  verlossing    

 

 

-­‐>  zowel  in  oost  als  west  een  diepe  behoefte  aan  persoonlijk  heil  

 

>  verering  van  een  goddelijke  verlosser  

66  

 

 

>  traditionele  banden  verliezen  betekenis  in  supranationale  rijken  

  Voor-­‐Azië  en  Iran  als  kruispunt  voor  uiteenlopende  religieuze  stromingen    

-­‐>  creëert  syncretistische  wereldreligie  in  3e  eeuw:  manicheïsme  

 

 

>  streng  dualistisch  tussen  materieel  kwaad  en  zuivere  geest  

 

 

>  door  strenge  ascese  kan  ziel  terug  naar  de  sterrenhemel  

 

 

>  anderen  konden  rekenen  op  wedergeboorte  

 

 

>  grote  verspreiding  door  bewuste  prediking  

 

-­‐>  vormde  een  waarlijk  universele  religie  

  Kreeg  zware  tegenstand    

-­‐>  ascetisch  en  verwerping  van  elke  maatschappelijke  orde  

 

-­‐>  vervolgd  door  Romeinse  keizers  

 

 

>  verdwijnt  in  Late  Oudheid  uit  het  westen  

 

 

>  in  Azië  verdwenen  onder  druk  van  de  islam  

 

67  

  Ontstaan  en  eerste  verbreiding  van  het  christendom   Onstaan  uit  het  Jodendom   Beschouwt  Jezus  van  Nazareth  als  messias  gestuurd  door  god  met  een  taak  door   hem  opgegeven   • Hij  werd  gezien  als  een  onruststoker  door  de  Joden  en  de  Romeinse  overheerser   en  werd  gekruisigd   • In   tegenstelling   tot   wat   men   dacht   werd   zijn   dood   opgevat   als   een   gebeurtenis   van  verstrekkende  gevolgen   • Volgens   Paulus   was   dit   een   martelaarsoffer   en   een   zoenoffer   van   Jezus   om   God   om  vergeving  te  vragen  voor  alle  gelovigen   • Paulus  vond  niet  veel  volgelingen  in  Judea  maar  daarbuiten  vond  hij  er  wel.   • Had   zich   compleet   losgemaakt   van   het   Jodendom   maar   had   wel   de   grote   haat   voor  polytheïsme  overgenomen.   • Eerste  grote  groeigebied  was  rond  Syrië   •   Conflict  tussen  christendom  en  Romeinse  overheid;  groei  van  de  Kerk   • •

• • •

•

• • •

•

•

• •  

Romeinen   zagen   christendom   eerst   als   deel   van   het   Jodendom   maar   hadden   al   redelijk  snel  door  dat  dat  niet  het  geval  was   Ze   hadden   ook   door   dat   het   christendom   heel   moeilijk   te   vatten   was   en   heel   snel   kon  verspreiden   Al  snel  kwamen  er  vervolgingen  van  christenen  voor  valse  beschuldigingen  (Zie   Nero)    Vanaf  dan  verdienden  christenen  de  doodstraf    Christenen   konden   hun   geloof   opgeven   om   in   leven   te   blijven,   maar   deden   dit   niet  want  stierven  martelaarsdood  (  dat  was  de  ultieme  dood  )   Drong   al   snel   in   2e   en   3e   eeuw   door   naar   de   bovenste   lagen   van   de   maatschappij   (   Senatoren,   ridders   en   intellectuelen   )   allereerst   in   de   Griekse   gebieden.   Hierdoor  kon  een  eigen  christelijke  theologie  ontstaan   Deze  beginnen  de  wereld  te  verklaren  in  het  beeld  van  God  en  met  zijn  bedoeling   om  zo  de  staat  en  de  godsdienst  proberen  te  verzoenen  (  De  apologeten  )   Rekende  af  met  sekten  door  mensen  te  dwingen  hun  godsdienst  te  kiezen  en  de   geschriften  te  volgen.   Organisatie  van  de  Katholieke  kerk    Elke   gebied   werd   gecontroleerd   door   eigen   bisschop   (   Bisschop   van   vooraanstaande  steden  werden  een  beetje  als  leiders  beschouwd  bv  Rome  )    Bisschop  had  absolute  macht     Romeinse   rijk   wordt   aangevallen   door   buitenaf   en   heeft   te   doen   met   interne   problemen,   voeg   dit   samen   met   de   wens   van   de   keizers   om   een   goddelijk   karakter   te   krijgen   en   je   krijgt   een   rijk   dat   meer   en   meer   beroep   deed   op   goddelijke  bescherming  en  dit  zorgde  voor  een  clash  tegen  de  kerk!   250-­‐249:   Keizer   Decius   vaardigt   een   algemeen   offerbod   uit,   iedereen   moet   smeken   aan   de   goden   voor   hulp   aan   het   rijk,   alle   christenen   die   weigerden   stonden  direct  terecht.   Dit  ging  door  tot  260  onder  Valerianus  tot  hij  gevangen  genomen  werd  door  de   Perzen     300:  Diocletianus  is  een  die  hard  oud  cultus  man,  anti-­‐christendom.  Hij  vaardigt  

