LEVEN EN WERK van GEORG EVERHARD RUMPHIUS (1627-1702) Een natuurhistoricus in dienst van de VOC
door
W. BUIJZE
Een beschrijving van het leven en het werk van Georg Everhard Rumphius. Een natuurhistoricus in dienst van de VOC. Tekst W. Buijze. Illustraties. ISBN-10: 90-804527-5-0 EAN: 9789080452756 NUR 606, 641, 645. 646
Op de omslag staat afgebeeld de Cocus maldivicus of Coco de mer (Lodoicea maldivica). Zie: AKB [Lib. 12, Cap. 8, pp. 210-217] (foto W. Buijze). Op de achterzijde staat het opgelegde schip Rumphius bij Rumah Tiga op Ambon.
Uitgave: W. Buijze, 2006 Distributie: Boekhandel Couvée Van Hoytemastraat 66, 2596 ES Den Haag, Nederland. Tel. 070 324 79 30 Telefax. 070 328 47 18. E-mail
[email protected] en Boekhandel A. Houtschild Papestraat 13, 2513 AV Den Haag, Nederland. Tel. 070 346 79 49 Telefax. 070 345 28 61. E-mail:
[email protected] Alle rechten voorbehouden – Tous droits réservés – © 2006
LEVEN EN WERK VAN
GEORG EVERHARD RUMPHIUS (1627-1702) Een natuurhistoricus in dienst van de VOC
door
W. BUIJZE
Eerdere publicaties van W. Buijze over Rumphius WAERACHTIG VERHAEL VAN DE SCHRICKELIJKE AERDBEVINGE VAN 1674 Facsimile, transcriptie, engelse vertaling, noten, kaarten en illustraties. 1997 | 60 pp. ISBN 90-9010731-2 € 6,90. ANTWOORT EN RAPPORT AAN ANTHONIJ HURT Facsimile, transcriptie, engelse vertaling, noten kaarten en illustraties. 1998 | 104 pp. | ISBN 90-804527-1-8 € 11,95. DE GENERALE LANT-BESCHRIJVINGE VAN HET AMBONSE GOUVERNEMENT ofwel DE AMBONSCHE LANT-BESCHRIJVINGE Transcriptie van drie 17de eeuwse handschriften in het Nederlands van die tijd. Voorzien van uitvoerige noten, een korte biografie van Rumphius, illustraties en kaarten en een woordenlijst. Het is de eerste maal (!) dat dit hoofdwerk van Rumphius in druk verscheen, sinds hij in 1678 het manuscript hiervan voltooide. 2001 | 381 pp. | ISBN 90-804527-2-6 €21,90. RUMPHIUS’ REIS NAAR PORTUGAL 1645–1645 EEN ONDERZOEK Facsimile, transcripties, noten, kaarten en illustraties, waarvan enkele in kleur. 2002 | 133 pp. | ISBN 90-804527-2-4 € 14,95. RUMPHIUS’ BIBLIOTHEEK OP AMBON (1654–1702) Met een Biografisch Lexicon van wetenschappelijke contacten destijds in Azië en vanuit Azië met Europa Een nooit eerder uitgevoerd onderzoek naar de intellectuele wereld onder de VOC. 2004 | 440 pp. | ISBN 90-8045274-2 € 24,90.
