GENTSE PAROCHIEKERKEN ANALYSE & WAARDEBEPALING

GENTSE PAROCHIEKERKEN ANALYSE & WAARDEBEPALING

PAROCHIEKERK HEILIG HART

Op basis van METHODOLOGIE THOMAS COOMANS Kerken in neostijlen in Vlaanderen. Ontwikkeling en implementatie van een methodologie voor bescherming en de monumentenzorg van het negentiende-eeuwse kerkelijk architecturaal patrimonium in Vlaanderen, 2003.

1

2

3

Inhoud A. Toets aan de resultaten van het onderzoek op Vlaams niveau 1. Balans op functie van de kerk 2. Balans op stijl 3. Balans op architectuurtypen 4. Balans op structuren, bouwmaterialen en bouwsculptuur 5. Balans op architecten 6. Balans op interieur 7. Balans op ruimtelijke context B. De kerk en de andere negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen in Gent C. Informatiefiche en waardebepaling 1. Architectuur 2. Interieur 3. Context D. Evaluatie volgens de waarden van het Vlaamse decreet 1. Herkenbaarheid 2. Authenticiteit 3. Zeldzaamheid 4. Representativiteit 5. Ensemblewaarde 6. Contextwaarde E. Bijlagen 1. Plannen 2. Lijst patrimonium kerken 19de eeuw 3. Foto’s

4

A. Toets aan de resultaten van het onderzoek op Vlaams niveau Vooraf: afbakening van het onderzoek Coomans De neostijlen Het onderzoek is niet beperkt tot de gebouwen die stijlzuiver neogotisch of neoromaans zijn. De neoclassicistische gebouwen, waarvan vele een historiserende inslag vertonen en de eclectische gebouwen werden ook bestudeerd. Het uiteindelijke onderzoeksobject is de volledige negentiendeeeuwse kerkelijke architectuur. De periode Met de negentiende eeuw wordt de periode van 1800 tot 1918 bedoeld. De in neostijlen van de wederopgebouwde kerken na WO I werden niet in de studie opgenomen. De oudere kerkgebouwen die tijdens de negentiende eeuw werden verbouwd of uitgebreid zijn wel opgenomen. De oudere kerkgebouwen die werden gerestaureerd zonder verbouwing of uitbreiding werden niet opgenomen. Kerkelijk architecturaal patrimonium Hiermee worden de gebouwen waarin de eredienst plaatsvindt bedoeld: de openbare eredienst (parochiekerken) en de privé-eredienst (abdij- en kloosterkerken en -kapellen, kapellen van hospitalen, colleges en scholen, huiskapellen en kapellen in kastelen en herenhuizen). Dit rapport Dit rapport spreekt over: de ‘negentiende-eeuwse kerkgebouwen’ als het kerkelijk architecturaal patrimonium gebouwd in de negentiende eeuw bedoeld wordt, of over de parochiekerken als afzonderlijke groep.

5

1. Balans op functie van de kerk Negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen per functie Parochiekerken

560

Kerken en kapellen van religieuze gemeenschappen

118

Kerken en kapellen van scholen

142

Kapellen van gasthuizen en hospitalen

78

Kapellen van verenigingen

95

Kapellen van huizen en kastelen

68

Diverse cultusgebouwen

27

TOTAAL

1088

Parochiekerken De helft van de negentiende-eeuwse (nog bewaarde) nieuwe kerkgebouwen in Vlaanderen zijn parochiekerken. Daarnaast zijn bijna alle kerkgebouwen die in de negentiende eeuw werden verbouwd ook parochiekerken. Het grote aantal negentiende-eeuwse parochiekerken is te verklaren door de combinatie van het katholieke reveil en de demografische groei. In de negentiende eeuw was er een sterke nood aan parochiekerken die overeenkomstig het Concordaat door de staat ter beschikking van de gelovigen moesten worden gesteld. De begroting van de bouw vormde een cruciaal element voor de versschillende betrokkenen (staat, gemeente, kerkfabriek, pastoor). Er werd soms lang gediscussieerd en verschillende ontwerpen passeerden de revue vooraleer een beslissing werd genomen. In veel gevallen probeerde men gewoon het bestaande oude kerkgebouw aan te passen en te vergroten. Wanneer dat niet kon – wegens bouwvalligheid en ligging, maar ook omdat smaakelementen (stijl) speelden – werd een nieuwbouw opgetrokken. Het behoud van een oude kerktoren komt voor. Een parochiekerk moest een toren bezitten om de klokken erin te hangen. Naast aanzienlijke bezuiniging had de integratie van de oude toren in een nieuw kerkgebouw ook een identiteitsbetekenis voor de gemeenschap. Het beeldbepalende karakter van de oude toren in het landschap bleef behouden en vormde het bewijs van een aloude parochiale traditie. De bouw van parochiekerken viel vooral onder de bevoegdheid van de provinciearchitecten. Hun plannen moesten eerst door de Koninklijke Commissie voor Monumenten worden goedgekeurd en daarna door de minister van Justitie. Dankzij die wettelijke procedure is het archief van de bouw van parochiekerken meestal bewaard in de fondsen van de Commissie, van de provincies en van de kerkfabrieken. De architecten die in de negentiende eeuw het grootste aantal nieuwe parochiekerken hebben gebouwd zijn meestal academisch gevormde provinciearchitecten. Via lobbyen slaagden de SintLucasarchitecten erin om vanaf het midden van de negentiende eeuw een deel van de opdrachten naar zich toe te trekken. Naast de verbouwing of de nieuwbouw van parochiekerken op het platteland werden in de negentiende eeuw het grootste aantal nieuwe parochies gesticht in de stadsuitbreidingen. Naast Brussel was dit fenomeen in Vlaanderen vooral in de Antwerpen en Gent spectaculair. De financiering vormde er meestal niet echt een probleem en de nieuwe kerken stonden symbool voor de welvaart van een nieuwe wijk. In een aantal snelgroeiende steden werd in de negentiende eeuw de hoofdkerk in nieuwbouw opgetrokken naar grootse plannen.