68  

• •

in  304  en  305  een  aantal  decreten  uit  die  het  christendom  bijna  de  das  om  doen!   Deze   decreten   werden   echter   niet   overal   gevolgd   omdat   het   rijk   verdeeld   was   en   de  lokale  leiders  waren  niet  zo  streng   311:  Galerius  vaardigt  het  tolerantiedecreet  uit:  Christenen  mogen  openlijk  hun   geloof   belijden   zonder   vervolging,   zolang   ze   de   rust   niet   verstoorden   en   baden   voor  het  heil  van  de  keizer.  

  Constantijn  en  de  kerstening  van  het  Romeinse  rijk   • •

•

 

 

•

324:  Constantijn  verslaat  Maxentius  en  word  Augustus  van  het  gehele  Westerse   Romeinse  rijk    en  word  openlijk  christen.   Constantijn  gebruikte  zijn  macht  om  de  kerk  te  bevoordelen    Tempelgronden   werden   geconfisqueerd   en   gegeven   aan   de   kerk,   zo   ook   de   schatten    Kerk   werd   hierdoor   op   een   na   de   grootste   grondbezitter   in   het   rijk.   En   kon   aan  liefdadigheid  beginnen  waardoor  zijn  volgelingen  snel  groeiden   Onder   latere   keizers   worden   heidense   rituelen   onderdrukt   en   krijgen   priesters   en  christenen  voordelen.   380:  Theodosius  de  Grote  roept  katholieke  godsdienst  uit  als  staatsgodsdienst  

69  

 

H10  De  late  oudheid   De   Severi   Antonijnse   Plaag   (ca.   166-­‐   na   180)   en   toenemende   druk   op   de   grenzen   (Germanen  aan  Donau;  Parthen  in  oosten)  onder  M.  Aurelius  en  Commodus     Nieuwe   dynastie   met   Septimius   Severus   (193-­‐211),   gevolgd   door   Caracalla   (211-­‐217),   Macrinus  (217-­‐218),  Elagabalus  (218-­‐222)  en  Alexander  Severus  (222-­‐235)   Severische  ‘herstelpolitiek’  (m.n.  Septimius  Severus  en  Caracalla)  na  problemen  late  2e   eeuw:   • • • •

versterking  en  uitbreiding  grenslegers   creatie  mobiel  veldleger   verhoging   soldij,   kosten   levensonderhoud   niet   langer   hiervan   afgetrokken.   Gefinancierd  dmv     nieuwe  belastingen:  annona  (NIET  verwarren  met  graanuitdelingen  te  Rome!!!!)   en  Constitutio  Antoniniana  (meer  burgers  =>  meer  successiebelasting)  

Crisis  van  derde  eeuw  (235-­‐284)   Ondanks  Severisch  herstel,  ernstige  crisis  (of  crises?)  in  tweede  helft  derde  eeuw.   Nuanceren:   • • •

beginpunt  omstreden  (al  vanaf  M.  Aurelius  [druk  op  grenzen,  Antonijnse  Plaag],   of  met  regering  Severi  [grote  rol  legers  in  opvolging]  ?)   regionale   verschillen:   niet   overal   (alle)   crisisverschijnselen   hevig   of   zelfs   aanwezig   interactie  van  de  verschillende  ontwikkelingen:  lastig  om  oorzaak  en  gevolg  aan   te  geven  

Burgeroorlogen  (de  ‘Soldatenkeizers’)   •

Vanaf   235:   voortdurende   burgeroorlogen,   legers   schuiven   ene   na   andere   troonpretendent  naar  voren,  25  keizers  in  nog  geen  50  jr    

•

-­‐militaire  hervormingen  Severi  nog  weinig  impact  

•

-­‐snel   verslechterende   situatie   aan   de   grenzen,   tenslotte   zelfs   driedeling   Rijk   (Gallische  Rijk  in  westen,  in  oosten  Palmyreense  Rijk,  en  centrale  rompstaat  van   Italië  ,  N.-­‐Afrika  en  Donaugebied)  

•

-­‐Begin   van   herstel   onder   Gallienus   (260-­‐268)   en   Illyrische   keizers.   In   273-­‐4   Palmyra  en  Gallisch  Rijk  weer  toegevoegd…  

   

70  

Economische  problemen   •

• • •

Steeds   grotere   belastingdruk   (oorlogen   aan   grenzen;   verhoging   soldij,   versterking   grenstroepen,   burgeroorlogen),   en   voortdurende   conflicten   en   invallen  leiden  tot  algemene  verarming  en  terugval  handel   Nog   versterkt   door   rampzalige   monetaire   politiek   keizers:   depreciatie   van   zilveren  en  gouden  munten  =>  inflatie   Meer   bureaucratie   en   zware   druk   op   decurionen   om   lokale   belastingen   en   munera  te  garanderen=>  verergeren  situatie   Overal  in  het  Rijk  proberen  landbezitters,  pachters,  kleine  boeren,  ambachtlui  te   ontsnappen  aan  de  belastingdruk  