Deze boeken kunnen worden besteld bij: Boekhandel Couvée, Van Hoytemastraat 66, 2596 ES Den Haag, Nederland. Tel: (0031) 70-324 79 30. e-mail:
[email protected] en bij: Boekhandel Houtschild, Papestraat 13, 2513 AV Den Haag, Nederland. Tel: (+31) 70-346 79 49. Telefax: (+31) 70- 345 28 61. e-mail:
[email protected]
v
VOORWOORD In 1871 schreef P.A. Leupe in Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen nummer 12 (pp. 1-63) C.G. [Uitgave van der Post: Amsterdam: 1671] een artikel dat hij noemde: Georgius Everhardus Rumphius, Ambonsch Natuurkundige in de zeventiende eeuw. Dit was de allereerste – en geslaagde – ‘poging’ een levensbeschrijving van Rumphius te geven. Leupe deed veel onderzoek in archieven en hetgeen hij daaruit opdiepte is de basis van veel wat later over deze grote ambonse onderzoeker geschreven werd. In 1944 schreef G. Ballintijn het boek RUMPHIUS de blinde ziener van Ambon. Dit boek was de eerste en tot dusver enige levensbeschrijving van Georg Everhard Rumphius (1627-1702). Rumphius vertrok in 1653 in dienst van de VOC naar Indië. Hij werd geboren in het duitse Hessen, toen in Duitsland de Dertigjarige Oorlog in alle hevigheid woedde. Zoals zoveel van zijn landgenoten, trok hij naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Holland was in die tijd de welhaast belangrijkste natie in Europa, met een enorme culturele, wetenschappelijke en sociale uitstraling. Via Kaap De Goede Hoop kwam hij midden 1654 op Batavia aan, vanwaar hij werd doorgestuurd naar het molukse eiland Ambon. Hij zou tot zijn dood daar blijven. Het was dáár dat hij zich ontwikkelde tot een groot natuurhistoricus, die de nog nooit beschreven natuur van de Molukken voor het allereerst nauwkeurig bestudeerde en in kaart zou brengen. Ballintijn beschreef Rumphius’ leven maar richtte zijn aandacht ook op zijn correspondentie met anderen, waardoor een goed beeld geschetst werd van het intellectuele klimaat waarin Rumphius functioneerde. Deze biografie is nog steeds heel lezenswaardig en hierdoor kreeg de naam ‘Rumphius’ een zekere bekendheid bij het nederlandse publiek. Toch bleef het zo dat bij het grote publiek diens naam onbekend is. De prachtige verhalen van Maria Dermoût over Ambon en de Molukken hebben, in de jaren vijftig van de twintigste eeuw, Rumphius bij een groot aantal mensen onder de aandacht gebracht. Bij botanici heeft hij altijd wel de aandacht gekregen die hij verdiende. Dat Ballintijns boek nog slechts spaarzaam antiquarisch te verkrijgen is, is een groot bezwaar. Wij zijn nu zestig jaar verder dan toen Ballintijn zijn boek schreef en in deze lange periode zijn veel, destijds nog onbekende of nog nooit gevonden en nooit gepubliceerde zaken over Rumphius’ leven en zijn werken aan het daglicht gekomen. Het is mede hierom dat ik meende een nieuwe biografie van Rumphius te moeten schrijven. Ik wil een beeld geven van zijn persoon, door niet zèlf te vertellen hoe hij was: nauwkeurig, exact, een strenge Calvinist, een onvermoeibaar onderzoeker en doorzetter, ondanks de vele tegenslagen die hij op zijn weg ontmoette. De kwalificatie Blinde Ziener die Ballintijn hem gaf betreft het feit dat Rumphius van 1670 tot aan zijn dood aan beide ogen blind was en niettemin zijn werk voortzette. Het woord
vi
Leven en werk van Georg Everhard Rumphius
Ziener betekent in het hedendaagse Nederlands helaas niet iemand die gewoon concrete zaken zien kan, maar heeft betrekking op mensen die menen para-normaal begaafd te zijn en aldus dingen denken te zien die gewone mensen niet kunnen zien. Rumphius was weliswaar zeer begaafd, maar bepaald niet para-normaal. Hij stond met beide benen op de grond. Het is hierom, dat ik Ballintijns titel Blinde Ziener – hoe aardig ook gevonden – onjuist acht. Ik wil Rumphius zoveel mogelijk zèlf aan het woord laten en wel om twee redenen: a. Op deze wijze krijgt men niet mijn persoonlijke interpretatie, maar kan de lezer op grond van Rumphius’ teksten tot een eigen oordeel komen. b. Rumphius schreef in het Nederlands van de 17de-eeuw. Dit Nederlands schrijft hij levendig en met zoveel verve, dat men al lezende zoveel dichter tot hem komt dan wanneer ik zijn teksten in het huidige Nederlands zou hebben overgezet. De gewoonte om teksten te ‘hertalen’ om het de lezer ‘gemakkelijk’ te maken is mijns inziens volstrekt