6

Van de 560 nieuwe parochiekerken zijn er 96 geheel als monument beschermd (82) of voorlopig beschermd (14), met andere woorden 17%. Daarnaast zijn er nog 23 parochiekerken waarvan enkel de oude toren beschermd is en die in aanmerking zouden moeten komen voor een uitbreiding van de bescherming. Het merendeel van de grootste stedelijke parochiekerken uit de negentiende eeuw is beschermd of voorlopig beschermd. Toch moeten nog enkele aanvullingen gebeuren. Meestal vormen de parochiekerken van de negentiende-eeuwse stadsuitbreidingen en randgemeenten het grootste probleem. Enerzijds zijn de parochiegemeenschappen sterk gereduceerd en zijn de kerken veel te groot voor het huidige aantal gelovigen. Anderzijds hebben die gebouwen na 100 – 150 jaar een dringende nood aan een eerste grote restauratie. (Uit Thomas Coomans, p. 47).

De parochiekerk Heilig Hart is een parochiekerk. Ze werd gebouwd ter vervanging van de houten noodkerk tussen 1881 en 1883.

7

2. Balans op stijl

Negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen per stijl en bescherming Aantal

%

M

Voorlopig M

Neogotisch

652

59,9

113

20

Neoclassistisch

173

15,9

34

3

Neoromaans

110

10,1

15

2

Eclectisch

82

7,5

15

1

Neobarok

10

0,9

4

1

Neo-Vlaamse renaissance

5

0,45

1

0

Neobyzantijns

2

0,18

2

0

Neomoors

1

0,09

1

0

Regionalistisch

3

0,27

1

0

Onbepaald

51

4,6

7

1

TOTAAL

1088 (sic)

100 %

193

28

De parochiekerk Heilig Hart is een neogotische kerk zoals 59,9% van alle kerkgebouwen.

8

3. Balans op architectuurtypen Negentiende-eeuwse nieuwe parochiekerken per architectuurtype Met transept

Transeptloos

Totaal

%

Eenbeukig

44

71

115

20,5

Basiliek

207

58

265

47,3

Pseudo-basiliek

34

112

146

26

Hallenkerk

9

19

28

4,9

Centrale aanleg

0

3

3

0,5

4

0,7

Onbepaald Totaal

561

De parochiekerk Heilig Hart is een basiliek met transept, zoals 207 van 561 nieuwe parochiekerken in de negentiende eeuw. Zoals de meeste meerbeukige kerken is de Heilig Hartkerk ook driebeukig. Ze heeft vijf traveeën en een koor met apsis en twee apsidiolen. De westelijke toren is zwaar en vierkant, aan de noordkant is een doopkapel aangebouwd.

De kerk bestaat uit drie lagen. Het triforium heeft halfzuilen.

9

4. Balans op structuren, bouwmaterialen en bouwsculptuur 4.1. Structuren

Negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen per structuur Kruisribgewelf

341

45,9 %

Tongewelf (bepleisterd)

205

27,7 %

Tongewelf (hout)

128

17,1 %

Koepel

27

3,6 %

Kruisgewelf

22

2,3 %

Ziende kap

8

1,1 %

Plafond

8

1,1 %

IJzer/gietijzer/staal (ziende)

3

0,4 %

Beton

1

TOTAAL

743

100 %

(voor 743 van de 1088 negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen kon de structuur van de hoofdbeuk met zekerheid worden geïdentificeerd).

10

De parochiekerk Heilig Hart is opgebouwd uit kruisribgewelven.

Het doksaal werd pas in 1898 toegevoegd. Het bestaat uit een roosterwerk dat op ijzeren palen met stootbanden steunt tegen arduinen blokken. Het geraamte werd gecamoufleerd door een houten lambrisering en de deuren van het portaal.

11

4.2. Bouwmaterialen Voor de negentiende-eeuwse kerken werd voornamelijk gewerkt met eigentijds bouwmaterialen en vormen, producten van de industriële maatschappij. Voor het metselwerk: baksteen en arduin (Henegouwse blauwe steen). Natuursteen werd gebruikt voor plinten, de basementen van de zuilen, de omlijsting van het hoofdportaal en de drempels van de vensters (indien meer geld beschikbaar: ook arduinen vloer, hoekkettingen, kapitelen, hogere plinten en maaswerk in natuursteen) Buitenbepleistering is zeer uitzonderlijk. De interieurs zijn meestal bepleisterd en beschilderd, niet-bepleisterde interieurs zijn zeldzaam. Binnendecoratie in veelkleurige baksteen volgens Engelse of Nederlandse esthetiek komt bijna niet voor. De basementen van zuilen en vloer zijn van arduin of zogenaamd zwart marmer (rood marmer is zeldzaam). Houten tongewelven en bakstenen gewelven komen voor in de Sint-Lucasneogotiek. Vloeren bestaan meestal uit geometrische composities van kleurrijke tegels, zelden komt parket of mozaïek voor. In heel beperkte mate wordt ijzer, gietijzer en beton gebruikt. De parochiekerk Heilig Hart is een streng neogotisch gebouw van baksteen op natuurstenen sokkel. De vloer bestaat uit kleurrijke cementstenen in een geometrische compositie (Firma Picha). De gewelven bestaan uit baksteen en zijn niet bepleisterd. Dit is typisch voor de SintLucasneogotiek.