De  hervormingen  van  Diocletianus   Diocletianus  (284-­‐305)   Hervormingen   • • • •

Politiek  en  bestuurlijk   Militair   Economisch   Ideologisch  en  religieus  

Eindresultaat:   ‘Republikeinse’   façade   en   instellingen   verdwijnen   goeddeels.   Dominaat   vervangt  Principaat.     Politiek  en  bestuurlijk   • • •

Machtsdeling:   eerst   dyarchie   (‘tweemansbewind’)   in   286   met   aanstelling   medekeizer  Maximianus.     Twee  Augusti,  1  voor  oosten,  1  voor  westen.     In  293  invoering  Tetrarchie  (‘Viermansbewind’):     o twee   Caesaren   aangetrokken   (Galerius   en   Constantius   Chlorus)   als   assistenten  en  toekomstige  opvolgers.    

Let   op:   Tetrarchie   militaire   taakverdeling,   geen   splitsing   van   Rijk   in   4   delen.   Rijk   bleef   een  geheel.  

 

71  

  Militair   •

• • •

Diocletianus:   voortzetting   uitbouw   mobiele   veldlegers:   elke   tetrarch   beschikt   over   leger   (comitatus).   Verdere   fortificatie   van   de   limes,   en   uitbreiding   grenstroepen   opname  ‘barbaren’  in  legers   levering  van  rekruten  als  belasting  voor  grootgrondbezitters,  afkoopbaar  middels   aurum  tironicum  (‘rekrutengoud’)   uitgifte   van   land   aan   veteranen   nu   met   verplichting   dat   zij   hun   zoons   aan   het   leger  leverden.  

Economisch   •

Uitbreiding   leger,   bureaucratie   en   bouwprogramma’s   erg   kostbaar   =>   annona-­‐ belasting   uitgebreid   tot   systeem   gebaseerd   op   grondoppervlak   en   inwonertal.   Decurionen   (nu   vaak   curiales   genoemd)   collectief   verantwoordelijk   gesteld   – zware  last.  Lidmaatschap  ordo  decurionum  erfelijk  gemaakt.  

•

Staat  reageerde  met  dwang  op  economische  crisis.  Boeren  aan  grond  gebonden,   zonen  verplicht  beroep  vaders  overnemen.  Laatantieke  dwangstaat  

•

Tegen   inflatie:   hervorming   geldstelsel   en   (ineffectief)   Edict   van   Maximumprijzen.   Contraproductief,   dreef   goederen   en   diensten   van   de   markt.   Krimp   (geld)economie.  

Ideologisch/religieus     •

Ideologische   ondersteuning   uitbouw   semi-­‐totalitair   rijkssysteem:   keizer   nu   dominus   (‘heer’)   ipv   princeps   (‘eerste   burger’).   Tetrarchen   voorgesteld   als   goddelijke  familie.  

•

Uitgebreid  hofceremonieel,  deels  Sassanidisch  (Perzisch)  geïnspireerd.  Alles  wat   des  keizers  was,  was  sacer  (‘heilig’).  Grote  afstand  bevolking-­‐keizer.  Uitgebreide   hofhiërarchie  en  bureaucratie.  

•

Heidens   reveil   onder   Diocletianus,   stimulans   voor   traditionele   culten.   303-­‐305:   grootscheepse  christenvervolgingen  (vooral  in  oosten)…  

•

Uiteindelijk,   onder   Galerius   in   311:   Tolerantie-­‐edict.   Simpelweg   teveel   christenen.    

 

 

72  

  Constantijn  de  Grote   305:   aftreden   van   beide   Augusti   (Diocletianus   en   Maximianus).   Opgevolgd   door   beide   Caesaren.     Dynastieke   krachten   toch   te   sterk,   na   korte   strijd   volgt   Constantijn,   zoon   van   Constantius   Chlorus   in   306   zijn   vader   op   als   Augustus.   Constantijn   wil   keizer   van   het   hele  Rijk  worden   312:  Slag  bij  Milvische  Brug  (ten  noorden  van  Rome):  Constantijn  overwint  zijn  rivaal  in   het   westen,   Maxentius,   na   goddelijke   visioen/droom   (?).   Schrijft   overwinning   toe   aan   steun  christelijke  god   Constantijn   wordt   fervent   keizerlijk   pleitbezorger   christendom.   313:   Edict   van   Milaan   (samen  met  oostelijke  medekeizer  Licinius):  godsdienstvrijheid  in  het  hele  Rijk.   Uiteindelijk   toch   strijd   Constantijn   en   Licinius.   Constantijn   wint   (324)   bij   Buzantion.   Ombouw  polis  Buzantion  tot  tweede,  christelijke  hoofdstad  Rijk:  Constantinopolis.   Constantijns  religieuze  politiek  bewust  ambigu,  wil  pagane  onderdanen  niet  bruuskeren.   Dus:   • •

