EEN POLITIEK-SOCIAAL-ECONOMISCHE ANALYSE VAN DE GENTSE VOORGEBODEN, ( )

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE

EEN POLITIEK-SOCIAAL-ECONOMISCHE ANALYSE VAN DE GENTSE VOORGEBODEN, (1482-1545)

Masterproef Nieuwe Tijden Kim Wattyn

Promotor: Prof. Dr. Anne-Laure Van Bruaene

Academiejaar 2008-2009 I

WOORD VOORAF

Eerst en vooral wil ik enkele mensen bedanken die mij geholpen en gesteund hebben met de totstandkoming van deze verhandeling. Mijn dank gaat uit naar mijn promotor prof. Dr. AnneLaure Van Bruaene voor de praktische tips en nuttige opmerkingen. Ook de mensen van het stadsarchief Gent mogen niet vergeten worden. Tijdens de vele uren die ik er doorbracht heb ik steeds in alle rust kunnen werken. Ten slotte wil ik mijn familie en vrienden bedanken voor de aanmoediging, ondersteuning en de nodige ontspanning.

I

INHOUDSTAFEL Woord vooraf

I

Inhoudstafel

II

Lijst met afkortingen

V

Bronnen en literatuur

VI

Probleemstelling

1

Deel I : Politiek

5

1.

De politieke situatie

5

1.1 Maria van Bourgondië

5

1.2 Maximiliaan van Oostenrijk

6

1.3 Filips De Schone

9

1.4 Karel V

10

2. De voorgeboden

26

2.1 De collatie

26

2.2 Voorgeboden in de context van de opstand

27

2.3 Besluit

34

Deel II : Sociaal 1. Inleiding en probleemstelling

35 35 II

2. Pestilentie en “haestige ziecte”

43

3. Wezen en voogden

52

4. De openbare orde en veiligheid

58

4.1 Armenzorg

59

4.2 De herberg en de prostitutie

73

4.3 Veiligheid

81

4.3.1 Verbod op wapens

81

4.3.2 Avondklok

83

4.3.3 Kinderen en jongeren

84

4.3.4 Brandgevaar

88

4.4 Besluit 5. Feesten en processies

89 90

5.1 Sint-Lievensprocessie

90

5.2 Sint-Jansprocessie en Sint- Pietersviering

96

5.3 Processie generale

98

5.4 (Blijde) Intredes

104

5.5 Vastenavond

108

5.6 Steekspelen

115

5.7 Het groot rederijkersfeest van 1539

117

5.8 Besluit

121

6. Zon- en Heiligendagen

122

7. Gokspelen

125

7.1 Loterijen

125

7.2 Dobbelen en kaarten

127

8. Besluit

131

III

Deel III : Economie

133

1. De economische situatie

133

2. Probleemstelling

135

3. De graanhandel

143

4. Levensmiddelen

155

5. Wijn

159

6. Bier

164

7. Vlees en vis

168

8. Pondgeld aan de poorten

174

9. Zout

176

10. De textielsector

176

10.1 De draperie

176

10.2 De tapijtnijverheid

179

10.3 De Gentse lijnwaadmarkt en linnenhandel

180

10.4 De linnen- en tijknijverheid

182

10.5 De twijnnijverheid

183

11. Brandstoffen

188

12. Renten

191

13. Besluit

194

Deel IV : Algemeen besluit

195

IV

LIJST MET AFKORTINGEN

SAG: Stadsarchief Gent jbF: Jaarboek de Fonteine handelingen MGOG: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent

V

BRONNEN EN LITERATUUR Bronnen STADSARCHIEF GENT (SAG) Reeks: 93: „De zevenenveertig registers‟ 93/26 BB: 1482 - 1545 Literatuur ARNADE (P.). Realms of ritual: Burgundian ceremony and civic life in late medieval Ghent. Ithaca (N.Y.), Cornell university press, 1996. ARNADE (P.)”The emperor and the city: the cultural politics of the joyous entry in early sixteenth century Ghent in Flanders”, in: handelingen MGOG (deel LIV), 2000, pp. 65 – 92. BIGWOOD (G.). “Gand et la circulation des grains en Flandre, du XIVe au XVIIIe siècle », in : Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, 4 (1906), pp. 397-460. BLOCKMANS (W. P.). “The social and economic effects of plague in the Low Countries, 13491500”, in: Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, Brussel, 1980 (LVIII), pp. 835863. BLOCKMANS (W.P.) en VAN HERWAARDEN (J.). “De Nederlanden van 1493 tot 1555: binnenlandse en buitenlandse politiek.” In: AGN, 5, Haarlem 1980, 443-491. BLOCKMANS (W.), “De strijd om het overwicht in Europa”, in SOLY (H.) en VAN DE WIELE (J.) ,eds.: Carolus, Keizer Karel V 1500-1558, Gemeentekrediet, 1999, pp. 31-41. BODEN (T.). Armenzorg te Gent, 1600-1640, Gent, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling universiteit Gent), 2002-2003. BOES (J.). “De Lieve. Eerste kunstmatige verbinding tussen Gent en de zee”. In: Bulletijn van de maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, 1929 (37), pp. 7-64. BOONE (M.). Geld en macht: de Gentse stadsfinanciën en de Bourgondische staatsvorming (1384-1453), Gent, 1990. BOONE (M.). Gent en de Bourgondische hertogen, ca. 1384-ca. 1453: een sociaal-politieke studie van een staatsvormingsproces. Brussel, Koninklijke academie voor wetenschappen: letteren en schone kunsten van België, 1990.

VI

BOONE (M.). “Geldhandel en pandbedrijf in Gent tijdens de Bourgondische periode: politieke, fiscale en sociale aspecten” In: Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 1988 (LXVI), pp. 767-791. BOONE (M.) “De Sint-Lievensbedevaart, Bouwsteen van de stedelijke identiteit van Gent (late middeleeuwen en vroeg 16de eeuw)”, in: handelingen MGOG (deel LXI), 2007, p. 105-122. BRAEKMAN (W.L.). Spel en kwel in vroeger tijd: verkenningen van charivari, exorcisme, toverij, spot en spel in Vlaanderen, Gent, Stichting Mens en Kultuur, 1992. CARMICHAEL (A. G.). Plague and the poor in Renaissance Florence, Cambridge, Cambridge University Press, 1986. CARPENTIER (G.). „Vrije‟ tijd? Vermaak en openbare orde te Gent tussen 1545 en 1616, Gent (ontuigegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent) 2007-2008. CHAUNU (P.) en ESCAMILLA (M.). Charles Quint, Libraire Arthème Fayard, 2000. DAMBRUYNE (J.). Corporatieve middengroepen: aspiraties, relaties en transformaties in de 16de-eeuwse Gentse ambachtswereld. Gent, Academia press, 2002. DAMBRUYNE (J.). Mensen en centen: het 16de-eeuwse Gent in demografische en economisch perspectief. Gent, Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde, 2001. DAMBRUYNE (J.). “Stedelijke identiteit en politieke cultuur te Gent”, in: SOLY (H.) en VAN DE WIELE (J.) eds. Carolus, Keizer V 1500-1558, Gemeentekrediet, 2000, pp. 111-121. DAMBRUYNE (J.), “Diepere oorzaken”, in: DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, 1990, pp. 141-156. DAMBRUYNE (J.). “Een doorgewinterde rebel”, in: DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, 1990, pp. 123-140. DAMBRUYNE (J.). “Keizer Karel: meester of knecht”, in: DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, 1990, pp. 156-173. DANNEEL (M.). Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, Leuven, Garant, 1995. DE BROUWER (J.). De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie binnen de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen tussen 1570 en 1795. Tielt, v. 1, 1972. DE BUCK (R.). Van wijn in Gent to Gent in wording. De Gentse wijnhandel tussen 1302 en 1795 en de wordingsgeschiedenis van Gent, Gent, 1995. DECAVELE (J.). “Geboorte te Gent”, in: DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, 1990, pp.13-15. DECAVELE (J.). “Rederijkers”, in: DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, 1990, pp. 8996. VII

DECAVELE (J.). “Stropdragers”, in: DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, 1990, pp. 173 – 180. DECAVELE (J.) en VANNIEUWENHUYSE (J.). Stadsarchief van Gent. Archiefgids, deel I: oud archief, Gent, 1983. DE COMMER (P.). “De Brouwindustrie te Gent, 1505-1622”. In: Handelingen MGOG, XXXV, (1981), pp. 81-114 en 37 (1983), pp. 113-171. DE GEEST (J.). “Chronologie”, in : Carolus, Keizer Karel V 1500-1558, Gemeentekrediet, 1999, pp. 15-24. DE KEYSER (S.). “Dokumenten over de stichting en de inrichting van de armenkamer te Gent (1535 – 1578)”. In: Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, CXXXIV, (1968) DE POTTER (F.). Gent van den oudsten tijd tot heden: geschiedkundige beschrijving van der stad, Brussel, Kultuur en Beschaving, 1975, 8 v. EGGERS (I.), Geschiedenis van de loterijen in de Zuidelijke Nederlanden, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1994, 81 p. FRIS (V.). Histoire de Gand. Bruxelles, Van Oest, 1913, 376 p. GAUVARD (C.). Violence et ordre public au moyen âge. Paris, Picard, 2005, 288 p. GEERTS (K.). De spelende mens in de Bourgondische Nederlanden. Brugge, 1987. GEREMEK (B.). “Criminalité, vagabondage, paupérisme: la marginalité à l‟aube des Temps modernes” in: Revue d‟histoire moderne et contemporaine, XXI (1974), pp. 337-375. GESSLER (J.). “De aloude bedevaart naar St-Lievens-Houtem” In: Oostvlaamse Zanten, 1941 (16), pp. 65-73. HARRISON (M.). Disease and the modern World, 1500 tot the present day. Cambridge, Polity Press, 2004. KOLDEWEIJ (J.). “Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes…”, in: handelingen MGOG, LXI, (2007), pp. 123-148. KORTHALS ALTES (W. L.). De geschiedenis van de gulden, van pond Hollands tot Euro, Amsterdam, Boom, 2001, 203 p. LEMMENS (K.) “Rekenkmunt en courant Geld”, in: Jaarboek 1998 van het Europees Genootschap

voor

Munt-

en

Penningkunde,

uit:

http://www.egmp.nunaar.be/artikels/Rekenmunt.pdf” , geraadpleegd op 08/07/09. LIS (C.) en SOLY (H.) Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa, N.V. Scriptoria, Antwerpen, 1980. VIII

MUCHEMBLED (R.) La violence au village. Sociabilité et comportements populaires en Artois du XVe au XVIIe siècle, Brepols, 1989. MUCHEMBLED (R.). Une histoire de la violence, de la fin du Moyen Âge à nos jours. Paris, Le Seuil, 2008. NIJSTEN (G.). Volkscultuur in de late Middeleeuwen: feesten, processies, en (bij)geloof, Utrecht, Komos-Z en K, 1994, 160 p. PLEIJ (H.). Het gilde van de Blauwe Schuit: literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen. Amsterdam, Meulenhoff, 1983, 329 p. PLEIJ (H.). De sneeuwpoppen van 1511: literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd. Amsterdam, Meulenhoff, 1988, 438 p. PLEIJ (H.). “Gent en de stadscultuur in de Nederlanden”, in: Carolus, Keizer Karel V 15001558, Gemeentekrediet. PULLAN (B.) “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy” In: Past and Present publications. Epidemics and ideas. Essays on the historical reception op pestilence, 1998, Cambridge, University press. RAMAKERS (B.A.M.). Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd, Amsterdam, Amsterdam university press, 1996. REULOS (M.), « Jeux interdits et réglementés » , in: ARIES (P;) en MARGOLIN (J.C.), Les jeux à la Renaissance. Actes du XXII colloque international d‟études humanistes, Parijs, 1982. ROOIJAKKERS (G.). Rituele repertories, volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant, 1559-1853, Nijmegen, SUN, 1994. RYCKBOSCH (W.). “Tussen Gavere en Cadzand: de Gentse stadsfinanciën op het einde van de middeleeuwen (1460-1495)” In: Handelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, Gent, 2007, 344 p. SOLY (H.). “Kroeglopen in Brabant en Vlaanderen” In: Spiegel Historiael, 18de jaargang, nr. 11, 1983, pp. 569-577. TEMMERMAN (G.). De feestcultuur te Gent in de periode 1515-1608, Gent, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1981. THOEN (E.) en DEVOS (I.). “Pest in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de middeleeuwen en de moderne tijden, een status quaestionis over de ziekte in haar sociaal-economische context”, in: Vierde Symposium „Geschiedenis der Geneeskundige Wetenschappen‟. De pest in de Nederlanden: medisch-historische beschouwingen 650 jaar na de Zwarte Dood, Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België, Brussel, 1999, pp. 19 – 44. IX

TLUSY (B. A.). “Drinking, family relations, and authority in early modern Germany.” In: Journal of Familiy History, 29 (2004), 3, pp. 253 – 273. TRIO (P.). “Handel en wandel met een Heilige, Organisatie van en deelnemers aan de laatmiddeleeuwse Sint-Lievensprocessie vanuit de Gentse Sint-Baafsabdij naar Sint-LievensHoutem (tot 1540)”, in: handelingen MGOG (deel LXI), 2007, pp. 83-104. VAN BRABANT (J.). Sint Lieven of Sint Bavo. Aantekeningen bij een groot schilderij, Antwerpen, 1972, in: < http://members.lycos.nl/darcos2/fourdescphotos.html>, geraadpleegd op 10.06.2009. VAN BRUAENE (A. L.). Om beters wille. Rederijkerskamers en de stedelijke cultuur in de Zuidelijke Nederlanden (1400-1650). Amsterdam, Amsterdam University Press, 2008. VANDECASTEELE (M.). “Letterkundig leven te Gent van 1500 tot 1539”, in: jbF, 16 (1966), 3-58. VANDEPUTTE (V.). Bijdrage tot de studie van de pestepidemieën in de Zuidelijke Nederlanden: de pest te Gent 1568-1640, Gent, (onuitgegeven licentiaatisverhandeling) 1986, 245 p. VAN DE WIELE (J.). “Internationale politiek”, in DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, 1990, pp. 19-27. VAN HUMBEECK (J.), « Exploitation et répression des jeux d‟argent en Flandre aux XIVe et XVe siècles », in: Revue d‟histoire du droit, XLVI (1978). VANNIEUWENHYSE (J.), “Beeld van de stad”, in: DECAVELE (J.). Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, pp. 49-65. VAN UYTVEN (R.). “Crisis als cesuur 1482-1494”, in: AGN, 5, pp. 420-435. VERMEIR (R.). Geschiedenis van de vroegmoderne tijd, (syllabus Universiteit Gent), 20052006. VERWIJS (E.) EN VERDAM (J.). Middelnederlands woordenboek. ‟s Gravenhage, Nijhoff, 1882-1919, 11 dl. In 12 v.

Hoorcolleges Universiteit Gent Historische antropologie van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, “Drinkcultuur en sociabiliteit in de vroegmoderne tijd”, door prof. Anne-Laure Van Bruaene, UGent, 22/04/2009.

X

Historische antropologie van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, “De (on)zin van rituelen in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd”, door prof. Anne-Laure Van Bruaene, UGent, 25/02/2009. Historische antropologie van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, “ „Vergeten‟ en „herinneren‟ in de zoektocht naar identiteit. Casus: Twisten via heiligen. De hagiografische „dialoog‟ tussen de Gentse abdijen van St.-Pieters en St.-Baafs, 941-1079”, door prof. Jeroen Deploige, UGent, 18/03/2009. Onderzoeksseminarie Stadsgeschiedenis, “Communaal ideaal en corporatisme: de middeleeuwse stad”, door prof. Marc Boone, UGent, 30/09/08.

XI

PROBLEEMSTELLING De opzet van deze verhandeling is een analyse te maken van de Gentse voorgeboden voor de periode 1482-1545. Hierbij zullen we ingaan op de ordonnanties die in de politieke, economische en sociale sfeer terug te vinden zijn. Met de voorgeboden worden stedelijke ordonnanties bedoeld, een soort politiereglementen zeg maar, die werden afgekondigd door de Gentse schepenen. De voorgeboden die betrekking hadden op de neringen werden vaak samen met de collatie uitgevaardigd. Na 1540, m.a.w. na de de Concessio Carolina gebeurde dit in overleg met de hoogbaljuw. Wanneer de stadsmagistraat de voorgeboden wilde uitvaardigen was zijn uitdrukkelijke instemming vereist.1 In een eerste deel bespreken we de voorgeboden die we kunnen kaderen in de politieke context. Zoals grafiek 2 weergeeft werden er betrekkelijk weinig ordonnanties uitgevaardigd die we onder een politieke noemer kunnen plaatsen. Dit is enigszins verrassend daar het de schepenen waren die de voorgeboden uitvaardigden, zij belichaamden immers de politieke macht in de stad. Daarnaast is in grafiek 2 vooral te zien dat het gedurende de woelige opstandsjaren waren dat deze werden afgekondigd. Kunnen we dit zien in de context van het staatsvormingsproces? Nadat de vorsten de macht van de adel hadden beknot, werden de steden hun volgende doelwit. In de Nederlanden vinden we onder de Bourgondische hertogen voor het eerst tekenen terug van een staatsvormingsproces. Hun Habsburgse erfgenamen zouden deze lijn blijven volgen. Door de territoriale uitbreiding en de introductie van een uitgebreid staatsapparaat dat steunde op de drie voornaamste pijlers namelijk de fiscaliteit, het leger en de ambtenarij, wisten de vorsten hun greep te verstevigen op de geürbaniseerde samenlevingen in de Nederlanden. De steden en in het bijzonder Gent gaven zich echter niet zo gemakkelijk gewonnen, het proces ging dan ook gepaard met verscheidene opstanden tegen de centrale overheid.2

Een volgend onderdeel zullen we wijden aan de voorgeboden die we in de sociale context moeten plaatsen. Deze bevatten echter een brede waaier aan onderwerpen, die vaak niets met elkaar te zien hebben, gaande van de pestilentie over processies tot het verbod op het dragen van 1

J. Vannieuwenhuyse, “Beeld van de stad”, in: J. Decavele, Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, p. 59. – J. Decaevele en J. Vannieuwenhuyse, Stadsarchief van Gent. Archiefgids, deel 1, oud archief, Gent, p. 75 2

J. Dambruyne, Corporatieve middengroepen, pp. 605-608.

-1-

wapens, enz. In grafiek 2 zien we dat het sociale leven een belangrijke plaats innam. Daarnaast valt vooral de stijging op, aan wat is dit te wijten? Bovendien zullen we in het stuk dat handelt over de openbare orde en veiligheid onze waarnemingen proberen toetsen aan de theorie van Muchembled. Hij gaat ervan uit dat het behoud van de sociale orde en veiligheid in de stad één van de absolute prioriteiten was van de stadsmagistraat. Om dit te realiseren werden onnuttigen en marginalen binnen de maatschappij aan een toenemende controle onderworpen en in heel wat gevallen de stad uitgestuurd.3 In zijn studies deed hij voornamelijk onderzoek naar Franse steden, we stellen ons de vraag of zijn these eveneens opgaat voor Gent? Een andere theorie die we zullen integreren in onze verhandeling is het „burgerlijk beschavingsoffensief van Herman Pleij‟. Hij gaat ervan uit dat er rond 1500 een toenemende kloof te bemerken valt tussen een elitecultuur en een volkscultuur. De burgerij, o.a. gerepresenteerd in het stadsbestuur, zal in een toenemende mate volksfeesten inkapselen en/of onderdrukken omdat zij de belangen van de burgerij niet meer dienen. In de plaats daarvan zullen feesten en processies meer en meer worden geofficialiseerd, waarbij de culturele elite instond voor de organisatie ervan.4 We zullen ons de vraag stellen of we deze evolutie eveneens waarnemen in de voorgeboden omtrent feesten en processies.

Als laatste nemen we de „economische‟ voorgeboden onder de loep. Zoals grafiek 2 weergeeft werden er veruit meest voorgeboden hieromtrent uitgevaardigd. Het gaat voornamelijk over de verkoop van allerhande goederen en in het bijzonder voeding. Opnieuw bemerken we een piek rond het jaar 1540. Kunnen we dit zien in relatie met de politieke situatie van dat moment? Het is dan ook onze bedoeling om de belastingen die op de goederen werden geheven te linken aan het staatsvormingsproces.

3

4

R. Muchembled, Une histoire de la violence, de la fin du Moyen Age à nos jours, Paris, Le Sueil, 2008, p. 139. H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511: literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd.

Amsterdam, Meulenhoff, 1988, p. 349.

-2-

Grafiek 1: Totaal aantal voorgeboden: politiek, sociaal, economie

3

Grafiek 2: Totaal aantal voorgeboden: politiek, sociaal, economie

4

DEEL I: POLITIEK

1. De politieke situatie 1.1. Maria van Bourgondië De Bourgondische centralisatie werd een halt toe geroepen met de dood van aartshertog Karel de Stoute, die in januari 1477 bij de slag van Nancy het leven liet. De heersende magistraat maakte zoals gewoonlijk op een dergelijk moment, een grievenlijst over aan de erfenaam Maria van Bourgondië. Wegens haar jeugdige leeftijd -ze was slechts negentien jaar - was zij nog politiek onervaren en werd bovendien onder zware druk geplaatst door de Franse invallen van Lodewijk XI. Hierdoor bevond zij zich niet bepaald in een positie om onderhandelingen met haar onderdanen af te dingen. Het resultaat was het Groot Privilege van 5 februari 1477, een goedkeuring van zowat alle eisen die door de stad en nadien door de Staten-Generaal gesteld werden in opeenvolgende privileges: eerst het stedelijk privilegie voor Gent en vervolgens het algemeen privilegie voor het graafschap Vlaanderen en het privilegie voor landen van herwaarts over. De verworvenheden van de overleden hertog op het vlak van centralisatie werden teruggeschroefd. In Gent werd het regime der drie leden opnieuw heringericht waardoor de ambachten hun traditionele macht terug kregen. Daarnaast werd de Arteveldestad verlost van de strafbepalingen uit de vrede van Gavere.5 In augustus 1477 touwde Maria met Maximiliaan van Oostenrijk, waardoor de centrale staat een nieuwe kans zag om haar macht te versterken. Ondanks enkele successen tegen Frankrijk zorgde de aanslepende oorlog voor een gespannen relatie met de Arteveldestad. De omvangrijke bedes die hiermee gepaard gingen en een aantasting van de algemeen economische belangen vielen bij de Gentenaars in slechte aarde. Vanaf 1480 werd deze spanning steeds verder op de spits gedreven, zo weigerde Gent bvb. nog langer deel te nemen aan de representatieve vergaderingen.6

5

W. Ryckbosch. “Tussen Gavere en Cadzand. De Gentse stadsfinanciën op het einde van de middeleeuwen (14601495).” In: Verhandelingen MGOG, Gent, deel XXXI, Gent, 2007, p. 13 6

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 13

5

1.2.Maximiliaan van Oostenrijk Op 27 maart 1482 verloor Maria van Bourgondië plots het leven als gevolg van een jachtongeval. In het graafschap zorgde dit voor een opvolgingsprobleem, gezien Maria‟s jonge zoon Filips nog maar vier lentes telde. Enkele dagen voor haar dood zou zij nog te kennen hebben gegeven dat het haar wil was dat haar gemaal, Maximiliaan van Oostenrijk, de voogdij over haar kinderen zou krijgen totdat deze meerderjarig werden verklaard. Op 28 april 1482 werden de Staten Generaal door Maximiliaan samengeroepen te Gent om zich tot regent van de Nederlanden te laten benoemen. Het wantrouwen tegenover hem was duideleijk merkbaar, aangezien hij in de poltieke voetstappen van zijn autoritaire schoonvader wilde treden. Hoewel Maximiliaan de Gentenaars enkele toegevingen had beloofd, weigerde Vlaanderen – met de Gentse stadspensionaris Willem Rijm voorop – om zijn regentschap goed te keuren.7 Op 3 mei 1482 werd hij toch erkend als regent, ondanks de tegenstand van Vlaanderen. Meteen na het overlijden van de hertogin hadden de drie Leden van Vlaanderen het bestuur van het graafschap in handen genomen in naam van Filips de Schone.8 Op 12 juli sloten Gent, Brugge en Ieper een eeuwig verdrag van trouw met elkaar.9 Hun positie werd nog versterkt door het feit dat Maximiliaan op 23 december 1482 door Lodewijk XI tot de vernederende vrede van Atrecht werd gedwongen.

Bovendien werden de Drie Leden gesteund door de Franse koning en

sympathiseerden openlijk met hem.10 Wegens opstanden in Utrecht, Luik en Gelre stuurde Maximiliaan aan op onderhandelingen met de Leden. Dit resulteerde in een compromis waarin werd besloten dat een regentschapsraad zou worden opgericht, op 5 juni 1483 werd deze ook effectief ingesteld. Zij was echter een kort leven beschoren, van zodra Maximiliaan er op politiek vlak beter voor zat (de orde in het noorden was hersteld en in Frankrijk werd Lodewijk XI opgevolgd door de dertienjarige Karel VIII), schafte hij de regentschapsraad af (oktober 1483).11 Toch veranderde dit eigenlijk niets in de praktijk, de Drie Leden bleven het bestuur uitmaken. De spanning tussen de aartshertog en het graafschap gaf in de winter van 1484-85 het startsein tot 7

R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, in: AGN, dl. 5, pp. 420- 421. – W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, pp. 13-14. – V. Fris, Histoire de Gand: depuis les origines juqu‟en 1913, Gent, De Tavernier, 1930, p. 138. 8

R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, p. 421. – W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand.” p. 14.

9

V. Fris, Histoire de Gand, p. 139.

10

R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, p. 14. – V. Fris, Histoire de Gand, p. 139.

11

R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494, p. 423. – W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 14.