12

De kerk is opgebouwd met Scheldesteen. Voor de vouten, pilaren en bogen gebruikte men Boomse baksteen. De blauwe hardsteen is van het type ‘blauwen moellon’ of ‘petit granit’. De kalk gebruikt in de metsel- en bezettingswerking komt uit de Doornikse kalkovens. De kerk werd volledig bezet, met uitzondering van de vouten die in blote baksteen bewaard bleven en daarom ook speciaal opgevoegd werden. De blauwe dakschalies kwamen uit de steengroeven van Frisnay, voor het schalieberd werd rood Rigahout van tweede keuze gebruikt. Het hout voor het gewone schrijnwerk was rood Rigahout eerste keuze en moest reeds twee jaar gezaagd zijn. Het zink voor goten en dakwerk was afkomstig uit de fabriek van Vieille Montagne. Het glas moest een groenachtige tint hebben en moest gekozen worden uit de dikste balden, zonder vlekken, draden of lijnen. (Vanderstraeten Frederik, De Heilig-Hartparochie Sint-Amandsberg, 1878-1998, p.135).

13

4.3. Bouwsculptuur Natuurstenen beeldhouwwerken zijn duur, dus beperkt. Bundelpijlers = uitzonderlijk, gangbaar zijn ronde zuilen. Neogotisch: kapitelen met blad- en haakmotieven. Neoclassicistisch: Korintische en Toscaanse kapitelen. Neoromaans: teerlingkapitelen. Kapitelen meestal in pleister (gebruik natuursteen voor kapitelen, korbelen en basementen, soms van volledige zuilen, bevorderd door Sint-Lucasarchitecten). Gebeeldhouwde figuren zijn uiterst zeldzaam. Bouwsculptuur buiten: geprofileerde stenen op toren en hoofdportaal. Pinakels: enkel bij rijke parochiekerken (kathedraalstijl). Ramen met maaswerk. De zuilen staan op arduinen sokkels. De kapitelen zijn versierd met bladmotieven, die op latere datum verguld werden. De kerk heeft bundelpijlers, dit is eerder uitzonderlijk, ronde zuilen zijn gangbaar.

14

15

5. Balans op architecten Gustave Hoste Beroep of Opleiding Architect Vestigingsplaats(en) Tielt  Parochiekerk Sint-Michiel Ontwerper van Hoogstraat zonder nummer, Bree (Limburg)  Pastorie, dubbelhuis Tabakstraat 2, Deinze (Oost-Vlaanderen)  Parochiekerk Sint-Jozef van Kastel Ganzenberg zonder nummer, Hamme (Oost-Vlaanderen)  Voormalig postgebouw Kortrijkstraat 42, Tielt (West-Vlaanderen)  Belfort en halle Markt zonder nummer, Tielt (West-Vlaanderen)  Klooster- en schoolcomplex van de Zusters van het Geloof Ruiseleedsesteenweg 42, Tielt (West-Vlaanderen)  Spoorwegstation Stationsplein 16, Tielt (West-Vlaanderen)  Voormalige onderpastorie Henri D'Hontstraat 21, Tielt (West-Vlaanderen)  Architectenwoning Sint-Michielstraat 53, Tielt (West-Vlaanderen)  Voormalig klooster "De Hoop" met wijk- of Poelbergschooltje Poelberg 1, Tielt (West-Vlaanderen)  Sint-Pieterskerk, decanale hoofdparochiekerk van Tielt Kerkstraat zonder nummer, Tielt (West-Vlaanderen)  Parochiekerk Heilig Hart Heilig-Hartplein zonder nummer, Gent (Oost-Vlaanderen)  Pastorie, dubbelhuis Louis Schuermanstraat 1, Gent (Oost-Vlaanderen)  Sint-Eligiuskerk Oudekerkstraat zonder nummer, Oudenburg (West-Vlaanderen)  Neogotische pastorie Kerkstraat 9, Bredene (West-Vlaanderen)  Parochiekerk Sint-Agnes Dentergemstraat zonder nummer, Deinze (Oost-Vlaanderen)  Pastorie Wakkenstraat 19, Dentergem (West-Vlaanderen)  Parochiekerk Sint-Niklaas Sint-Niklaasplaats zonder nummer, Veurne (West-Vlaanderen)  Egemsdorpsplein Egemsdorpsplein (Pittem)  Dekenij van de Sint-Pieterskerk, met ommuurde tuin Ieperstraat 15, Tielt (West-Vlaanderen)  Sint-Jozefskerk van Donk Brezendedreef zonder nummer, Maldegem (Oost-Vlaanderen)  Parochiekerk Sint-Amandus Oostrozebekestraat 2A, Ingelmunster (West-Vlaanderen)  Gemeentelijke begraafplaats Poekevoetweg zonder nummer, Ruiselede (West-Vlaanderen)

16

Thomas Coomans identificeerde 284 architecten. Sommigen zijn helemaal onbekend, daarnaast was een aantal prominente architecten bijzonder actief op het vlak van religieuze architectuur. Coomans maakt een top 40 van de belangrijkste architecten. Gustave Hoste komt voor in de lijst van Coomans, hij staat niet in de top 40 van de belangrijkste architecten.

