Rondblik Gereformeerde arbeid vanuit Nederland in de vroegere Sovjet-Unie M. Nap In dit artikel wil ik u graag informatie geven over gereformeerde arbeid in de vroegere Sovjet-Unie vanuit de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in Nederland. Daarmee passeer ik het werk vanuit (bijvoorbeeld) de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en ook ga ik voorbij aan internationale gereformeerde inspanning. Het werk van Fundament en andere organisaties - vooral op de Hongaarse gereformeerden gericht - valt zodoende ook buiten het bestek van dit artikel. In het eerste onderdeel dien ik u met historische informatie: basis voor het huidige werk. In het tweede stuk wil ik van Gods werk vertellen, zoals het te zien is na de Wende, in het bijzonder vanuit de ervaringen van onze zending. Welke mogelijkheden de gereformeerde zending en hulpverlening in de vroegere SU heeft en welke bedreigingen er zijn, vindt u in deel 3. 1. Geschiedenis 1.1. Enkele bronnen De bronnen voor de geschiedenis van gereformeerde arbeid onder de Czaren en in de tijd van de SU zijn beperkt, maar interessant. In 1865 schreef Hermann Dalton een geschiedenis van de ‘Reformirte Kirche’ in Rusland;(1) zijn beschrijving van de ‘Reformirte Kirche in Odessa’ heeft in 1996 de autoriteiten in Odessa ertoe gebracht het in 1917 genaaste gebouw terug te geven. Levendig beschrijft Dalton gemeenten als in St. Petersburg, Archangel, Moskou. De gereformeerde koloniën in het zuiden van Rusland en aan de Wolga krijgen aandacht. Het boek telt 270 bladzijden. Een bekend boek over de religie in de SU is dat van Kolarz; het geeft informatie over de beweging waarbij de Hattemse zending in de jaren negentig aansluiting zocht.(2) Wanneer we de bronnen beperken tot het doel van dit artikel, kan ik nog verwijzen naar de ACTA van de Generale Synoden van de Gereformeerde Kerk in Nederland voor WO II. In de ACTA van 1933 treft u een behandeling aan van het synodecomité tot steunverlening aan de gereformeerde beweging in de Oekraïne (verder: UA). Het archief van dit comité is verbrand bij een bombardement in de oorlog. Wie zich algemeen wil oriënteren op de Russische kerkgeschiedenis, kan goed terecht bij K. Onasch, RUSSISCHE KIRCHENGESCHICHTE.(3) Het zou mooi zijn als iemand van ons er eens dieper in groef. 1.2. UA 1925 - 1944 In 1993 besloten onze kerken in Gelderland en Flevoland te onderzoeken of er in Oekraïne ware kerken zijn die gereformeerde hulp bij zending op prijs zouden stellen. Daarmee was niet besloten geen ‘zending te drijven’, indien aansluiting niet mogelijk of verantwoord zou zijn. Ook zonder ‘aansluiting’ zou er werk te over zijn. Uiteraard had het de voorkeur onderzoek te doen naar bestaande gereformeerde activiteit in UA. Reeds was bekend dat er in een van de 26 provincies van UA gereformeerde/hervormde kerken zijn (100) met de Hongaarse identiteit. Deze provincie ligt in het uiterste zuidwesten, Nader Bekeken november 2002 Rondblik – M. Nap
1
