LEVEN EN WERK VAN
GEORG EVERHARD RUMPHIUS (1627-1702) Een natuurhistoricus in dienst van de VOC
door
W. BUIJZE
IX
IK HOUD VOORWOORD Verantwoording
V vi
1
RUMPHIUS' VROEGE JAREN 1.1 Rumphius'opleiding 1.2 Het Gymnasium te Hanau 1.3 Vader August Rumpff als architect en vestingbouwer 1.4 Rumphius als jonge man 1.5 Rumphius in Portugal 1.5.1 Oorlog tussen Spanje en Portugal 1.5.2 InsuadoMinho 1.5.3 Valenca do Minho 1.5.4 Elvas 1.5.5 Algarve 1.6 Rumphius als soldaat 1.7 Rumphius terug in Duitsland
1 3 4 6 8 20 20 24 26 28 30 31 33
2
RUMPHIUS IN INDIË 2.1 Rumphius bij Kaap De Goede Hoop 2.1.1 Ontmoeting met de Retourvloot in de Tafelbaai 2.2 Rumphius' aankomst in Indië 2.3 Ambon 2.3.1 Van Batavia naar Ambon 2.3.2 De politieke en militaire situatie binnen het Ambonse gouvernement 2.3.3 Wreedheid en menseneters 2.3.4 Extirpatie 2.3.5 Maakte Rumphius een Hongitocht mee rond Ceram? 2.4 Rumphius op Larike 2.4.1 Rumphius deskundige voor vestingbouw 2.5 Coopman en Hooft op Hila 2.5.1 Rumphius in de Benteng Amsterdam op Hila 2.5.2 Rumphius' bouwkundige inspectiereis naar de Bandaarchipel 2.5.3 De kastelen Nassau en Belgica op Banda 2.5.4 De forten op Lontoir 2.5.5 Het fort Revenge op Pulau Ay 2.5.6 Forten op kleinere eilanden De Pulorunsche wortel / Radix Puloronica 2.5.7 Het verkrijgen van de nodige wetenschappelijke litteratuur
37 37 40 42 43 43 49 51 51 55 56 57 58 62 63 64 68 69 70 73 76
Leven en werk van Georg Everhard Rumphius Het overlijden van Gouverneur Simon Cos Pieter Marville, Gouverneur op Ambon Francais Caron junior 2.5.8 Het eerste huwelijk van Rumphius 2.5.9 Een zoon Paulus Augustus Rumphius (circa 1665-1706) en een dochtertje 2.5.10 Rumphius overweegt Ambon te verlaten Een komeet Een meteoriet-inslag De problemen rond een vertrek van Rumphius naar Batavia 2.6 Rumphius wordt aan beide ogen blind Hoe reageerde Rumphius op zijn blindheid? De opdracht tot het samenstellen van De Ambonsche Lantbeschrijving 2.6.1 Een vestingbouwkundig advies 2.7 De aardbeving van 17 februari 1674 2.7.1 De Ambonse historie Robbert De Vicq (c. 1610- ?) Gouverneur 2.8 Erkenning van Rumphius' werk 2.8.1 Rumphius' verzameling rariteiten en zijn zending aan groothertog Cosimo III de Medici Over de Nederlandse tekst van Rumphius' catalogus Een latijnse tekst van Rumphius' catalogus Een italiaanse tekst van de catalogus 2.8.2 Beschrijving van het kabinetje Cento-Rumphianus 2.8.3 Een rapport Padtbrugge Gouverneur op Ambon De betrekkingen tussen Rumphius en Padtbrugge Sagubossen bij het Kasteel, een erf-boekkwestie Problemen bij de na-oogst van kruidnagelen 2.9 Rumphius' Calvinisme 2.9.1 Praeadamieten 2.9.2 Ricinus albus 2.9.3 De Grote Vloed 2.9.4 Rumphius en het Rooms-Katholicisme 2.9.5 Twee Molukse verhalen 2.9.6 Bijbelse boeken 2.9.7 Canonieke boeken 2.9.8 Evolutie 2.10 Een boekbestelling door Rumphius 2.11 Dirk de Haas, nieuwe gouverneur Een diefstal 2.11.1 Het vertrek van Padtbrugge Dusun Rumphius De Rumphius-heuvel