17

6. Balans op interieur Thomas Coomans geeft aan dat de enige manier om te beschikken over een wetenschappelijk overzicht een systematisch bezoek aan alle gebouwen is, dit was binnen het kader van zijn onderzoek niet mogelijk. Hieronder worden de algemene tendensen weergegeven. . Ten gevolge van de liturgische hervorming van Vaticanum II werden alle interieurs heringericht. Hiervoor kunnen 3 niveaus onderscheiden worden: 1. Een minimale inrichting: er wordt een nieuw naar de gelovigen gericht altaar en er worden nieuwe ambo’s geplaatst, meestal veroorzaakte dit de verplaatsing van de communiebank. Voorts interieur volledig bewaard, gestoelte vernieuwd = zeldzaam. 2. Versoberde interieurs: in het merendeel van de parochiekerken werd op een belangrijke manier afgerekend met de esthetiek van de negentiende-eeuwse interieurs: - plaatsing nieuw dienstaltaar. - neutrale tint, geschilderd vervanging van de polychromie (werd geassocieerd met lelijkheid en verdachte religiositeit, orde en symboliek van de kleuren en decoratieve motieven werd niet meer begrepen. Het gebeurde zelfs dat polychromie in het koor werd bewaard terwijl de rest van de kerk werd gewit). - heiligenbeelden en nutteloze meubelstukken zoals preekstoelen en communiebanken) verwijderd - meest opvallend bewaarde onderdelen van oorspronkelijk interieur: glasramen, gekleurde tegelvloeren, grote meubels (altaren, orgel), niet ‘storende’ meubels in zijbeuken (biechtstoelen en kruiswegstaties), oorspronkelijke muurschilderingen of polychromie in koorapsis of enkele figuratieve schilderingen in gewitte omgeving. 3. Radicale herinrichting: - oorspronkelijkheid van het interieur en de samenhang met het gebouw is in veel gevallen bijzonder moeilijk te hanteren. - soms oudere meubels uit vroegere kerk. - oorlogsschade: sommige kerken al in jaren ’20 of ’50 versoberd (vnl. glasramen). - bij de waardebepaling van 19de-eeuwse interieurs worden objecten in samenhang met interieur beschouwd; maar ook binnen het oeuvre van de kunstenaars. - de gaafheid is zeker een beslissend criterium, maar er moet niet te snel worden geconcludeerd dat heringerichte interieurs of interieurs die gemengde stijlen vertonen, niet waardevol zijn.

Het meubilair vormt een neogotisch geheel: hoofdaltaar (1884), preekstoel (1890), koorgestoelte (1897) van Matthias Zens, communiebank uit diens atelier, vier biechtstoelen van Joseph Bauwens. In deze kerk werden het koorgestoelte en de communiebanken bewaard, terwijl deze bij vele andere kerken na het Tweede Vaticaans Concilie verwijderd werden.

18

7. Balans op ruimtelijke context Parochiekerken De impact van een kerkgebouw op de ruimtelijke context beperkt zich niet tot het beeldbepalende karakter van de kerktorens. Door hun inplanting staan parochiekerken meestal centraal in de morfologie van een dorp of een wijk en ze hebben daardoor ook een onbetwistbare structurerende functie en een onvervangbare stedenbouwkundige waarde. Vijf mogelijke situaties: 1. Parochiekerk in een dorp op een oude kerksite. 2. Parochiekerk in een dorp op een nieuwe kerksite. 3. Nieuwe dorpen en gehuchten. 4. Parochiekerk in een stad, op een oude kerksite. 5. Parochiekerk in een stadsuitbreiding .

De kerk van het Heilig Hart is een parochiekerk in een stadsuitbreiding.

19

B. De kerk en de andere negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen in Gent

Aantal negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen

70

Aantal beschermde negentiende-eeuwse kerkgebouwen

22

Aantal beschermenswaardige parochie- en kloosterkerken

10

Cijfermateriaal uit het werk van Thomas Coomans.

Aantal neogotische parochiekerken in Gent: 4 Beschermd: 2 Beschermenswaard als monument: 2 Beschermenswaard als stadsgezicht: 2 De overige 10 neogotische kerken in Gent worden op basis van het onderzoek Coomans niet als beschermenswaard aangeduid. Het is de bedoeling deze nader te onderzoeken voornamelijk wat betreft het interieur en de Gentse historische context. Verder zijn er nog 6 parochiekerken gebouwd in diverse stijlen. We sommen ze hier op voor de volledigheid: Aantal neobarokke parochiekerken: 1 Aantal neoromaanse parochiekerken: 3 Aantal in ‘classiciserende barokstijl: 1

De Heilig Hartkerk is niet beschermd en heeft geen beschermde delen.

20

Lijst neogotische parochiekerken Naam Sint-Martinus Sint-Jan-Baptist Sint-Antonius van Padua Heilige Simon en Heilige Judas Thaddeus Begijnhofkerk Heilige Elisabeth van Hongarije, Heilige Michael en Heilige Engelen Heilig Hart Sint-Denijs, neogotische kerk M.J. Wolters

Sint-Lieven Sint-Antonius

Sint-Vincentius à Paulo Sint-Theresia van Avila Sint-Coleta Sint-Eligius Sint-Macharius Heilige Amandus en Heilige Jozef Sint-Jozef

Adres Baarledorpstraat, Drongen Emilius Seghersplein, Gent Forelstraat, Gent Gentbruggeplein, Gentbrugge Groot Begijnhof, Sint-Amandsberg

Beleidsoptie te onderzoeken

Heilig-Hartplein, Sint-Amandsberg Kerkdreef 11

te onderzoeken

Ledebergplein, Ledeberg Louis Van Houttestraat , Gentbrugge Maïsstraat 16 Meulesteedsesteenweg Sint-Coletastraat

beschermenswaard als S te onderzoeken

Sint-Eligiusstraat, Gentbrugge SintMachariusstraat Visitatiestraat 2, Sint-Amandsberg Wondelgemstraat