overbodig. Het Nederlands van de tweede helft van de 17de-eeuw staat zeer dicht bij het huidige. Na lezing van enkele bladzijden wordt duidelijk dat ‘hertalen’ overbodig is. Deze biografie is geschreven voor diegenen, die de geringe moeite wel willen nemen. Onze nu voorliggende tekst bestaat uit vier delen. — Ten eerste een beschrijving van Rumphius’ leven en zijn werk, vanaf zijn geboorte in 1627 tot zijn dood on 1702. — Ten tweede worden de lotgevallen van zijn nalatenschap onderzocht. Dit betreft zijn manuscripten, het drukken ervan en hetgeen er gebeurde met de unieke collectie molukse naturalia en ethnografica, die hij in 1682 stuurde aan GrootHertog Cosimo III de Medici van Toscane. — Ten derde wordt voor het eerst een volledige genealogie van de familie Rumphius gegeven. — Ten vierde en ten laatste worden onder de titel Personen in Rumphius’ Wereld, die onderzoekers, wetenschappers en correspondenten in Azië en in Europa behandeld, die in Rumphius’ tijd relevant onderzoek verrichtten. Dezen figureerden vaak al in de beschrijving van Rumphius’ leven en zijn werk. Om de Personen volledig en leesbaar te houden, komt daarin soms een passage voor, die wij al in deel 1 tegenkwamen. W. Buijze
Verantwoording — Monseigneur André P.C. Sol msc was meer dan een kwart eeuw Bisschop van Ambon. In de vele jaren die hij in de Molukken doorbracht heeft hij een grote collectie boeken, documenten, brieven, tijdschriften en rapporten – alle met betrekking tot de Molukken en Nieuw-Guinea – verzameld. Deze bevindt zich nu in zijn Perpustakaan Rumphius ofwel de Rumphius-
Voorwoord en verantwoording Bibliotheek. Voor mijn werk over Rumphius heeft hij mij vaak van, in dat verband onbekende, informatie voorzien. Ook in deze levensbeschrijving gebruik ik dankbaar hetgeen hij mij toezond. — Gerhard Steinl, mein treuer Freund aus Hungen, wohnhaft in der Gegend, in der Rumpf geboren wurde, schickte mir sehr oft Material das ich nirgendwo anders finden konnte. Er fand in Archiven in Hessen manchmal – bis jetzt – unbekannte Tatsachen über das Leben des jungen Rumpfs. Er hat mich oft beraten und stimuliert. Ohne Gerhard hätte dieses Buch ganz anders ausgesehen. Vielen Dank! — Frau Angela Noe, Stadtarchiv Hanau, machte für mich sehr betrachtlichen Photokopien in Beziehung zu den ersten Jahrzehnten des Gymnasiums zu Hanau. Dank diesen Documenten war es mir möglich zum ersten Mal neues Licht zu werfen auf Rumpfs wissenschaftliche Ausbildung. — Mevrouw G.L. Balk van het Algemeen Rijks-Archief (ARA) nu Nationaal Archief (NA) te Den Haag, bezorgde mij kopieën van Rumphius’ Ambonse Historie, uit het Arsip Nasional Republik Indonesia (ANRI) te Jakarta. Naar aanleiding van een aanwijzing van mij vond zij – in de nog niet gedrukte Dagh-registers van het Kasteel Batavia – hoe Rumphius’ kleinzoon Hendrik om het leven kwam. Dat is toch iets heel bijzonders. — Drs. C.J.E.J. Hattink uit Rotterdam is een gedegen classicus met een grote eruditie. Hij hielp mij steeds met preciese vertalingen uit het Latijn als ik hem daarom vroeg. Ik dank hem daarvoor zeer. — Met Dr. P.G.H. Schreurs uit Tilburg kan ik inhoudelijk praten over de geschiedenis van de Molukken in de 16de eeuw, ten tijde dat de Portugezen daar de dienst uitmaakten. Ook hij kent de interessante spaanse en portugese litteratuur uit die vroege tijden. Hij is de enige met wie ik daarover spreken kan. Hij heeft mij behoed voor missers. — De Heer R.J. Vink verstrekte gegevens betreffende de Campernoelje. — De bioloog Dr. C.J. Heij is een goede vriend, die mij steeds helpt als ik vragen heb op plant- en dierkundig terrein. Hij maakte ook foto’s op voor mij niet toegankelijke plaatsen. — Dr. J.F. Veldkamp van het Nationaal Herbarium van de Universiteit te Leiden, hielp mij met mijn problemen rond de botanicus Paul Hermann (1646-1695). Hij maakte mij wegwijs in de bibliotheek van zijn instituut en hij zorgde er voor dat ik daar zeer zeldzame en kostbare boeken kon raadplegen. — Vorrei esprimere i miei ringraziamenti al Dr. Stefano Cascio, Vice Dirrettore della Galleria Palatina di Palazzo Pitti in Firenze per avermi spedito l’importante articolo del Dr. Enrico Baldini sul Centone rumphiano. — Bij de Rijks-Universiteit te Leiden vond ik niet alleen de nodige hulp in de Dousa-kamer, maar ook bij de secties Japanologie en Sinologie.