6

een militaire verovering van Vlaanderen die tegen het voorjaar van 1485 werd afgerond.12 Nadat Brugge en enkele andere Vlaamse steden werden ingenomen moest ook Gent het loodje leggen. In juni werd dit bezegeld met een vrede.13 Uiteindelijk werd Maximiliaan door de Drie Leden erkend als regent en voogd van Filips. De onvrede tussen de Arteveldestad en de aartshertog was verre van bekoeld. Een maand na de vrede deed Maximiliaan zijn Blijde Intrede te Gent, waarbij enkele relletjes met Duitse soldeniers de kop op staken. De wanordelijkheden werden echter gemakkelijk onderdrukt en zeer zwaar bestraft. De stad verloor namelijk alle privilegies die ze in 1477 had verworven, de vrede van Gavere uit 1453 kwam opnieuw op de proppen. Bovendien werd het particularistisch gezinde stadsbestuur vernieuwd naar de wensen van Maximiliaan, een hertogelijke administratie nam de macht op zich.14 Op fiscaal vlak werden de hoge bedebetalingen opnieuw ingevoerd, o.a. om Maximiliaans oorlog tegen Frankrijk te financieren, hoewel deze niet bijdroegen tot militaire successen. Door zijn militaire mislukkingen was zijn prestige ernstig gedaald, bovendien groeide de onvrede over de financiele offers die van de onderdanen werden geëisd.15 In Gent bleef de situatie woelig. Enkele tot dan toe verbannen of gevangen genomen leiders, waaronder Jan van Coppenhole en Adriaan Vilain (van Rasseghem) verschenen terug op het toneel. In de collatie werd het ongenoegen van de ambachten omtrent het hertogelijk gezinde bestuur duidelijk waarneembaar. Dit ongenoegen werd al gauw in de praktijk omgezet en een nieuwe opstand brak uit. De politieke erfgenamen van de eerste regentschapsraad kregen opnieuw de overhand bij de wetsvernieuwing van 4 november 1487. Deze stak van wal met een militaire poging om het Gentse kwartier te veroveren. In het begin bleef het vooral bij een poging, maar in februari 1488 kwam Brugge in het Gentse kamp terecht nadat Maximiliaan er niet in geslaagd was Brugge te bezetten. De opstandigheid verspreidde zich over het hele graafschap, uiteindelijk werd de aartshertog zelfs gevangen genomen in Brugge en tot beduidende toegevingen gedwongen in ruil voor zijn vrijheid. Meteen na zijn vrijlating brak hij echter zijn schijnbeloften, met als gevolg dat zowel Brugge als één van zijn machtigste edelen,

12

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 14.

13

R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, p. 424.

14

R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, p. 425. – W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 14

15

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 14. - R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, p. 425.

7

Filips van Kleef, hem de rug toekeerden.16 Deze edelman ondernam de daaropvolgende maanden samen met de Gentenaar Jan van Coppenhole en gesteund door de Franse generaal Philippe de Crèvecoeur heel wat militaire campagnes tegen de aartshertog. Een bijkomende frustratie voor Maximiliaan was dat er opnieuw een regentschapsraad werd gevormd in naam van zijn zoon, in werkelijkheid lag de macht quasi volledig bij Filips van Kleef en de andere Gentse opstandige leiders. Maximiliaans vader, keizer Frederik III, steunde zijn zoon door Gent te belegeren in mei en juni 1488, deze steun was echter ontoereikend. Heel wat steden sloten zich bij de Gentenaars aan, andere wisten ze te veroveren. Door de gezamenlijke Franse en Vlaamse campagnes hadden de opstandelingen hun weg zelfs tot in Brabant en Henegouwen gevonden. Toen Maximiliaan in februari 1489 naar Duitsland vertrok, liet hij de Nederlanden achter in handen van zijn stadhouder Albrecht van Saksen. Deze slaagde er wel in om de troepen van Filips van Kleef in het nauw te drijven waardoor de strijd in het voordeel van Maximiliaan begon te keren. De beloofde Franse steun aan de opstandelingen was echter veel minder dan verwacht, Karel VIII had namelijk andere zorgen aan het hoofd.17 De jaren 1488 en 1489 werden getroffen door militaire wreedheden, er was sprake van een echte terreuroorlog waarbij er heel wat werd afgebrand en geplunderd. Uiteindelijk kwam het tot een vrede tussen Maximiliaan en de Franse koning, Karel VIII (juli 1489). Dit was een klap in het gezicht van de Vlaamse opstandelingen, gezien zij niet langer konden rekenen op Franse steun. De rebellen maakten geen kans meer tegen het beroepsleger van Albrecht van Saksen. Uiteinelijk kwam het tot een vrede met Maximiliaan, deze werd afgesloten op 30 oktober 1489 en staat bekend als de vrede van Montilz-les-Tours. Hierin accepteerde men het regentschap van Maximiliaan, daarnaast werden de Staten van Vlaanderen bestraft met een zware boete van 300 000 gulden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de ontevredenheid jegens de aartshertog bleef, zeker bij de Gentse vertegenwoordigers die samen met Brugge slechts schoorvoetend de vrede hadden aanvaard. Bovendien waren zij ook gefrustreerd over de nieuwe muntordonnatie die de aartshertog had doorgevoerd. Filips van Kleef weigerde de vrede te aanvaarden en kwam direct aan het hoofd van een opstand die drie jaar zou duren, Gent en Brugge schaarden zich gemakkelijk achter hem.18

16

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 14

17

R. Van Uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, p. 427.

18


8

Maximiliaans stadshouder, Albrecht van Saksen, slaagde er in junuari 1490 in om Damme te veroveren, hierna volgde Brugge. Filips van Kleef stond er samen met Gent alleen voor, totdat de Franse koning zich met het conflict begon te moeien. De zware en dure oorlogsjaren eisten duidelijk hun tol en na jaren van opstanden en onrust, begonnen er in Gent meer en meer stemmen op te gaan voor vrede. Een van deze vredesduiven was Adriaan Vilain, hoewel hij in de opstand van 1487 één van de bezielers van de opstand was geweest. In juni 1490 werd hij in opdracht van Filips van Kleef vermoord, waarschijnlijk speelde zijn vroegere bondgenoot Jan van Coppenhole hier eveneens een belangrijke rol in. De terreuroorlog zorgde ook voor problemen i.v.m. de voedselbevoorrading, met als gevolg dat de prijzen voor levensmiddelen de hoogte werden ingejaagd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de radicaal particularistische fractie in Gent langzaamaan haar politieke macht aan het verliezen was. Toch werd het schrikbewind van Van Coppenhole nog een tijdje gehandhaafd en zou de zware militaire confrontatie zich doorzetten tot juni 1492. Na de verscheidene onlusten in de stad, behaalden de gematigde politiek strekkingen een overwicht. Arend de Clerc won steeds meer aan populariteit en het was dan ook op zijn aanstichten dat de tweelingbroers Van Coppenhole op 16 juni 1492 werden onthoofd.19 Hierop volgden er onderhandelingen met de centrale overheid, met name met Albrecht van Saksen, de Gentse opstand was definitief tot haar einde gekomen. Dit resulteerde in de vrede van Cadzand (29 juli 1492). Deze vrede was weer een soort bestraffing aangezien zij essentieel terug ging op de vrede van Montilz-lez-Tours uit 1489 en op de vernederende vrede van Gavere uit 1453. Opnieuw kwam de benoeming van het stedelijk politiek personeel voor een groot deel terug in handen van de vorst, de Gentse aanspraken op haar kwartier werden sterk ingeperkt, net als het buitenpoorterschap. Op financieel vlak werd er weeral eens overgegaan tot het betalen van een zware boete, ditmaal 72.000 gulden. Op 12 oktober 1492 gaf Filips van Kleef zich samen met het laatste opstandige bolwerk (Sluis) gewonnen. Hiermee werd een periode van oorlog en opstandigheid afgesloten.20 1.3.Filips de Schone In augustus 1493 volgde Maximiliaan zijn vader op als keizer van het Heilig Roomse Rijk en werd Filips – op aandringen van de Staten-Generaal - meerderjarig verklaard en gehuldigd als 19


20

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 16. - R. Van uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, p. 433.

9

landsheer. Filips werd heel anders bekeken dan zijn vader, hij was namelijk de zoon van wijlen hertogin Maria (die het Groot Privilegie had uitgevaardigd) en was bovendien geboren en getogen in de Nederlanden. Bij de inhuldiging van Filips in de diverse landen was de invloed van zijn vader echter niet te miskennen. De nieuwe landsheer bezwoer alleen de rechten, gewoonten en privilegies die zijn voorgangers Filips de Goede en Karel de Stoute ook hadden gedaan, de concessies van zijn moeder werden ongeldig verklaard. Hoewel Filips in andere steden en heerschappen zijn Blijde Inkomst heeft gehouden, heeft hij dit niet gedaan in Vlaanderen. Het was duidelijk dat Maximiliaan Gent wilde vernederen voor haar opstandig karakter. In Gent koos men voor het principe van inhuldiging per procuratie. Uiteindelijk zou Filips pas in 1498 naar Vlaanderen komen.21 Zijn regering werd gekenmerkt als een periode van rust, hij sloot verdragen met Engeland en Frankrijk waardoor de economie en de handel herleefde. Ook op binnenlands vlak was er een gunstig politiek klimaat aanwezig, waarbij de verhoudingen tussen de centrale overheid, de lokale besturen en de onderdanen weer heel wat beter verliepen dan voorheen.22 Filips zou in de Nederlanden vooral een nationale politiek voeren.23 In 1496 huwde hij Johanna van Castilië, wegens een aantal sterfgevallen werd zij de erfopvolgster van de Spaanse vorstenhuizen Castilië en Aragon. Nadat Isabella van Castilië op 26 november 1504 was overleden, liet Filips de Schone zich tot koning van Castilië uitroepen. Ondanks conflicten met zijn schoonvader slaagde hij er toch in om tot koning van Castilië te worden erkend. Kort hierna, in 1506, stierf Filips onverwachts. Aangezien Johanna symptomen van waanzin vertoonde, nam Ferdinand van Aragon, de grootvader van Karel V, het beleid in handen.24 1.4. Karel V (Margaretha van Oostenrijk (1507-1530) en Maria van Hongarije (1531-1555)) Toen Karel V op 24 februari 1500 te Gent in het Prinsenhof werd geboren, koesterden de Gentenaars hoopvolle verwachtingen omtrent de ingeboren prins. De geboorte en de doopplechtigheid werden met een zeer groot feest en veel luister gevierd. Vooral de

21

W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555: binnenlandse en buitenlandse politiek”, in: AGN, 5, p. 443. 22

V. Firs, Histoire de Gand, p. 154. - W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555”, p. 453. 23

P. Chaunu en M. Escamilla, Charles Quint, Paris, Fayard, 2000, p. 49.

24

W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555”, pp. 447- 450.

10

ambachtswereld verwachtte veel van de jonge prins.25 Zes jaar later stierf Karels vader, waarop Maximiliaan zijn dochter Margaretha aanstelde tot regentes van de Lage Landen.26 Toen Karel in 1515 meerderjarig werd verklaard erkende de Staten-Generaal hem als landsheer (5 januari 1515), zodoende kreeg hij het bestuur van de Nederlanden in handen.27 -Karels intrede en het „Calfvel‟(1515):

Tijdens zijn Blijde Intrede te Gent als graaf van Vlaanderen op 24 februari 1515, precies op zijn verjaardag, bleek al snel dat de affectie van de jonge vorst voor zijn geboortestad minder groot leek dan verwacht. Op 4 maart was het de bedoeling dat de jonge Karel de grafelijke eed in handen van de klerk van den bloede zou afleggen.28 Dit eeuwenoud inhuldigingsritueel hield hij echter achterwege en zwoer in de plaats hiervan een nieuwe eedformule die veel minder beperkend was voor de grafelijke macht. Met deze zet liet hij zijn misprijzen blijken over de herhaalde weigering van Gent, sinds 1511, om het aandeel te betalen in de beden die de landvoogdes had gevraagd. De kersverse vorst was dus allesbehalve van plan om de klok terug te draaien.29 De Gentse burgers waren het er over eens dat de eed die Karel had gezworen het verdrag van Cadzand bevestigde. Het duurde niet lang vooraleer oproer de kop opstak. Zo stonden de wevers op het punt een nieuwe overdeken te kiezen, waarbij ze de procedure wensten te volgen zoals die tot 1492 geldig was, m.a.w. geheel autonoom en zonder inmenging van de graaf. Het oproer werd echter snel in de kiem gesmoord door de schepenen, waarbij de voornaamste opruiers werden gearresteerd op beschuldiging van het rondstrooien van leugens en kwaadsprekerij over de vorst en de magistraat. Daarnaast werden ook twee leden van de weverij onthoofd, anderen werden bestraft.30

25

J. Dambruyne, Coporatieve middengroepen, p. 613. – J. Decavele, “Geboorte te Gent.”, in: J. Decavele (ed.). Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, Leuven, Davidsfonds, 1990, p. 13. 26

J. Decavele “Geboorte te Gent.”, p. 14.

27

J. Van De Wiele, ”Internationale politiek”, in: J. Decavele (ed.). Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, Leuven, Davidsfonds, 1990, p. 20. 28

SAG 93/26, register BB, folio 45 r. (3 maart 1515). - J. Dambruyne, “Diepere oorzaken”, in: J. Decavele (ed.). Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, Leuven, Davidsfonds, 1990, p. 146. 29

J. Dambruyne, “Diepere oorzaken”, p. 146.

30


11

Karel was zowel misnoegd over het oproer als over de volgens hem veel te lakse houding van het stadsbestuur wat de bestraffing betrof. Op 11 april vaardigde hij een decreet uit dat expliciet de vrede van Cadzand bevestigde, de Gentenaars gaven deze oorkonde dan ook smalend de naam “het Calfvel”. Het document weidde vooral uit over de verkiezingsprocedure van de twee hoofddekens en de gewone dekens van de ambachten. Alle bestuurders moesten bovendien bij hun ambstaanvaarding voortaan een eed zweren en beloven dat ze de bepalingen van Cadzand steeds zouden naleven en onderhouden. De vorst benadrukte met klem dat het Calfvel neegelegd moest worden in het stedelijk archief van het belfort, het zogenaamde „secreet‟ en werd bovendien geregistreerd in één der stadscartularia, namelijk het Rode Boek. Daarnaast hernieuwde hij wel enkele privileges die Gent reeds van oudsher bezat, o.a. in verband met de graanstapel, de buitenpoorterij, het verbod op het uitoefenen van een ambacht binnen een straal van één mijl rondom de stad en de juridische bevoegdheden van de stad over haar kwartier.31 -De Gentse opstand (1537-1540): Sinds 1515 heerste er een klimaat van koude oorlog tussen keizer Karel en zijn geboortestad, gezien het „calfvel‟ een enorme kaakslag was voor de Gentenaars. Tussen 1515 en 1539 drukten de Gentenaars hun ongenoegen uit door te volharden in hun weigering om de beden te betalen. Een van deze beden, deze van 1537, zou de onmiddelijke aanleiding vormen voor een opstand.32 Het was namelijk zo dat Karels expansiepolitiek in grote mate werd betaald door de Nederlandse onderdanen, de gemiddelde jaarlijkse belastingsdruk in Vlaanderen was bovendien zeer sterk gestegen tijdens zijn regering. In 1537 betoogden de Gentenaars dat Vlaanderen sinds 1515 reeds meer dan zes miljoen gulden aan de keizer had betaald. Voor de Arteveldestad waren de beden telkens een zware dobber, gezien de economie sterk was teruggelopen en het jaarlijks deficit van de staatsfinanciën telkens groter werd. Toch mag men niet voorbij gaan aan de belangrijke graties die de stad werden verleend, waardoor haar aandeel in de bedelast in praktijk (5%) heel wat lager was dan volgens het Transport van Vlaanderen (14%) was bepaald. Het dwarsliggen van Gent kunnen we ook deels toeschrijven aan politieke onwil. Uit dit alles mag worden besloten dat zowel de politieke spanningen binnen de Gentse samenleving, de drukkende

31

J. Dambruyne, “Diepere oorzaken”, pp. 146- 148. - Dambruyne, Corporatieve middengroepen, p. 616.

32


12

fiscaliteit, als de weining rooskleurige toestand van de stadsfinanciën tijdens de eerste helft van de 16de eeuw hebben bijgedragen tot het ontstaan van de Gentse opstand.33 Tijdens de vergadering van de Staten-Generaal in maart 1537 vroeg de landvoogdes een bede van 1.200.000 gulden om zes maanden lang een leger van 30.000 man op de been te houden. Dit geld diende geïnvesteerd te worden in de oorlog tegen Frankrijk.34 Alle Nederlandse gewesten stemden in met de nieuwe belasting, enkel in Vlaanderen, dat één derde van de som moest betalen, waren de meningen verdeeld. De Gentse collatie weigerde in april resoluut om geldelijke steun te leveren aan de centrale regering. In geval van nood was de Arteveldestad wel bereid om soldaten te leveren, eigenlijk was dit vooral een geschikt middel om de talloze werklozen, bedelaars en vagebonden van de straat te houden. De landvoogdes liet echter weten dat ze enkel ervaren beroepssoldaten wilde.35 Op 18 april deelde de Gentse delegatie het collatiebesluit mee aan de afgevaardigen van de steden en kasselrijen van het Gentse kwartier, zodanig dat zij zich naar hun hoofdstad konden schikken. Voor de weigering van de bede beriep de Arteveldestad zich op twee pricipes die waren ontleend aan het vlaamse privilegie van Maria van Bourgondie uit 1477: het unanimiteitsen het minderheidsbeginsel. Volgens deze stelregels kon aan het graafschap geen belasting worden opgelegd, tenzij na een unaniem consent van de vier leden, en kon de meerderheid van de leden de minderheid niet binden. Maria van Hongarije daarentegen beschouwde de bede van 400 000 gulden toch als aanvaard (24 april 1537), gezien de meerderheid in Vlaanderen had ingestemd. Uiteindelijk stemde ze in met de eis in heel Vlaanderen vrijwilligers te werven. De volgende weken trachtte de centrale regering op verschillende manieren om de steden en kasselrijen die zich achter Gent hadden geschaard, te overhalen toch maar te betalen. Het haalde allemaal niet veel uit waarop Maria besloot om onder dwang over te gaan tot de daadwerkelijke inning. Ondanks het feit dat de regentes enkele

toegevingen deed aan de Arteveldestad,

weigerde deze de collatie samen te roepen en de accijnzen te verpachten. Als antwoord hier op liet zij de Gentse handelaars arresteren in de grote Brabantse steden samen met dorpelingen uit de kasselrijen Kortrijk en Oudenaarde die weigerden het aandeel in de bede te betalen. Op 8 33

J. Dambruyne, “Diepere oorzaken”, pp. 148-149.

34

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, in: J. Decavele (ed.). Keizer tussen stropdragers, Karel V 15001558, Leuven, Davidsfonds, 1990, p. 156. 35

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, pp. 156- 157. - W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555”, p. 473

13

augustus 1537 werd de Gentse pensionaris Lieven Blomme naar Brugge gestuurd om er aan de regentes nog maar eens de bedeweigering met het Vlaams Privilegie van 1477 te staven. Maria van Hongarije reageerde hierop door te stellen dat het privilege geen kracht van uitwerking meer had, gezien het reeds in 1485 door Maximiliaan was geannuleerd. Hierop zocht de Arteveldestad steun bij de Leden van Vlaanderen die ingingen op het Gentse verzoek om in naam van de Vier Leden een rekwest aan de landvoogdes te richten betreffende de vrijlating van de gevangenen en de opschorting van de inning van de bede, tot zolang de keizer een uitspraak over de zaak had gedaan. De regentes stemde in met uitstel van betaling en vrijlating van de gedetineerden voor een periode van drie maanden, op voorwaarde dat Gent zijn geschil onderwierp aan een van de hoge justitieraden.36 Na enkele diplomatieke en juridische stappen ging de Arteveldestad op 31 december 1537 uiteindelijk in beroep bij de keizer wegens schending van de Gentse privileges. Als antwoord (in een brief gedateerd op 31 januari 1538) vroeg ook hij de Gentenaren om de bede van 400.000 gulden te betalen en verbood hen om nog langer druk uit te oefenen op de inwoners van hun kwartier.37 Op 17 april 1538 vroeg de landvoogdes een nieuwe bede aan de Staten van Vlaanderen. Om Gent te overhalen beloofde ze de vrijlating van alle gevangenen die geweigerd hadden in de bede van 400.000 gulden bij te dragen. Opnieuw werd dit door de Gentse collatie verworpen, terwijl de raad van Brugge en die van Ieper de bede slechts wilden toestaan indien Gent het voorbeeld gaf, het Brugse Vrije zou akkoord gaan met de beslissing van de andere leden.38 Op 23 september 1538 gaf de landvoogdes opnieuw bevel om te starten met de inning van de bede in het Gentse kwartier. Gentse opruiers en onruststokers trokken daarop van dorp tot dorp om het verzet tegen de bede aan te wakkeren, weliswaar met matig succes. De plattelandsbewoners stonden namelijk onder zware druk van de centrale overheid, aan de ene zijde werden er arrestaties uitgevoerd, aan de andere kant kregen ze beloften over belastingsvermindering. In december 1538 haakte Kortrijk af en besloot het kasselrijbestuur elke vorm van verzet te staken; een goeie maand later volgde de kasselrij Oudenaarde.39

36

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, pp. 157- 158.

37

W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555”, p. 474. - J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, pp. 158-159. 38

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, p. 159.

39


14

Tijdens de collatievergadering van 7 juli 1539 werd het akkoord van de drie leden gevraagd met betrekking tot de verpachting van de accijnzen (assizen) en de andere stadsbelasting voor het komende schepenjaar. Enkel de poorterij ging hiermee akkoord, de kleine neringen en de weverij waren tegen. Tijdens de volgende collatievergadering (23 juli 1539) wensten deze laatsen dat de schepenen zelfs alle uitvoer van eetwaren, inzonderheid graan, verboden. In een bijkomend verzoek aan de schepenen wensten ze dat pensionaris Lieven Blomme en klerk vanden bloede Sebastiaan Dhane uit hun ambt werden ontzet, daarnaast vroegen ze ook nog om alle privileges die in het „secreet‟ werden bewaard, te laten drukken en in het openbaar te laten voor te lezen, ook wat de „koop van Vlaanderen‟ betrof. De „koop van Vlaanderen‟ was een legende die in Gent de ronde deed en die door zeer veel mensen werd geloofd. Dit verhaal waarmee Lieven Borluut, een 67-jarige poorter, op de proppen kwam ging als volgt: lang geleden zou een Vlaamse graaf tijdens een dobbelspel het graafschap aan de graaf van Holland hebben verspeeld, waarop de Gentenaars, op initiatief van een van Borluuts voorvaders, het graafschap hadden teruggekocht. Als dank hiervoor zou de graaf de Arteveldestad voor altijd hebben vrijgesteld van belastingen, dit voorrecht werd vastgelegd in een charter, de zongenoemde “koop van Vlaanderen”. Nu was het zo dat men dit charter maar niet kon terugvinden, net als de grote standaard trouwens, een kostbaar krijgsvaandel waarmee men ten strijde trok. Hierop beschuldigde de menigte de magistraatsklasse ervan het charter te hebben verborgen of verduisterd.40 De wetsvenieuwing van 15 augustus verliep probleemloos, dit in tegenstelling tot de verkiezing van de nieuwe ambachtsbesturen. Zolang de besluiten van de twee laatste collaties niet effectief waren uitgevoerd, weigerden de ambachten de kandidaatstelling. Hun eisen werden nog scherper, waarbij zelfs de aanhouding van alle schepenen van de keure die van augustus 1536 tot augustus 1537 aan het bewind waren geweest, werden verlangd. Als reden werd gesteld dat deze schepenen het besluit van de collatie met betrekking tot de bede van 400.000 gulden in april 1537 niet correct zou hebben meegedeeld aan Maria van Hongarije.41 De ambachten (kleine neringen en weverij) maakten tijdens de volgende collatievergadering op 21 augustus enkele eisen bekend, namelijk de vernietiging van het Calfvel, het verbod van graanexport uit Vlaanderen, het verbod aan de kloosters en de boeren om binnen een kring van 40

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, pp. 160-161.

41


15

drie mijl (i.p.v. één mijl) rond de stad aan handel of nijverheid te doen en de verzegeling en de bewaking van de goederen van de voortvluchtigen. Bovendien moest iedereen die renten had ten laste van de stad kunnen aantonen hoe hij deze had verworven. Ook werd er geëisd dat de drie sleutels van het „secreet‟ voortaan werden toevertrouwd aan de drie ambachtsdekens en dat men een onderzoek zou instellen om de „koop van Vlaanderen‟ en de grote standaard op te sporen. Een andere wens was dat verschillende stadsambtenaren zouden worden ontslagen. Om te besluiten verklaarde de collatie dat men de stad in een staat van verdediging zou brengen, waarbij de stadsversterkingen werden hersteld, de grachten uitgediept en de artilleriestukken uit andere forten naar hun stad werden overgebracht. Om deze stadsverdediging te financieren werden aan de kloosters en rijke burgers gedwongen leningen opgelegd.42 De volksleiders van de opstand behoorden tot de redelijk gefortuneerde burgerij. De ambachtslieden vonden steun bij de „creesers‟, dit waren voornamelijk arme ongeschoolde arbeiders die geen lid waren van de ambachten. Ze werden ingezet om de politieke eisen van de ambachtslieden kracht bij te zetten en de stadsmagistraat en de hoogbaljuw onder druk te zetten. Zelf bezaten ze geen politiek programma, noch politieke inspraak. Uiteindelijk was deze groep redelijk gemakkelijk te manipuleren en te mobiliseren, zeker als men hen op sociaal en politiek vlak wat tegemoed kwam. Om de sympathie van de creesers en de volders te winnen, mochten ze samen met het lid van de poorterij in de collatie zetelen, waardoor ze als het ware een vierde lid vormden.43 Op 23 augustus kwam een dreigende massa samen voor het huis van de hoogbaljuw en eiste dat er direct recht zou worden gesproken over ex-overdeken Lieven Pien. Hij stond terecht voor drie vergrijpen, als eerste zou hij als lid van de Gentse delegatie die in april 1537 naar de landvoogdes was gezonden, de bede van 400.000 gulden hebben goedgekeurd; ten tweede zou hij zijn sleutel hebben geleend om in het „secreet‟ binnen te gaan en als laatste zou hij bouwmaterialen van de stad hebben ontvreemd. Pien werd onder tortuur ondervraagd en uiteindelijk terchtgesteld. Meteen na de executie begaven de hoogbaljuw en de overdekens Jan de Block en Joos vander Haghen zich naar de vergaderlokalen van de ambachtslieden om hen te overtuigen de wapens neer te leggen en terug aan het werk te gaan. Het mocht echter niet baten, ze weigerden uit elkaar te gaan vooraleer alle resoluties van de collatie waren vervuld en 42


43

J. Dambruyne, Corporatieve middengroepen, pp. 622- 623.

16

kondigden een algemene staking af. Onruststokers bleven valse geruchten rondstrooien vooral over het „secreet‟, men wilde koste wat kost de dieven vatten die de standaard en de „koop van Vlaanderen‟ hadden ontvreemd.44 Enkele dagen later verzamelden de leden van de weverij in het Bogardenklooster om het Calfvel te verscheuren, hierop stroomde het volk samen voor het stadhuis waar ze de onmiddellijke vernietiging van het Calfvel eisten. Een bijkomende eis was de aanhouding van de magistraatsleden die een kwart eeuw voorheen de onderwerpingsakte zonder meer hadden aanvaard.45 Toen bleek dat de poorterij een gematigde koers wilde varen, werden op 2 september 400 à 500 creesers naar het predikherenklooster gezonden om de poorters onder druk te zetten zich mede akkoord te verklaren met de vernietiging van het Calfvel‟.46 De collatie besliste daarnaast om geen enkele accijns te verpachten en de goederen van de voortvluchtigen te verkopen ten voordele van de stad. Ook werd er bepaald dat men de nog levende schepenen van 1515 zou gevangen zetten, net als de huidige overdekens Jan de Block en Joos vander Haghen, gezien zij de opstand wilden beëindigen. Als kers op de taart werd beslist de gehate oorkonden uit 1515 en 1531 (het zogenaamde „kleine Calfvel‟) in het openbaar te verscheuren.47 Hoewel de hoogbaljuw de Gentenaars nog had gewaarschuwd voor de reactie van de keizer, werd het Calfvel (op 3 september) uit het secreet gehaald en overgebracht naar het stadhuis. Hier werd het door de drie pensionarissen en vertegenwoordigers van de drie leden in drie stukken werd gesneden. Daarop gooide men de fragmenten in de menigte, die ze herleidde tot duizenden snippers.48 Ook de andere eisen werden omgezet in praktijk, de hoogbaljuw gaf aan zijn sergeanten bevel om de schepenen uit het jaar 1515 in hechtenis te nemen, onder hen behoorden Willem de Wale, raadsheer bij de Raad van Vlaanderen, Jan van Wychuuse, Jan de Vettere en Gillis Stalins; overdeken Jan de Block slaagde erin om ‟s nachts uit de stad te ontsnappen. Tijdens een reis naar Holland, vernam Maria van Hongarije het nieuws over het oproer te Gent. Zij was ten zeerste onthutst en beschikte bovendien nauwelijks over de middelen om een opstand van zulke 44

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, p. 163

45


46

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, p. 163. – J. Dambruyne, Corporatieve middengroepen, p. 624.