Steun  aan  Kerk  (benoemingen,  schenkingen,  privileges),  kerkbouw     Maar,   geen   vervolging   heidenen,   heidense   religieuze   gebruiken   niet   afgezworen   maar  deels  geïncorporeerd.  Constantijn  blijf  pontifex  maximus,  zoals  alle  keizers   voor   hem.   Tegelijk   mengt   hij   zich   ook   in   christelijke   theologische   kwesties   (Concilie  van  Nicaea,  325)  

Bestuur   •

-­‐Nu   Rijk   verdeeld   in   vier   prefecturen   (ongeveer   oude   tetrarchische   indeling).   Vicarii  aan  het  hoofd  v.  13  diocesen,  +100  provincies.    

•

-­‐Verdere   versterking   grenslegers   (limitanei)   olv   duces.   Daarnaast   comitatus,   veldleger  keizer  olv  magistri.  Nadruk  op  cavalerie.    

•

-­‐Daarnaast:   foederati   (bondgenoten),   ‘barbaren’   (meest   Germanen)   van   over   de   grens  die  tegen  betaling  Rome’s  grenzen  verdedigden  

•

-­‐Hof   (sacrum   palatium)   zeer   ceremonieel   en   bureaucratisch:   secretarie,   departementen  (officia),  consistorium  (raad  keizer)  

•

-­‐Voortzetting   dwangeconomie:   pachters   nu   letterlijk   aan   grond   gebonden,   verschillen  nog  weinig  van  slaven  (kolonaat)  

 

 

73  

 

Van  Constantijn  tot  Theodosius  (337-­‐395)   Constantijn  opgevolgd  door  zoon  Constantius  II  (337-­‐361)   Minder  subtiele  benadering  heidenen,  opkomst  caesaropapisme  (keizer  hoofd  Kerk)   361:  Constantius  opgevolgd  door  neef  Julianus  Apostata  (‘de  Afvallige’).  Poogt   christendom  terug  te  dringen  door  bevordering  heidense  culten  –tevergeefs.   Valentinianus  (364-­‐375)  keizer  in  westen,  Valens  (364-­‐378)  in  oosten   Valentinianus  opgevolgd  door  Gratianus  (375)   378:  Valens  sneuvelt  in  Romeinse  nederlaag  tegen  Visigoten  (Hadrianopolis)   Valens  opgevolgd  door  Theodosius  (de  Grote)  (379-­‐395)   Theodosius  maakt  Goten  foederati.  391-­‐2  verbod  op  heidense  culten.  Christendom   staatsgodsdienst.  Na  Theodosius  splitsing  Rijk  in  oost  en  west  definitief  

 

74  

 

H11    De  6e  Eeuw  en  later   Het  Germaanse  Westen   •

Germanen  vallen  Romeinse  Rijk  binnen  met  kleine  groepen  (±  10000)  

•

Stamverbanden  op  de  gebieden  van  dat  rijk    leven  in  kleinere  groepen  tussen  een   meerderheid  van  andere  inheemse  volkeren  

•

Zelfgekozen  isolement:  kans  tot  rijken  stichten,  eigen  identiteit  handhaven,…     Religie:  arianisme   Rond  600:  bekering  naar  katholieke  orthodoxie  en  opgegaan  in  de  andere  volken   Germaanse  elite:    

Romeinse  cultuur  bewaren  

 

 

 

 

Beschouwde  gebieden  nog  steeds  in  Romania  

 

 

 

 

Romeinse  wetgeving  ook  nog  deels  bewaard  

 

 

 

 

  persoonsgebonden  recht  

•

  •

Germaanse  vorsten:      

leges   Romanae:   Romeinse   recht   voor   Romeinse  

onderdanen   Leges  barbarorum:  Germaanse  gewoonterecht     •

Angelsaksen:    Britse  eilanden  

 

 

 

Geval  apart  

 

 

 

Heidenen  

 

 

 

Rijken  stichten  in  gebieden  waar  Romeinen  weinig  invloed  hebben  

•

Bij  kerstening  (begin  7de  eeuw):  terug  bij  Latijnse  cultuur  

•

Kerstening  van  Ierland  (5de  eeuw):  tegengehouden  door  Wales  

  Germaanse  gebieden:  weinig  veranderingen    

Indeling  van  bevolking  bleef  ong.  gelijk  

 

Complexiteit  samenleving/bestuurlijke  organisatie  neemt  af  

 

Aanstellen  gezagdragers  dux  en  comes    verdere  fragmentatie  

  •

Frankische  expansie:  werk  van  Clovis  (opvolger  van  de  Merovingen)   o Veroverde  vele  gebieden  van  Gallië  