tegen Hongarije aan. In UA heet dat gebied ‘Zakarpatie’; bij ons meer bekend als de SubKarpaten. Niet tevreden met enkel deze mogelijkheid, zochten de broeders op deze verkennende missie naar restanten van de Oekraïens Evangelisch-Gereformeerde gemeenten, waarover veel bronnen spreken, zie boven. De geschiedenis daarvan kan als volgt worden samengevat. In de jaren twintig van de vorige eeuw ontstond er een reveil in het westelijk deel van Oekraïne. Dit reveil in West-Oekraïne (dat onder Polen viel tijdens het interbellum) heeft langs veel verschillende wegen steden en dorpen bereikt. Hier en daar begonnen mannen die teruggekeerd waren van dwangarbeid in Duitsland, van het Evangelie te vertellen zoals ze dat in hun ‘ballingschap’ hadden vernomen. Zij hadden namelijk in de Duitse fabriekssteden waar ze te werk waren gesteld, de protestantse diensten meegemaakt en waren daardoor getroffen. Zwitserse traktaatzending was actief en al spoedig versterkten presbyterianen uit Amerika en Canada de gelederen. Er ontstonden gemeenten en missieposten, ongeveer vijftig. Een christelijke lagere school werd gestart in Kolomea. Koren zongen dat het een lieve lust was: nieuwe liederen in de eigen taal. Velen leerden de HERE God kennen. In Nederland ontvingen de VU en Kampen studenten uit UA. Ds. Blijdorp, emeritus te Wageningen, herinnert zich heel goed iemand als Michailo Borowski. Hij studeerde eerst in Kampen en daarna in Amsterdam. De gereformeerde synoden kregen rapporten van het Oekraïne-comité. De Heidelbergse Catechismus werd in 1934 vertaald in het Oekraïens. De samenvatting van de INSTITUTIE door dr. B. Wielenga werd vertaald en samen met andere literatuur soms met veel moeite (RKpressie) getransporteerd. In 1935 stuurde HM koningin Wilhelmina een gelukstelegram naar de synode van de Oekraïens Evangelisch-Gereformeerde Kerk (OEGK) ter gelegenheid van haar tienjarig bestaan. Zij kon niet bevroeden dat de jonge, kwetsbare gemeenten na nog tien jaren volledig van de aardbodem verdwenen zouden zijn. Bolsjewieken, fascisten (einde oorlog) en daarna de communisten walsten over de jonge gemeenten en missieposten heen. Zij die nu nog leven, vertellen je met glans in de ogen hoe goed het hun deed het Evangelie in de eigen taal vrij aan te horen in de jaren 1925-1939. Maar aan het einde van de jaren veertig was er niets meer over. Kerkgebouwen en bedehuizen waren in beslag genomen of vernietigd. Voorgangers vluchtten. Sommigen bleven trouw en zij hebben het vaak met de dood moeten bekopen. De Gereformeerde Kerken (synodaal) verzorgden in de jaren vijftig een heruitgave van de Catechismus.(4) Maar dan valt eigenlijk het doek. In Amerika en in Canada assimileren de geëmigreerde Oekraïeners snel en het contact met het ‘vaderland’ verwatert. Voor zover ik weet, is het contact vanuit Europa niet ‘ondergronds voortgezet’, wat wel gebeurde ter ondersteuning van baptisten en pinkstergemeenten. De situatie van de vroegere OEGK was ook zeer ingewikkeld: gehaat vanwege het nationale en het christelijke karakter en met een zeer korte start: slechts van 1925-1939. Op zendingsavonden in Nederland is vaak verteld hoe twee van de overgebleven evangelisten de herinnering hebben wakker gehouden en hoe zij hebben gebeden om de wederopbouw van de gereformeerde beweging in UA. Deze zijn beiden nog in leven: Nikon Oleksejwitsj Murza (85) en Philemon Oleksandrowitsj Semeniuk (90; nog actief). Deze mannen en de kringen rondom hen zochten niet zonder meer de restauratie van wat er voor de oorlog was. Toen lag het accent wel heel sterk op het gegeven dat in de eigen taal vrijelijk het Evangelie verkondigd werd. Die taal was immers onderdrukt voor de revolutie en zou weer onderdrukt worden na de komst van de bolsjewieken en communisten. Nader Bekeken november 2002 Rondblik – M. Nap