47


48


17

omvang te onderdrukken. Het enige wat ze kon doen, was enkele maatregelen treffen om te beletten dat de rebellie zich verder over het graafschap zou uitbreiden. Zo ging ze over tot de opschorting van de inning van de bede op en bracht ze alle kastelen in het Gentse kwartier in staat van verdediging. Intussen had ze haar broer op de hoogte gebracht van de zorgwekkende situatie.49 In het collatiebesluit van 17 september werden een aantal nieuwe eisen geformuleerd, zo moesten alle schepenen die sinds 15 augustus 1539 waren aangesteld worden ontslagen en vervangen, omdat sommige wethouders uit de stad waren gevlucht en vooral omdat ze bij hun benoeming een eed hadden gezworen die inging tegen de Gentse privileges. De schepenen en ambtenaren zouden voortaan een nieuwe eed zweren, waarin geen melding werd gemaakt van de vrede van Cadzand. Daarnaast werd beslist de gevangen schepenen Jan van Waesberghe, Lieven Lammens, Lieven Donaes en Joos Seys aan de tortuur te onderwerpen en alle stadssergeanten uit hun ambt te ontzetten en andere in de plaats te benoemen. Op vlak van verdediging zou men nieuwe artillerie en munitie aan schaffen. De vierentwintig namen van de voortvluchtigen werden aan alle poorten van de steden van het Gentse kwartier gespijkerd. Hierop stond te lezen dat men een gigantische premie van 600 gulden zou ontvangen als men één van de voortvluchtigen kon uitleveren.50 Naast deze bepalingen werden ook enkele sociale maatregelen doorgevoerd, het comité der negen kreeg opdracht elke week een lading van twee graanschepen in te kopen en het graan zonder winst aan de ingezetenen te verkopen. Het was duidelijk dat de collatie gedurende deze periode de macht in handen had, ze deed hier zelfs nog een schepje bovenop door de bewegingsvrijheid van de magistraat wat aan banden te leggen.51 De volgende dag, op 18 september, deed de hoogbaljuw aan Maria van Hongarije zijn relaas uiteen over de beslissingen van de collatie en over de gespannen toestand in de stad. Hierop stuurde zij enkele onderhandelaars naar Gent om er met de hoogbaljuw en de gegoede burgers een oplossing uit te werken. Toen de onderhandelaars in Gent aankwamen stootten ze op de ambachtsgilden die de Vrijdagmarkt gewapend hadden bezet. Ze meldden dat ze de opdracht

49


50


51


18

hadden gekregen om enkel de voortvluchtige schepenen te vervangen. Dit viel niet in goede aarde, waarop het volk de afzetting van alle dertien schepenen van de keure bleef eisen.52 Om de gemoederen te bedaren, adviseerden zowel de twee gezanten als de hoogste regeringsvertegenwoordigers te Gent zelf, de landvoogdes om over te gaan tot een volledige wetsvernieuwing die de vrede van Cadzand verwierp en alle Gentse privileges herstelde. Na enkele dagen ging ze akkoord, maar vermeldde dat dit onder dwang was gebeurd en om groter onheil te vermijden (26 september 1539). Twee dagen later werd het nieuwe schepenen kiescollege geïnstalleerd, waarbij verschillende kopstukken, waaronder Lauren Claeys, Lieven d‟Herde, Gillis de Wilde en Mathieu van Deynse een politiek mandaat kregen. Van de ambachten werd verwacht dat zij onmiddellijk weer aan het werk zouden gaan.53 Naast de oud-schepenen van de keure, werden nu ook deze van gedele van 1536-37 beschuldigd wegens het akkoord gaan met de bede van 400 000 gulden. De meeste van deze oud-schepenen hadden de bui al zien hangen en waren reeds gevlucht, toch kon men er vijf aanhouden. Vervolgens wenste de collatie dat ook de hoogbaljuw, net als de magistraat, de nieuwe eed aflegde. Hij weigerde echter op uitdrukkkelijk bevel van de landvoogdes en vluchtte uit Gent. Midden oktober werden de nieuwe overdekens en ambachtsdekens volledig autonoom door de neringen verkozen, ook zij zwoeren de nieuwe stadseed. Tijdens de collatievergadering op 11 oktober werd er beslist om de inkomsten van de landvoogdes te blokkeren, net zolang totdat alle voortvluchtigen die zich in haar entourage bevonden waren uitgeleverd. Daarnaast wenste de collatie een streng toezicht op het onderhoud van de graanstapel en besloot garnizoenen te leggen in verscheidene kastelen.54 De aanhoudende beroering in Gent werd nog maar eens aangewakkerd toen oud-schepen Jan van Waesberhge in de stadsgevangenis was overleden. Een woedende massa vroeg de schepenen waarom ze over het lijk van de schuldige geen rechtspraak hadden gedaan. Ook in verschillende steden van het Gentse kwartier ontstonden er onlusten en nam de rebellie gevaarlijk proporties aan, voornamelijk in de twee grootste steden Oudenaarde en Kortrijk. Toen men in Gent het bericht had ontvangen dat de landvoogdes troepen bijeen had gebracht, nam de stad een hele

52


53


54


19

reeks verdedigingsmaatregelen.55 Zo werd in de collatievergadering van 20 oktober beslist dat men artilleriestukken op de torens, poorten en versterkingen van de stad zou plaatsen en dat men tweeduizend pieken zou aanschaffen.56 Ook moesten alle baljuws en burgemeesters van het Gentse kwartier hun volk in paraatheid brengen, door „huerlieder volc te dismierene ende alle de gaten te besluutene met draeyboomen‟. Daarnaast besliste de collatie nog om de waarde van het geld te verhogen, dit in weerwil van de muntordonnanties van de vorst. Op deze manier probeerde men een oplossing te bieden voor de belabberde financiële toestand van de stad.57 Op 13 oktober 1539 stuurde de landvoogdes een brief naar de keizer waarin zij uitvoerig verslag deed over de opstand en erop aandrong om zo snel mogelijk naar de Nederlanden te komen. Karel stuurde alvast Adriaan van Croy, graaf van Roeulx en gouverneur van Artesië voorop, om de gemoederen wat te bedaren. Eind oktober arriveerde hij in de Arteveldestad met de brieven van de keizer op zak. In zijn toespraak gericht tot de magistraat en de afgevaardigden van de drie leden (op de collatiezolder), herinnerde hij de Gentenaars er aan hoe zwaar ze in het verleden waren gestraft voor hun rebelsheid. Hij wenste dat de rechtspraak zo spoedig mogelijk terug in de handen van de baljuw en de schepenen zou keren. Ook pleitte hij ervoor dat men de wapens zou neerleggen en terug aan het werk zou gaan en dat de accijnzen zouden verpacht worden, zodanig dat Gent opnieuw over inkomsten zou beschikken. De gezant wist grote verdeeldheid te zaaien; de magistraat , de poorterij en de gematigde vleugel van de kleine neringen stelden voor dit voorstel te aanvaarden en de opstand te beeindigen, dit in tegenstelling tot radicalere strekking waartoe de weverij, enkele ambachten en de creesers behoorden.58 De verdeeldheid jegens van Croy werd nog gevoed door het gerucht al zou hij zijn instructie niet uit Spanje hebben gekregen, maar uit Brussel, namelijk van de hoogbaljuw van Gent en andere voortvluchtigen. Zo kon de gematigde strekking maar op het nippertje verhinderen dat de graaf van Roeulx gevangen genomen werd; na een incident op de Vrijdagmarkt beloofden de poorterij en vier ambachtsgilden (de vleeshouwers, de vrije schippers, de meerseniers en de wolwevers) hem te zullen beschermen moest dit nodig zijn. Bovendien weigerden ze de creesers nog langer de toegang tot de collatie en reserveerden de volgende bijeenkomst uitsluitend voor poorters en 55

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, pp. 167-168.

56


57


58

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, p. 169. - W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555”, p. 475.

20

ambachtsdekens. De radicalen voelden zich verontwaardigd en trokken eveneens gewapend naar de Vrijdagmarkt. Tot een fysieke confrontatie kwam het niet, het bleef beperkt tot een woordenwisseling. Een gevolg was wel dat de wolwevers van de meer gematigde zijde overliepen naar het radicalere blok.59 Begin november werd er vergaderd omtrent de verpachting van de assizen. Het comité van negen, dat met de stadsfinancien belast was, stelde aan de collatie voor om de verpachting te laten doorgaan gezien de slechte financiële toestand van de stad. De kleine neringen gingen hiermee akkoord, dit in tegenstelling tot de weverij, de poorterij was nog aan het beraadslagen. Zoals vermeld kregen de creesers geen toegang meer tot de collatie en drukten dan ook hun ongenoegen uit. Door de tussenkomst van de weverij werden zij toch toegelaten. Onder druk van de creesers bepaalden de poorters om de assizen enkel maar te verpachten, als eerst alle vorige besluiten van de collatie waren uitgevoerd. Daarnaast drong ze aan op de spoedige ondervraging en bestraffing van de gevangengen en de verkoop van de goederen van de voortvluchtigen. Voorts werd er beslist om de werkklok stil te leggen todat alle resoluties van de vorige collatiezittingen waren uitgevoerd. Verder dat de hoogbaljuw en de schepenen zich niet meer mochten richten naar de Vrede van Cadzand en dat zij jaarlijks op 15 augustus de stedekiezers en het comité van de negen zouden aanstellen. Bovendien zouden de ambachtsdekens voortaan zonder inmenging van de magistraat in hun eigen vergaderlokalen worden verkozen.60 Zoals beslist, luidde de werkklok de volgende dag niet, dit tot frustratie van de creesers, aangezien deze niet mochten werken en zo hun brood niet konden verdienen. Ze begaven zich naar de kloosters en de huizen van de rijke burgers, waar ze hun ongenoegen spuiden, met als gevolg dat deze zich bedreigd voelden en zich vastbesloten aan de kant van de vorst stelden. 61 Vier dagen later, op 8 november, werd er opnieuw een collatievergadering georganiseerd, ditmaal traden de poorterij en de weverij het standpunt van de kleine neringen bij en besloten „dat alle assijzen van nu voortan gaen zullen ende cours hebben, ghelijc zij in dese jaerschaere ghedaen hebben.‟62 Tijdens de vergadering werd eveneens besloten om de werkklok terug in te stellen. De radicale fase van de opstand leek voorbij. De rebellenleiders slaagden er niet meer in 59

J. Dambruyne, Corporatieve middengroepen, p. 633. - J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, p. 169.

60


61


62

SAG 93/26, register BB, folio 253 r. – v. (8 november 1539).

21

om de opstand nieuw leven in te blazen. De gevangenen die voor kort nog voor hun leven vreesden werden eind november terug vrijgelaten. De meeste ambachtslieden gingen terug aan het werk, behalve de smeden, de molenaars, de kleermakers, de tapijtwevers en de weverij die tot 31 januari 1540 in hun ambachtshuizen de wacht bleven houden.63 Nadat in Gent het nieuws bekend was geraakt dat de keizer naar de Arteveldestad op komst was, liet zijn zuster, Maria van Hongarije, op 11 november in iedere parochiekerk een plechtige processie organiseren om de keizer gelukt te wensen bij zijn reis.64 Deze reis maakte Karel dwars door Frankrijk, hij had zich namelijk verzoend met zijn aartsvijand en deze laatste had hem gulhartig toegestaan om door zijn land te reizen. Bovendien spoorde hij Karel zelfs aan om de Gentenaars streng te straffen voor hun rebelsheid.65 Op 11 januari vertrok een twaalfkoppige delegatie uit Gent om de keizer tegemoet te reizen tot in Valenciennes, hier beloofde de vorst dat hij de Arteveldestad binnenkort zou bezoeken, dit gebeurde op 14 februari.66 Vooraleer Karel zijn intrede deed in Gent, had de Duitse infanterie reeds de Vrijdagmarkt bezet en werden kanonnen opgesteld op de straten die op het plein uitkwamen. Tijdens zijn intrede werd de vorst vergezeld van zijn zuster Maria van Hongarije en talrijke wereldlijke en geestelijke hoogwaardigheidsbekleders. De stoet zag er, door de aanzienlijke troepenmacht vrij imposant en vreesaanjagend uit en begaf zich uiteindelijk naar het Prinsenhof waar de keizer samen met zijn gevolg zijn intrek nam. De troepen werden verdeeld over de verschillende stadswijken, in het prinsenhof zelf bleef het enkele dagen vrij stil en de Gentenaars raakten ervan overtuigd dat ze enkel bestraft zouden worden met een boete, ze durfden het zelfs aan om een verweerschrift in te dienen (16 februari) wat er op neer kwam dat hun privileges en vrijheden werden behouden. Het zou echter ijdele hoop zijn, de dag erna werd een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de vijfentwintig voornaamste volksmenners, een zeventiental heeft men kunnen aanhouden en gevangen zetten, de overigen waren voortvluchtig. Enkele dagen later, op 20 februari, werden de

63


64

J. Dambruyne, “Keizer Karel: meester of knecht”, p. 172 - SAG 93/26, register BB, folio 253 v. (11 november 1539). 65

J. Decavele, “Stropdragers”, in: J. Decavele (ed.). Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, Leuven, Davidsfonds, 1990, p. 173. 66


22

schepenen bevolen om een nieuwe eed te zweren, dit volgens de bepalingen van de vrede van Cadzand en de bevestiging ervan in het Calfvel.67 Op zijn veertigste verjaardag, op 24 februari 1540, liet de keizer de stadsmagistraat voor zich verschijnen. De procureur-generaal van de Grote Raad van Mechelen klaagde hen majesteitsschennis aan en verklaarde dat ze hun lijf, goed en alle privileges hadden verspeeld. De schepenen, die hevig onder de indruk waren, kregen tien dagen tijd om hun verdediging voor te bereiden. Op 6 maart boden de schepenen hun verontschuldigingen en spijt aan, maar waren echter zo onhandig om steeds maar over hun privileges en de slechte regering, waaronder het land tijdens de afwezigheid van de keizer geleden had, te beginnen. De tegenpartij wees echter op hun lef en arrogantie en de keizer besloot om doeltreffende maatregelen te treffen zodanig dat Gent voor eens en voor altijd getemd zou zijn. Op 17 maart werden de achtst belangrijkste rebellen onthoofd, waaronder zich o.a.overdeken Lieven d‟Herde, Laurent Claeys, Lieven Hebscap en de advocaat Simon Borluut bevonden, hun lijken werden verminkt en de hoofden op staken gespiest om buiten de Muidepoort te worden tentoongesteld.68 Op de 29ste van diezelfde maand deelde de keizer in het Prinsenhof zijn besluit mee. Voor de Gentenaars die geknield voor zijn voeten zaten liet hij de strafbepaling voorlezen. Het verdict luidde: schuldig aan trouweloosheid, ongehoorzaamheid, verdragschending, opruiing, muiterij en majesteitsschennis; als straf werden ze al hun privileges, vrijheden en costuimen ontnomen. Daarnaast werden ze geboden al hun stadscharters aan de vorst uit te leveren. Bovendien werden ook alle goederen van de stad en van de ambachtsgilden geconfisqueerd. Karel V behield zich verder het recht om te beslissen welke torens en vestingsmuren zouden worden afgebroken om gebruikt

te

worden

bij

het

optrekken

van

een

dwangburcht,

het

zogenaamde

„Spanjaardenkasteel‟. Naast haar aandeel in de geweigerde bede van 1537, kreeg de stad een zware boete opgelegd van 150.000 carolusgulden en een jaarlijkse rente van 6.000 gulden, terwijl de rente van 3.300 gulden die de vorst jaarlijks aan de stad schuldig was, werd geannuleerd. Bovendien dienden alle burgers die tijdens de troebelen gedwongen leningen hadden meoten toestaan, schadeloos te worden gesteld. In april werden grote delen van de Sint-

67

J. Decavele, “Stropdragers”, pp. 173-174.

68

W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555”, p. 475 - J. Decavele, “Stropdragers”, p. 174.

23

Baafsabdij afgebroken om plaats te maken voor een dwangburcht, het zogenaamde „Spanjaardenkasteel‟.69 Op 30 april 1540 werd de Concessio Carolina uitgevaardigd. Deze nieuwe grondwet hervormde grondig de politieke en juridische instellingen, privileges en de economische en sociale structuur van de Arteveldestad. De concessie zou tot het einde van het ancien regime van kracht blijven. Gent werd beroofd van alle zelfbestuur en van een groot deel van zijn macht over het Gentse kwartier.70 De collatie, die een belangrijke rol speelde in het bestuur van de stad en tijdens de opstand, werd hervormd wat haar beslissingsmacht en indeling betrof. De indeling in drie leden werd afgeschaft en ze werd een vergadering van wijknotabelen die werden aangesteld door de baljuw en schepenen. Ook de schepenen werden niet meer verkozen uit de Drie Leden. Bovendien waren het voortaan gevolgmachtigden van de vorst die hen aanstelden. Dit had als gevolg dat vooral personen uit de patricische en bezittende families voortaan in de schepenbank zouden zetelen. Eveneens werden hun bevoegdheden op vlak van het uitvaardigen van verordeningen, het uitspreken van verbanningen en de rechtspraak over burgers buiten de stad, aanzienlijk beperkt. De ambachten hebben na de opstand zeer zwaar betaald voor hun opstandigheid. Ze werden herleid tot eentwintig groeperingen en verloren hun politieke macht. Bovendien werd hun zelfbestuur beknot en werden hun oversten gekozen door de schepenen en de baljuw. De toegangsdrempel tot het meesterschap werd voor buitenstaanders enorm verlaagd, waardoor de ambachten overspoeld werden met nieuwe meesters zonder erfelijk statuut. Daarnaast werden alle bezittingen van de ambachten, zoals ambachtshuizen, banieren, archivalia, renten, enz. geconfisceed om de corporatieve identiteit zoveel mogelijk aan te tasten.71 Ook het poorterschap werd gewijzigd, doorheen de jaren was het poorterschap quasi erfelijk geworden, met de concessie zou het volstaan om één jaar in Gent te hebben gewoond om dit voorrecht automatisch te verwerven. Aan het systeem van poorters die niet in de stad zelf woonden, de zogenaamde hagepoorters of buitenpoorters, werd een eind gemaakt.72

69

J. Decavele, “Stropdragers”, p. 175.

70


71

J. Dambruyne, Corporatieve middengroepen, p. 634.

72

W.P. Blockmans en J. Van Herwaarden. “De Nederlanden van 1493 tot 1555”, p. 475. - J. Decavele, “Stropdragers”, pp. 177. – 178.

24

Als kers op de taart werd de rebelse stad bestraft met een publieke vernedering. Op 3 mei vertrok een stoet vanaf het stadhuis richting het prinsenhof. De schepenen, alle stadsambtenaren, dertig notabele poorters, de deken van de weverij en de vertegenwoordiger van de overdeken liepen blootsvoets en waren gekleed in een zwarte tabbaard; daarop volgden driehonderdachttien leden van de kleine neringen en vijftig wevers, de stoet werd gesloten door vijftig „creesers‟, die enkel gekleed waren in hun hemd en met de strop om de hals, als teken dat zij de galg hadden verdiend. Ze moesten neergeknield de genade en vergiffenis van de keizer en de landvoogdes afsmeken.73

73


25

2. De voorgeboden In de grafiek van het totaal aantal voorgeboden is een stijging te bemerken in de jaren 1480 en de jaren 1539-1540. Is het zo dat de Gentse opstanden hier voor iets tussen zitten? 2.1. De collatie De collatie fungeerde als een soort gemeenteraad of als een overkoepelend overlegorgaan van de drie leden. Zij bestond uit een tiental poorters, de overdeken en de dekens van de kleine neringen, de deken en de tientallen gezworenen van het wolweversambacht, de dekens van de vijf kleinere draperieambachten en de stadsmagistraat; het was deze laatste die de vergadering samenriep. De taak van de collatie bestond voornamelijk uit de controle van de stadsfinanciën, bovendien stemde zij ook in over de vorstelijke beden. Ook wat politieke en juridische zaken betrof, had zij heel wat macht gezien haar advies bindend was. Binnen de collatie bezat ieder lid één stem, voor de goedkeuring van een voorstel moest men minstens een tweederde meerderheid bekomen.74 We zagen reeds bij het onderdeeltje over de politieke situatie dat de collatie een zeer belangrijke rol speelde tijdens de opstand (1537-1540), niet verwonderlijk gezien bovenstaande taken en functies. Tijdens de opstand maakten niet enkel de poorters, de kleine neringen en de draperieambachten deel uit van deze vergadering, maar kregen ook de „creesers‟ in 1539 toestemming om deze bij te wonen. Met de Concessio Carolina werd haar beslissingsmacht en indeling gewijzigd.75 Heel uitzonderlijk is er in de voorgeboden sprake over een collatiebesluit, meestal gaat het dan om economische maatregelen, zoals de verkoop van een bepaald goed. Maar het is vooral in 1539 dat de collatie op de voorgrond treedt in onze bronnen. In vijf voorgeboden is er sprake van een collatievergadering die men dezelfde dag of de dag erop zal organiseren waarbij er aan de leden wordt geboden om de vergadering bij te wonen. In vijf andere voorgeboden uit 1539 wordt er melding gemaakt van een collatiebesluit, deze hebben allemaal betrekking op de opstand. Vanaf (eind) augustus kende de opstand haar radicaalste fase, het is dan ook niet verwonderlijk dat we vanaf begin semptember verwijzingen naar de collatie terugvinden. Het laatste voorgebod drukt het einde van deze radicale fase uit, toen de accijnzen opnieuw werden ingesteld en verpacht.

74

J. Dambruyne, “Stedelijke identiteit en politieke cultuur te Gent”, p. 115.

75

J. Dambruyne, coporatieve middengroepen, pp. 622- 623.

26

COLLATIE voorgeboden collatievergadering collatiebesluit 02/09/1539 x 17/09/1539 x 22/09/1539 x : voortvluchtigen aangeven x : vreemdelingen en 'ruters van orloghen' 12/10/1539 verboden om overlast/geweld te plegen 13/10/1539 x : graanstapel; exportverbod graan 20/10/1539 x x : verbod op 'ruuthede'; stad in 21/10/1539 paraatheid brengen 03/11/1539 x 05/11/1539 x 08/11/1539 x : terug instellen accijnzen

2.2. Voorgeboden in de context van de opstand Hoewel we onderstaande opdeling niet hebben gemaakt in functie van de opstanden, valt het op dat heel wat categorieën wel in hun context moeten gezien worden. Zo vinden we drie voorgeboden terug waarin het verboden wordt om slechte informatie en geruchten onder het volk te verspreiden. Het voorgebod uit 22 augustus 1492 gaat over diverse ingezetenen en vreemden die dagelijks naar oorlogssteden trekken, zoals vermeld waren nog enkele steden verwikkeld in de oorlog tegen Maximiliaan. Wanneer zij terug in Gent zijn verspreiden ze „quade maren ende tidinghen‟ onder het volk, met als doel tweedracht binnen de stad te zaaien. Daarom wordt er geordonneerd dat men eerst toestemming moest krijgen van de hoogbaljuw om naar deze steden te trekken. Ook personen afkomstig uit dergelijke steden die Gent binnenkwamen, moesten zich onmiddellijk aangeven bij de baljuw.76 In de tabel zien we ook in het jaar 1539 enkele ordonnanties hieromtrent terug. Tijdens deze opstand (1537-1540) tierden de geruchten welig, wat voor oproer en commotie zorgde. De stadsmagistraat wilde hier paal en perk aan stellen door het verspreiden van valse geruchten te verbieden, tenzij dat men „zijnen segghene weet te nomene.‟ In de voorgeboden heeft men het vooral over „dijverssche uutlandtsche ende vremde

76

SAG 93/26, register BB, folio 18 v. (22 augustus 1492).

27

ghesellen‟ die zich hier schuldig aan maken. Alle vreemde lieden worden daarom verplicht om de stad meteen te verlaten.77 Niet enkel het verspreiden van valse geruchten werd verboden om de orde en vrede binnen de stad te bewaren, vaak verbiedt men ook zaken die aanleiding kunnen geven tot twisten, zo werd het volgende in 1486 uitgevaardigd: „omme dieswille dat heere ende wet te vullen gheinformeert zijn, dat eeneche subtyle persoenen by hueren subtylheden ende quaetheden diecwil poghen ende huer besten doen schamel ghesellen van cleender verstandenessen te bringhene omme up tel van wapeninghen te makene oft helpen makene binnen deser stede, ter bedervessen van hemlieden ende ter groeter onghenoughen vanden goeden insetenene […].‟78 In augustus 1492 werd een voorgebod uitgevaardigd „ten onderhoude vande payse alhier uutghelesen‟. Er wordt aan iedereen verboden om iemand anders te verwijten of te blameren met dicht of met zang, zowel in het openbaar als in het geheim „ter causen van zaken voorleden, concernerende den gheschillen, onghenouchten ende differenten.‟ Ook werd men verboden „eeneghe roupen te ghevene binnen deser stede, bi daghe of bi nachte up gherekent te zijne infracteur van payse.‟ Personen die „over dander zide ghezijn hebben‟ en de stad binnenkomen, moesten binnen drie dagen voor de schepenen verschijnen waar ze een belofte en eed moesten afleggen „achtervolghende den tractate van payse.‟ Personen die van doodslag waren beschuldigd of andere criminele feiten hadden gepleegd, moesten binnen drie dagen uit de stad vertrekken. Idem wat betreft degene die niet instemden met de vrede.79 Hoewel de vrede van Cadzand een einde maakte aan de Gentse opstand, blijkt uit het voorgebod dat er nog heel wat commotie en ongenoegen was in de Arteveldestad, ondanks de ordonnanties vanwege de stadsmagistraat. Eigenlijk is dit niet zo verwonderlijk gezien de vrede eigenlijk een bestraffing was voor de Gentenaars. Opnieuw zien we dat ook tijdens de andere opstand voorgeboden hieromtrent werden uitgevaardigd. Zo was het verboden om bendes te vormen, iemand te irriteren, verwonden of te verwijten, ook mocht men geen aanleiding geven tot twist of gevecht. Als straf werd men uit de stad verbannen.80 Ook na het beëindigen van deze opstand rees er nog wat beroering in de stad, 77

SAG 93/26, register BB, folio 250 r. (24 augustus 1539). - SAG 93/26, register BB, folio 251 v. – 252 r. (8 oktober 1539). 78

SAG 93/26, register BB, folio 7 v. (16 september 1486).