vii
viii
Leven en werk van Georg Everhard Rumphius — De Heer M.A. van Hoorn van het Teylers-museum te Haarlem was zo vriendelijk mij het zeer bijzondere en prachtige boek met tekeningen – toe geschreven aan Herbert de Jager (1636-1694) – rustig te laten bekijken en te beoordelen. — Agradesco a Marina Tei de Davies, Kuala Lumpur, Malaisia, por su ayuda de aclararme una parte muy oscura en un texto. — Met Drs. M.A. Loderichs – een historicus van een jongere generatie – onderhoud ik een levendig contact. Ik ben zeer tevreden dat hij zijn geslaagde bloemlezing Rumphius’ Wonderwereld eindelijk heeft kunnen laten drukken. — Dr. K. Schoeman te Trompsburg in Suid-Afrika ontmoette ik op die Nasionale Biblioteek te Kaapstad. Ook hij is actief op het gebied van de geschiedenis van de VOC. Sinds die tijd hebben wij een regelmatig contact met elkaar. Ik help hem, een andere keer helpt hij mij. — Mit Dr. W. Berg von der Deutschen Akademie der Naturwissenschaften zu Halle an der Saale habe ich ein, nicht intensives, aber gutes Kontakt. — Frau E. Rothkirch von der Staats-Bibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz war mir sehr behilflich einem schwierigen Probleem zu lösen. — Die Sächsische Landes-Bibliothek, Staats- und Universitätsbibliothek zu Dresden hat mir mit einen Microfilm eines sehr wichtigen Handschrift Rumpf’s zur Verfügung gestellt. Wie sie feststellen können habe ich diese Cathalog endlich benützen können. Sehr vielen Dank! — Penso com muita gratidão da mia recepção nas Archivos Nacionais da Torre de Tombo, Lisboa, Portugal. — Ik heb steeds grote hulpvaardigheid ervaren bij de Koninklijke Bibliotheek (KB), het Algemeen Rijks-Archief (ARA), het Rijksinstituut voor Kunsthistorische Documentatie; alle te Den Haag. Dit geldt ook voor het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) te Amsterdam, voor het GemeenteArchief te Dordrecht en de Bibliothèque Nationale ‘François Mittérand’ te Parijs. Ook dank ik Mevrouw H.H. Frieling-Kemp te Pijnacker, Dr. R. van Gelder te Amsterdam en mevrouw R. van der Vaart, Epe.