 

75  

o Belangrijke   factor:   bekering   tot   kath.   Christendom   van   Clovis   en   volgelingen     steun  van  kerk  in  Gallië   •

536:  huidige  FR  (-­‐  Septimanië  en  Bretagne)  in  Frankische  handen  

•

Einde  5de  eeuw:  Italië  in  handen  van  Ostrogoot  Theodorik  

  o Romeinen  goedgezind   o Door  keizer  van  Constantinopel  als  koning  erkend   o Aanspraak  op  hegemonie  in  het  Westen,  met  huwelijkspolitiek   •

527:  verandering  door  keizer  Justinianus     volgens  hem:  keizer  van  Constantinopel  =  weer  keizer  van  Rom.  Rijk   o Veroveringen  echter  lukken  niet  (pestepidemie  542-­‐543)   o Germanen  zijn  gekomen  om  te  blijven  

•

Ostrogoten  verdwijnen  

•

568:  Avaren  duwen  de  Longobarden  (of  Longobarden)  richting  Italië     meester  over  geheel  Italië  

•

Mekka:  Mohammed  wordt  geboren  

•

Merovingers:  Gallo-­‐Romeins  karakter  

  o Maar  ook  Germaanse  invloeden      ontbreken   van   duidelijke   rijksidee   (grond   is   familiebezit,   geen   res   publica)    

 

 

Zorgt  voor  verdeling  rijk  

  2  belangrijke  ontwikkelingen:   groei   macht   hofmeiers   (levert   nieuwe   Frankische   dynastie  op)    

 

 

 

 

Kerstening  Nederlanden,  7de-­‐8ste  eeuw)  

  •

Visigoten  door  Franken  naar  Spanje  gedreven   o Culturele  bloei,  politieke  chaos  

•

711:  inval  Arabieren   o Weinig  weerstand   o 717-­‐718:  Arabieren  over  Pyreneeën     o 732:  gestopt  door  Franken  

 

76  

  •

751:  hofmeier  Pepijn  de  Korte  zet  laatste  Merovingische  vorst  af   o Bestijgt  zelf  de  troon   o Opgevolgd  door  Karel  de  Grote  (768-­‐814)   

Effectief  veldheer  

o Keizerkroning  in  800  te  Rome:  initiatief  van  paus  Leo  III   

Byzantium  weigert  dit  te  erkennen  

  •

Na  840:  Karolingische  eenheid  gaat  verloren  

•

9de  en  10de  eeuw:  Europese  crisisperiode   o Invallen  Noormannen,  Islamieten,  Magyaren  en  Hongaren   o Invallen  centrale  gezag  =  West-­‐Frankische  Rijk   o Enkel  Oost-­‐Frankische  koningen  konden  zich  goed  verweren  

•

Herinnering  aan  Romeinse  Rijk  na  5  eeuwen  nog  steeds  niet  weg  

 

Het  Oost-­‐Romeinse  of  Byzantijnse  Rijk   •

Gaat  niet  dezelfde  toer  op  als  W-­‐Rom.  Rijk  

•

Redenen:  

sterker  geürbaniseerd  

 

 

 

Verdere  ontwikkeling  van  handel  en  geldcirculatie  

 

 

 

Regeringsapparaat  sterk  onder  controle  van  keizers   Geld   genoeg   om   Hunnen   om   te   kopen,   Germaanse   en   barbaarse   huurtroepen,…      5de   eeuw,   afkopen   van   Germaanse   troepen,   beroepssoldaten   uit   Klein-­‐Azië  aanwerven    

•

395:  Oost-­‐Romeinse  Rijk  blijft  intact,  verandert  echter  van  karakter   o Kerstening  zorgt  voor  verlies  antieke  culturele  waarden   o Ander  aanblik  stad:  kerken,  kloosters,  ommuurde  huizen,…   o Vernauwde  kijk  op  huwelijk  en  seksualiteit   o Vasthouden  aan  politieke  structuur  en  ideologie  van  oude  Rom.  Rijk   o Tot  6de  eeuw:  regeringssysteem  van  Diocletianus  en  Constantijn  gebruikt   o Andere  volken  ook  christianiseren  om  te  kunnen  onderwerpen  

   

77  

•

Oost-­‐Romeinse  Rijk  onder  Justinianus  (6de  eeuw)   o Poging   tot   westelijk   bekken   Mid.   Zee-­‐gebied   onder   gezag   van   Constantinopel  te  plaatsen   o N-­‐Afrika  herveroverd  van  Vandalen  rond  540   o Later  ook  Italië  heroverd  van  de  Ostrogoten   o Enkele  kustgebieden  van  Spanje  bezet  in  het  nadeel  van  Visigoten     al  dit  behaald  met  de  grootste  krachtsinspanning   Blijken  later  Pyrrusoverwinningen  te  zijn  

•

Deze  regering  van  Justinianus  hoogtepunt  van  O-­‐Rom.  Rijk.  