79

SAG 93/26, register BB, foliko 18 r. (12 augustus 1492).

80

S SAG 93/26, register BB, folio 254 r. (24 december 1539). - SAG 93/26, register BB, folio 255 v. – 258 v. (9 februari 1540). - SAG 93/26, register BB, folio 274 r. (21 juli 1540).

28

onder andere tussen de ingezetenen en degene die door de keizer „in zijne affairen te weercke‟ werden „ghestelt‟.81 In een drietal voorgeboden is er sprake van krijgsknechten en vagebonden. In een collatiebesluit uit 1539 werd er bepaald „dat indien eeneghe ruters van orloghen, vremde ghezellen, ofte andere ledichganghers, wie, ofte van waer zij zijn, up dlant ofte eldere, eenich gehwelt ofte overlast doen, datmen de clocke sla, ende also de zelve resistere ende wedersla‟.82 Na de opstand werd er bepaald dat de vagebonden en de uitgemonsterde knechten meteen uit de stad moesten vertrekken. Deze bepaling vinden we terug tot in 1542. Daarnaast wordt er aan de stedelingen, de plattelandsbewoners en de Duitse knechten verboden om met elkaar te communiceren, elkaar gezelschap te houden, samen te drinken, te

dobbelen,

enz.. De stedelingen en

plattelandsbewoners zullen hiervoor betraft worden met een boete, de tweede maal met een geseling; de Duitse knechten moeten voor hun kapitein verschijnen.83 Wat de voorgeboden omtrent ballingen en voortvluchtigen betreft, deze zijn eveneens terug te vinden tijdens de opstanden. In het voorgebod van 15 september 1486 wordt er gewezen op het feit dat diverse ballingen zowel overdag als ‟s nachts gewapend in de stad rondlopen, waarbij ze ingezetenen verwonden. Daarnaast brengen ze de stad in gevaar door allerhande criminele feiten te plegen, zoals bvb. brandstichting. De magistraat vraagt aan de bevolking om de ballingen aan te geven, waarvoor men een beloning zal krijgen. Ook is het verboden om ballingen te herbergen of onderdak te verlenen.84 Vooral moordenaars en ballingen die beschuldigd geweest zijn van zware misdrijven worden geviseerd. De voorgeboden uit de jaren 1480‟ en 1492 moeten we vermoedelijk in de context van de opstand zien. Daarnaast werden ook in 1515 en 1531 twee voorgeboden uitgevaardigd. In 1515 wordt in dezelfde bepaling expliciet vermeld dat Karel V in de stad aanwezig is, vermoedelijk werden daarom alle ballingen verbannen.85 Idem wat het voorgebod uit september 1531 betreft?86

81

SAG 93/26, register BB, folio 272 r. – v. (8 juli 1540).

82

SAG 93/26, register BB, folio 252 r. (12 oktober 1539).

83

SAG 93/26, register BB, folio 266 v. (7 april 1540). - SAG 93/26, register BB, folio 308 v. (28 augustus 1542).

84

SAG 93/26, register BB, folio 7 r. (15 september 1486).

85

SAG 93/26, register BB, folio 44 v. (11 maart 1515).

86

SAG 93/26, register BB, folio 160 r. – 161 r. (september 1531).

29

In tegenstelling tot de ballingen zijn de verwijzingen naar voortvluchtigen enkel maar terug te vinden in de opstandsjaren. In 1488 vermeld men niet wie de voortvluchtigen zijn, maar wordt er enkel vermeld dat personen die penningen of roerende goederen in bezit hebben van de voortvluchtigen zich binnen de veertien dagen moeten melden.87 Tijdens de volgende grote opstand wordt in de voorgeboden dieper ingegaan op de voortvluchtigen. In het voorgebod van 27 augustus 1539 wordt een premie van 100 gulden uitgeschreven, als men een voortvluchtige kan snappen. Over wie het hier precies ging, wordt niet vermeld.88 In september werd er beslist om de magistraatsleden gevangen te zetten die het Calfvel een kwart eeuw geleden hadden aanvaard.89 Ook moesten alle schepenen die sinds 15 augustus 1539 werden aangesteld ontslagen en vervangen worden.90 Op 22 september werd dan ook een voorgebod uitgevaardigd waarin de 24 namen van de voortvluchtigen werden vermeld, samen met de bepaling dat men een premie van 600 gulden zou ontvangen als men één van de voortvluchtigen kon aangeven.91 Na de opstand werden de voorgeboden omtrent de vluchtelingen uitgevaardigd vanwege de keizer. Op dezelfde dag dat Karel V op 17 februari 1540 een arrestatiebevel uitvaardigde tegen de vijfentwintig voornaamste volksmenners, werd een voorgebod uitgevaardigd waarin melding wordt gemaakt dat enkele „quaetwilleghe rebellen, onghehoorzame ende beroerlicke persoonen binnen deser stede van ghendt‟, namelijk Gillis De Wilde, Willem De Meij en Jan Debbault gevlucht waren uit de stad, waardoor men ze niet meer kon straffen voor hun misdaden. Als men één van bovenstaande personen kon overbrengen bij de hoogbaljuw, dan werd men beloond met honderd gulden. Het werd ook ten strengste verboden om de voortvluchtigen verborgen te houden.92 Op dezelfde dag dat hij zijn besluit liet meedelen aan de stadsmagistraat (24 februari 1540), werd er besloten om een premie van 600 karolus gulden op voortvluchtigen te stellen.93 Halverwege maart werd opnieuw een voorgebod utigevaardigd omtrent de rebellen Gillis De Wilde en Janne Debault, de premie was verdubbeld tot tweehonderd gulden. Terwijl in het 87

SAG 93/26, register BB, folio 11 r. 3 december 1488).

88

SAG 93/26, register BB, folio 250 r. – v. (27 augustus 1539).

89


90


91


92

SAG 93/26, register BB, folio 262 r. (17 februari 1540).

93

SAG 93/26, register BB, folio 262 v. (24 februari 1540).

30

voorgebod van 17 februari de naam „Willem de Mey‟ nog tussen de anderen prijkte, is dit nu niet meer het geval.94 Hij was toen hoogstwaarschijnlijk al opgepakt aangezien hij op 17 maart samen met de andere acht belangrijkste rebellen werd onthoofd.95

94

SAG 93/26, register BB, folio 263 r. – v. (15 maart 1540).

95


31

Voorgeboden in de context van opstanden ballingen en voortvluchtigen 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515 1516 1517

Kwaadsprekers

1 (ballingen)

Krijgsknechten en Twist vagebonden Andere

1

2 (ballingen; voortvluchtigen) 2

1 (ballingen)

1

1 1

1 (ballingen)

32

Krijgsknechten en ballingen en voortvluchtigen Kwaadsprekers Twist vagebonden 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527 1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545 totaal

Andere

1 (ballingen)

2 (voortvluchtigen) 3 (voortvluchtigen)

2

1 3

1 1 1 1

1 1

1 11

3

6

4

6

33

2.3. Besluit De stijging in het totaal aantal voorgeboden in de jaren 1480 en in de jaren 1539-1540 valt grotendeels toe te schrijven aan de Gentse opstanden tegen de centrale overheid. Toen werden namelijk meer voorgeboden uitgevaardigd om de rust in de stad te bewaren, kreeg men meer te maken met het fenomeen van de „kwaadsprekers‟ die geruchten verspreidden, werden maatregelen genomen omtrent ballingen en werd men aangespoord om de voortvluchtigen aan te geven. Ook de voorgeboden betreffende de collatie nemen een belangrijke plaats in. De stedelijk ordonnanties geven een glimp weer van de roerige toestand tijdens deze periodes en bevestigen de macht van de collatie tijdens de radicale periode van de opstand. Ze weerspiegelen tevens de machtswissel in 1540.Terwijl de eerste twee voorgeboden omtrent de voortvluchtigen nog de oud-schepenen viseerden (1539), werden in 1540 drie ordonnanties uitgevaardigd vanwege de keizer om de rebellen(leiders) op te pakken.

34

DEEL II: SOCIAAL 1.Inleiding en probleemstelling In volgend onderdeel zullen we de voorgeboden bespreken die we meer in de sociale context moeten situeren, al moeten we hierbij opmerken dat het om uiteenlopende onderwerpen gaat die vaak niets met elkaar te zien hebben. Daarom hebben we besloten om ze onder te brengen in verschillende categorieën. In een eerste deel zullen we stilstaan bij de „pestilentie‟ of de „haestighe ziecte‟, zoals ze vaak in de bronnen wordt genoemd. In onderstaande tabel staat het aantal voorgeboden vermeld. We kunnen ons de vraag stellen of we deze kunnen linken aan pestopstoten? Moeten de maatregelen die werden genomen door de stedelijke overheid worden gezien in de context van de toenmalige theorieën en visies op de pest? Voorgeboden i.v.m. de pestilentie pestilentie 1482-1486

2

1487-1491

6

1492-1496 1497-1501

1

1502-1506 1507-1511

3

1512-1516

7

1517-1521

5

1522-1526

7

1527-1531

9

1532-1536

7

1537-1541

5

1542-1545

1

Totaal

53

35

Hierna volgt een stukje betreffende de wezen en voogden. In onderstaande tabel zien we dat slechts 4 voorgeboden werden uitgevaardigd over wezen en voogden. Dit is tamelijk verwonderlijk, gezien de schepenen van gedele de „uppervooghden‟ van de wezen waren. Kunnen we de voorgeboden linken aan de taken die werden verwacht van de voogden? Voorgeboden i.v.m. wezen en voogden wezen en voogden 1482-1486

2

1487-1491 1492-1496 1497-1501 1502-1506

1

1507-1511 1512-1516

1

1517-1521 1522-1526 1527-1531 1532-1536 1537-1541 1542-1546 totaal

4

Een volgend onderdeel behandelt de voorgeboden in verband met de veiligheid en de openbare orde in Gent. Volgens Robert Muchembled bestond één van de absolute prioriteiten in het laatmiddeleeuwse Europa erin om de sociale orde te behouden en zodoende de veiligheid en stabiliteit te garanderen in de stad. Daarnaast werden ongewenste en gemarginaliseerde groepen aan een toenemende controle onderworpen en in heel wat gevallen de stad uitgestuurd.96 Muchembled heeft in zijn studies vooral Franse steden onderzocht, de vraag die we ons nu kunnen stellen, is of bovenstaand fenomeen eveneens terug vinden is in Gent. Hierbij zullen we

96

R. Muchembled, Une histoire de la violence, de la fin du Moyen Age à nos jours, Paris, Le Sueil, 2008, p. 139.

36

wat dieper ingaan op de wereld van de herberg en de prostitutie en op de armenzorg en de vagebonden, gezien zij vaak als marginale groepen werden bestempeld. Daarnaast komen ook enkele veiligheidsmaatregelen aan bod in verband met het dragen van wapens, het instellen van een avondklok, jongeren en brandgevaar. Zoals uit de tabel blijkt werden maar liefst 40 voorgeboden uitgevaardigd omtrent armen en vagebonden. Bovendien is een stijging terug te vinden op het einde van de jaren 1520 en de 1530. Aan wat is dit te wijten? Ook zien we dat een niet gering aantal voorgeboden de herberg en prostitutie behandelt. Daarnaast werden heel wat voorgeboden uitgevaardigd omtrent de veiligheid in de stad. Hieruit kunnen we nu al afleiden dat het garanderen van de veiligheid en openbare orde in de stad een belangrijke topic was voor de stadsmagistraat. Voorgeboden in verband met veiligheid en openbare orde herberg & prostitutie97

armen & wapens

avondklok jongeren

1482-1486

3

4

1

1

1487-1491

4

3

1

2

1492-1496

1

1497-1501

1

1502-1506

Brand

vagebonden

1

1

1507-1511

2

2

2

2

1

1512-1516

1

4

2

1517-1521

0

1

1522-1526

2

2

1

1527-1531

6

2

3

1

7

1532-1536

1

2

2

2

10

1537-1541

5

2

2

6

5

10

1542-1545

4

1

2

2

3

4

Totaal

28

25

16

14

11

40

2 2 3

97

De bepalingen omtrent de avondklok voor taverniers hebben we onder de categorie „herberg en prostitutie‟ gebracht en niet onder de categorie „avondklok‟.

37

In een volgend deel zullen we ons de vraag stellen of de stelling van Herman Pleij omtrent het „burgerlijk beschavingsoffensief‟ terug te vinden is in de voorgeboden. Er is sprake van een beschavingsoffensief wanneer de beschavers de intentie hebben om op een offensieve manier het gedrag van zichzelf en dat van anderen voortdurend te beschaven en te verfijnen. 98 Pleij gaat er van uit dat er rond 1500 een toenemende kloof te bemerken valt tussen een elitecultuur en een volkscultuur. De burgerij, o.a. gerepresenteerd in het stadsbestuur, zal in een toenemende mate volksfeesten inkapselen en/of onderdrukken omdat zij de belangen van de burgerij niet meer dienen. In de plaats daarvan zullen feesten en processies meer en meer worden geofficialiseerd, waarbij de culturele elite instond voor de organisatie ervan.99 In de volgende tabel zien we alleszins dat het aantal voorgeboden omtrent de Sint-Lievensprocessie, de Sint-Jansprocessie, Sint-Pietersviering en de generale processies een stijgende evolutie kennen. Ook zijn er nogal wat voorgeboden over de Vastenavondperiode terug te vinden. Daarnaast werden nog enkele voorgeboden uitgevaardigd omtrent een steekspel, het toneelfeest van 1539 en de intredes van Karel V.

98

.L. Van bruaene, Om beters wille. Rederijkerskamers en de stedelijke cultuur in de Zuidelijke Nederlanden (14001650). Amsterdam, Amsterdam University Press, 2008, p. 232. 99

H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511: literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd.

Amsterdam, Meulenhoff, 1988, p. 349.

38

Voorgeboden i.v.m. feesten en processies St. - Jan &

generale

St.-Lieven St. Pieter 1482-1486

(blijde)

Vastenavondperiode

processies intredes

1

Rederijkers

100

steekspelen 2

1487-1491

1

1492-1496

1

1497-1501

1

1

1502-1506 1507-1511

1 1

1

1512-1516

2 1

2

1517-1521

1

1522-1526

4

1527-1531

2

4

1532-1536

5

3

1537-1541

5

14

1542-1546

1

3

10

20

4

32

totaal

-feest

1

1

1

4

1

5

2 4

16

1

5

In het voorlaatste deel behandelen we de zon- en heiligendagen. Voor gelovigen werd/wordt de tijd ingedeeld in een profane en een sacrale tijd. Deze sacrale tijd verloopt volgens een bepaalde regelmaat en is gebonden aan kalenderdagen. Ze kent een ritueel patroon, waarbij de rituelen voor een afbakening zorgen tussen de heilige en de profane tijd, wereldse zaken worden hierbij ondergeschikt aan de sacrale handelingen ten behoeve van God. Tijdens de heiligendagen werd men geacht enkele voorschriften in acht te houden en zich aan de godsdienst te wijden.101 Algemeen wordt aangenomen dat de 16de eeuw zich kenmerkte door een toenemende scheiding tussen het profane en het sacrale. Uit onderstaande tabel blijkt dit geenszins, vinden we dit patroon over de hele 16de eeuw terug? Welke reglementen betreffende zon- en heiligendagen komen het frequentst voor in de voorgeboden?

100

De voorgeboden omtrent de jongeren en de Vastenavondperiode zijn eveneens terug te vinden onder de categorie „jongeren‟ bij de voorgeboden omtrent veiligheid en openbare orde. 101

G. Rooijakkers, Rituele repertoires, volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant, 1559-1853, Nijmegen, SUN, 1994, p. 249-250.

39

Aantal voorgeboden zon- en heiligendagen zon- en heiligendagen 1482-1486 1487-1491 1492-1496 1497-1501 1502-1506 1507-1511

2

1512-1516 1517-1521

1

1522-1526 1527-1531

1

1532-1536 1537-1541

1

1542-1546

1

totaal

6

Voor onze periode hebben we daarnaast nog enkele voorgeboden teruggevonden met betrekking tot kansspelen. Slechts één heeft het over loterijen, deze waren nochtans zeer populair in de Nederlanden. Het belangrijkste doel van loterijen was bijna altijd om financiële problemen het hoofd te bieden of geld in te zamelen voor één of ander project.102 Zuivere kansspelen, waaronder loterijen en dobbelen werden herhaaldelijk veroordeeld door de kerkelijke overheid, idem wat de stedelijke overheid betreft.103 Waarom was dit zo? Zien we dit eveneens terug in de voorgeboden?

102

I. Eggers, Geschiedenis van de loterijen in de Zuidelijke Nederlanden, p. 49.

103

K. Geerts, De spelende mens in de Bourgondische Nederlanden, Brugge, 1987, p. 99.

40

Voorgeboden i.v.m. gokspelen dobbelen en kaarten104

loterijen 1482-1486

1

1487-1491

1

1492-1496 1497-1501 1502-1506 1507-1511

2

1512-1516 1517-1521 1522-1526 1527-1531

1

1532-1536 1537-1541

1

1542-1546 totaal

4 1

1

10

Na de aparte categorieën te hebben besproken, zullen we ons de vraag stellen of we enkele algemene evoluties terugvinden in de voorgeboden. Onderstaande grafiek vertoont enkele gelijkenissen met de grafiek in verband met het totaal aantal voorgeboden. Welke conclusies kunnen we hieruit trekken?

104

De voorgeboden over jongeren en dobbelen zijn eveneens terug te vinden onder de categorie „jongeren‟ bij de voorgeboden over veiligheid en openbare orde.

41

Totaal aantal voorgeboden „sociaal‟

42

2. Pestilentie en “haestighe ziecte” Voor de Nederlanden en dan vooral met name voor de Zuidelijke Nederlanden zijn er weinig studies geschreven die de pest als onderwerp behandelen. De meeste zijn eerder lokaal van aard; andere informatie is terug te vinden in meer algemene werken, men denkt hierbij aan historische, demografische of medische studies. Daarbij komt nog dat een aantal studies betreffende de pest nooit zijn uitgegeven.105 Bovendien ligt de focus meestal op de late middeleeuwen, over de periode 1482-1545 is relatief weinig geschreven.106 Een belangrijke bijdrage voor onze studie is het onderzoek van Vandeputte. Zij heeft reeds de voorgeboden voor de periode 1568-1640 doorgenomen.107 In de voorgeboden en in tal van andere bronnen spreekt men meestal over de „haestighe ziecte‟ of over de „pestilentie‟. Of het hier altijd om de pest ging is voor discussie vatbaar, aangezien de tijdgenoten nog over te weinig geneeskundige kennis beschikten om de pest gemakkelijk van andere ziekten te onderscheiden.108 Na de late middeleeuwen werd de pest slechts één van de vele doodsoorzaken van de haestige sieckte, vanaf de late vijftiende eeuw behoorde ook tyfus hierbij.109

105

E. Thoen en I. Devos, “Pest in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de middeleeuwen en de moderne tijden, een status quaestionis over de ziekte in haar sociaal-economische context”, in: Vierde Symposium „Geschiedenis der Geneeskundige Wetenschappen‟. De pest in de Nederlanden: medisch historische beschouwingen 650 jaar na de zwarte dood, Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België, Brussel, 1999, p. 19. 106

V. Vandeputte. Bijdrage tot de studie van de pestepidemieën in de zuidelijke Nederlanden, de pest te Gent, 15681640, Gent, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1986, pp. 27-28. 107

V. Vandeputte. Bijdrage tot de studie van de pestepidemieën.

108

E. Thoen en I. Devos, “Pest in de Zuidelijke Nederlanden”, p. 21.

109


43

Vanaf 1349 dook de pest terug op in de Zuidelijke Nederlanden, om tot de tweede helft van de zeventiende eeuw - tot 1669 om precies te zijn - endemisch aanwezig te blijven.110 Voor de ons bestudeerde periode weten we dat Vlaanderen en vermoedelijk ook Gent in de jaren 1481-1483 en 1487-1490 te kampen kreeg met de pestilentie.111 Dit is duidelijk waarneembaar in bovenstaande grafiek. Volgens Blockmans zou het graantekort de uitbarsting van de epidemie tijdens de jaren 1481-‟83 vooraf zijn gegaan. (Bij het onderdeel over de graanhandel zullen we zien dat de laatste decennia van de 15de eeuw gekenmerkt werden door hongersnood en een demografische terugval.) Daarnaast zou het oorlogsgeweld in deze periode een invloed hebben gehad op de verspreiding van de pest, voornamelijk via militairen.112 Na 1490 volgt een periode van ongeveer twintig jaar waarin geen enkel voorgebod terug te vinden is, vanaf de jaren 1510‟ zien we deze opnieuw opduiken. Wegens het tekort aan secundaire literatuur voor deze periode is het moeilijk om deze gegevens te toetsen. Vermoedelijk kreeg men tijdens de jaren waarin de voorgeboden werden opgesteld te kampen met de pest. Hoewel deze zich waarschijnlijk niet altijd in Gent had verspreid. Bepaalde voorgeboden gaan namelijk over de pest in andere steden, waarbij het verboden werd om naar deze steden te trekken, enz. uit schrik voor besmetting. De belangrijkste pestopstoten in Europa zijn terug te vinden in de jaren 1482, (1494), 1502, 1506, 110


111

W. P. Blockmans, “the social and economic effects of plague in the low countries 1349-1500”, in: Belgisch tijdschrift voor Filologie en geschiedenis, Brussel, 1980 (dl. LVIII), p. 854. 112

W. P. Blockmans, “the social and economic effects of plague”, pp. 860-861.

44

1522, (1537) en 1545.113 We zien dat enkele jaren samenvallen met de gegevens uit de grafiek, toch mag men niet voorbij gaan aan kleinschalige en lokale uitbarstingen. (vermeende) oorzaken van de pestilentie Modern onderzoek heeft uigewezen dat de pest voornamelijk wordt verspreid via knaagdieren (ratten), vlooien en pestbacillen, het zijn deze laatste die de pest veroorzaken.114 De meest voorkomende vorm van pest was de builenpest die door bovenstaande verspreiders werd overgedragen. De longenpest kwam minder frequent voor maar was een stuk dodelijker. Deze variant kon wel van mens op mens worden overgedragen, voornamelijk via het hoesten en niezen waarbij de pestbacillen in de lucht terecht kwamen en zo door anderen kunnen worden ingeademd.115 In het ancien regime hield men er een heel andere visie op na. Theologen verwezen vaak naar de pest als een straf die God had opgelegd aan mensen die het verkeerde pad bewandelden, vooral blasfemie werd als reden opgegeven. Als reactie liet God zijn wraak neerdalen om hen terug op het juiste pad te leiden.116 Aangezien de pest in verband werd gebracht met morele corruptie, ging men vaak over tot straf en gebed, waarbij verschillende diensten werden georganiseerd.117 In de voorgeboden wordt een paar keer melding gemaakt over een dergelijke mis. Zo wordt er bvb. op 4 oktober 1529 beslist om een processie te organiseren “ter verbedinghe vander ziecte”.118 Als natuurlijke oorzaak verwees men vaak naar de fysische omgeving binnen de stad, de focus lag voornamelijk op de verdorven lucht, de stank en de vuiligheid.119 In de vijftiende eeuw werd

113

E. Thoen en I. Devos, “Pest in de Zuidelijke Nederlanden” p. 32.

114

V. Vandeputte, Bijdrage tot de studie van de pestepidemieën, p. 34.

115

V. Vandeputte, Bijdrage tot de studie van de pestepidemieën, p. 35; 38.

116

B. Pullan, “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy”, in: Past and Present: Epidemics and ideas. Essays on the historical perception of pestilence, Cambridge, University Press, 1998, p. 104. - M. Harrison, Disease and the Modern World, 1500 to the present day, Cambrigde, Polity Press, 2004, p. 41. 117

M. Harrison, Disease and the Modern World, p. 42.

118


119

B. Pullan, “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy”, p. 112.

45

dit aangevuld met het idee dat de pest besmettelijk was.120 Men was van mening dat pestlijders de lucht vervuilden en zo de ziekte konden overdragen op andere mensen die zich binnen deze atmosfeer bevonden.