2
De aandacht voor het gereformeerde was er toen wel, maar gering. Zo gaf de HERE ruimte. In 1992 werd weer de eerste Oekraïens Evangelisch-Gereformeerde Kerk geregistreerd in de stad Rivne (Russisch: Rovno). Bij deze beweging heeft de gereformeerde zending aansluiting gevonden. Een beweging die voor alles missionair wil zijn: het Oekraïense volk moet terug naar het Evangelie. Men aanvaardde de Heidelbergse Catechismus opnieuw en later de Westminster belijdenis. 1.3. Rusland en Wit-Rusland en de verdere vroegere SU 1.3.1. Rusland Over de periode voor 1990 is mijn informatie over gereformeerde arbeid in Rusland zeer beperkt. Dalton is al genoemd. Vaak is er wat te vinden in boeken en artikelen die een bredere scopus hebben.(5) Nader onderzoek kan hopelijk meer aan het licht brengen van ook dit werk van God in Rusland en de voormalige SU. Na de Wende is er vrij snel vanuit de GKV contact gezocht met de beginnende gereformeerde arbeid van de voorgangers Jevgeny Dimitriwitsj Kaschirski en Vladimir Lotsmanov (vaders naam mij niet bekend). Beide mannen - Kaschirski als eerste - kwamen in het begin van de jaren negentig tot geloof. Aanvankelijk sloten zij zich aan bij de baptisten. ‘In het begin van 1992 vormden wij een groep evangelische gelovigen’ (‘evangelisch’ staat hier ongeveer gelijk met ‘bijbels’, zie ook het directe vervolg). ‘Bij het zoeken naar identiteit en het onderzoeken van verschillende christelijke denominaties, waarvan de meeste ons niet geheel voldeden, kwamen we het gereformeerde christendom en het calvinisme tegen. Na het lezen en onderzoeken van enig materiaal over dit onderwerp, raakten wij ervan overtuigd dat dit het was, waarvan we voelden dat wij het graag wilden volgen.’ ‘Al vanaf het eerste moment besloten wij het calvinisme en het gereformeerde geloof door heel Rusland te propageren, want wij voelden dat het noodzakelijk is voor dit land dat zo lijdt.’(6) Sinds die tijd is het gereformeerde werk in Rusland voortgegaan. Bijzonder werk van God daarin is, dat de broeders en zusters vrij snel besloten de Leerregels van Dordt te vertalen in het Russisch. Dat deed men omdat men bij de voorafgaande bijbelstudie zo getroffen werd door de soevereiniteit van onze HERE God. Vanaf het allereerste begin staat voor de broeders en zusters de eer van God centraal in het kerkelijke werk en steeds zoekt men landgenoten met de zegen van het calvinisme en van het gereformeerd-zijn. De unie van Evangelisch-Gereformeerde Kerken in Rusland telt nu drie geregistreerde gemeenten: Moskou, Tver en Omsk. 1.3.2. Wit-Rusland Er is een rijke geschiedenis van (soms zwakke) gereformeerde arbeid in het gebied dat nu Wit-Rusland omvat. Er is literatuur, er zijn monumenten (een enkel overgebleven kerkgebouw) en ook puinhopen van opgeblazen gebedsruimten (Bolsjewieken). Wie zich oriënteert, moet zich bezighouden met de gereformeerde arbeid in Polen en de Baltische Staten. Ook in Wit-Rusland is het Evangelie in de laatste eeuw gezaaid door radio Free Europe en ook werd er veel geluisterd naar het programma Back To God Hour.(7) Sinds de jaren negentig steunt de zending van Gelderland en Flevoland de jonge ‘Minsk Reformed Church’. Er is groei en ook hier tref je de liefde aan tot land en volk. Vooral de eigen taal en cultuur - het Belarus - spelen een grote rol.