•

Corpus   Iuris   Civilis:   verzameling   van   wetten   en   rechtsregels/interpretaties   van   klassieke  Romeinse  juristen  uit  het  principaat     grote  invloed  

•

Justinianus:een   van   de   grootste   bouwheren   van   de   oude   geschiedenis   (bouwen   op  rijkskosten)   o Geen  theaters  meer,  wel  kerken  en  ommuringen  (tegen  barbaren)   o Bouw  Hagia  Sofia  in  Constantinopel  

  •

Poging   om   terug   te   keren   naar   de   oude   eenheid   van   het   Romeinse   Rijk   verhinderd  door  theologische  kwesties   o Aanhangers  Nestorius  uit  de  Kerk  gezet   o Concilie   van   Chalcadon   (451):   scheiding   tussen   gelovigen   in   mythische   tweeheid   van   Christus   en   de   monofysieten   (1   goddelijke   natuur   van   Christus)     gevaarlijk  politiek  aspect  

 

 

 

Monofysieten  

verliezen  

loyaliteit  

aan  

staatsgezag  

van  

Constantinopel   •

Deze  problemen  blijven  lang  aanhouden  

•

Eind  6de,  begin  7de  eeuw:  crisis  O-­‐Rom.  Rijk  

  o Transformatie  naar  Byzantijnse  Rijk   o Rijk  verzwakt  door  grote  oorlogsinspanningen  en  pestepidemie   o 2de  helft  6de  eeuw:  invallen  van  Slaven  

 

78  

   Etnische   verandering   in   de   Balkan:   heel   wat   gebieden   onder   de   voet   gelopen  door  Slaven   o 7de  eeuw:  nieuwe  indringers:  Bulgaren   o Constantinopel  verliest  gezag  in  de  Balkan  (7de  eeuw)   •

Crisis:  onverwachte  successen  van  Sassaniden     610:  Hēraklios  op  de  troon  door  staatsgreep   Voeren  van  kruistochtachtige  oorlog      grote   overwinningen   voor   Constantinopel   en   verzwakking   van   Sassanidenrijk  

•

Na  dood  Hēraklios:  Arabieren  gaan  op  veroveringstocht  (tot  Alexandrië)   o Oude  O-­‐Rom.  Rijk  verkleint  tot  Klein-­‐Azië   o Rest  van  Justianus’  rijk  in  handen  van  Slaven,  Arabieren  en  Longobarden  

    •

7de  eeuw:  aannemen  ander  karakter  

•

Geen  sprake  meer  van  O-­‐Rom.  Rijk  ,  wel  Byzantijnse  Rijk  

•

Veranderingen:   o Hēraklios   neemt   afstand   van   oude   staatsorganisatie   (Diocletianus   en   Constantijn)   o Nieuwe  beambten  en  titels   o Scheiding  tussen  civiele  en  militaire  zaken   o Taal:  onveranderlijk  Grieks     kleiner  rijk  wordt  homogener,  ook  de  Kerk  (“dreiging”  Monosyfieten)   o Als  Grieks  en  orthodox  rijk  komt  Byzantijnse  Rijk  er  terug  bovenop  

•

9de  tot  10de  eeuw:  laatste  maal  hele  Balkan  en  deel  van  Syrië  veroverd;  oostelijk   Middellandse  Zeegebied  beheersd  

•

Komst  Turken  gooit  roet  in  het  eten  

 

 

79  

  De  Christelijke  Kerk   •

3  werelden   o Westen:  kring  van  Latijns-­‐Germaanse  Staten,  o.l.v.  Rome   o Balkan  en  Klein-­‐Azië:  Byzantijnse  Rijk,  o.l.v.  orthodoxe  Kerk   o Christenheid   in   N-­‐Afrika   en   Azië   (7de   eeuw:   overgenomen   door   Islamieten)   

Islam  neemt  gedeeltelijk  de  oude  wereld  over  

    •

Duidelijkste  erfgenaam  Romeinse  Rijk    =  katholieke  Kerk  (Rome)   o (Aarts-­‐)Bisdommen:  structuur  behouden  van  civitates  en  provinciae   o Macht  van  bisschop  van  Rome  is  bijna  vanzelf  tot  stand  gekomen   

Formeel  aanvaard  in  de  4de  eeuw  (beperkt  tot  Latijnse  Kerk)  

o Pausen  bouwen  ook  gezag  op  in  liturgische  en  leerstellige  kwesties   o Vb.  Leo  I  de  Grote  en  Gregorius  de  Grote   o Pausen  ook  feitelijke  bestuurders  van  de  stad     •

Kerk  westen:  opmerkelijke  eenheid   o Dankzij  gebruik  Latijn   o Voortleven  Latijn  zorgt  voor  voortleven  van  de  kennis  ervan  