121

Bedelaars, prostituees en vreemden werden vaak aanzien als de

mogelijke dragers en overzetters van de pest. Door het idee van “besmetting”, werden deze marginale groepen in een gevaarlijk licht geplaatst en nam de overheid maatregelen om de controle op zieken en vooral op armen te vergroten, wat uiteindelijk zou leiden tot isolatie in pesthuizen. Door de armen in tijden van pest te behandelen, werden pogingen ondernomen om zowel met een groeiend sociaal probleem (armen) als met een endemische ziekte af te rekenen.122De onreine luchten konden niet enkel via mensen of dieren overgezet worden, maar ook in kleren of in beddengoed huizen. Andere (zogenaamde) oorzaken waren een slecht dieet, voornamelijk het eten van slecht graan, gebrekkige hygiëne of personen die een eerder warm of nat temperament hadden.123 Pestilentie en armoede Zoals vermeld werden armen aanzien als incubators en verspreiders van de ziekte. Daarnaast kregen zij ook een positievere rol toebedeeld in de zin dat armenondersteuning een teken was van liefdadigheid die de relatie met God moest verbeteren. De armen kregen drie rollen toebedeeld: als dragers van de pest, als slachtoffers van de pest en als weldoeners van de pest. Heel wat tijdgenoten omschreven de pest als een ziekte die voornamelijk onder de armen terug te vinden was en een gevolg was van ondervoeding, het eten van slecht voedsel (voornamelijk graan), overbevolking, vervuild water, vervuilde lucht en achteloosheid.124 Daarnaast werden de armen ook een roekeloos gedrag en mentaliteit verweten, gezien ze te onoplettend en te onbedachtzaam zouden omgaan met de pestilentie.125

120

A. G. Carmichael, Plague and the poor in Renaissance Florence, Cambridge, Cambridge University Press, 1986, pp. 128-129. 121

M. Harrison, “Disease and the Modern World”, p. 42.

122

A. G. Carmichael, Plague and the poor in Renaissance Florence, pp. 128-129.

123

M. Harrison, “Disease and the Modern World”, p. 42.

124


125


46

Pullan stelt zich de vraag of de maatregelen die werden genomen omtrent de armen en de pest een langdurig effect hebben gehad of eerder tijdelijke oplossingen waren. Volgens hem droegen bepaalde maatregelen zoals bvb. het verwijderen van bedelaars uit kerken en publieke plaatsen, bij tot een onpersoonlijke en meer bureaucratisch geïnspireerde armenzorg, die grotendeels gefinancierd werd door taksen en in veel kleinere mate door vrijwillige donaties.126 In een tiental voorgeboden, namelijk in de jaren 1514, 1518, 1521, 1522, 1523, 1524, 1530, 1531, 1532 en 1541, vinden we tussen de maatregelen in verband met de pest, ook bovenstaande stelling terug, nl. dat het armen verboden wordt om in heilige plaatsen zoals kerken, kloosters, godshuizen of kapellen te bedelen. De armen moesten buiten voor de kerkdeuren zitten. Personen die armen aalmoezen gaven in de kerken werden eveneens bestraft.127 Pullan gaat ervan uit dat de meeste maatregelen die werden genomen tijdens epidemieën eerder als een soort crisis management moeten worden beschouwd, waarbij men op korte termijn naar tijdelijke oplossingen zocht, hoewel bepaalde oplossingen stimuli waren om de controle op bedelaars, vagebonden en prostituees te vergroten. Hierbij haalt hij een voorbeeld aan uit het 15de eeuwse Venetië waar een soort van gezondheisraad („board of health‟) werd opgericht die functioneerde tijdens epidemieën, maar die uiteindelijk blijvende verantwoordelijkheden verwierf, zoals het algemeen toezicht op de parochiale armenzorg en de controle op bedelarij en prostitutie.128 De vraag rijst nu of dit voor Gent eveneens het geval was. Persoonlijk vind ik het nogal verregaand om te concluderen dat de oorsprong voor de indamming van de bedelarij uitsluitend in de context van de pest moet worden gezocht, waarschijnlijk speelden ook andere factoren een rol. (zie hoofdstuk over armenzorg) Toch kan niet worden ontkend dat de voorgeboden betreffende het bedelen in de heilige plaatsen praktisch altijd in de context van de pest worden vermeld. De voorgeboden De voorgeboden wijzen zeer vaak op de concepten van “verdorven lucht” en “besmetting”, er werden dan ook heel wat sanitaire en een soort van quarantaine maatregelen genomen om de verspreiding van de ziekte tegen te gaan. Onderstaande maatregelen werden zeer vaak herhaald, waarschijnlijk werden ze bij iedere opstoot van de pest opnieuw gepubliceerd.

126

B. Pullan, „Plague and perceptions of the poor in early modern Italy‟, p. 119.

127

SAG 93/26, register BB, folio 39 r. (4 april 1514).

128

B. Pullan, “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy”, pp. 120-121.

47

-Kentekens: Aan een huis waar iemand gestorven was aan de pestilentie of waar iemand besmet was met de ziekte, moest men veertig dagen lang een grote bundel stro hangen. De huisgenoten moesten tot veertig dagen na de dood van een besmet gezinslid een wit „roedekin‟ dragen op hun opperste kleed.129 -Contact met andere mensen: Bovenstaande personen mochten gedurende veertig dagen niet naar de vismarkt, het vleeshuis, kerken, kloosters, godshuizen of ergens anders gaan waar veel volk samenkwam om besmetting te voorkomen.130 Men moest in zijn huis blijven en mocht niet naar andere gebuurten trekken.131 Huisgenoten van een zieke mochten enkel ‟s morgens voor en ‟s avonds na de klok “gaen ende wandelen daert hemlieden belieft, buuten den poorten ende omtrent den uutranten deser stede, altyts draghende huerlieder roedekins also buuten als binnen”. Vermoedelijk koos men voor deze tijdstippen gezien er dan weinig volk op de baan was. Hierbij mochten zij wel niemand hinderen.132 Als een huisgenoot ziek was en men wist niet precies welke ziekte het was, mocht men uit vrees voor de pest met niemand contact hebben en moest men zijn huis of winkel veertien dagen sluiten. Blijkt dat de zieke wel degelijk de pest had en hieraan overleed, dan moest men zijn huis of winkel nog drie weken langer sluiten.133 Deed men al het voorgaande niet, dan werd men bestraft met tien jaar verbanning. Blijkbaar hadden deze voorgeboden niet altijd het gewenste effect, aangezien er melding wordt gemaakt dat sommige mensen verzaken aan hun plicht door bvb. geen roedekin te dragen of zich toch onder het volk te begeven.134 -Hygiëne: Zoals reeds vermeld was men er in het ancien regime van overtuigd dat de verdorven lucht één van de voornaamste oorzaken was voor het uitbreken van de pest, heel wat voorgeboden 129

SAG 93/26, register, folio 31 r. (27 september 1509).

130

SAG 93/26, register, folio 31 r. (27 september 1509).

131

SAG 93/26, register BB, folio 73 r. – 75 r. (28 augustus 1523).

132


133


134

SAG 93/26, register BB, folio 36 r. (17 hooimaand 1512).

48

benadrukken dit. Zo lezen we dat men de grote gevaren moet schuwen die voortkomen uit de stank en de vuiligheid van de “messinghen ligghende up de straten ende binnen der lieder byvanghen ende ooc vanden vuulen stinckende greppen”. Er wordt geboden dat men deze mesthopen zeker minstens eenmaal per week moest opruimen.135 Ook moest iedereen de straat voor zijn deur vegen en ontdoen van vuiligheid.136Het was eveneens verboden om vuiligheid, die afkomstig was uit de sterfhuizen, in de rivieren te werpen of te lozen.137 Men mocht geen slachtafval, zoals bloed, darmen, enz. op de straten werpen zodanig dat niemand “quade ende onreyne lucht” zou innemen, maar moest ze naar de plaatsen brengen die hiervoor waren bestemd.138 Naast de vuiligheid werden ook dieren verdacht van het verspreiden van bedorven lucht. Merkwaardig genoeg is er geen sprake van ratten, maar voornamelijk van varkens en honden. Personen die varkens hielden moesten deze opsluiten in hokken of stallen die veertig voet van de straat moesten staan, op zo‟n manier dat de buren hier geen geurhinder van ondervonden. Personen die met hun varkens de stad uitgingen, moesten deze ‟s ochtends voor de klok de stad uitdrijven en ze ‟s avonds na de klok opnieuw binnenbrengen en opsluiten.139 In heel wat Europese steden, waaronder in Gent, ging men over tot de afslachting.140 De stad stelde een hondenslager aan om de loslopende honden te doden, personen die katten of honden hielden moesten deze opsluiten of wegdoen. Men mocht de hondenslager niet verhinderen in zijn werk, door bvb. de honden weg te jagen.141 Verder werd er door de heiligegeestmeesters geboden dat men geen aalmoezen mocht geven aan armen die een hond hadden, men moest de dieren eerst uit de stad brengen alvorens men van enige financiële bijstand kon genieten.142

135


136


137


138


139


140

B. Pullan, “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy”, p. 120. - M. Harrison, Disease and the Modern World, Cambrigde, Polity Press, 2004, p. 45. 141

SAG 93/26, register BB, folio 62 v. – 64 r. (23 augustus 1521).

142


49

- Verzorging en genezing In de voorgeboden wordt melding gemaakt dat enkele barbiers en chirurgijns door de stad zullen worden aangesteld om aderen te laten. Zij kregen door het stadsbestuur een woning aangewezen, namelijk de „turre up de veste by de waelpoorte‟ waarin zij gedurende de duur van de ziekte moesten wonen. Volgens Vandeputte bleef de chirurgijn meestal enkele jaren in dienst.143 Zo wordt bvb. in het voorgebod van 26 april 1489 melding gemaakt dat de stad drie personen (barbiers) heeft aangesteld, die de armen gratis zullen behandelen en de rijken tegen een redelijk loon. Ze mochten enkel personen uit de sterfhuizen behandelen en werden verplicht om aan hun huis een bundel stro te hangen en een rood roedekin te dragen. In dit voorgebod wordt eveneens hun adres vermeld. Was het zo dat hen toen nog geen woning werd aangewezen (zie ook de bundel stro voor hun huis)?144 In latere voorgeboden wordt er wel melding gemaakt van barbiers die “up de veste by de waelpoorte” woonden.145

In de voorgeboden is naast de chirurgijn (of barbier), ook sprake van een vroedvrouw die werd aangesteld om zieke zwangere vrouwen te verzorgen en bij te staan tijdens de bevalling. 146 Hun taak bestond er eveneens in om zwangere vrouwen te verzorgen die in een besmet huis woonden.147

De reeuwers en reeuwsterigghen waren een soort van verplegers die werden aangesteld om de pestlijders te verzorgen en dan vooral in de huizen waar men zelf niet in staat bleek om de zieken te verzorgen, zoals bvb. wanneer beide ouders ziek of overleden waren en er niemand was om voor de kinderen te zorgen.148 Net als bij de huisgenoten, mochten de ruwers veertig dagen nadat zij gediend hadden bij iemand die ziek is of gestorven is, zich niet onder het volk begeven.149 Personen die in andere steden gingen reuwene, moesten daar minstens drie maanden blijven 143

V. Vandeputte. Bijdrage tot de studie van de pestepidemieën, pp. 159-160.

144

SAG 93/26, register BB, folio 12 v. (26 april 1489).

145


146


147


148


149


50

nadat de ziekte terug was gaan liggen, alvorens zij naar Gent mochten terugkeren. Bovendien moesten zij hiervoor toestemming hebben van de schepenen van de keure.150 Tijdens de tweede helft van de 16de en 17de eeuw worden in de voorgeboden nog een paar extra maatregelen vermeld wat de verzorgers betreft, zoals bvb. het feit dat de zieken enkel gevisiteerd mochten worden door de aangestelde chirurgijn en de broeders en zusters.151 - Pestilentie en indringers Theorieën uit deze periode gingen er van uit dat de pest overgedragen kon worden via mensen en goederen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de pestilentie vaak werd toegeschreven aan bepaalde „indringers‟, zoals soldaten, vagebonden, plattelanders, migranten, enz.152 Heel wat voorgeboden vermelden dat men geen goederen, zoals levensmiddelen, kleren, beddengoed, kateilen of personen de stad mocht binnen laten, herbergen of laten logeren die afkomstig waren uit besmette gebieden. Men moest bovendien eerst een bewijs voorleggen dat de goederen niet uit deze streken afkomstig waren. 153 Zo wordt er bvb. in het voorgebod van 10 augustus 1518 melding gemaakt van het feit dat sommige poorters en anderen woonachtig te Gent, “eenighe vellen oft wulle” kopen in “Middelburch, Wissinghen” en andere steden waar de ziekte zich heeft verspreid. Men gebiedt dat niemand dergelijke huiden of wol Gent mag binnen brengen, tenzij dat deze goederen daar zes weken hebben gelegen “naer tcesseren vander voors. haestegher ziecte oft dat die in steden oft plaetsen daer de haesteghe ziecte niet en regneert den selven termyn van vi weken verlucht gheleghen zullen hebben”. Vooraleer men deze goederen Gent binnenbracht, moest men eerst een certificaat kunnen voorleggen dat ze dus niet uit besmette gebieden kwamen.154

150

SAG 93/26, register BB, folio 57 v. (23 juli 1518).

151

V. Vandeputte. Bijdrage tot de studie van de pestepidemieën, p. 210.

152

B. Pullan, “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy”, pp. 112 – 114. - M. Harrison, Disease and the Modern World, p. 41. 153

SAG 93/26, register BB, folio 2 v. (14 augustus 1483). – SAG 93/26, register BB, folio 149 r. (8 november 1530). 154


51

In sommige voorgeboden wordt expliciet de naam vermeld van enkele steden buiten Gent: Jaar:

Stad:

1514

Doornik155

1518

Middelburch, Wissinghen156; Zeeland157

1526

Brugge, Kortrijk, Sluis158

1529

Antwerpen159

Besluit

Wegens een tekort aan secundaire literatuur is het moeilijk om de voorgeboden te linken aan pestopstoten. Wel zien we dat we ze in verband kunnen brengen met toenmalige theorieën en visies op de pestilentie, zowel wat de vermoedelijke oorzaken als de rol van de armen betreft. We kunnen niet spreken van een toename of een evolutie in het aantal voorgeboden. De pieken hebben veel meer te maken met het uitbreken van epidemieën. Ook blijkt het niet in de voorgeboden, althans niet voor onze periode, dat er vanwege de stedelijke overheid een toenemende reglementering komt om de pest onder controle te houden.

3.Wezen en voogden Inleiding Elk kind waarvan één of beide ouders waren overleden moest onder voogdij worden gesteld, mits dat het poorterskinderen waren.160 De voogdij ging meestal naar het dichtste familielid “naeste” genoemd. Bij half-wezen, m.a.w. wezen waarvan één van de ouders was overleden, werd een deelvoogd aangesteld, men koos voor het dichtste familielid aan de kant van de 155

SAG 93/26, register BB, folio 41 v. (18 augustus 1514). – SAG 93/26, register BB, folio 42 r. (12 september 1514). – SAG 93/26, register BB, folio 42 v. – 43 v. (20 september 1514). 156


157

SAG 93/26, register BB, folio 58 r. (25 augustus 1518).

158

SAG 93/26, register BB, folio 88 v. (16 juli 1526).

159


160

M. Danneel, Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, Leuven, Garant, 1995, p. 132-133.

52

overleden ouder. Nadat de “naeste” de staat van goed had gemaakt en ingediend, werd de langstlevende ouder als “naeste” beschouwd en belast met de voogdij over haar of zijn kind(eren). Bij volle wezen ging de voogdij naar de dichtste familieleden van vaders- en moederszijde.161 Wanneer een voogd niet voldeed aan hetgeen wat van hem werd verwacht, dan konden de “vrienden en magen” van de wees zijn vervanging bewerkstelligen. Andere redenen om de voogd te vervangen, waren een tekort aan geestelijke vermogens en ouderdom.162 -De taak van de voogden De voogden hadden een viertal belangrijke taken te vervullen, als eerste moesten zij een staat van goed indienen; ten tweede stonden zij in voor het beheer van het patrimonium; ten derde voor het beleggen van beschikbare geldmiddelen en als laatste moesten ze de rekening opmaken. Het indienen van de staat van goed: Nadat de deelvoogd was aangesteld kreeg hij veertig dagen de tijd om een staat van goed op te stellen en dit samen met de “vrienden en magen” voor de schepenen van gedele te brengen. In de staat van goed stond exact vermeld wat het patrimonium van de wees precies inhield. Hier ging steeds een rekening van de voogd vooraf, samen met een vereffening van de meest dringende schulden en lasten. Slechts wanneer de rekening was goedgekeurd door de “vrienden en magen”, kon de staat van goed worden opgemaakt. Hoewel men een respijt van veertig dagen kreeg om de staat van goed te laten verlijden, werd deze termijn vaak overschreden.163 Soms gebeurde het dat men wegens nalatigheid geen staat van goed opmaakte, of dat men de staat van goed gewoon niet voor de schepenen kwam brengen. In heel wat gevallen was men namelijk binnen de familiekring al het een en ander overeengekomen. Men was nochtans verplicht om dit voor de schepenen te brengen, gezien de staat van goed pas dan wettelijk kon worden goedgekeurd en eventueel worden geregistreerd. Dit kon enkel maar gebeuren wanneer de „vrienden en maghen‟ hun instemming hadden gegeven voor de schepenen.164

161

M. Danneel, Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, p. 136.

162

M. Danneel, Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, pp. 139-140.

163

M. Danneel, Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, pp. 142- 144.

164


53

Het beheren van het patrimonium: Om de wezen en hun patrimonium te beschermen, mochten de belangen van de voogden niet in tegenspraak zijn met deze van hun beschermeling. Zo werd een mogelijke kandidaat-voogd maar tot voogd aangesteld nadat de erfenis was verdeeld en hij/zij dus geen mede-erfgenaam meer was met de wees. Toch was een verstrengeling van de belangen onvermijdelijk, gezien men voor de voogdij een beroep deed op dichte familieleden. De bevoegdheid van de schepenen van gedele bestond erin om te waken over het patrimonium van de wees.165 Nadat de staat van goed was ingediend, werd de staande voogd verwacht het patrimonium van de wees te beheren. Ouders die naast houder166 ook staande voogd waren, inden het vruchtgebruik van het patrimonium, wat er feitelijk op neerkwam de ze het eigenlijke beheer van het bezit in handen hadden. Waren de houder en de voogd twee verschillende personen, dan was de voogd verantwoordelijk voor het beheer van het patrimonium waarvoor hij rekenschap moest afleggen. De houder kreeg het vruchtgebruik toegekend, deze moest – in tegenstelling tot de voogd - geen rekenschap afleggen. De houdervoogd was hier in principe ook van vrijgesteld, toch kon het zijn dat hij onder druk van de “vrienden en magen” of uit eigen beweging een rekening ter goedkeuring voorlegde aan de “vrienden en magen”. Wanneer de houdenisse na een aantal jaren afliep, moest de voogd eveneens op gezette tijden een volledige rekening opmaken over het inkomsten- en uitgavenbeleid.167 Voor het verlijden van een staat van goed bestond de taak van de voogd erin om de nog uitstaande schulden betaald te krijgen. Het doel was echter om het patrimonium zo heelhuids mogelijk te laten, het verkopen van een wezenlijk onderdeel van het patrimonium (zoals bvb. een huis of een stuk grond) mocht slechts als het laatste redmiddel dienen; bovendien moesten de schepenen hier eerst hun toelating voor geven.168

165


166

De houder was belast met het onderhoud en de opvoeding van de kinderen.

167


168


54

Het beleggen van de beschikbare geldmiddelen: Net als bij het onroerend patrimonium, moest de voogd er ook voor zorgen dat het roerend patrimonium zo veel mogelijk gevrijwaard bleef. Om op een regelmatige en veilige manier over vaste inkomsten te beschikken, voerden de schepenen daarom het systeem van het “weeseghelt” of “weesekinsghelt” in. Dit was een door de schepenen van gedele gecontroleerde vorm van geldbelegging en kredietverlening, waarbij de voogd het geld uit de erfenis als wezengeld kon uitlenen aan particulieren tegen een vaste intrest.169 Gezien de (hoge) leeftijd van sommige wezen, gebeurde het vaak dat zij reeds hun eigen kost verdienden zonder dat dit de onmiddellijke tot ontvoogding leidde. Dergelijke gevallen leidden wel soms tot het einde van de houdenisse. In principe verviel dan ook de bestaansreden van het wezengeld. In de realiteit waren het niet enkel de voogden, maar vaak de “vrienden en maghen” die beslisten of het al dan niet opportuun was om een einde te stellen aan het uitlenen van wezengeld tegen interest. Wanneer de wees te arm was en hij/zij de intrest echt nodig had, konden zij de schepenen om een uitzondering verzoeken.170 Het opmaken van de rekening: Jaarlijks moest elke voogd de rekening opmaken van zijn beheer, waarna dit moest worden goedgekeurd door de schepenen of door de “vrienden en magen”. Dit gebeurde op een bijeenkomst waar de “vrienden en magen”, de voogd(en) en de al wat oudere wees aanwezig waren. Indien de voogd dit wenste, kon hij ook een verzoek richtten tot de schepenen van gedele om drie vertegenwoordigers en één secretaris naar de bijeenkomst te zenden. De voogd kon van de “vrienden en magen” eisen dat ze de rekening binnen een bepaalde termijn zouden goed- of afkeuren.171 Werd de rekening afgekeurd, dan was het aan de schepenbank van gedele om een vonnis te vellen met betrekking tot elk punt van de rekening afzonderlijk. De taak van de drie afgevaardigde schepenen bestond er nu juist in om tot een compromis aan te sturen en te vermijden dat het zo ver kwam. Het uiteindelijke resultaat van de bijeenkomst werd daarna nog voorgelegd aan de voltallige schepenen van gedele. Het was pas nadat de rekening door de drie

169


170


171


55

vertegenwoordigde schepenen was voorgelezen en door de “vrienden en magen” was bevestigd, dat deze werd goedgekeurd door de voltallige schepenbank.172 Het gebeurde regelmatig dat de voogden hun taak niet volbrachten, waarbij ze de jaarlijkse rekeningen gewoon niet maakten of lieten goedkeuren.173 De voorgeboden Gezien de taken van de schepenen van gedele met betrekking tot wezen en voogden, is het niet verwonderlijk dat we hierover enkele voorgeboden terugvinden. Het zijn er wel slechts vier. Drie van de vier gaan over de staat van goed of de rekening die de voogd(en) moest(en) indienen, een ander gaat over de ontvoogding van de wees. Een drietal voorgeboden werden i.v.m. het bovenstaande opgesteld, één op 5 november 1485, één in 1503 en één op 5 maart 1516. De twee laatste waren deels kopieën van het eerste, maar waren toch een stuk uitgebreider. Het voorgebod van 1516 begint met het volgende: “Omme dieswille dat ter kennessen van heere ende wet commen es, dat vele ende diveersche persoonen hemlieden daghelicx vervoorderen tgoet van weesen te andveerdene up te heffene, innene, te ontfaene, ghebruuckene ende houdene ghelic oft hemlieden propere toebehoorde, zonder dat bij vrienden ende maghen vanden zelven weesen te state te bringhene ende te verzekeren alzo of behoort Ende ooc zonder van haerlieder handelinghe rekeninghe te doene”. Dit komt “ten grieve ende achterdeele” van de wezen. Zoals vermeld, was het zo dat nadat de voogd was aangesteld hij een respijt kreeg van veertig dagen om een staat van goed op te stellen en dit samen met de “vrienden en magen” voor de schepenen te brengen, “ten zij dat zij daer toe hebben behoorlic uutstel vanden heeren ende scepenen van ghedeele”. Blijkbaar werd dit vaak overschreden gezien er wordt vermeld dat alle voogden die nog geen staat van goed voor de schepenen hadden gebracht, dit binnen de veertig dagen moesten doen, daer inne speciffierende bij goeden verclaerst alle tgoet in baten ende commers vanden zelven haerlieder weesen metgaders ooc de huusen, renten ende gronden van eerfven hemlieden toebehoorende waer die ghestaen ende gheleghen zijn de ieghenooten ende anghelanden wat die jaerlicx in pachte ende huere ghelden, te wat termijne die vallen ende in hueren heeft ofte de renten gheet.” Daarnaast werd nog bepaald dat de „vrienden en magen‟ een respijt kregen van veertig dagen om wezen die 172

M. Danneel, Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, p p. 161-164.

173

M. Danneel, Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, 1995, p. 165.

56

nog niet onder voogdij stonden, onder voogdij te plaatsen. Op al deze bepalingen stond een boete van tien ponden parisis.174 De ontvoogding van de wees Zoals reeds vermeld, eindigde de houdenisse meestal van zodra het kind zelf geld verdiende. Ondanks het einde van de houdenisse, bleef het beheersrecht over het wezenbezit in handen van de voogden. Het belangrijkste verschil was dat men – gezien het kind zelf werkte tegen een loon – niet langer een deel van de opbrengst van het wezenbezit moest besteden aan het onderhoud van de wees. Dit deel kon men vanaf nu verder beleggen. Het was pas wanneer de voogdij eindigde (ontvoogding) dat het kind in het volle bezit werd gesteld van de eigen goederen en dat hij/zij rechtsbekwaamheid verwierf en het recht had om zich te verbinden.175 In Gent kon de voogdij op drie manieren tot een eind komen. (Dit waren dezelfde manieren waarop kinderen onttrokken konden worden aan de ouderlijke macht). Als eerste was er het bereiken van de meerderjarigheidsleeftijd, namelijk vijfentwintig jaar. Het was pas vanaf de late middeleeuwen dat de idee van een automatische emancipatie van jongeren aan vijfentwintig jaar, ingang heeft gevonden. Vermoedelijk gebeurde dit onder invloed van het Romeinse recht. In haar studie naar de wezen, vond Danneel deze manier van ontvoogding voor het eerst terug in het voorgebod van 7 maart 1483. Er werd bepaald dat alle wezen voortaan onder voogdij zullen blijven “toot dat zij commen zullen zijn ter audde van vive ende twintich jaren”. De vrienden en magen konden echter een verzoek indienen bij de schepenen, als zij van oordeel waren dat de meerderjarige wees nog niet mocht worden ontvoogd. De redenen voor het voorgebod waren

“de borchtochten financhen ende quade coopmanscepen dat diversshe

jonghers comen zijnde ter redelicker haudde wesende in regemente van voochdien vervoordren te doene tharer grooter scade ende achterdeele end ooc ter bedroghe, scade ende achterdeele vanden ghuenen die hemlieden gheloove gheven”.176 Naast de meerderjarigheid kon de voogdij ook worden beëindigd wanneer het kind een nieuwe “staat” aannam, dit waren voornamelijk de huwelijkse of de religieuze staat. Ook konden de 174


175


176

M. Danneel, Weduwen en wezen in het laat-middeleeuwse Gent, p. 167 – SAG 93/26, register BB, folio 2 (7 maart 1483).

57

“vrienden” voor de schepenen van gedele op eigen initiatief de wees komen ontvoogden. 177 In bovenstaand voorgebod vinden we dit eveneens terug: “So es ter waerscowinghen van elcken gheordonniert datmen van nu voort an alle jonghers in regemente van voochdien hauden sal bij scepenen van ghedele toot dat zij commen zullen zijn ter audde van vier ende twintich jaren het ne zij dat zij by huwelicke ofte andren behoorlijken middele daer van ghedaen ende haer selfs ghemaect werden”.178 Besluit: De voorgeboden geven een goed beeld weer in verband met de taken van de voogden. Eigenlijk is dit niet verwonderlijk gezien de voorgeboden werden uitgevaardigd door de schepenen van gedele en zij tevens de „uppervooghden‟ van de wezen waren.

4. Openbare orde en veiligheid Voglens Robert Muchembled, bestond één van de absolute prioriteiten in het laatmiddeleeuws Europa erin de sociale orde te behouden en te bewaren. De stedelijke overheid deed verscheidene pogingen om de veiligheid en stabiliteit binnen de stad te garanderen en ruwe gewoonten uit te roeien.179 Daarnaast werden bepaalde groepen gemarginaliseerd, gestigmatiseerd en zelfs een criminogene factor toegekend. Vreemdelingen, prostituees, vagebonden, armen, criminelen en „onnutigen‟ binnen de maatschappij werden aan een toenemende controle onderworpen en in heel wat gevallen de stad uitgestuurd.180 Vreemdelingen die niet aan de normen en waarden van de stad voldeden, pasten niet in het plaatje. Aan de andere kant trok de stad wel vreemdelingen aan die van nut konden zijn, er was dus sprake van enige selectie. Dit zorgde voor frustraties bij degene die niet werden toegelaten om van de collectieve vrede binnen de stad te genieten, men denkt hierbij aan een groot aantal ontwortelde jongemannen, of plattelanders en boeren die tijdens oorlogen niet al te gastvrij binnen de stadspoorten werden ontvangen.181 Ingezetenen die 177


178

SAG 93/26, register BB, folio 2 (7 maart 1483).