Bescherming

in onderzoek te onderzoeken beschermenswaard als M te onderzoeken

reeds beschermd

te onderzoeken te onderzoeken

OO001241/orgel OO001256/begijnhof als monument, OO001259/begijnhof als stadsgezicht

OO000770/kerk, OO000771/kerkhofmuur met hekken en zuiltjes, OO000774/omgeving kerk en pastorie al stadsgezicht

OO001249/orgel

beschermenswaard als M te onderzoeken beschermenswaard als S te onderzoeken reeds beschermd

OO000004/stadsgezicht omgeving Campo Santo OO003053/kerk

21

Lijst neobarokke parochiekerken Naam Sint-Gerulfus

Adres Drongenplein Drongen

Beleidsoptie reeds beschermd

Bescherming OO000576, OO000579, OO001224

Lijst neoromaanse parochiekerken Naam Evangelische kapel, nu protestantse gereformeerde kerk Parochiekerk SintTheresia van het Kind Jezus Sint-Pauluskerk

Adres Begijnhoflaan 31, Gent

Beleidsoptie reeds beschermd

Bescherming OO000576, OO000579, OO001224

Boomstraat, Gent

Smidsestraat, Gent

Lijst classiciserende barok parochiekerken Naam Sint-Antonius abt

Adres Redersplein

Beleidsoptie

Bescherming OO001248/orgel

Lijst eclectische parochiekerken Naam Sint-Annakerk

Adres Sint-Annaplein 1

Beleidsoptie reeds beschermd

Bescherming OO001226/kerk met inbegrip van het interieur, OO001227/stadsgezicht

22

C. Informatiefiche en waardebepaling 1. Architectuur Aard: nieuwbouw. Stijl: neogotisch. Datering: 1881-1883

Begindatum: 26 juni 1881 Einddatum: 21 oktober 1883 (inwijding). Architectuurtype: basiliek met transept. Torentype: geveltoren, torenspits pas in 1910 toegevoegd. Type: driebeukige basilicale kerk van vijf traveeën, transept van twee traveeën, koor met apsis en twee apsidiolen, uitgebouwde zware vierkante westelijke toren met een aan de noordkant aangebouwde doopkapel. Structuur: de kerk heeft kruisribgewelven Materiaal: baksteen en natuursteen. Oorlog: WO I: glasramen rechterkruisbeuk beschadigd door inslaande bom. WO II: glasraam linkerkruisbeuk beschadigd door beschietingen in 1944. Herbestemming: niet van toepassing. Staat: fase III restauratie rechterdaken en goten gevels, fase IV. Zie rapport Monumentenwacht.

Opmerking: geen

23

2. Interieur Stijl: neogotisch. Staat: zie rapport Monumentenwacht. Meubilair: Neogotisch geheel: hoofdaltaar (1884), preekstoel (1890), koorgestoelte (1897) van Matthias Zens, communiebank uit diens atelier.

24

25

Vier biechtstoelen van Joseph Bauwens.

Schilderwerk van G. Blansaer. Orgel Aangekocht van de paters jezuïeten van Leuven in 1885. Het orgel is van orgelbouwer Charles Anneessens-Meunier. In 1925 bouwde de firma Reygaert een nieuw orgel rond de nog bruikbare stukken van het oude orgel. Het orgel werd tussen 1992 en 1994 volledig hersteld.

26

Ramen In het concept voorzag de architect enkel ‘grisailles’ (glasramen uit kleine stukjes gekleurd glas in een loden zetting). (Nooit geplaatst?). De figuratieve brandglasramen in het koor en de zijkapellen kwamen er door schenkingen tussen 1887 en 1903. Na WO I, in 1922, werden aan de rechterkruisbeuk een glasraam ter ere van de oorlogsslachtoffers geplaatst (huis Ysabie). Aan de linkerkant van de kruisbeuk werd een glasraam geplaatst, ontworpen door Henri Coppejans.

27

Kunstenaars G. Blansaer Gustave Hoste Firma Reygaert

Huis Ysabie Ysabie Achiel (1865 – 1925) OPLEIDING/DIPLOMA: 1914: grote prijs schilderkunst Sint-Lucas Gent. LOOPBAAN: glas- en decoratieschilder te Gent. WERK: Glasramen in HHartkerk te Sint-Amandsberg. VARIA: Lid Gilde van Sint-Lucas en Sint-Jozef. Achiel Ysabie (1865-1925). In ODIS - Database Intermediary Structures Flanders [online] Record Last Modified Date : 6 november 2003. Record no. 17070 Available from World Wide Web: .

Charles Anneessens-Meunier (Ninove, 01/03/1835 – Cannes, 02/02/1903) Orgelbouwer. Officieel start hij pas in 1875. Volgens overlevering had deze firma een eigen gieterij, werden de pianosnaren zelf vervaardigd, enz. Vele andere orgel- en pianobouwers uit het Geraardsbergse doen hier hun eerste ervaring op. (http://users.telenet.be/lieve.verbeeck/Pianos_Belgische_1850_nu.htm) in 1864 gevestigd in Geraardsbergen; bracht in 1893 zijn bedrijf over naar een dubbelvestiging (aan beide zijden van de grens) in Menen (B) en Halluin (F). https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/persoon/7994