ix
INHOUD VOORWOORD Verantwoording
V
vi
1
RUMPHIUS’ VROEGE JAREN 1.1 Rumphius’opleiding 1.2 Het Gymnasium te Hanau 1.3 Vader August Rumpff als architect en vestingbouwer 1.4 Rumphius als jonge man 1.5 Rumphius in Portugal 1.5.1 Oorlog tussen Spanje en Portugal 1.5.2 Insua do Minho 1.5.3 Valença do Minho 1.5.4 Elvas 1.5.5 Algarve 1.6 Rumphius als soldaat 1.7 Rumphius terug in Duitsland
1 3 4 6 8 20 20 24 26 28 30 31 33
2
RUMPHIUS IN INDIË 2.1 Rumphius bij Kaap De Goede Hoop 2.1.1 Ontmoeting met de Retourvloot in de Tafelbaai 2.2 Rumphius’ aankomst in Indië 2.3 Ambon 2.3.1 Van Batavia naar Ambon 2.3.2 De politieke en militaire situatie binnen het Ambonse gouvernement 2.3.3 Wreedheid en menseneters 2.3.4 Extirpatie 2.3.5 Maakte Rumphius een Hongitocht mee rond Ceram? 2.4 Rumphius op Larike 2.4.1 Rumphius deskundige voor vestingbouw 2.5 Coopman en Hooft op Hila 2.5.1 Rumphius in de Benteng Amsterdam op Hila 2.5.2 Rumphius’ bouwkundige inspectiereis naar de Bandaarchipel 2.5.3 De kastelen Nassau en Belgica op Banda 2.5.4 De forten op Lontoir 2.5.5 Het fort Revenge op Pulau Ay 2.5.6 Forten op kleinere eilanden De Pulorunsche wortel / Radix Puloronica 2.5.7 Het verkrijgen van de nodige wetenschappelijke litteratuur
37 37 40 42 43 43 49 51 51 55 56 57 58 62 63 64 68 69 70 73 76
x
Leven en werk van Georg Everhard Rumphius Het overlijden van Gouverneur Simon Cos Pieter Marville, Gouverneur op Ambon François Caron junior 2.5.8 Het eerste huwelijk van Rumphius 2.5.9 Een zoon Paulus Augustus Rumphius (circa 1665-1706) en een dochtertje 2.5.10 Rumphius overweegt Ambon te verlaten Een komeet Een meteoriet-inslag De problemen rond een vertrek van Rumphius naar Batavia 2.6 Rumphius wordt aan beide ogen blind Hoe reageerde Rumphius op zijn blindheid? De opdracht tot het samenstellen van De Ambonsche Lantbeschrijving 2.6.1 Een vestingbouwkundig advies 2.7 De aardbeving van 17 februari 1674 2.7.1 De Ambonse historie Robbert De Vicq (c. 1610- ?) Gouverneur 2.8 Erkenning van Rumphius’ werk 2.8.1 Rumphius’ verzameling rariteiten en zijn zending aan groothertog Cosimo III de Medici Over de Nederlandse tekst van Rumphius’ catalogus Een latijnse tekst van Rumphius’ catalogus Een italiaanse tekst van de catalogus 2.8.2 Beschrijving van het kabinetje Cento–Rumphianus 2.8.3 Een rapport Padtbrugge Gouverneur op Ambon De betrekkingen tussen Rumphius en Padtbrugge Sagubossen bij het Kasteel, een erf-boekkwestie Problemen bij de na-oogst van kruidnagelen 2.9 Rumphius’ Calvinisme 2.9.1 Præadamieten 2.9.2 Ricinus albus 2.9.3 De Grote Vloed 2.9.4 Rumphius en het Rooms-Katholicisme 2.9.5 Twee Molukse verhalen 2.9.6 Bijbelse boeken 2.9.7 Canonieke boeken 2.9.8 Evolutie 2.10 Een boekbestelling door Rumphius 2.11 Dirk de Haas, nieuwe gouverneur Een diefstal 2.11.1 Het vertrek van Padtbrugge Dusun Rumphius De Rumphius-heuvel
81 82 84 87 88 89 90 92 93 96 98 101 102 104 109 110 110 112 113 113 113 115 118 123 125 126 127 127 128 129 133 136 137 138 139 140 141 148 149 149 153 153
Inhoud
3
xi