179

R. Muchembled, Une histoire de la violence, de la fin du Moyen Âge à nos jours, Paris, Le Seuil, pp. 133-136.

180

R. Muchembled, Une histoire de la violence, p. 139.

181


58

de wet overtraden werden meestal bestraft met een geldboete (soms ook met een publiekelijk lijfstraf of pelgrimstocht), personen die hervielen in hun slechte gewoonten werden verbannen, soms voor enkele jaren, soms voor levenslang.182 Door verbanningen verplaatste men het probleem echter buiten de stadsmuren, waardoor de criminaliteit naar het platteland en de buitenwijken werd geëxporteerd.

183

Bovendien was het moeilijk voor de stedelijke overheid om

buiten de stad haar rechtspraak te doen gelden, illegale praktijken betreffende drank, seks en geweld tierden er dan ook welig.184 Toch zou het een te simplistische visie zijn om te denken dat enkel de overheid voorstander was om de sociale orde binnen de stad te bewaren. In feite was er sprake van een sociaal pakt waarbij ook de onderdanen hun steentje bijdroegen. Er werd van iedereen verwacht dat hij zichzelf wat onder controle hield.185 Muchembled heeft in zijn studies vooral een onderzoek gedaan naar enkele Franse steden, de opzet van het onderstaande is om te kijken of zijn these eveneens voor Gent opgaat.

4.1. Armenzorg Inleiding In volgend onderdeel bespreken we de armenzorg, niet enkel de armen zullen aan bod komen maar ook bedelaars, vagebonden, leeglopers, enz. aangezien deze vaak samen in de voorgeboden staan vermeld. Vagebonden en vreemdelingen die we eerder in de politieke context moeten situeren, zoals bvb. door het feit dat zij kwade geruchten verspreiden, hebben we reeds in ons politiek hoofdstuk behandeld.

182


183


184


185

R. Muchembled. Une histoire de la violence, de la fin du Moyen Âge à nos jours, Paris, Le Sueil, 2008, p. 183.

59

Aantal voorgeboden i.v.m. armen en vagebonden

In de grafiek is het opvallend dat vooral vanaf de late jaren 1520 een enorme toename te bemerken valt. Dit is niet verwonderlijk gezien Keizer Karel op 7 oktober 1531 een decreet uitvaardigde waarin werd bepaald dat de armenzorg in de Nederlanden zou worden gereorganiseerd en een gecentraliseerde beurs zou worden opgericht.186 Op het einde van de jaren 1520 bemerken we dat de schepenen al enkele pogingen ondernamen om oudere bepalingen wat te verfijnen, maar het zal vooral vanaf de jaren 1530 zijn dat een intense wetgevende activiteit op gang werd gebracht door de schepenen en de gouverneurs van de armenkamer.187 De voorgeboden zullen verder na de inleiding worden besproken. Volgens Lis en Soly moet het decreet van de keizer en de hervorming van de armenzorg gezien worden als een gevolg van de crisis van het feodale systeem en de opkomst van het

186

T. Boden, Armenzorg te Gent 1600-1640, in: http://www.ethesis.net/armenzorg/armenzorg_inhoud.htm, geraadpleegd op 11.05.2009. - S. De keyser, “Dokumenten over de stichting en inrichting van de armenkamer te Gent (1535-1578)”, in: Handelingen van de Koninklijke commissie voor geschiedenis, Brussel, Paleis der academiën, 1968, p. 139. 187

T. Boden, Armenzorg te Gent 1600-1640, in: http://www.ethesis.net/armenzorg/armenzorg_inhoud.htm, geraadpleegd op 11.05.2009.

60

handelskapitalisme. Deze crisis bracht een groot aantal verpauperde plattelanders en vagebonden met zich mee die hun geluk gingen zoeken in de steden.188 Sommige sociale groepen, zoals koopluiondernemers en financiers, hebben zich verrijkt tijdens de zestiende- eeuwse economische expansie.189 Toch heeft het gros van de inwoners, waaronder kleine boeren, ambachtslieden en ongeschoolde arbeiders, hier nauwelijks van kunnen profiteren. 190

Hoewel een groot deel van de boeren in het zestiende-eeuwse West-Europa nog op kleine

familiepercelen woonde en slechts tijdelijk hun arbeidskrachten verkochten, kenmerkte deze periode zich door een toename van het aantal bezitslozen die enkel door loonarbeid aan de kost moesten komen. Landbouwers die geen of onvoldoende grond bezaten en noch als landarbeider of als thuiswerker hun brood konden verdienen, zagen vaak geen andere oplossing dan te migreren.191 Daarnaast impliceerde de triomf van het handelskapitalisme de verarming van ontelbare kleine ambachtsmeesters, gezellen, leerjongens en losse arbeiders. Polarisatie en een groeiende sociale ongelijkheid waren kenmerkend voor het vroegmodern Europa. In West-Vlaanderen bvb. steeg het aantal rurale armen van 30% in 1498 tot ruim 40% in 1544. Geleidelijk aan overtrof het arbeidsaanbod de vraag met een toenemende werkloosheid en loonsvermindering als gevolg. Dit bracht op zijn beurt een verlaagd gezinsinkomen en een tekort aan levensmiddelen met zich mee. Het gebrek aan voedselconsumptie zorgde vervolgens voor chronische ondervoeding, fysische verzwakking en een grotere vatbaarheid voor besmettelijke ziekten. Om aan de armoede te ontsnappen zochten heel wat ontwortelde plattelandsbewoners hun toevlucht tot de steden, maar hier werden ze geconfronteerd met sociaal-economische tegenstellingen die nog groter waren.192 In de grote centra werd de kloof tussen rijk en arm breder dan ooit tevoren als gevolg van de gelijktijdige verrijkings- en verarmingsprocessen, economische groei en verarming gingen met andere woorden hand in hand. Het handelskapitalisme kenmerkte zich door een sociale degradatie van de kleine producenten, ook de ambachtslieden werden in toenemende mate 188

C. Lis en H. Soly, Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa, N.V. Scriptoria, Antwerpen, 1980.

189

C. Lis en H. Soly, Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa, p. 66.

190


191

C. Lis en H. Soly, Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa, pp. 76-78.

192

C. Lis en H. Soly, Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa, p. 87; pp. 90-91.

61

afhankelijk van de groothandelaars. Daarnaast profiteerden de werkgevers van het feit dat de verarmde plattelanders steeds bereid waren beneden de prijs te werken, waardoor zij de lage lonen nog meer konden drukken. Dit zorgde ervoor dat de loonaanpassingen de snelle prijsstijgingen, vooral met name van graan en levensmiddelen, steeds met veel vertraging volgden, met uiteraard een daling van de koopkracht als gevolg.193 Zo nam de gemiddelde graanprijs in de Zuidelijke Nederlanden tussen 1500-1510 en 1550-1560 toe met 150 à 180%, terwijl het loonniveau van de Gentse arbeiders echter ongewijzigd bleef tijdens deze periode. Het zou pas na de grote graancrisis van 1556-1557 zijn dat er in Gent een loonsverhoging werd doorgevoerd.194 Net als veel rurale armen, verlieten ook veel stedelijke paupers hun geboorte- of verblijfplaats in de hoop elders werk of enige materiële bijstand te vinden. Meestal bleef men niet in één stad of plaats, maar zwierf men rond op zoek naar de noodzakelijkste bestaansmiddelen. Zo gebeurde het wel eens dat deze zwervende armen in de criminaliteit terecht kwamen om aan genoeg voedsel te geraken. De stadsmagistraat stelde zich uiterst negatief op tegenover de continue verplaatsing van horden „gezagsloze mensen‟, gezien zij als een bedreiging van de openbare orde werden beschouwd.195 In de meeste West-Europese steden werden dan ook door de lokale en centrale overheden maatregelen getroffen om de vagebondage te bestrijden. Deze waren echter vooral repressief van aard, nergens werden pogingen ondernomen om de echte oorzaak van het probleem aan te pakken, de ontwortelde paupers op te vangen of de steunverlening te reorganiseren. In de plaats daarvan koos men voor exemplarische straffen. Dit haalde blijkbaar niet veel uit, gezien heel wat ordonnanties (en voorgeboden) vaak werden herhaald. Bovendien was het sociale probleem te groot geworden om het succesvol aan te pakken met maatregelen als: het verdrijven van zwervers uit de steden of de huisarmen een bedelverbod op te leggen. Eigenlijk was er een reorganisatie van de armenzorg nodig.196 In de jaren 20‟, 30‟ en 40‟ van de zestiende eeuw, deden ongeveer zestig West-Europese steden voor het eerst stappen in die richting.197 Karel V vaardigde in 1531 hieromtrent een decreet uit voor de Nederlanden.198 193

C. Lis en H. Soly, Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa, p. 83. pp. 92-94. - J. Dambruyne, “Diepere oorzaken”, p. 155. 194


195


196

C. Lis en H. Soly, Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa, pp. 101-102.

197


62

Hoewel men tijdens de tweede helft van de vijftiende eeuw al maatregelen tegen bedelarij en vagebondage had getroffen, kan men toch spreken van een keerpunt. Het verband tussen de nieuwe sociale politiek en het handelskapitalisme valt volgens Lis en Soly niet te ontkennen.199 Voor 1531 was de armenzorg en liefdadigheid te Gent geïnstitutionaliseerd in heilige geesttafels (armendissen) en broederschappen, die sinds de twaalfde eeuw hun ontstaan kenden. Deze waren opgericht en beheerd door leken, voornamelijk gegoede koop- en ambachtslieden. Op kerkelijke feestdagen deelden ze wat voedsel of geld uit. De voornaamste beweegredenen van deze vrijgevigheid moeten we zoeken bij het christelijke charitas ideaal, maar misschien nog meer bij het veilig stellen van het zielenheil.200 De armenzorg werd volgens de kerkelijke indeling georganiseerd, namelijk per parochie.201 Buiten het parochiale kader vinden we ook nog godshuizen en hospitalen terug, deze werden vaak opgericht als gevolg van een testamentaire schenking van rijke burgers of werden opgericht door ambachtsgilden. Kerkelijke instellingen zoals kloosters en abdijen organiseerden ook geregeld brooduitdelingen.202Oorspronkelijk waren de armen vooral afhankelijk van individuele aalmoezen, maar na verloop van tijd werd de armenzorg meer en meer formeel geregeld en liet de overheid haar invloed gelden. Daarnaast werd ook het herkomstcriterium van de armen steeds belangrijker en groeide uit tot een collectieve norm.203 Naast een economische verklaring moet de oprichting van de “ghemeene beurse” in 1531 ook gezien worden in de context van een sociaaldemografische ongelijkheid in de parochies. Het was namelijk zo dat de gegoede burgerij in de ene parochie in personenaantal sterker was vertegenwoordigd dan in andere parochies. Mede door het sterke parochiale particularisme zorgde dit ervoor dat de parochies die het geld het meest nodig hadden over de geringste inkomsten beschikten en vice versa. Vanaf 1531 werden de dissen verzameld in een centraal 198

S. De keyser, “Dokumenten over de stichting en inrichting van de armenkamer te Gent”, p. 139.

199


200

S. De keyser, “Dokumenten over de stichting en inrichting van de armenkamer te Gent”, p. 139. - T. Boden, Armenzorg te Gent 1600-1640, in: http://www.ethesis.net/armenzorg/armenzorg_inhoud.htm, geraadpleegd op 11.05.2009. - J. Vannieuwenhuyse, “Beeld van de stad”, in: Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, p. 57. 201


202

J. Vannieuwenhuyse, “Beeld van de stad”, in: Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, p. 58.

203

T. Boden, Armenzorg te Gent 1600-1640, in: http://www.ethesis.net/armenzorg/armenzorg_inhoud.htm, geraadpleegd op 11.05.2009.

63

steunfonds, de zogenaamde “ghemeene beurse”. Met de inrichting van de “ghemeene beurse” beoogde men een gecentraliseerde en efficiëntere organisatie van de armenzorg.204 In verscheidene steden in de Nederlanden zou dit zo blijven tot het ancien regime.205 Te Gent was het wachten tot 8 februari 1535 wanneer zij werd ingesteld. In de Arteveldestad stond zij bekend onder de naam „armenkamer‟ en was ondergebracht in een deel van het Stadshuis. Twee dagen later, op 10 februari, werd het startsein gegeven om aan de werkzaamheden te beginnen. Vooraf (sinds november 1534) had men een onderzoek ingesteld waarbij lijsten van behoeftige gezinnen per wijk werden opgesteld. Ondanks de centralisatie werd de parochiale structuur behouden als werkkader, zo werden de dissen zoveel mogelijk geïntegreerd in de nieuwe instelling.206 Veel verder dan een overkoepeling van de bestaande instellingen kwam het echter niet, wel stonden de armenscholen en het weeshuis rechtstreeks onder het beheer van de Armenkamer.

207

De reorganisatie van de armenzorg steunde op drie

pijlers, als eerste werd de bedelarij strikt verboden, ten tweede werd de arbeidsplicht voor valide armen ingesteld en als laatste was er, zoals vermeld, de centralisatie van de armenfondsen in de „ghemeene beurse‟. Via deze bepalingen wilde men de controle vergroten op de armen die een toenemende bedreiging vormden. De steuntrekkers werden letterlijk gestigmatiseerd aangezien ze verplicht werden een armenteken te dragen. Daarnaast wilde men ook de arbeidsmarkt optimaal regelen, dit deed men door valide armen gedwongen in dienst te stellen van een ondernemer, zodanig dat deze op ieder ogenblik over de nodige werkkrachten kon beschikken.208 De voornaamste functies in de Armenkamer werden door de schepenen aangeduid. De gouverneurs (beheerders) werden door bovenstaande aangesteld en werden verkozen onder de voorname burgers van de stad. Het is niet verwonderlijk dat de functies geregeld aan toekomstige schepenen of stedelijke ambtenaren werden toegewezen, gezien de functies bezoldigd waren en van de functionarissen dotaties werden verwacht.209 De gouverneurs kregen 204

S. De keyser, “Dokumenten over de stichting en inrichting van de armenkamer te Gent”, pp. 140- 141.

205

T. Boden, Armenzorg te Gent 1600-1640, in: http://www.ethesis.net/armenzorg/armenzorg_inhoud.htm, geraadpleegd op 11.05.2009. 206


207

J. Vannieuwenhuyse, “Beeld van de stad”, p. 58.

208


209


64

van de schepenen wel het recht om zich bezig te houden met de reglementen aangaande de ondergeschikte ambten, de inwendige orde, het weeshuis en de armenscholen. Aangezien de parochiale structuur werd behouden, moesten de stadsmagistraat en de top van de administratieve hiërarchie wel rekening blijven houden met de structuur van de ondergeschikte charitatieve instellingen en heilige geesttafels.210

Dat de belangrijkste voorgeboden over de inrichting van de Armenkamer een beduidende functie hadden, blijkt duidelijk uit het feit dat deze naderhand werden opgenomen in de reglementboekjes211 voor de beheerders.212 De voorgeboden Voorgeboden i.v.m. armen en vagebonden

210

T. Boden, Armenzorg te Gent 1600-1640, in: http://www.ethesis.net/armenzorg/armenzorg_inhoud.htm, geraadpleegd op 11.05.2009. 211

Reglementboekjes waren handboekjes die de voornaamste teksten bevatten met betrekking tot de Armenkamer, zodanig dat de gouverneurs deze gemakkelijk konden raadplegen voor dagelijks gebruik. 212

S. De keyser, “Dokumenten over de stichting en inrichting van de armenkamer te Gent (1535-1578)”, p. 145.

65

Voorgeboden i.v.m. armen en vagebonden per 5 jaar geturfd

66

Bepalingen omtrent armen en vagebonden Vreemde bedelaars, vagebonden, … bedelen 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1 1515 1516 1517 1518 1 1519 1520 1521 1522 1523 1 1524 1525

tavernen

organisatie armenzorg

(heiligegeestmeesters)1

1 1

1 1

1

1 1 1

(heiligegeestmeesters)1 (heiligegeestmeesters)1

67

Vreemde bedelaars, vagebonden, …

bedelen

tavernen

1529

2

3

1

1530

1

2

1531

1

1532

1

1

1

1533

1

1

2

1534

1

1

1

1535

1

1

2

organisatie armenzorg

1526 1527 1528

1

(armenkamer)

3

(armenkamer, 1536

1

armenscholen)

2

1537

1

1

2

(armenkamer)

2

1539

2

2

1

(armenkamer)

1

1540

2

3

1

(armenkamer)

2

(armenkamer)

1

2

1538

1541 1542

1

1543

1

1544

1

1

2

(armenkamer)

23

14

16

1545 totaal 21

totaal aantal voorgeboden:

40

bepalingen over bedelen:

23

57,5%

bepalingen over vreemde bedelaars, vagebonden, leeglopers:

21

52,50%

bepalingen over organisatie armenzorg:

16

40%

bepalingen over tavernen, rollebanen, … :

14

35%

Vooreerst valt het duidelijk op in de grafieken dat er vanaf de jaren1530 een grote stijging komt in het aantal voorgeboden omtrent armen en vagebonden. Zoals vermeld ligt de verklaring hiervoor bij de introductie van de Armenkamer en de verhoogde controle en wetgeving op de armenzorg die hiermee gepaard ging. 68

-Bedelen In bovenstaande tabellen zien we dat in meer dan de helft van de voorgeboden sprake is van bedelen. Vanaf het begin van de jaren 1520 zien we eigenlijk al een toename in het aantal voorgeboden, we wezen er reeds op dat er vanaf de 16de eeuw een toenemende bezorgdheid kwam i.v.m. met het groeiende aantal paupers. In de voorgeboden wordt sterk benadrukt dat enkel de „echte‟ armen, waaronder kreupelen, blinden, miserabelen, debielen en impotenten werden gerekend, mochten bedelen en recht hadden op bijstand. Zij mochten wel niet bedelen in heilige plaatsen, zoals kerken, kloosters, enz. 213 Hoewel de tewerkstelling van valide armen één van de pijlers was van de oprichting van de Armenkamer, is deze bepaling al terug te vinden in het begin van de 16de eeuw. Armen die gezond genoeg waren om te gaan werken (en sinds jaar en dag in Gent hadden gewoond), werden verboden om te bedelen, zij moesten gaan werken om zelf in hun broodwinning te voorzien.214 Vanaf 1535 worden ook de „echte‟ armen verboden om te bedelen. Terwijl men dit vroeger nog voor de kerk mocht doen, werd deze praktijk vanaf dan volledig afgeschaft.215 (Religieuze orden en geestelijken mochten wel blijven bedelen, zij waren dus niet aan dit verbod onderworpen.216) Met de introductie van de armenkamer werden armen veel minder afhankelijk van individuele aalmoezen, gezien het bedelverbod, maar werden meer afhankelijk van een formele instelling die een grotere controle uitoefende op de armen. -Vreemde bedelaars, vagebonden In maar liefst 53% van de voorgeboden heeft men het over vreemde bedelaars, vagebonden en “ledichghanghers”. Hoewel we vanaf 1507 al een voorgebod hieromtrent terugvinden, is het toch vooral vanaf 1529 dat er een sterke toename te bemerken valt. In de voorgeboden worden redelijk drastische maatregelen genomen tegen vagebonden en vreemde bedelaars zoals publiekelijke schand – en lijfstraffen of een onmiddellijke verbanning uit Gent, soms ook uit het graafschap Vlaanderen.217 Het is duidelijk dat men het echte probleem omtrent de ontwortelde 213

SAG 93/26, register BB, folio 73 r. – 73 r. (28 augustus 1523)

214


215

SAG 93/26, register BB, folio 191 r. – 193 v. (8 februari 1535). – SAG 93/26, register BB, folio 312 r. – v. (9 maart 1542). 216

SAG 93/26, register BB, folio 191 r. – 193 v. (8 februari 1535).

217

SAG 93/26, register BB, folio 42 r. (12 september 1514). – SAG 93/26, register BB, folio 163 v. – 164 r. (3 december 1531).

69

paupers niet aanpakte, maar hen gewoon de stad uitstuurde. Vanaf de oprichting van de Armenkamer in 1535 zien we dat de stad pogingen wil ondernemen om de vagebondage wat in te dijken. Zo wordt er bepaald dat men de armen aalmoezen zal geven, “waermede zij prouffijt doen moghen, zonder wijfs ende kinderen in grooter miserien ende keytivicheden achter straten vagabonde te laten loopene”.218 Het moet wel gezegd worden dat men enkel de vagebondage onder de Gentse armen wilde beperken via deze maatregel. Vreemde “ledichghanghers” en vagebonden werden net zoals voorheen de stad uitgestuurd en bestraft met een geseling als zij zich hier niet aan hielden. Vreemde behoeftigen die enkel door de stad trokken, konden vanaf dan wel terecht in het hospitaal waar ze wat aalmoezen konden ontvangen. Toch had dit vooral tot doel om hen van het bedelen af te houden. Arriveerden ze overdag, dan werd hen geboden de stad voor de avond te verlaten.219 “Scamele aerme lieden” afkomstig uit oorlogsgebieden, of gebieden die werden geteisterd door overstroming of brand, hadden wel recht op bijstand en aalmoezen. Zij moesten wel eerst een certificaat kunnen voorleggen waarin hun plaats van herkomst stond vermeld alvorens zij ondersteuning konden genieten.220 -Organisatie armenzorg Op de derde plaats in onze tabel prijken de voorgeboden omtrent de organisatie van de armenzorg, hiermee worden de voorgeboden bedoeld waarin de instellingen, m.a.w. de heiligegeesttafels of de armenkamer, worden vermeld. In een drietal voorgeboden wordt er gewezen op de functies van de heiligegeestmeesters, m.a.w. het distribueren van aalmoezen aan de rechtmatige armen en het onderhouden van de heiligegeesttafel. Voor hun moeite en arbeid ontvingen zij een salaris. In de voorgeboden uit 1521 en 1523 worden ook de namen vernoemd van de heiligegeestmeesters van de verschillende parochies.221 Nadat de oprichting van de Armenkamer was afgekondigd in het voorgebod van 8 februari 1535 zijn er heel wat voorgeboden terug te vinden die zowel rechtstreeks als onrechtstreeks handelen over de armenkamer of over de personen die er werkzaam waren. Alles doet een veel grotere controle op de armenzorg vermoeden. Zo werden er collecteurs of vergaerders van aelmoessenen aangesteld 218


219


220


221

SAG 93/26, register BB, folio 62 v. – 64 r. (23 augustus 1521). – SAG 93/26, register BB, folio 73 r. – 73 r. (28 augustus 1523).

70

die eenmaal per week met een bus zullen omgaan, waarin de ingezetenen en parochianen aalmoezen moesten doneren. Deze bussen zullen de collecteurs eenmaal per week afgeven aan de ontvangers, zodanig dat men een rekening kan maken van de opbrengst. De ontvangers en de distributeurs van elke parochie moeten eenmaal per maand deze rekening, samen met een bewijs, voorleggen aan de schepenen en aan de medeburgers, waarbij eveneens de parochiepapen en heiligegeestmeesters van iedere parochie aanwezig zullen zijn. Idem wat alle andere opbrengsten betreft die men in de maand heeft verworven, zoals giften en zaken die per testament zijn overgemaakt “ten proffite van den ghemeenen aermen”.222 Zo is er in de voorgeboden van 10 april 1536, 26 maart 1539 en 2 mei 1541 sprake van een generale rekening van de armen die men op de collatiezolder openbaar zal maken.223 Hierna zullen de ontvangers aan de distributeurs het geld geven die door de schepenen wordt geordonneerd, dit zal op zijn beurt bij de “besurghers” terecht komen, die het dan onder armen kunnen verdelen.224 Op 9 maart 1543 werd er een lang voorgebod uitgevaardigd betreffende het politieapparaat van de Armenkamer. Zo werden er vier knapen aangesteld die alle armen (zowel ingezetenen als vreemden) mochten aanhouden als zij iets deden wat in tegenspraak was met de voorgeboden. Ze moesten ze erop toezien dat niemand bedelde in de stad, vreemde armen moesten ze de stad uitzenden of hen naar het gasthuis brengen, de ouders van bedelende kinderen moesten ze erop wijzen dat zij hun kinderen niet mochten laten bedelen, enz.225 Met de invoering van de Armenkamer werd er ook bepaald dat armen een kenteken moesten dragen. Dit teken moest uitmaken wie er al dan niet recht had op bijstand. Op deze manier was het inderdaad gemakkelijker om aalmoezen te verdelen, maar aan de andere kant was het tevens een teken van sociale stigmatisering en discriminatie.226 In Gent werd er verwacht dat de gezinshoofden een dergelijk teken droegen, er werd hen uitdrukkelijk verboden om dit teken er af te halen, gezien men dan geen aalmoezen meer zou ontvangen en dat ook hun vrouwen en

222

SAG 93/26, register BB, folio 191 v. – 193 v. (8 februari 1535).

223

SAG 93/26, register BB, folio 207 r. – v. (10 april 1536). – SAG 93/26, register BB, folio 244 v. – 245 v. (26 maart 1539). – SAG 93/26, register BB, folio 281 r. (2 mei 1541). 224


225


226

B. Geremek. “Criminalité, vagabondage, paupérisme: la marginalité a l‟aube des temps modernes.”, in : Revue d‟histoire moderne et contemporaine, XXI (1974), pp. 369-370.

71

kinderen

geen

bijstand

meer

zouden

genieten.227

Ook

aan

de

distributeurs

en

heiligegeestmeesters werd het uitdrukkelijk verboden om aalmoezen te geven aan mensen die niet getekend waren. Deze bepaling werd echter geregeld overtreden.228 Om arme kinderen (zowel jongens als meisjes) van de straat te houden en “ter duecht ende eere te beweghene”, werden er samen met de armenkamer, armenscholen opgericht. De ouders werden verplicht om hun kinderen hier naar toe te sturen. Kinderen tussen zes en acht jaar moesten tijdens de werkdagen naar school, kinderen ouder dan acht moesten op zondag naar school.229 -Tavernen Vanaf 1529 vinden we een voorgebod terug dat later op een gelijkaardige manier werd herhaald. Er wordt het volgende geboden: mannen, vrouwen, kinderen of degene “wiens vrauwen, knechten oft kinderen om gode gaen ende aelmoesenen bidden”, worden de toegang ontzegd tot tavernen, cabaretten, “rollebanen” of “zelverhoven” om “aldaer eenich goed of ghelt te vertheerne ofte verdrincken”. In latere voorgeboden worden de armen die van aalmoezen leven de toegang tot bovenstaande gebouwen ontzegd; als straf werd men zijn uitkering ontnomen en kon men zich verwachten aan een publiekelijke geseling of verbanning. 230 Bovendien wordt er vermeld dat dergelijke personen hun vrouwen en kinderen laten vergaan “in ghebreke”.231 Het was namelijk zo dat het de taak was van de man om zijn vrouw en kinderen te onderhouden, bovendien was hij degene die de aalmoezen in ontvangst nam en beheerde. Autoriteiten veroordeelden mannen die hun geld verdronken waardoor ze hun vrouw en kinderen in de bedelarij storten.232 Bovendien was het geld (de aalmoezen) afkomstig van de gemeenschap en er werd dan ook verwacht dat men het geld „goed‟ zou spenderen. Aan de taverniers, waarden en hosteliers wordt het uitdrukkelijk verboden om deze armen of hun kinderen toe te laten in hun

227

SAG 93/26, register BB, folio 223 r. – 223 v. (20 oktober 1537).