Joseph Bauwens Schilder. Geboren in Charleroi in de 19de-20ste eeuw. Kreeg een eervolle vermelding bij de Salon des artistes Français tijdens de Wereldtentoonstelling van 1900. (Geïllustreerd Biografisch Woordenboek der Kunstenaars in België na 1830, Arto, 1991.) Henri Coppejans (Gent, 1883 – 1947) Glazenier, schilder, (houtskool)tekenaar, aquarellist, schilder op keramiek. Broer van Frans Jozef en Karel Lodewijk Coppejans. Opleiding aan Sint-Lucas te Gent, waar hij in 1904 de grote prijs voor schilderkunst behaalde. Realiseerde voornamelijk houtskooltekeningen en aquarellen. Ontwierp glasramen voor kerken en privéwoningen. Werkte o.m. samen met René De Cramer. Na het overlijden van Joseph Casier nam hij in 1925 diens glazeniersatelier over. Glasramen o.m. in de Sint-Bertinuskerk te Poperinge. Was lid van de “Gilde van Sint-Lucas en Sint-Jozef” te Gent. (http://www.www.nobel.be/NL/ART/6214_coppejans_hendrik_henri) Matthias Zens (Eifel, 21/03/1839 – Gent, 03/10/1921) Matthias Zens was een Duitse beeldhouwer. Zijn eerste werk, twee grote Madonna’s voor de kerk van zijn geboortedorp, dateert van 1860. Voor dezelfde kerk maakte hij vanaf 1866 zijn eerste missiekruis, en later ook een neogotisch altaar, heiligenbeelden en een kruisweg.

28

Met een beurs kwam hij in Gent terecht waar hij zijn opleiding kon voltooien in de beeldhouwersschool die toen geleid werd door baron de Bethune, de grote stimulator van de neogotiek in Vlaanderen. Na zijn opleiding vestigde Matthias Zens zich als zelfstandig beeldhouwer in Gent. In de jaren 1870 kreeg hij er zijn eerste grote opdracht, namelijk de binneninrichting van de Sint-Annakerk te Gent. In deze periode werkten er meer dan 100 medewerkers in zijn atelier. Zijn neogotische altaren, communiebanken, kruiswegstaties, missiekruisen, preekstoelen en heiligenbeelden werden wereldwijd gekocht. Rond Gent maakte Zens o.a. beelden voor de kerk van Lembeke, twee biechtstoelen in de kerk van Bevere, een missiekruis in de kerk van Appels, een beeld van de H. Barbara in de kerk van Vlassenbroek. Hoewel hij als Duitser in 1918 uit België werd verbannen, kon hij nadien naar Gent terugkeren. Hij werd in 1921 begraven op het kerkhof van Gent-Mariakerke, waar zijn grafsteen nog altijd te zien is. Eén van zijn leerlingen was de bekende beeldhouwer Aloïs De Beule (1861-1935). (http://www.parochielaarne.be/kerkgebouw/missiekruis.htm)

29

3. Context Ruimtelijke context: met een voorplein. Aard: stad. Locatie: alleenstaand. Oriëntatie: geörienteerd. Staat kerkhof: geen. Bodemarchief: Bijhorend: De pastorie op de hoek van het Heilig Hartplein werd gebouwd tussen 1883-1884, eveneens naar ontwerp van architect Gustave Hoste. (BDEH, 4nd, p. 310). Klooster, school van de zusters van Onze-Lieve-Vrouw Visitatie, opgericht in 1884. Deels bewaard en aangepast bakstenen gebouw met neogotische inslag. (BDEH, 4nd, p. 310). Historische context Tot in de negentiende eeuw was Sint-Amandsberg in hoofdzaak een land- en tuinbouwgemeente. Met de vestiging van industrie aan de stadsgrens en aan de Antwerpse- en de Dendermondsesteenweg ontstond lintbebouwing aan de beide steenwegen. Om te voldoen aan de huisvesting van de stijgende arbeidersbevolking werden tal van beluiken gecreëerd in de buurt van de twee steenwegen. In aansluiting op de nieuw aangelegde burgerwoonwijk op de Heirnis te Gent werd ook de Heirniswijk op het grondgebied van Sint-Amandsberg geürbaniseerd. In het begin van de twintigste eeuw was de wijk vrijwel volgebouwd. Vlakbij, ten noorden van de Dendermondsesteenweg, werd de Heilig Hartkerk in 1877 tot zelfstandige parochiekerk verheven. Tot in 1883, toen de ruwbouw van de nieuwe kerk voltooid was gingen de erediensten door in een houten noodkerk, die op 13 september 1876 erkend werd als succursale kerk. De officiële erkenning van de parochie dateert van 13 januari 1878. De houten noodkerk werd een parochiekerk, die zo snel mogelijk moest vervangen worden door een nieuwe, stenen kerk. Architect Gustave Hoste tekende de plannen. De gemeente Sint-Amandsberg, die in een slechte financiële toestand verkeerde, subsidieerde een gedeelte van de kerk. De kerkfabriek vroeg een provinciale toelage en een staatstussenkomst. Het grootste deel van de kosten moest door de parochie zelf worden gedragen. Om de subsidiëring door de staat te verkrijgen moesten de plannen versoberd worden. Architect Hoste hertekende de plannen, hij schrapte de torenspits met uurwerk en het spitstorentje op de kruisbeuk. De grond op de Machariusheuvel werd geschonken door kanunnik J. Bracq. Omdat de Minister van Justitie de financiële middelen en de borgstelling van de parochie H. Hart als ontoereikend beoordeelde, weigerde hij de bouwvergunning op 14 juli 1880. Architect Hoste snoeide opnieuw in de plannen; Het kerkportaal dat voorzien was in een uitvoering in een speciale witte steen zou in arduin opgetrokken worden; ook alle witte steen aan de buitenkant werd door arduin vervangen. Het beeldhouwwerk en de brandglasramen werden geschrapt. Het Ministerie van Justitie keurde de gewijzigde plannen goed op 5 december 1880. Aannemers waren weduwe Serck en Zonen van de Visserij.