Inhoud Rumphius' graf De waterpot van Soya, een typisch Ambons verhaal 2.12 De Manuscripten 2.12.1 Het manuscript van de Generale Lant-Beschrijvinge van het Ambonsche Gouvernement (GLBA) 2.12.2 Het manuscript van de Ambonse Historie (AH) 2.12.3 Het manuscript van het Amboinsch Kruidboek (AKB) 2.12.4 Het manuscript van D'Amboinsche Rariteitkamer (ARK) 2.13 Rumphius'kinderen en kleinkinderen 2.13.1 Paulus Augustus 2.13.2 De dochters van Rumphius 2.13.3 Paulus Augustus'huwelijk en zijn carrière 2.14 De nadagen van Rumphius'leven 2.14.1 Rumphius' sterven 3
NA RUMPHIUS'DOOD 3.1 Het drukken van d'Amboinsche Rariteitkamer 3.2 Maria Sibylla Merian (1647-1717) en de tekeningen voor D'Amboinsche Rariteitkamer 3.2.1 De "Leningrader aquarelle" 3.2.2 Ingekleurde exemplaren van D'Amboinsche Rariteitkamer 3.2.3 De lotgevallen van de originele ARK-tekeningen na Merians dood 3.3 Het drukken van het Amboins Kruidboek 3.4 Rumphius'dierboek 3.4.1 Notities met betrekking tot Francois Valentijn 3.4.2 DeKazuaris 3.5 De verdere lotgevallen van Rumphius'collectie in Toscane 3.6 Over het lot van verzamelingen 3.7 De mozaïektafels in het Palazzo Pitti te Florence '
xi 154 155 157 157 158 158 164 166 166 168 169 170 172 173 173 177 178 182 183 184 188 188 190 195 198 199
BIJLAGEN
201
BIJLAGE 1 EEN OVERZICHT VAN FAMILIEBETREKKINGEN VAN GEORG EBERHARD RUMPHIUS Deel I Deel II Deel III
202 202 205 212
BIJLAGE 2 PERSONEN IN RUMPHIUS' WERELD ACQUET, Hendrik D ' (1632-1706) Overige zendingen vanuit Ambon BUSCHOF, Herman (1620-1674) CAMPHUIJS, Joan (1634-1695) Correspondentie tussen Rumphius en Camphuijs
214 214 216 217 218 221
xii
Leven en werk van Georg Everhard Rumphius Een diefstal CHASTELEIN, Cornelis (1657-1714) CLAUDIUS, Hendrik of Heinrich (c. 1655-voor 1697) CLEYER, Andreas (c. 1634-1696) Eerste reis naar Japan Terugkeer op Batavia Tweede reis naar Japan Correspondentie tussen Cleyer en anderen Correspondentie tussen Rumphius en Cleyer Een Chinees boekje COPS, Jacob van Delfshaven ( ? - ? ) COSIMO III de MEDICI (1639-1723) Een reliek van de Schrickelijke Aerdbevinge van 1674 COUPLET, Philippe (1623-1693) Couplet op Java DAELMANS, yEgidius (c.l650-na 1703) GRIM, Hendrik Nicolai (1641 -1711) HELWIG, Johann Otto Von (1654-1698) Een bataviase publicatie HERMANN, Paul (1646-1695) De Susanna-bloem HEURNIUS, Justus (1586-cal653) JAGER, Herbert de. (1636-1694) Correspondentie tussen Rumphius en De Jager Publicaties van De Jager Tekeningen gemaakt door De Jager LAMOTIUS, Joan Isaac (1640-nal700 ?) MAETSUIJCKER, Joan. (1606-1678) MEISTER, Georg (1653-1713) MENTZEL, Christian (1622-1701) RHIJNE, Willem. Ten (1647-1700) Correspondentie tussen Rumphius en Ten Rhijne Publicaties van Willem Ten Rhijne SAINT-MARTIN, Isaac De (c.1627-1696) Rumphius en De St-Martin SCHUIJFTANG, Cornelis (cl620-na 1701) SIPMAN, Johan Philip (1666-1725) STRUIJS, Jan Jansz. (c.l630-na 1676) TEKENAARS in dienst bij Rumphius VICQ, Jacob De (? - ?) WITSEN, Nicolaes Cornelisz. (1641-1717) Witsen en Rumphius Witsen over de polsvoeling ZAS (of Sas), Theodorus (cl635-1704)
223 224 226 228 232 233 233 235 235 245 247 247 254 258 262 268 270 272 273 273 280 281 282 288 294 294 297 303 306 309 310 314 317 317 322 324 325 326 329 329 331 334 335 338
Inhoud
xiii
RUMPHIUS' LAATSTE BRIEF aan DE HEEREN XVII dd. 19 september 1699
340
BIJLAGE 3 BIBLIOGRAFIE
342
INDEX VAN PERSOONSNAMEN
355