228

SAG 93/26, register BB, folio 244 v. – 245 v. (26 maart 1539).

229


230

SAG 93/26, register BB, folio 130 v. – 131 r. (27 maart 1529).

231

SAG 93/26, register BB, folio 202 v. – 203 r. (27 november 1535).

232

A. B. Tlusty, “Drinking, family relations, and authority in early modern Germany”, p. 259.

72

herberg, hen te drinken te geven of hen te laten spelen.233 Aangezien deze bepalingen zeer vaak werden herhaald, kan men vermoeden dat er toch enige solidariteit speelde bij de stedelingen. Dit wordt ook duidelijk in de voorgeboden vermeld, gezien er wordt gesteld dat armen geen aalmoezen mochten aanvaarden in de tavernen.234 Blijkbaar waren er nog heel wat mensen die de armen enige steun verleenden. 4.2. De herberg en prostitutie Naast de kerk was de kroeg in heel wat dorpjes, vaak het enige publieke gebouw. Naast drank verschaften herbergen ook onderdak aan vreemdelingen en aan personen die geen vaste woonplaats hadden, op juridisch vlak fungeerden zij dan ook als wettelijk domicilie. Kroegen waren eerder drankhuizen waar men over weinig of geen accommodatie beschikte. Heel wat (armere) gezinnen woonden in kleine huisjes die men slecht kon verwarmen en zochten wat warmte op in de herberg. Als brandpunt van sociaal-culturele activiteiten was de herberg de plaats bij uitstek om sociale relaties te smeden en te onderhouden, kennissen uit te nodigen op doopmaaltijden, bruiloften, begrafenissen en dergelijke meer. De herberg fungeerde als een communicatieknooppunt waar verhalen en informatie werden overgeleverd, praatjes werden geslaan tussen de buurtbewoners, enz.235 Herbergen en kroegen waren een soort van informatiecentra, zeker in kleine stedelijke kernen. Een taak van de herbergier bestond er dan ook in om nieuwtjes te verspreiden over jobs, ordonnanties, enz. Zolang de overheid dit wat onder controle kon houden, had zij hier alle belang bij. In deze publieke ruimte werden heel wat contracten afgesloten die er werden bezegeld met een dronk. Men denkt hierbij aan lijfkoop, gezellen die bij een meester in dienst gingen, enz., maar ook ruzies werden er bijgelegd. Als bezegeling van een verkoop of een contract trakteerde men de ander. Gezien het hoge aantal aanwezigen, toonde men op deze manier dat men de bezegeling van het contract wel degelijk meende. De overheid legde bepaalde restricties op i.v.m. de tavernen om de openbare orde wat te bewaren. Volgens Van Bruaene moeten we dit niet echt als een vorm van disciplineren zien, heel wat reglementen getuigen eerder van een consensus tussen overheid en bevolking.236

233

SAG 93/26, register BB, folio 312 r. – v. (9 maart 1543).

234

SAG 93/26, register BB, folio 221 v. – 222 v. (28 augustus 1537).

235

H. Soly, “Kroeglopen in Brabant en Vlaanderen”, in: Spiegel Historiael, 18, (1983), pp. 570-571.

236

Hoorcollege: Historische antropologie van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, “Drinkcultuur en sociabiliteit in de vroegmoderne tijd”, door prof. Anne-Laure Van Bruaene, 22/04/2009.

73

Bepalingen omtrent herbergen prostitutie en illegale seks (koppelaars)

avondklok Vreemdelingen 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515

blasfemie

andere

1 1 (drinkgelach, dobbelen) 1

1

1

1 1

1

1 1

1

74

prostitutie en illegale seks (koppelaars)

avondklok Vreemdelingen 1516 1517 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527 1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545 totaal

blasfemie

andere

(drinkgelach) 1

1 1 2 1 1

(illegale 1 tavernen)

1

1

1

1 2 1

1

(1)

1

(1)

10

4

1 (illegale tavernen)

1 11

3

1

4

75

- Wanneer mocht men de taverne openhouden? In totaal vinden we in zo‟n tien voorgeboden de bepaling terug dat taverniers en cabaretiers hun zaak moesten sluiten na de laatste avondklok, er werd dus een sluitingsuur ingesteld van overheidswege.237 Dit was vooral om ervoor te zorgen dat er ‟s nachts geen onrust zou zijn, overnachtende gasten mochten uiteraard wel blijven drinken.238 Ook op zondagvoormiddag en tijdens kerkelijke diensten en processies moesten de tavernes en cabaretten dichtblijven.239 -illegale tavernen Er werd een onderscheid gemaakt tussen „goede‟ en „slechte‟ tavernen. De eerste waren erkende tavernen, terwijl de laatste illegale tavernen hadden die zich vaak buiten de stadspoorten bevonden om belastingen te ontduiken. Dit was een probleem dat men zeer moeilijk onder controle kreeg.240 Deze lokalen werden niet enkel bezocht door ambachtsgezellen, boeren, enz. maar eveneens door misdadigers, bedelaars, zwervers en andere „marginalen‟, de drank was er namelijk goedkoop. Bovendien werd de zone buiten de stadspoorten gekenmerkt door een hoge graad van marginaliteit en criminaliteit, o.a. vanwege de vele verbanningen. De overheid had het er zeer moeilijk om de landloperij en misdaad aan te pakken. Toen het aantal ontwortelde paupers en landlopers steeg, werd er in 1531 een keizerlijke ordonnantie uitgevaardigd waarin illegale kroegen en herbergen werden verboden, zowel de eigenaars als de bezoekers werden bestraft met een geldboete.241 In dat jaar en in 1542 vinden we een bepaling hieromtrent terug, gezien er wordt verboden om herbergen, tavernen, bier- of wijnhuizen te houden “in de zytweeghen ende buten den rechten eerweghen dezer stede ten zy dat zy expres consent ende teecken daertoe hebben van scepenen”.242

237

SAG 93/26, register BB, folio 30 v. (30 augustus 1509)

238

Hoorcollege: Historische antropologie van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, “Drinkcultuur en sociabiliteit in de vroegmoderne tijd”, door prof. Anne-Laure Van Bruaene, 22/04/2009. 239

SAG 93/26, register BB, folio 252 v. (25 oktober 1539).

240


H. Soly, “Kroeglopen in Brabant en Vlaanderen”, pp. 572-573.

242

SAG 93/26, register BB, folio 298 r. – 299 r. (20 juni 1542).

76

-Vreemdelingen In de herberg kwam de lokale gemeenschap in contact met vreemdelingen die nieuwtjes met zich meebrachten. De overheid begon vreemdelingen steeds argwanender aan te kijken, gezien de grens tussen nieuws en propaganda vaak flinterdun is/was. Vanaf de 15de eeuw werden de waarden in heel wat steden verboden om gasten te laten logeren zonder hun namen aan de gerechtsdienaar mede te delen. Voor onze periode vinden we in 1490 en 1539 twee bepalingen hieromtrent terug, deze moeten we zien in de context van de opstanden.243 De herbergiers moesten de namen overbrengen aan de baljuw of zijn dienaars. De voorgeboden uit 1542 en 1543 moeten we eigenlijk meer zien in de context van de avondklok. -Dronkenschap In het voorgebod van 22 april 1523 is er sprake van het feit dat diverse personen in de tavernen dronken worden en zich misdragen, door hun drinkgelag. Daarom wordt er geboden dat “elc wie hij zij hem verdraghe ten plaetsen daer zij heten oft drinken zijn ghelach te ontdraghene jeghen den danck vanden waert ofte weerdinne up den ban van thien jaeren”.244 In de vroegmoderne tijd deed het er niet zozeer toe of men al dan niet fysiek verslaafd was aan de drank, veel belangrijker vond men het gedrag dat ermee gepaard ging.245 De autoriteiten deden daarom fervente pogingen om de harmonie binnen de gemeenschap te bewaren, personen die hun controle verloren wegens dronkenschap werden niet getolereerd.246 Bemerk ook de hoge straf die hierop stond. -De herberg en het „zondige‟ Dronkenschap werd vaak aanzien als een opstap naar andere zonden, zoals onkuisheid, geweld en blasfemie. Vloeken werd beschouwd als een zonde tegen het geloof en de maatschappij. Het

243

SAG 93/26, register BB, folio 15 r. (21 augustus 1490). - SAG 93/26, register BB, folio 250 r. (24 augustus 1539). 244

SAG 93/26, register BB, folio 71 v. (22 april 1524).

245



77

verbod op blasfemie kunnen we dus ook zien als een teken om de publieke orde te bewaren.247 Alcoholconsumptie werd eveneens vaak in verband gebracht met illegale seks en dus met de notie van “zonde”. De pogingen om het seksuele leven van de burgers te controleren moeten we, net als de blasfemie, zien in de context van de sociale stabiliteit en de bescherming van de gemeenschap.248 Prostitutie: In heel wat steden werd vanaf de late middeleeuwen een verbod op het houden van een bordeel van kracht, of toch aan heel wat regels gebonden. De waard kreeg meestal een geldboete als hij zich hier niet aan hield, de pooiers of degene die anderen prostitueerden werden veel zwaarder bestraft. In sommige steden, zoals in Gent, waren vrouwen van lichte zeden verplicht om in bepaalde kwartieren te gaan wonen.249 De marginaliteit verplaatste men dus naar specifieke stadsdelen.250 In heel wat voorgeboden wordt er verwezen naar zogenaamde oneerbare herbergen en bordelen. Er wordt melding gemaakt over de “groote abussen, bedroghen ende mesleedheden”, die dagelijks gebeuren in tavernen, herbergen en cabaretten. Het probleem is dat deze herbergen zich in eerbare gebuurten bevinden, namelijk in het hart en in het mooiste gedeelte van de stad. Deze brengen diverse poorters, poorteressen, hun kinderen en familie ten val. Er wordt geboden dat zulke herbergen naar de kwartieren moeten verhuizen die hiervoor zijn aangeduid. 251 Prostituees die deze bepaling niet opvolgden werden uit de stad of uit Vlaanderen verbannen, de eigenaars van dergelijke herbergen of personen die prostituees lieten logeren kregen een geldboete. Aan de bevolking en de buren werd gevraagd om actief mee te werken om overtreders aan te geven bij de schepenen.252

247



249

H. Soly, “Kroeglopen in Brabant en Vlaanderen”, p. 572.

250

B. Geremek. “Criminalité, vagabondage, paupérisme: la marginalité a l‟aube des temps modernes”, p. 371.

251

SAG 93/26, register BB, folio 9 r.-v. (31 maart 1486).

252

SAG 93/26, register BB, folio 151 v. – 152 r. (1 maart 1531). – SAG 93/26, register BB, folio 345 r. – 346 r. (17 april 1546).

78

Overspel: In de voorgeboden 19 februari 1491, 1 maart 1531 en lezen we dat: “Omme dieswille dat de zonden vanden overspele, blasphemie ende andre groote onghedooghelicke zonden, contrarie ende in versmaedheden vanden gheboden Gods, binnen deser stede zeere regnieren ende zo ghemeene zijn, dat vele lieden, danof varnic gheene zonde noch mesdaet maken en sullen, uuten welcken zo te duchtene ende bemoedene es, de plaghen vanden lande gheresen zijn ende noch lancx zo naer ghescepen werden te rysene bijder menichte vanden tavernen, bieren ende andere secrete ende heymelicke plaetsen, daermen sulc ende ghelyc vuyl ravodt

ende oneerbare

herberghe houdt ende ghehouden heeft ende ooc houden mochte in eerbare ghebuerten, alzo wel int herte ende scoonste vander stede, als eldre….” Het voorgebod uit 1491 is het uitgebreidst, hierin staan ook de straffen vermeld, hoewel het voorgebod uit 1540 wel vermeldt dat men de overtreders van volgende misdrijven (zie verder) “scherpelic” zal “pugnieren in exemple van andere.”253 In dezelfde voorgeboden heeft men het ook over “coppeleers ofte coppelersen” die door mooie woorden, geschriften, enz., maagden, gehuwde vrouwen of anderen ten val brengen, hier raad of daad toe verlenen en hier winst uit slaan door kamers of herbergen ter beschikking te stellen om mensen tot overspel of fornicatie te bewegen.254 Hen werd een schandstraf opgelegd en moesten bovendien een rode band op hun rechterarm dragen.255 Naast hun publiekelijke straf werden koppelaars dus letterlijk gestigmatiseerd. Mannen die gedogen dat hun vrouw overspelig is zullen eveneens bestraft worden.256 Men kan zich afvragen of deze mannen de pooiers waren van hun vrouw, of dat het een straf was omdat ze hoorndragers waren. Ouders of voogden die hun dochter ten val brengen, “daer gheen huwelic ter stont en volght ofte goet ghelt ofte eenich ander prouffyt dof neemt, zullen eveens aan de schandpaal worden gesteld.257 Net als de koppelaars werden zij dus publiekelijk gestraft en vernederd. Jonge ongetrouwde koppels die samen dronken werden vaak van illegale seks of van een “geheim huwelijk” beschuldigd. Het gezinshoofd (de man) werd verantwoordelijk geacht voor het seksuele leven van zijn kinderen, bedienden, enz. In sommige gevallen lieten gezinshoofden hun kinderen samen drinken, in de 253

SAG 93/26, register BB, folio 151 v. – 152 r. (1 maart 1531). – SAG 93/26, register BB, folio 16 r. (19 februari 1491). - SAG 93/26, register BB, folio 278-279 (18 december 1540). 254


255

SAG 93/26, register BB, folio 16r. (19 februari 1491).

256


257

SAG 93/26, register BB, folio 16 r. (19 februari 1491) - 93/26, register BB, folio 151 v. – 152 r. (1 maart 1531).

79

hoop een onwillige partner tot een huwelijk te forceren. Dit werd door de autoriteiten als een vorm van illegale seks beschouwd.258 Het kan dus zijn dat we de bepaling in deze context moeten zien, het kan ook zijn dat we de ouders als een soort van pooiers moeten beschouwen die hun dochter tot prostitutie aanzetten. Blasfemie: In de vroegmoderne tijd werd het zweren van „kwade eden‟, blasfemie zeg maar, beschouwd als een ernstig vergrijp gezien het rechtstreeks inging tegen het tweede verbod. Vooral in de context van de reformatie en contrareformatie kreeg dit een extra geladenheid. Naast een aanval op de religie was blasfemie ook een aanval op de maatschappelijke orde. Deze periode kenmerkte zich door een steeds grotere scheiding tussen het sacrale en het profane, bij blasfemie werden deze twee domeinen bewust of onbewust vermengd. De wereldlijke en geestelijke overheden veroordeelden alle vormen van blasfemie, toch besefte men dat de intentie een grote rol speelde. 259

Voor onze periode vonden we een drietal voorgeboden terug waarin er sprake is van blasfemie. In deze voorgeboden is tevens sprake over koppelaars en overspel (zie hierboven). Volgens het voorgebod uit 1491 werd iedereen die God, de Maagd Maria of de heiligen blasfemeerde met “eeneghe quade uutghesochte eeden” aan de schandpaal gesteld, zijn tong doorgestoken en gedurende een maand in de gevangenis gegooid. Als men hier nog eens op betrapt werd, dan werd de tong gesplit en werd de overtreder zwaarder bestraft. In 1531 wordt er vermeld dat “dronckenscip gheen onscult zijn en zal” of dat “dronckenscip hem ghenen afslach zijn en sal”, dronkenschap was m.a.w. geen excuus waarachter men zich kon verstoppen, noch was het een reden om een verminderde straf te krijgen.260 Hier zien we duidelijk dat, hoewel men misschien niet de intentie had om te vloeken, bvb. door dronkenschap, men toch een straf kreeg.

Gezien de publiekelijke straffen die werden uitgevaardigd met betrekking tot de koppelaars, de blasfemie enz. en gezien de datum van de voorgeboden, kan men zich afvragen of we dit niet in

258

A. B. Tlusty, “Drinking, family relations, and authority in early modern Germany”, pp. 266-267.

259

A.L. Van bruaene, Om beters wille, p. 241.

260

SAG 93/26, register BB, folio 16 r. (19 februari 1491) - 93/26, register BB, folio 151 v. – 152 r. (1 maart 1531).

80

de context van de Vastenavondperiode moeten zien, waarbij men aan de hand van charivarirituelen overtreders van het gewenste huwelijks- en gezinsleven corrigeerde.261 4.3.Veiligheid De Europese samenleving in de late middeleeuwen kende een hoge graad van geweld. Toch is in deze periode een geleidelijke opvoering van het repressief optreden waar te nemen, onder andere via een verhoogde reglementering die het geweld aan banden moest leggen. Eén van de absolute prioriteiten in het laat middeleeuws Europa bestond er immers in de sociale orde binnen de stad te behouden.262 In Noord-Europese steden traden de schepenen vaak op als bemiddelaars, waarbij ze ruziënde partijen aanzetten om vrede met elkaar te sluiten.263 In een voorgebod uit 1540, vinden we dit mooi terug: “Item maer in ghevalle ijement gheinjurieert, mesdaen, messeijt, oft eenichsins ghegreveert waere, so verbiedtmen van weghe alsboven, dat hemlieden gheene insetenen deser stede dies en ondervinden noch en moijen, niettemeer met faite, vergaderinghe van volcke dan anderssins daeromme te makene, maer zonder eenich gheschil jeghens ijemende te nemene commen bij den zelven heere ofte wet huerlieder different, twist, ofte gheschil te kennen gheven, zonder huerlieden zelven te rechtene, ende men zal elcken goet curt recht ende justitie doen, ende doen doen naer behoorlic benut ende goede informatie vand. zake, up peijne wie de contrarie dade scherpelicken ter discretie van scepenen ghecorrigiert te zijne”.264 4.3.1.Verbod op het dragen van wapens Alle sociale lagen binnen de maatschappij werden bijna dagelijks geconfronteerd met een vorm van brutaliteit of geweld. Heel wat mensen droegen dan ook een wapen op zak, voor de veiligheid, maar ook om ruzies uit te vechten. Knokpartijen werden zelden met de blote vuist uitgevochten, meestal gebruikte men wapens zoals (lange) messen, degens, dolken, stokken (al

261

H. Pleij, “Gent en de stadscultuur in de Nederlanden”, in: Carolus, Keizer Karel V, 1500-1558, p. 129.

262

R. Muchembled. Une histoire de la violence, pp. 133-134. - C. Gauvard, Violence et ordre public au Moyen Age, Paris, Picard, 2005, p. 269. 263

R. Muchembled. Une histoire de la violence, pp. 133-134. - C. Gauvard, Violence et ordre public au Moyen Age, p. 269. 264

SAG 93/26, register BB, folio 274 r. (21 juli 1540).

81

dan niet met een ijzeren punt beslagen), spiesen, enz.265 Ofschoon men niet altijd de intentie had om iemand te doden, bezweken heel wat slachtoffers enkele dagen na het incident aan hun verwondingen gezien de toenmalige geneeskunde vaak tekort schoot om blessures te genezen.266 Hoewel geweld op elk sociaal niveau voorkwam, was dit het frequentst bij jonge, vaak ongehuwde, mannen uit de „volksklasse‟. Bij personen met de hoogste titels, de rijkste edellieden, geestelijken en stedelijke patriciërs kwam dit minder voor. Aan de andere zijde waren de aan lager wal geraakten, bedelaars en marginalen ook minder vertegenwoordigd.267 Het verdedigen van de eer was zeer belangrijk voor mannen, conflicten die hieruit voortvloeiden werden niet echt beschouwd als een vorm van criminaliteit, ondanks de doodslagen die hier soms het gevolg van waren.268 Geweld was dan ook veel meer een uitdrukking van viriliteit en spektakel dan een manifestatie van deviant of marginaal gedrag.269 Muchembled berekende voor Artois de belangrijkste redenen die moordenaars aanhaalden voor het plegen van geweld, op de eerste plaats kwam „eer‟, gevolgd door „solidariteit met iemand die werd aangevallen‟, wraak, materiële belangen en „het zien van jongeren die het verkeerde pad opgaan‟. Slechts een klein percentage pleegde geweld uit irrationaliteit, waanzin of xenofobie.270 De stedelijke overheid deed verscheidene pogingen om de veiligheid in de stad te garanderen en het geweld te limiteren. Zoals vermeld zullen instanties, zoals de schepenbank, worden ingezet om twistende partijen met elkaar te verzoenen.271 Ook was het dragen van wapens verboden door de stedelijke overheid, hoewel dit verbod praktisch niet werd nageleefd.272 Dit is ook duidelijk merkbaar in de voorgeboden, in zo‟n 25 voorgeboden wordt het dragen van „ongeoorloofde‟ wapens expliciet verboden. Onder de wapens werden wapenstokken, “pycken”, lange messen, 265

R. Muchembled, La violence au village. Sociabilité et comportements populaires en Artois du XVe au XVIIe siècle, Brepols, 1989, p. 33. 266

R. Muchembled, La violence au village, p. 33.

267


268


269


270


271

R. Muchembled. Une histoire de la violence, pp. 135-136. - C. Gauvard, Violence et ordre public au Moyen Age, p. 269. 272


82

zwaarden, bogen, colvenieren en “handtbussen” verstaan. Men mocht enkel met bogen en “handtbussen” schieten op de plaatsen die hiervoor waren bestemd, dit moeten we waarschijnlijk zien in de context van de schuttersgilden.273 Enkel ambtenaren mochten een wapen op zak dragen.274 In de grafiek valt de piek in het jaar 1486 op, hoogstwaarschijnlijk zit de burgeroorlog hier voor iets tussen. Toch valt het op dat ook in rustigere periodes het verbod op wapens vaak voorkomt.

4.3.2. Avondklok De nacht was een tijd van gevaar; de duisternis stond symbool voor onveiligheid.275 Het is dan ook niet verwonderlijk dat de stadsmagistraat een avondklok invoerde om de veiligheid en de nachtrust te bewaren. In de voorgeboden wordt vaak herhaald dat men na de tweede (= laatste) avondklok niet zonder licht op straat mocht lopen.276 Ook werden taverniers en cabaretiers 273


274


275

R. Muchembled, La violence au village, pp. 118-120.

276


83

verboden hun zaak open te houden na het luiden van de laatste avondklok.277 We willen hierbij opmerken dat we de voorgeboden omtrent de avondklok en taverniers, onder het deel „herberg en prostitutie‟ hebben geplaatst. In de grafiek zien we enkele voorgeboden opduiken tijdens de burgeroorlog van de jaren 1480‟, daarna de beginjaren 1510‟, maar de grootste stijging doet zich voor tijdens de jaren 1530‟. Vermoedelijk is er dus een grotere controle op de nachtrust te bemerken.

Voorgeboden met betrekking tot de avondklok

4.3.3. Kinderen en jongeren In onderstaande tabel valt het op dat de helft van de voorgeboden omtrent jongeren en kinderen te situeren zijn vanaf 1538. Daarnaast zien we dat er enige verandering komt in de onderwerpen. Na 1538 ligt de nadruk meer op bendevorming, dobbelen en blasfemie.

277


84

Voorgeboden i.v.m. jongeren

13/12/1485 25/02/1489 19/02/1491 06/02/1504 05/01/1508 06/02/1510 08/02/1538 14/08/1539 24/12/1539 09/02/1540 27/06/1540 07/10/1540 30/09/1542 28/06/1544

bendevorming en vechten x

spel & blasfemie twist

Kinderen Dobbelen van de en kaarten straat

x x x x x x

x x

x x x

x

x x x

x x

Bendevorming: Jongerengroepen waren belangrijke culturele vectoren voor jonge mannen, aangezien ze binnen de groep allerlei waarden en ideeën oppikte. De cohesie binnen hun bende kenmerkte zich door een specifieke interne code die gebaseerd was op een viriele ethiek.278 In de voorgeboden worden bendes vooral geassocieerd met het geweld die ze aanrichtten. Bovendien worden de ouders aangespoord om meer op hun kinderen te letten, zij werden ook verantwoordelijk gesteld voor hun gedrag. Er waren heel wat kinderen en jongeren die bendes vormden en met elkaar in de clinch gingen. Soms werd er ook fysiek geweld gebruikt, waarbij ze met banieren, stokken, stenen enz. naar elkaar gooiden of onderling vochten. Daarom was het verboden “om eeneghe vergaderinghen ofte benderijen te makene, elc anderen te smijtene oft vechtene”.279 Bij hun gevechten werden vaak onschuldigen betrokken, het gebeurde dat er vensters sneuvelden, of dat de “paysivele

278

R. Muchembled, La violence au village, pp. 221-222.

279


85

lieden” bijna niet konden of durfden passeren wegens het gevaar.280 Ouders moesten een boete van drie ponden parisis betalen.281 Enkel in het voorgebod van 9 februari 1540 l luidt de straf als volgt: “up peijne de zelve kinders ofte jonghers openbaerlic ghegheesselt te werdene in exemple andere, ende boven dien de zelve houders ghecorrigiert te wesene van negligentien ter discretie van scepenen”.282 Er werd toen blijkbaar voor een lijfstraf gekozen in de plaats van een geldboete. Moeten we dit voorgebod zien in de context van de opstand? Het zou kunnen dat men wegens de gespannen relatie in de stad van de voorbije maanden eerder koos voor een exemplarische strafmaatregel, in de hoop dat minder jongeren zich schuldig zouden maken aan het vergrijp. Het is ook het enige voorgebod waarin jongeren worden verboden om “eeneghe woorden”

te “stroijen, nietmeer ijemende bijnamen”.283 Het valt op dat de voorgeboden

betreffende bendevorming praktisch allemaal werden uitgevaardigd in de maanden december, januari en februari. Het is dus goed mogelijk dat we ze in de context moeten zien van de Vastenavondviering (zie verder). Blasfemie: Zoals reeds vermeld was blasfemie niet enkel een vergrijp jegens het tweede verbod, maar ook een aanval op de maatschappelijke orde. 284 Drie van de vier voorgeboden omtrent blasfemie zijn terug te vinden vanaf 1540, blijkbaar werd dit een groeiende bezorgdheid van de overheid. Hierbij moeten we wel opmerken dat de bepaling uit het voorgebod uit 1491 uit hetzelfde voorgebod stamt waarin men het had over overspel en blasfemie (zie hierboven). De drie bepalingen uit de andere voorgeboden leggen specifiek de nadruk op kinderen. Ook hier bedroeg de boete drie ponden parisis. (We hebben er reeds op gewezen dat men in het voorgebod van 9 februari 1540 voor een geseling koos). De schepenen wijzen er op dat de ouders hun kinderen in de gaten moeten houden: “Voorts dat vadere ende moedere hebbende kinderen, de zelve kinderen houden in zulc bedwanc ende subiectie, dat zy niet en zweeren, noch andere onreyne zaken up de straten 280

SAG 93/26, register BB, folio 5 v. (13 december 1485).