Rumphius’ graf De waterpot van Soya, een typisch Ambons verhaal 2.12 De Manuscripten 2.12.1 Het manuscript van de Generale Lant–Beschrijvinge van het Ambonsche Gouvernement (GLBA) 2.12.2 Het manuscript van de Ambonse Historie (AH) 2.12.3 Het manuscript van het Amboinsch Kruidboek (AKB) 2.12.4 Het manuscript van D’Amboinsche Rariteitkamer (ARK) 2.13 Rumphius’ kinderen en kleinkinderen 2.13.1 Paulus Augustus 2.13.2 De dochters van Rumphius 2.13.3 Paulus Augustus’ huwelijk en zijn carrière 2.14 De nadagen van Rumphius’ leven 2.14.1 Rumphius’ sterven
154 155 157
NA RUMPHIUS’ DOOD 3.1 Het drukken van d’Amboinsche Rariteitkamer 3.2 Maria Sibylla Merian (1647-1717) en de tekeningen voor D’Amboinsche Rariteitkamer 3.2.1 De “Leningrader aquarelle” 3.2.2 Ingekleurde exemplaren van D’Amboinsche Rariteitkamer 3.2.3 De lotgevallen van de originele ARK-tekeningen na Merians dood 3.3 Het drukken van het Amboins Kruidboek 3.4 Rumphius’ dierboek 3.4.1 Notities met betrekking tot François Valentijn 3.4.2 De Kazuaris 3.5 De verdere lotgevallen van Rumphius’ collectie in Toscane 3.6 Over het lot van verzamelingen 3.7 De mozaïektafels in het Palazzo Pitti te Florence
173 173
157 158 158 164 166 166 168 169 170 172
177 178 182 183 184 188 188 190 195 198 199
BIJLAGEN
201
BIJLAGE 1 EEN OVERZICHT VAN FAMILIEBETREKKINGEN VAN GEORG EBERHARD RUMPHIUS Deel I Deel II Deel III
202 202 205 212
BIJLAGE 2 PERSONEN IN RUMPHIUS’ WERELD ACQUET, Hendrik D’ (1632-1706) Overige zendingen vanuit Ambon BUSCHOF, Herman (1620-1674) CAMPHUIJS, Joan (1634-1695) Correspondentie tussen Rumphius en Camphuijs
214 214 216 217 218 221
xii
Leven en werk van Georg Everhard Rumphius Een diefstal CHASTELEIN, Cornelis (1657-1714) CLAUDIUS, Hendrik of Heinrich (c.1655-voor1697) CLEYER, Andreas (c.1634-1696) Eerste reis naar Japan Terugkeer op Batavia Tweede reis naar Japan Correspondentie tussen Cleyer en anderen Correspondentie tussen Rumphius en Cleyer Een Chinees boekje COPS, Jacob van Delfshaven ( ? - ? ) COSIMO III de MEDICI (1639-1723) Een reliek van de Schrickelijke Aerdbevinge van 1674 COUPLET, Philippe (1623-1693) Couplet op Java DAELMANS, Ægidius (c.1650-na 1703) GRIM, Hendrik Nicolai (1641-1711) HELWIG, Johann Otto Von (1654-1698) Een bataviase publicatie HERMANN, Paul (1646-1695) De Susanna-bloem HEURNIUS, Justus (1586-ca1653) JAGER, Herbert de. (1636-1694) Correspondentie tussen Rumphius en De Jager Publicaties van De Jager Tekeningen gemaakt door De Jager LAMOTIUS, Joan Isaac (1640-na1700 ?) MAETSUIJCKER, Joan. (1606-1678) MEISTER, Georg (1653-1713) MENTZEL, Christian (1622-1701) RHIJNE, Willem. Ten (1647-1700) Correspondentie tussen Rumphius en Ten Rhijne Publicaties van Willem Ten Rhijne SAINT-MARTIN, Isaac De (c.1627-1696) Rumphius en De St-Martin SCHUIJFTANG, Cornelis (c1620-na 1701) SIPMAN, Johan Philip (1666-1725) STRUIJS, Jan Jansz. (c.1630-na 1676) TEKENAARS in dienst bij Rumphius VICQ, Jacob De (? - ?) WITSEN, Nicolaes Cornelisz. (1641-1717) Witsen en Rumphius Witsen over de polsvoeling ZAS (of Sas), Theodorus (c.1635-1704)
223 224 226 228 232 233 233 235 235 245 247 247 254 258 262 268 270 272 273 273 280 281 282 288 294 294 297 303 306 309 310 314 317 317 322 324 325 326 329 329 331 334 335 338
Inhoud RUMPHIUS’ LAATSTE BRIEF aan DE HEEREN XVII dd. 19 september 1699
xiii
340
BIJLAGE 3 BIBLIOGRAFIE
342
INDEX VAN PERSOONSNAMEN
355