  •

Einde  4de  eeuw:  nieuwe  beweging,  heremieten-­‐  en  monnikendom  dringt  binnen  

•

6de  eeuw:  nieuw  type  kloosters  op  Monte  Cassino  (Benedictus)   o Plaats  voor  gebed,  contemplatie,  maar  ook  werk  (kopiëren  manuscripten)   o Zorgt  voor  grote  invloed  op  geestesgeschiedenis  van  West-­‐Europa  

  •

Rond  600:  paus  Gregorius  de  Grote  zendt  missionarissen  uit  om  Angelsaksen  te   bekeren   o Begin  van  de  missies   o Frankische   hofmeiers   en   later   Karolingische   koningen   staan   in   voor   hun   bescherming     o Tot  jaar  1000:  macht  van  de  Kerk  groeit  

 

80  

  •

4de  en  5de  eeuw:  Griekse  Kerk  zwakkere  positie  in  O-­‐Rom.  gebied   o Twisten  tussen  versch.  patriarchen   o Controle  door  keizers   

Echter   geen   sprake   van   ‘cesaropapisme’   (keizer   als   hoofd   van   de   Kerk)  

  •

Kloosterwezen  ontstaan  in  O-­‐Rom.  Rijk   o Blijven  belangrijke  functie  houden  in  Constantinopel   o Invoeren  kloosterregel  (Basileios  van  Caesarea)     ruimte  voor  liturgie  en  contemplatie,  relatief  weinig  voor  arbeid   o Kloosters  nauw  verbonden  aan  de  lokale  bisschop  

•

Missies:  minder  bij  orthodoxen  

•

Nauwelijks  nog  missies  vanuit  Constantinopel  op  barbaren  te  bekeren  

•

Monofysieten  (Syrië  en  Egypte):  6de  eeuw:  aparte  Kerk   o Afgescheiden  van  Const.   =  nu  Koptische  christenen  

 

De  Islam   •

Vroegste  bronnen:  gebaseerd  op  geschreven  bronnen  uit  de  8ste  eeuwen  later   o Contemporain  gezichtspunt   o Wetenschappelijke  opinie:  lezing  van  een  geschiedenis  tot  het  idee  dat  ze   vorm  krijgt  in  periode  van  veroveringen  van  Arabië   o Eigen  identiteit:  eind  7de-­‐  begin  8ste  eeuw  

      •

Verklaring   aaneensluiting   van   Arabische   stammen   in   een   umma:   pressie   van   Byzantium  en  Perzië,  Ethiopië  

•

6de  eeuw:  fragmentatie   o Arabische  wereld  door  Grieken,  Sassaniden  en  Ethiopiërs  belaagd   o Weinig  reactie  daartegen,  politiek  centrum  ontbrak   o Vijanden  waren  echter  wel    verbonden  

 

81  

  •

Komst  van  Mohammed:  

religieus  man   610:  ontpopte  tot  profeet   Stond  in  contact  met  God  (via  engel  Gabriël)   Later  te  lezen  in  de  Koran  

•

Predikte  monotheïsme  met  joodse  invloed  

•

Gaat  naar  Medina:  migratie  van  622  (later:  begin  Islamitische  jaartelling)  

•

Mohammed  bepleitte  Arabische  eenheid  

•

632:  Mohammed’s  dood:  alles  lijkt  voor  niets  geweest  te  zijn  

 

o Opgelost  door  aanstellen  kalifaat  =  stadhouder,  vicaris  of  opvolger   o Eerst   khalifa   rasul   Allah   (opvolger   van   de   gezant   van   God),   later   khalifa   Allah:  plaatsvervanger  van  God  op  aarde   •

632-­‐661:  4  orthodoxe  kaliefs  

•

661-­‐750:  dynastie  van  Umaiyaden     ongelooflijk  snelle  expansie  

  •

Dood  Mohammed:  alle  Arabische  stammen  geïncorporeerd  

•

Opkomst  heilige  oorlog  tegen  ongelovigen   o 636:  Damascus,  637:  Ktesifon,  638:  Jeruzalem,  641:  Mosul,…  e.a.   o Enkel  Byzantijnse  Rijk  hield  stand  tegen  deze  opmars  

  •

Ook  ernstige  interne  troebelen   o 7de  eeuw:  eerste  burgeroorlog     eindigde  in  661  met  dood  van  vierde  kalief  ‘Ali  

•

Uiteindelijke  tweedeling:  aanhangers  ‘Ali  vs.  aanhangers  Shi’a  vs.  Sunna   Blijft  voortduren  

•

Umaiyaden:  politiek  instabiel     oplossen  door  staat  als  centrale  leider  te  nemen   o Terugdringen  Arabisch  karakter   o Hoofdstad  van  Madina  naar  Damascus   o Arabisch  bleef  de  verkeerstaal  

•

 