Nader Bekeken november 2002 Rondblik – M. Nap
3
2. De actuele gereformeerde arbeid in de vroegere SU - in het bijzonder in UA De gereformeerde zending van Gelderland en Flevoland stond voor een ingewikkelde taak. Afgezien van de ervaring van Fundament in de Hongaarse gebieden kon men niet terugvallen op reeds verrichte arbeid. Voor de zending en voor DVN was het een nieuw gebied. Voor welke problemen zou ‘aansluiting aan reeds bestaande structuren’ zorgen? Dat gold in het bijzonder voor de aansluiting bij Hongaarse gereformeerden/hervormden in Zakarpatie. Van die kant werd heel erg aangedrongen op een opleiding voor evangelisten, die dan zouden worden uitgezonden in het Oekraïense taalgebied en misschien ook naar Rusland. Dat resulteerde in een ‘zendingsschool’ die enige jaren heeft gefunctioneerd, maar toch uiteindelijk te weinig vanuit de kerken in Zakarpatie gedragen werd. Toch is daardoor een aantal jonge mensen opgeleid, van wie er nu één in Kiev voor de OEGK werkt. Maar Hongaren blijven, als de Nederlanders, toch buitenlanders voor de kleine kerken en missieposten die er in de loop van de jaren ontstaan zijn. Door de inzet van de kleine krachten en de hulp van de Nederlandse zending zijn er nu gemeenten verspreid over UA. Zeven kleine gemeenten (Swaljawa, Rivne, Stepan, Kiev, Dnjepropetrovsk, Tavrieske en Ridna Oekrainka). In Ivano Frankivsk is een missiepost. U kunt zich niet voorstellen wat het voor hen (en andere kerken) betekent na een periode van communisme, weer ‘met de kerk te beginnen’. Het communistische systeem heeft een regel heel goed toegepast: isoleer christenen. Isoleer hen van de Bijbel, van hun kerkgebouw. Isoleer de Bijbel. Geef hun het gevoel achter te lopen. Zorg ervoor dat de boodschap van de kerk niet doorkomt op scholen en universiteiten. Voed je kinderen ‘verlicht’ op. Miljoenen mensen, meerdere generaties hebben geen kennis kunnen nemen van God en zijn dienst. Dat hoort u overal: wij wisten het niet en wij weten het niet. Er was systematische atheïstische propaganda. Er is onder ons een beetje de trend: blijf in je eigen land, Amsterdam, werk voor het oprapen. De suggestie dat binnen onze kerken de zending in het buitenland zou worden gebruikt om zich te onttrekken aan de taak in Nederland: excuusguus. Men moet het ene doen en het andere vooral niet nalaten! Wij vergeten gauw. Ook de ramp van het communisme, die zoveel volken trof. Toen de muur was gevallen, kwam er een hype rond God. Van nu aan zou alles beter gaan. Dat viel allemaal zwaar tegen. Na ongeveer tien jaren (de eerste Evangelisch-Gereformeerde Kerk werd weer gesticht in 1992) staan deze kerken en het werk vanuit Nederland nog steeds voor een grote opgave. Ik noem enkele zaken. Wat leert de Schrift over ‘het nationale’? Hoe het leven te reformeren, dat zo leed onder angst, wantrouwen, bedrog, zelfzucht? Want het communisme veranderde immers vaak in het tegendeel: ieder voor zich. Het antwoord van de kerk op de leer van de evolutie. Hoe verder met belijdenisvorming? Kan de Westminster worden herschreven in de richting van de confrontatie met de orthodoxie? Wat betekent het Evangelie voor politiek, onderwijs en cultuur? Het wordt door de kerken daar als een zegen ervaren, dat er nu een opleiding is in Kiev, samen met de evangelisch-presbyterianen. Het feit dat de WARC en de Wereldraad van Kerken (nog) geen grip hebben op de gereformeerde ontwikkelingen in de vroegere SU, stemt wel tot voorzichtige dankbaarheid, maar waakzaamheid is geboden. Alles staat nog zo in de kinderschoenen. De algemene verzoening en het arminianisme vieren hoogtij. Nader Bekeken november 2002 Rondblik – M. Nap
4