30

Om de kerk van een toren en een binnenafwerking te voorzien stelde de kerkfabriek voor een lening aan te gaan die ze samen met de interesten na 10 jaar zou betalen. De Minister van Justitie keurde dit voorstel af en verleende in plaats daarvan een staatssubsidie, met als voorwaarden dat het geld gebruikt zou worden voor de bepleistering en de beschildering van het interieur en voor de vloeren van de kerk, en niet voor het plaatsen van brandglasramen en een torenspits. De kerk kreeg dus gewoon glas in de ramen en werd afgewerkt met een stompe houten kap. Het bezetten werd toegekend aan de firma J. Dubois uit Roeselare; het beeldhouwwerk aan Matthias Zens. Op 31 juli 1886 kocht de gemeente de grond aan weerszijden van de kerk van kanunnik J. Bracq. Zo ontstond het Heilig Hartplein. De torenspits met torenuurwerk kwam er in 1910. In 1959 vonden opfrissingswerken en schilderwerken plaats. De plannen en het lastenboek werden opgemaakt door broeder Julien van het Sint-Lucasinstituut in Gent. De provincie stelde als voorwaarde voor de subsidiëring dat de grote vlakken geschilderd werden met afwasbare waterverf na het leggen van een isolerende laag. (Informatie uit: Vanderstraeten Frederik, De Heilig-Hartparochie Sint-Amandsberg, 1878-1998). Architecten Gustave Hoste Ontwerper van

Parochiekerk Sint-Michiel Hoogstraat zonder nummer, Bree (Limburg) Parochiekerk Sint-Jozef van Kastel Ganzenberg zonder nummer, Hamme (Oost-Vlaanderen) Postgebouw Kortrijkstraat 42, Tielt (West-Vlaanderen) Belfort en halle Markt zonder nummer, Tielt (West-Vlaanderen) Klooster- en schoolcomplex van de Zusters van het Geloof Ruiseleedsesteenweg 42, Tielt (West-Vlaanderen) Spoorwegstation Stationsplein 16, Tielt (West-Vlaanderen) Onderpastorie Henri D'Hontstraat 21, Tielt (West-Vlaanderen) Architectenwoning Sint-Michielstraat 53, Tielt (West-Vlaanderen) Parochiekerk Heilig Hart Heilig-Hartplein zonder nummer, Gent (Oost-Vlaanderen) Pastorie Louis Schuermanstraat 1, Gent (Oost-Vlaanderen) Sint-Eligiuskerk Oudekerkstraat zonder nummer, Oudenburg (West-Vlaanderen) Parochiekerk Sint-Pieter Kerkstraat zonder nummer, Tielt (West-Vlaanderen) Neogotische pastorie Kerkstraat 9, Bredene (West-Vlaanderen) Parochiekerk Sint-Agnes Dentergemstraat zonder nummer, Deinze (Oost-Vlaanderen) Pastorie Wakkenstraat 19, Dentergem (West-Vlaanderen) Parochiekerk Sint-Niklaas Sint-Niklaasplaats zonder nummer, Veurne (West-Vlaanderen)

31

Egemsdorpsplein Egemsdorpsplein (Pittem) Dekenij van de Sint-Pieterskerk, met ommuurde tuin Ieperstraat 15, Tielt (West-Vlaanderen) Parochiekerk Sint-Amandus Oostrozebekestraat 2A, Ingelmunster (West-Vlaanderen) Sint-Jozefskerk van Donk Brezendedreef zonder nummer, Maldegem (Oost-Vlaanderen) Gemeentelijke begraafplaats Poekevoetweg zonder nummer, Ruiselede (West-Vlaanderen) Klooster De Hoop met wijk- of Poelbergschooltje Poelberg 1, Tielt (West-Vlaanderen) Pastorie Tabakstraat 2, Deinze (Oost-Vlaanderen)

32

D. Evaluatie volgens de waarden vastgelegd in van het Vlaamse decreet E. Bijlagen Bijlage 1: Plannen Deze bijlage toont de plannen van de kerk uit het archief van de Koninklijke Commissie voor Monumenten

Grondplan, 1878.

33

Koor, zijkapellen en sacristieën, 1878, vooraanzicht en dwarsdoorsneden.

Zijaanzicht, 1878.

34

Dwarsdoorsnede, 1878.

Doorsnede op midden- en zijbeuken en op kruisbeuken, 1878.

35

Plan van het koorgestoelte, 1897.

Plan van het koorgestoelte, 1897.

36

Plan van het koorgestoelte, 1897.

Plan van het koorgestoelte, 1897.

37

Toren, 1907.

38

Bijlage 2: lijst kerkelijk patrimonium negentiende eeuw

Lijst kerkelijk patrimonium 19de eeuw Naam

Adres

Deelgemeente

Algemene kliniek Heilige Familie Jezuïeten - voorm. Noviciaat Kasteel de Campagne voorm. Buitengoed van de jezuïeten Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes Zusters Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën van Maria Oudenhove Zusters van Gijzegem Bisschoppelijk paleis