Grieks  naar  Perzisch,  naar  Arabisch  

82  

  •

jaren  730-­‐750:  periode  van  diepe  crisis   o tegenslagen  op  slagvelden   o grote  religieuze  en  politieke  onrust   o Umaiyaden  opzijgeschoven  door  ‘Abbasieden     gingen  verder  met  opbouw  Islamitisch  imperium  

•

Arabische  umma  definitief  vervangen  door  Islamitische  umma   o Bagdad:  nieuwe  symbool   

•

Dus  eerder  opvolger  van  het  Perzische  Rijk  

Bloei  was  van  korte  duur  

 

Het  Antieke  Erfgoed   •

Renaissance  staat  centraal   o ‘herontdekking  van  de  klassieken’  in  Italië  (14de-­‐15de  eeuw)  

•

Reeks   Oudheid-­‐Middeleeuwen-­‐Renaissance   =   culturele   conjunctuur:   bloei,   duister,  bloei  

•

Renaissance  toch  met  opmerkelijke  ontwikkelingen   o Echter,  grondslagen  waren  al  eerder  gelegd  

  •

Begrip  ‘Renaissance’  problematisch  

•

Rust  op  geen  enkele  grondige  oorsprong  

•

Westerse  cultuur  gebaseerd  op  Grieks-­‐Romeinse  wereld   o Ook  nog  andere  invloeden  

  •

Geen   pleidooi   over   de   bijzondere   status   aan   de   Grieks-­‐Romeinse   Oudheid   als   oorsprong  van  onze  cultuur   o Constateren  van  genetische  verwantschap  

•

Erfgoed  werd  steeds  opnieuw  besproken     antieke  erfenis  is  springlevend,  niet  statisch  

 

 

•

Hoeveelheid  van  de  erfenis  is  geen  statisch  gegeven  

•

Voortdurend  zaken  toegevoegd  

•

Epigrafiek,  papyrologie  en  klassieke  filosofie  geven  nieuwe  perspectieven  

83  

  •

Verschil  tussen:  voortzetten  van  en  teruggrijpen  op  antieke  tradities  

•

Continuïteit:  overleving  van  elementen  op  versch.  locaties  

•

Discontinuïteit:  elementen  raken  vergeten   o Indien  bewust  en  terug  opgepikt:  ‘tot  leven  wekken’  

  •

Continuïteit  belichaamd  door  Romania  

•

Wereld  als  voortzetting  van  Romeinse  Rijk   =  Germaanse  staten  

•

Romeinse  erfenis  in  hun  constitutionele  en  gerechtelijke  instellingen  

•

Werden  of  waren  christelijke  staten  

•

Christendom  bleef  zeer  belangrijk  

•

Oosten:  Byzantium  en  oostelijke  christendom  hoedden  de  antieke  erfenis  

•

Continuïteit:  evident:  voortzetting  Rom.  Rijk  

•

Byzantijnen  vormen  deel  van  Romania  

 

o Er  kwam  een  definitieve  politieke  scheiding  tussen  de  2     •

Islam:  

•

Ondergingen  zelf  invloeden  van  de  veroverde  gebieden   o Dankzij  contacten  via  karavaanwegen   o Later  nog  steeds;  vooral  door  christelijke  missionering  

•

Acculturatie   in   stroomversnelling:   Arabieren,   door   eerste   veroveringen,   contact   met  gehelleniseerde  gebieden  

  •

‘Abiassieden:  centrum  naar  Bagdad   o Zelfbewuster,  meer  eigen  cultuur  benadrukken   o Meer  en  meer  vertaald     praktische  vaardigheden  opdoen,  theologische  behoeften  

•

8ste   en   9de   eeuw:   nieuwe   islamitische   cultuur,   gevormd   door   vermenging   met   ander  godsdiensten  

 

•

Westen:  leerde  Griekse  zaken,  verloren  kennis  

•

Kruistochten  brachten  nieuwe  contacten  mee  

84  

o Vele  indirecte  bronnen   o Van  groot  belang  voor  ontwikkeling  wetenschap  of  filosofie   

Arabieren  geen  doorgeefluik,  wel  nieuwe  bijdragen  

  •

2  oplevingen  in  het  westen:   o Karolingische  Renaissance  (8ste-­‐9de  eeuw)   o Renaissance  van  12de  eeuw   o Tussenliggende  eeuwen  ook  van  belang  

•

Kennis  beperkt  toen  tot  Latijns  materiaal  

  14de  eeuw:  N-­‐Italië   Systematisch  verzamelen  van  Griekse  en  Latijnse  handschriften   Dankzij  contacten  met  Byzantium   Belangstelling  voor  literaire  teksten   Opvangen  ‘verloren’  bronnen     helpt  bij  bloei   Renaissance  zorgde  voor  vele  vernieuwingen     1453:  Constantinopel  ingenomen  door  Ottomaanse  Turken  en  toen  er  geen  Byzantijnse   Rijk  meer  was,  had  Italië  de  fakkel  al  overgenomen.    

 

85