Maar als een Godsgeschenk mogen we zien dat er in UA, Wit-Rusland en Rusland een begin is van een gereformeerde beweging en van de kerk. 3. Mogelijkheden en bedreigingen De jonge kerken bezinnen zich steeds meer zelf op hun strategie en groeien in een zelfstandige positie ten opzichte van de zending. Mogelijkheden als evangelisatiekampen, websites; combinatie van evangelisatie en diaconaat. In het Russisch vertaalde boeken (als van prof.drs. J.A. Meijer en van prof.dr. J. Douma) worden naar zo’n honderd opleidingsinstituten gestuurd (over de hele vroegere SU). De INSTITUTIE is vertaald. Er is veel meer te noemen. Kernactiviteit is ook opleiding: het seminarie in Kiev (drs. Jos Colijn is daar decaan). Jos’ droom is dat dit instituut mag medewerken aan de reformatie in dit deel van Europa. Er is veel aandacht voor en studie van de Griekse/Russische orthodoxie. Maar het werkt alleen als er ontferming is met een groot deel van Europa, dat op achterstand is gezet. En dat is nog lang niet over. Die ontferming wordt ook concreet in het werk van DVN. DVN werkt aan projecten waarin hulp met het oog op meer selfsupporting centraal staat. Daarnaast worden ook gelden beschikbaar gesteld, als bijvoorbeeld laatstelijk voor een eredienstruimte in Minsk. Als ik vanuit mijn optiek de vragen van zending/hulpverlening/training op een rijtje zet, dan zou ik de volgende aandachtspunten noemen. 1. We moeten geen gas terugnemen als het gaat om inzetten van mensen en middelen in/voor het buitenland, in het bijzonder ook voor de vroegere SU. 2. Het eigen karakter van zending enerzijds en van (christelijk) ontwikkelingswerk anderzijds moet onderkend worden. Zending zoekt en wacht tot de Geest van boven bekering en vernieuwing schenkt. Ontwikkelingswerk zoekt aanwezige potenties te ontwikkelen en dat is goed. Als de zending ‘ontwikkelingswerk’ wordt, dreigt onder meer het gevaar van arminianisme: de mens niet zo verdorven en niet zo afhankelijk van Gods genade en de wedergeboorte. Immers, zending en evangelisatie worden geconfronteerd met het feit dat er geen ‘potentie tot bekering’ is. Zending en ontwikkelingswerk hebben zo hun eigen tempo en verrassingen; samenwerking moet, maar onderscheid blijft. 3. Onze internationale gereformeerde contacten maximaal inzetten. Jos Colijn gebruikt onder meer een vanuit het Koreaans in het Russisch vertaalde dogmatiek, geschreven door iemand uit Zuid-Korea, die in ons Kampen promoveerde. 4. Laten de regionale zendingen van onze kerken zich steeds goed profileren in de samenwerking met ZHT (Zwolle) en generale deputaten. 5. Geloof, als het voor u nodig is, opnieuw in Gods oneindige liefde voor zondaren en wees weer bewogen om het lot van hen die de verschijning van Jezus Christus niet liefhebben. 6. Op de middelbare scholen zou Russisch/Oekraïens een keuzevak moeten zijn. 7. Zonder het werk van Fundament in Centraal-Europa zou naar de mens gesproken dit Nederlandse werk niet van de grond zijn gekomen. Ook het GMV staat helemaal aan het begin van de contacten. Investeren geeft soms onverwachte resultaten - werp uw brood uit op het water….
Nader Bekeken november 2002 Rondblik – M. Nap
5
Noten: 1 Hermann Dalton, GESCHICHTE DER REFORMIRTEN KIRCHE IN RUSSLAND. KIRCHENHISTORISCHE STUDIE, Gotha 1865. 2 Walter Kolarz, GODSDIENST IN DE SOWJET-UNIE, Tilburg 1961. 3 Konrad Onasch, RUSSISCHE KIRCHENGESCHICHTE (serie Die Kirche in ihrer Geschichte), Göttingen 1967. Op p. 51-63 (en ook elders) lijnen naar de Reformatie in het westen. Het valt op dat er in de zeer jonge orthodoxe kerk van Rusland (start 988) in de 14e en 15e eeuw protestbewegingen zijn die veel lijken op die van het westen. 4 Een eenvoudige uitgave met een indringende bede als inleiding, dat God weer ruimte mag geven voor het bestaan en het werk van de kerk in UA; uitgave van deputaten buitenland. 5 Dr. J.A. Hebly, PROTESTANTEN IN RUSLAND. DE HONDERDJARIGE WEG VAN STRIJD EN LIJDEN. 6 Persoonlijk document over de Unie van Evangelisch-Gereformeerde Kerken in Rusland van V. Lotsmanov. 7 Het was vooral dr. Daniel Nederhood die in Europa en Amerika veel aandacht vroeg voor de evangelieverspreiding in de vroegere SU. Hij was directeur van Back To God. Meerdere boeken (preken) van hem werden in het Russisch vertaald. Naar aanleiding van de radioprogramma’s begonnen de mensen elkaar op te zoeken en zo ontstonden - ook in Belarus - de eerste gemeenten.
Nader Bekeken november 2002 Rondblik – M. Nap
6