Groenebriel 1 Drongenplein 26-27 Gijzelstraat 12

Drongen Drongen Drongen

Beekstraat Kloosterstraat 6

Drongen Drongen

Lage Lakendreef Bisdomplein 1

Drongen

Bisschoppelijk Seminarie

Reep 1

Broeders van Liefde - Psychiatrisch Instituut 't Strop

Stropstraat 121

Burgerlijk Hospitaal De Bijloke

Godshuizenlaan 2

Dames van het Christelijk Onderwijs - SintPietersinstituut Dominicanen

Koning Albertlaan

Franciscanessen

Leeuwstraat 1

Franciscanessen - Grijze Zusters

Limburgstraat 12

Huis Casier

Sleepstraat 155

Parochiekerk Sint-Stephanus Parochiekerk Sint-Jan-Baptist

Academiestraat 3 Afsneedorp 18

Parochiekerk Sint-Martinus Evangelische kapel, nu protestantse gereformeerde kerk Parochiekerk Sint-Jacobs Parochiekerk Sint-Gerulfus Parochiekerk Sint-Jan-Baptist Parochiekerk Sint-Antonius van Padua Parochiekerk Heilige Simon en Heilige Judas Thaddeus Begijnhofkerk Heilige Elisabeth van Hongarije, Heilige Michael en Heilige Engelen Parochiekerk Heilig Hart Parochiekerk Sint-Denijs, neogotische kerk M.J. Wolters Parochiekerk Sint-Lieven Parochiekerk Sint-Antonius Huis de Hemptinne

Baarledorpstraat Begijnhoflaan 31 Bij Sint-Jacobs Drongenplein Emilius Seghersplein Forelstraat Gentbruggeplein Groot Begijnhof Heilig-Hartplein Kerkdreef 11 Ledebergplein Louis Van Houttestraat Keizer Karelstraat

Sint-Amandsberg Onbepaald Ledeberg Gentbrugge

Parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw-Geboorte Parochiekerk Sint-Bavo Parochiekerk Sint-Theresia van Avila

Mariakerkeplein Mendonkdorp r Meulesteedsesteenweg

Mariakerke Oostakker

Parochiekerk Sint-Amandus Parochiekerk Sint-Antonius abt

Oostakkerdorp Redersplein

Oostakker

Sint-Annakerk

Sint-Annaplein 1

Holstraat

Gent Centrum Sint-DenijsWestrem - Afsnee Drongen Gent centrum Gent centrum Drongen Gent centrum Gent centrum Gentbrugge Sint-Amandsberg

39

Lijst kerkelijk patrimonium 19de eeuw Naam

Adres

Parochiekerk Sint-Coleta

Sint-Coletastraat

Parochiekerk Sint-Eligius Parochiekerk Heilig Kruis, omgeven door kerkhof Parochiekerk Sint-Macharius

Sint-Eligiusstraat Sint-Kruis-Winkeldorp Sint-Machariusstraat

Parochiekerk Sint-Pieters-Buiten

Sint-Pietersaalststraat 84

Instituut Onze-Lieve-Vrouw Visitatie

Rasphuisstraat

Jezuïeten/Sint-Barbaracollege

Savaanstraat 31

Parochiekerk van de Heilige Kerst of Sint-Salvator

Sleepstraat

Parochiekerk Sint-Catharina Parochiekerk Sint-Jozef

Vroonstalledries Wondelgemstraat

Kapucinessen

Keizervest 5

Karmelietessen/Onze-Lieve-Vrouw

Theresianenstraat 9

Klein Sint-Bavo

Biezekapelstraat 2

Klooster en rustoord voor dames van de Zusters van de Onbevlekte Ontvangenis - Apostolinnen Lousbergsinstituut

Sint-Pietersnieuwstraat 115

Maaltekasteel

Kortrijksesteenweg

Onze-Lieve-Vrouw/Voorm. jezuïetenkerk

Posteernestraat

Poortakker/Sint-Aubertus

Oude Houtlei 46

Schipperskapel

Dok-Noord 22

Sint-Antoniusgesticht/Oratorium van de zusters

Sint-Antoniuskaai

Sint-Kwinten

Sint-Kwintensberg 84

Sint-Lucasinstituut

Zwartezustersstraat 30

Deelgemeente

Gentbrugge Oostakker

Wondelgem

Lousbergkaai 89

Zusters van de Eeuwigdurende Aanbidding van het Heilig Sacrament Zusters van Liefde Sint-Lievenspoortstraat Zusters van Liefde van Jezus en Maria - moederhuis Zusters van Liefde van Sint-Vincentius à Paulo

Kiekenstraat

Zwartezusters

Houtbriel 23

Zusters van Onze-Lieve-Vrouw- Presentatie van SintNiklaas Kasteel Claeys Bouüaert Kasteel Slotendries Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes

Langestraat 66

Ledeberg

Mariakerkeplein Onze Lieve Vrouwdreef 1

Mariakerke Oostakker Oostakker

Zusters Kindsheid Jesu/Instituut Onze-Lieve-Vrouw van Onze Lieve-Vrouwdreef 2-4 den Rozenkrans Kliniek Sint-Amandus Antwerpsesteenweg 772 - 776 Sint-Antonius van Padua (Groot Begijnhof)

Oostakker

Sint-Elisabeth van Hongarije, H. Michaël en HH. Engelen Zusters van Onze-Lieve-Vrouw Visitatie Kasteel Delbecque

Sint-Amandsber g Visitatiestraat 3 Beukenlaan 20

Sint-Amandsberg Sint-Amandsberg

Sint-Amandsberg Sint-Denijs-

40

Lijst kerkelijk patrimonium 19de eeuw Naam Salesianen/Instituut

Adres Kortrijksesteenweg 1025

Zuster van Sint-Vincentius ã Paulo/Instituut Sint-Theresia Loofblommestraat 2 Onze-Lieve-Vrouw van Troost ter Warande

Winkelwarande

Deelgemeente Westrem Sint-DenijsWestrem Sint-DenijsWestrem Sint-Kruiswinkel

41

Bijlage 3: Foto’s KIKIRPA

42

43

44

Stadsarchief collectie Storme

45