281

SAG 93/26, register BB, folio 27 r. (5 januari 1508).

282


283


284

A.L. Van Bruaene, Om beters wille. Rederijkerskamers en de stedelijke cultuur in de Zuidelijke Nederlanden (1400-1650), Amsterdam, Amsterdam University Press, 2008, p. 241.

86

noch elders voort en stellen, als wezende in versmaetheden ende cleenicheden van Gode van hemelrycke, ende lieden van eeren, metgaders andere kinderen paismelic converserende, die tzelve hooren ende zien telcken alsmen de contrarie bevinden zal, zal wezen de verbuerte van drye ponden parisis, welcke boete men verhalen zal up de zelve huerlied. vadere ende moedere, ende boven dien den zelven vadere ende moedere corrigieren orbitraire”.285 Dobbelen en kaarten: Bepalingen waarin kinderen worden verboden om te dobbelen of allerhande kansspelen te spelen vinden we maar terug vanaf 1538. Diverse kinderen stalen geld van hun ouders om dit in te zetten tijdens het gokken.286 Het werd kinderen uitdrukkelijk verboden om kansspelen te spelen op de markten, op straten, enz. Opnieuw bedroeg de boete drie ponden parisis. Zoals in de tabel duidelijk blijkt is er slechts één voorgebod terug te vinden waarin men het uitsluitend over dobbelen heeft. In de meeste is ook sprake van bendevorming. Het dobbelen, zal wat uitgebreider aan bod komen in het hoofdstukje omtrent dobbelen (zie verder). Spel & twist: In een drietal voorgeboden is er sprake van kinderen die met hoepels “ende stocken koerden” van het ene gebuurte naar het andere lopen, waarbij ze de hoepels naar elkaar werpen. Tijdens het spel ontstond er dikwijls twist en geschil. De schepenen gebieden de ouders dan ook om aan hun kinderen het spel te verbieden.287 Ook deze voorgeboden vinden we vaak terug in de Vastenavondmaanden. Kinderen van de straat af houden: In slechts één voorgebod wordt er bepaald dat men zijn kinderen van straat moest houden.288 Dit moeten we zien in de context van de opstand.

285

SAG 93/26, register BB, folio 209 r. – v. (30 september 1542).

286


287


288


87

4.3.4. Brandgevaar

Aantal voorgeboden i.v.m. brandgevaar

Zoals op de grafiek te zien is, werden er pas vanaf de late jaren 1520 voorgeboden uitgevaardigd betreffende brandgevaar. Er werd bepaald dat de dekens van ieder gebuurte ladders en haken moesten voorzien om die te gebruiken tijdens een brand. Men had hieromtrent in het verleden blijkbaar al fouten gemaakt waardoor men grote schade heeft opgelopen.289 Daarnaast moest ieder voor zich lommen van vier op vier kappen uit de rivier, zodanig dat de waterbevoorrading makkelijk verloopt. In 1537 wordt er zelfs een uitgebreide ordonnantie gewijd aan het brandgevaar. Hierin wordt o.a. uitgelegd welke maatregelen er moesten worden genomen ter preventie. Daarnaast wordt ook de hele procedure en organisatie uitgelegd wat men moest doen in geval van brand. De taken van de schepenen, kloosterlingen, gebuurten enz. worden uitvoerig beschreven. Het zou ons te ver leiden om deze allemaal op te sommen.290

289

SAG 93/26, register BB, folio 125 r. (26 juni 1528).

290


88

4.4. Besluit Uit de voorgeboden blijkt duidelijk dat we de stelling van Robert Muchembled eveneens kunnen toepassen op Gent. De Gentse stadsmagistraat deed verscheidene pogingen om de veiligheid in de stad te garanderen, zo was het dragen van wapens verboden, mocht men na de laatste avondklok niet zonder licht op straat en werden taverniers bevolen hun zaak te sluiten. Gezien dergelijke bepalingen veelvuldig werden herhaald, kunnen we concluderen dat zij praktisch niet werden nageleefd. We kunnen ons terecht afvragen in hoeverre het stadsbestuur er dan wel in slaagde om de veiligheid te garanderen. Daarnaast werden een reeks voorgeboden uitgevaardigd omtrent jongeren. Bendevorming en twist waren verboden omdat ze aanleiding gaven tot verstoring van de rust en de openbare orde. Bovendien deelden onschuldige personen ook soms in de brokken. Vermoedelijk was het dus niet enkel de stedelijke overheid die hier paal en perk wilde aan stellen, maar tevens heel wat „gewone burgers‟ die het gedrag van de jongeren veroordeelden. Jongeren werden tevens verboden om te vloeken, dit was niet enkel een belediging aan Gods adres, maar tevens een aanval op de maatschappelijke orde. Daarnaast zien we dat de stedelijke overheid vanaf 1537 een intensievere reglementering uitvaardigde i.v.m. brandgevaar en het bestrijden van brand. De veiligheid in de stad werd dus niet enkel gegarandeerd door het gedrag van mensen te corrigeren, maar eveneens door pogingen om natuurverschijnsels meer en meer de baas te kunnen. In het onderdeel over de armen en vagebonden viel het op dat zij als marginale groepen als een bedreiging van de openbare orde werden beschouwd. In de stad was geen plaats voor ontwortelde paupers. De toenemende controle is vanaf het begin van de zestiende eeuw merkbaar. Via exemplarische straffen, o.a. verbanning, wilde het stadsbestuur de vagebondage bestrijden. Met de oprichting van de armenkamer in 1535 werden armen en vagebonden in een toenemende mate gecontroleerd en (letterlijk) gestigmatiseerd. Ook prostituees werden gemarginaliseerd. Zij moesten naar bepaalde kwartieren verhuizen, ver weg van “de goede lieden” die in het mooiste gedeelte van de stad woonden. Waarschijnlijk was niet enkel de stadsmagistraat te vinden voor een dergelijke maatregel, maar tevens ook de “goede lieden” zelf. Prostituees die zich hier niet aan hielden werden uit de stad verbannen. Daarnaast vaardigden de schepenen nog enkele bepalingen uit betreffende dronkenschap. Deviant gedrag veroorzaakt door dronkenschap werd niet getolereerd. De stadsmagistraat zag het dan ook als haar taak om de sociale orde te bewaren, vermoedelijk stond ook een groot deel van de bevolking hier achter.

89

De talloze verbanningen zorgden ervoor dat de criminaliteit en marginaliteit buiten de stadspoorten werd geëxporteerd. Illegale praktijken betreffende drank, seks en geweld tierden er welig. De stedelijke overheid had het er bovendien moeilijk om haar rechtspraak te doen gelden. In 1531 verbood de keizer daarom alle illegale tavernen. Gezien een voorgebod uit 1542 kunnen we ervan uitgaan dat dit verbod niet altijd werd nageleefd. In de voorgeboden zien we dus duidelijk dat de stadsmagistraat de openbare orde en veiligheid trachtte te garanderen, hiervan getuigen de vele voorgeboden. Toch kunnen we er ook vanuit gaan dat er eveneens een hoge mate van consensus aanwezig was tussen overheid en bevolking.

5. Feesten en processies In dit onderdeel stellen we ons de vraag of we in de voorgeboden sporen terugvinden van het „burgerlijk beschavingsoffensief.‟ We hebben er reeds op gewezen dat Herman Pleij er vanuit gaat dat er rond 1500 een steeds grotere kloof ontstaat tussen een elitecultuur en een volkscultuur binnen de stadsbevolking. De burgerij heeft het heft in handen genomen en zal in een toenemende mate volksfeesten, waaronder optochten, populaire processies, enz. gaan officialiseren en/of onderdrukken. De culturele elite zal voortaan instaan voor de organisatie ervan. De nadruk komt veel meer te liggen op schouwspelen, waarbij het volk een anonieme massa van toeschouwers wordt.291 5.1. Sint-Lievensprocessie Volgens zijn hagiografie werd de 7de eeuwse heilige Livinus geboren uit een nobel Iers geslacht. Na zijn bisschopswijding vertrok hij als missionaris naar verscheidene landen om het christendom te verspreiden, zo kwam hij o.a. ook in Gent terecht en bezoekt het graf van Sint Bavo. Daarna zet hij zijn tocht verder naar het land van Aalst, waar hij onder meer Houtem aandoet. Op één van zijn missies wordt hij aangevallen door een wildeman. Livinus beveelt hierop de duivel om het lichaam van de man te verlaten, wat uiteindelijk ook geschied. Volgens de legende geneest hij ook een blinde jongen die hij vervolgens doopt. De missionaris verliest het leven op 12 november 657 nadat hij tijdens een prediking te Esse werd aangevallen door heidenen die zijn tong hadden uitgerukt en hem hadden onthoofd. De gemartelde Livinus werd 291

H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511, p. 349; 352.

90

begraven te Houtem. De verheffing van zijn stoffelijke resten vond plaats in 842. Abt Erembold (998-1017) van de Sint-Baafsabdij liet in 1007 de reliekwieen van St. Lieven overbrengen van Houtem naar de abdij. Iets later besliste abt Flobert (1039-1060) dat er voortaan jaarlijks een processie zou worden georganiseerd waarbij de relikwieën terug werden gebracht naar Houtem, om ze daar te vereren.292 We moeten hier de opmerking maken dat de heilige Livinus een verzonnen figuur was die kan gekaderd worden in de 10e – 11e eeuwse concurrentiestrijd tussen de Sint – Baafsabdij en de Sint – Pietersabdij.293 De St. Lievensprocessie vond jaarlijks plaats tussen 28 en 29 juni, een broederschap stond in voor de organisatie (zie verder). Op 28 juni kwam het volk samen voor de St. Baafskerk om er de nachtmis bij te wonen. Toen de kerkdeuren om klokslag twaalf uur open gingen stroomde het volk binnen als waanzinnigen. Na de mis werd Livinus op een draagberrie naar Houtem gebracht. Rond drie uur ‟s nachts vertrok de stoet langs de Sint-Lievenspoort en volgde dan, vijf uur lang, de Sint-Lievensbaan tot in Houtem. De abt en de andere kloosteroversten van de St. Baafsabdij verlieten de stoet aan de buitenpoort van de abdij, de monniken begeleidden de relikwieën tot aan de Sint-Jorispoort en de Steendam, dit was de grenspaal van het heerlijk gebied van de abdij, waarop ze Livinus toevertrouwden aan het broederschap. De hele dag en nacht had een uitbundig feest en jaarmarkt plaats. De volgende dag, op het feest van Sint Pieter

292

J. Van Brabant, Sint Lieven of Sint Bavo. Aantekeningen bij een groot schilderij, Antwerpen, 1972, in: < http://members.lycos.nl/darcos2/fourdescphotos.html>, geraadpleegd op 10.06.2009. - J. Koldeweij, „Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes…, in: handelingen MGOG (deel LXI), 2007, p. 127. 293

Hoorcollege: Historische antropologie van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, “De (on)zin van rituelen in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd”, door prof. Anne-Laure Van Bruaene, UGent, 25/02/2009. Hoorcollege: Historische antropologie van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, “ „Vergeten‟ en „herinneren‟ in de zoektocht naar identiteit. Casus: Twisten via heiligen. De hagiografische „dialoog‟ tussen de Gentse abdijen van St.-Pieters en St.-Baafs, 941-1079”, door prof(deel LXI), 2007, p. 98. - M. Boone, „De Sint-Lievensbedevaart, Bouwsteen van de stedelijke identiteit van Gent (late middeleeuwen en vroeg 16 de eeuw), in: handelingen MGOG (deel LXI), 2007, p. 113. 293

P. Arnade, Realms of ritual, pp. 53-54.

293

P. Arnade, Realms of ritual, p. 54.

293

SAG 93/26, register BB, folio 24 r. (17 december 1501) – SAG 93/26, register BB, folio 220 v. – 221 r. (26 juni 1537) 293

293

J. Gesller, “De aloude bedevaart naar St.-Lievens-Houtem”, p. 72. SAG 93/26, register BB, folio 271 v. (27 juni 1540).. Jeroen Deploige, UGent, 18/03/2009.

91

(29 juni), keerde men ‟s middags terug naar Gent om de bedevaart af te sluiten met een driedubbele ommegang, daarna werden de relieken terug op hun gewone plaats hersteld.294 In tegenstelling tot heel wat andere processies, was het bij de Sint-Lievensprocessie niet de stad die opereerde als initiatiefnemer, hoewel zij het initiatief wel erkende. Af en toe ondersteunde zij de bedevaart, zij het wel dat deze betalingen zeer beperkt waren qua omvang en qua duur. Volgens Paul Trio blonk de stad dan ook eerder uit in afwezigheid. De organisatie en de echte financiële verantwoordelijkheid lagen bij de broederschappen. (Hoewel dit oorspronkelijk één broederschap was, werd zij ten laatste in het begin van de 15de eeuw opgesplitst in een buiten- en binnenafdeling.) Uiteraard stond ook de Sint-Baafsabdij in voor een deel van de organisatie.295 Heel wat Gentenaars namen jaarlijks deel aan de Sint-Lievensprocessie, deze werd als snel het grootste en populairste religieuze festival van de stad. Vergezeld van vlaggen, muziekanten en zelfs enkele onbekende theatergroepen, gingen personen van alle leeftijden en sociale achtergronden mee met de processie door het hart van Gent op weg naar Houtem. Ondanks het feit dat de stadsmagistraat personen aanstelde om de rust te bewaren, bleef de processie problematisch en zorgde geregeld voor conflicten en baldadigheden.296 Om de rust te bewaren vaardigden de Gentse schepenen decreten uit waarin ze de bevolking aanmaanden om de processie op een ordelijke manier bij te wonen en geen aanleiding te geven tot gevechten of disputen.297 Zo lezen we bvb. in de voorgeboden dat het verboden was om ongeregeldheden te begaan, om wapens te dragen, onderling te twisten, niet te veel buiten de stoet te lopen, enz.298 Uiteindelijk werd de Sint-Lievensprocessie in 1540 afgeschaft door Karel V. In de praktijk was dit echter niet zo vanzelfsprekend, de processie werd levendig gehouden door een fakkeltocht,

294

J. Gesller, “De aloude bedevaart naar St.-Lievens-Houtem”, in: Oostvlaamse Zanten, 1941 (16), pp. 67-71.

295

P. Trio, “Handel en wandel met een Heilige, Organisatie van en deelnemers aan de laatmiddeleeuwse SintLievensprocessie vanuit de Gentse Sint-Baafsabdij naar Sint-Lievens-Houtem (tot 1540)”, in: handelingen MGOG, LXI, (2007), p. 98. - M. Boone, “De Sint-Lievensbedevaart, Bouwsteen van de stedelijke identiteit van Gent (late middeleeuwen en vroeg 16de eeuw)”, in: handelingen MGOG ,deel LXI, (2007), p. 113. 296


297


298

SAG 93/26, register BB, folio 24 r. (17 december 1501) – SAG 93/26, register BB, folio 220 v. – 221 r. (26 juni 1537)

92

waarbij kinderen met fakkels en kaarsen langs de straat liepen.299 Getuige hiervan drie voorgeboden die werden uitgevaardigd op 27 juni 1540, 1541 en 1543: “Omme dieswille dat de K.M. verstaet zo wel bij zijnder ordonnancie ende nieuwe concessie als anderssins, dat niement vergaderinghe maken en zoude, zonderlinghe van te reijsene met vergaderinghe Thoutem So ghebiedtmen van heere ende wet weghe, dat hem niement en vervoordere desen toecommenden nacht, morghen, noch up gheene andere tijden eeneghe vergaderinghen te makene, niettemeer buuten, dan binnen deser stede, omme te reijsene naer houtem, up de peijne van lijfvelicken ghecorrigiert te zijne volghender zelver ordonnancien vanden K.M. Men ghebiedt voorts van heere ende wet weghe, dat vadere, moedere, ende andere regement ende vooghdije hebbende van huerlieder kinderen ende andere jonghers onder haerlieder jaeren wesende, de zelve huerlieder kinderen ende jonghers, zoe te informeerne onderwijsene ende castijdene dat zij gheenderande vergaderinghen achter strate maken, niettemeer met sanctkins, fiertelkins, ofte dier ghelijcke spelende, ende achter de stede de zelve omme te draghene, up de boete van drie karolus guldenen, ende anderssins ter discretie van scepenen ghecorrigiert te zijne, de zelve boete ende peijne up de ouder gherecouvereert te werdene”300 Volgens Marc Boone moeten we de afschaffing van de Sint-Lievensbedevaart voornamelijk zien in de relatie tussen de stad en de vorst. Processies behoorden tot de kern van de stedelijke identiteit. Aan de ene zijde droegen ze de interne politieke verhoudingen naar buiten, aan de andere kant symboliseerden de grote processies, waaronder de Sint-Lievensprocessie, de politieke en economische overheersing van de stad op haar directe ommeland. Jaarlijks werden de stedelijke machtsaanspraken op een rituele wijze herbevestigd.301 Ze waren echter niet enkel een middel om de stedelijke identiteit uit te drukken, ook de vorst maakte er gretig gebruik van om zijn omgeving naar voren te schuiven en ze een plaats te bezorgen tussen allerhande stedelijke rituelen. Aangezien de Sint-Lievensprocessie geen officiële stedelijke processie was, werd ze ook niet geconfronteerd met een toenemende invloed van de vorsten om (deels) het verloop van de 299

J. Gesller, “De aloude bedevaart naar St.-Lievens-Houtem”, p. 72.

300

SAG 93/26, register BB, folio 271 v. (27 juni 1540).

301

M. Boone, “De Sint-Lievensbedevaart”, p. 115.

93

processie te bepalen. Een poging om de volkse begeestering voor de eigen kar te spannen bleef eveneens uit. De processie van Sint-Lieven kenmerkte zich in de plaats door een herhaaldelijke oppostitie tegen de gevestigde krachten, waarbij geweld niet altijd werd geschuwd.302 Het bekendste voorval deed zich voor in 1467 toen de terugkeer van de processiegangers samenviel met de „Blijde Intrede‟ van Karel de Stoute. De onvrede in de stad omtrent de vrede van Gavere en de fiscale politiek was duidelijk merkbaar. De processiegangers verzamelden zich gewapend op de Vrijdagmarkt en eisten toegevingen van de hertog, die Karel de Stoute uiteindelijk ook toestond. Gedurende de onderhandelingen bleven de relieken van Sint Lieven ter plaatse. Het was pas nadat de ambachtsbanieren303 waren teruggegeven – na Gavere waren ze namelijk in beslag genomen - dat men de relieken terugbracht naar de abdij.304

Nadat de Gentse opstand in 1540 was beëindigd vond Karel V, dat het welletjes was geweest. Bij de onderwerping van zijn rebelse stad vaardigde hij op 30 april de „Carolijnse Concessie‟ uit die komaf maakte met enkele belangrijke elementen van de stedelijke identiteit en solidariteit, waaronder ook de Sint-Lievensprocessie.305 De Sint-Baafsabdij moest plaats ruimen voor het Spanjaardenkasteel en ook de broederschappen van Sint-Lieven werden afgeschaft. Deze laatsten vertoonden immers een politiek engagement en kwamen op voor bepaalde stedelijke echten, niet verwonderlijk gezien de broederschappen (en de processie) zich kenmerkten door een duidelijke vertegenwoordiging van de ambachten. Met de afschaffing van de processie had Keizer Karel een gevreesd instrument uitgeschakeld.306

302


303

De banieren stonden symbool voor de stedelijke weerbaarheid tijdens de confrontaties met de Bourgondische hertogen. (M. Boone, “De Sint-Lievensbedevaart”, p. 112.) 304

M. Boone, “De Sint-Lievensbedevaart”, pp. 118- 120.

305


306

P. Trio, “Handel en wandel met een Heilige”, p. 97. - M. Boone, “De Sint-Lievensbedevaart”, p. 122.

94

Voorgeboden in verband met de St. Lievenbedevaart

Voorgeboden in verband met de Sint-Lievensbedevaart, per 5 jaar geturfd

In de grafiek zien we duidelijk dat het aantal voorgeboden betreffende de Sint-Lievensprocessie toeneemt vanaf de jaren 1520, vanaf dan werd bijna ieder jaar een voorgebod uitgevaardigd omtrent de bedevaart. Volgen we de stelling van Herman Pleij, en in navolging van hem Peter Arnade, dan kunnen we inderdaad stellen dat er zich tijdens de zestiende eeuw een verhoging in 95

het aantal verbodsbepalingen voordoet om de processie op een ordentelijker manier te laten verlopen. Vanwege de stadsmagistraat kwam er een grotere nadruk op de reglementeringen in verband met het oproerige gedrag van de processiehangers. De populaire, volkse processie werd onder invloed van een beschavingsoffensief, in een toenemende mate onderdrukt door de stadsmagistraat. Marc Boone maakt in zijn artikel niet de tweedeling tussen een volks- en elitecultuur. We kunnen ons inderdaad afvragen of de tweedeling elite-volk houdbaar is. Zo wezen Paul Trio en Marc Boone erop dat de ambachten een belangrijke rol speelden in de broederschappen en de processie. Johan Dambruyne heeft in zijn studie omtrent deze corporatieve middengroepen duidelijk aangetoond dat de ambachtsmeesters een cruciale rol speelden in de sociaal-economische, politiek-institutionele en religieuze processen van de zestiende eeuw.307

5.2. Sint-Jansprocessie en Sint-Pietersviering In het begin van de zestiende eeuw was Johannes de Doper een zeer geliefde heilige, het is dan ook niet verwonderlijk dat zijn viering gepaard ging met een groot feest. Tijdens de avondviering op 23 juni werden vuren aangestoken, gedanst en een bedevaart georganiseerd naar de crypte van de St-Baafskerk waar de relikwie van de heilige tentoon werd gesteld. Heel wat pelgrims zakten af naar Gent om de heilige te aanroepen en te bidden voor genezing. Het is pas vanaf 1540, namelijk na de bestraffing door Keizer Karel, dat de Sint-Baafskerk deze naam droeg, hiervoor stond zij bekend als de Sint-Janskerk.308 Voor onze periode vinden we maar twee voorgeboden terug die over de Sint-Jansviering gaan, dit in tegenstelling tot de periode die door Geoffrey Carpentier werd bestudeerd (1545-1616) waarin 18 voorgeboden dit feest vermelden.309 Er moet wel opgemerkt worden dat de eerste vermelding van 1554 dateert en men pas vanaf dan een serieuze stijging kent.

307

J. Dambruyne, Corporatieve middengroepen.

308

G. Temmerman, De feestcultuur te Gent in de periode 1515-1608, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1981, p. 269. 309

G. Carpentier, „Vrije‟ tijd‟ p. 123.

96

Het voorgebod uit 1509 verbiedt aan de pelgrims om te dansen “oft springhen met tambourinen, muselen oft anderen instrumenten”.

310

In de tweede helft van de 16de eeuw werd slechts

tweemaal het dansen verboden. Men had het veel vaker over vuren.311 Zoals vermeld werden er tijdens de viering vuren aangestoken, het gebruik hiervan ging terug op de viering van de midzomernacht, m.a.w. de kortste nacht van het jaar. Door het aansteken van vuren bedankte men het vuur in feite voor de verschillende weldaden die het de mens bezorgde. Tijdens een 8ste eeuwse concilie werd dit heidens gebruik scherp veroordeeld, waarop het werd gechristianiseerd tot het feest van Sint-Jan.312 Het ander voorgebod dat we hebben teruggevonden drukt haar bezorgdheid uit over deze vuren: “Sent jans ende sente pieters vier. Houdt te weerene Item dat niement van nu voorts hem en vervoordere, eeneghe publicque ofte straetvieren te makene, ter wat feeste, cause ofte occasie dat zij niet meer up sent Jans avondt, sente Pieters avondt dan andersins, Telcken up de boete van dry ponden parisis, Ende datmen alomme weere ende verre vanden huusen versette ende stelle, allerande berrynchoudt, daer eeneghen brant lichtelic af commen mochte, up ghelycke boete”.313 De vuren werden dus verboden omdat men vreesde voor brandgevaar. In het voorgebod is tevens sprake van de Sint-Pietersavond. Ook dit was een zomerfeest waarop er ‟s avonds doorheen de hele stad vuren werden ontstoken. Dit feest werd gevierd op 29 juni en kende een gelijkaardig verloop en oorsprong als de Sint-Jansviering.314 Bovendien hebben we er reeds op gewezen dat de Sint-Lievensprocessie afgesloten werd op Sint-Pieter, waarbij men de Heilige (Livinus) terug op haar gewone plaats herstelde. Eigenlijk vierde men dus twee heiligen op deze dag. Hoewel bovenstaande voorgebod het enige is dat expliciet de Sint-Pietersviering vermeld, zijn er nog twee voorgeboden terug te vinden, namelijk op 27 juni 1543 en 28 juni 1544 waarin het wordt verboden om te trommelen, te dansen, vuren aan te steken en “noch eenighe andere wulpscheden ende onghemanniertheden te bedrijven ghemeerct dat den jeghenwoordighen 310


311

G. Carpentier. „Vrije‟ tijd?, p.123.

312

G. Temmerman. De feestcultuur te Gent, p. 269-271.

313


314

G. Rooijakkers, Rituele repertoires, 1994, pp. 330-331.

97

benauden tijdt tselve niet en bewijst”. In 1544 wordt naast de tegenwoordige benauwde tijd ook nog de “jeghenwordeghe orloghe” als reden aangegeven.315 Het is opvallend dat drie van de vier voorgeboden pas vanaf 1542 werden uitgevaardigd. Opnieuw zien we dus dat er in een toenemende mate bepalingen werden uitgevaardigd omtrent populaire processies. Of we dit echt in het beschavingsoffensief moeten kaderen, valt te betwijfelen. Het aansteken van vuren geeft meer de indruk dat men de veiligheid wilde garanderen en brandgevaar vermijden. Betreffende het dansen is het moeilijk om hier een conclusie uit te trekken, gezien de redenen die men opgeeft. Toch zien we dat er in de tweede helft van de zestiende eeuw meer voorgeboden werden uitgevaardigd, vooral over de vuren en de pelgrims. Het hele gebeuren ging namelijk samen met een hels lawaai dat werd veroorzaakt door overmatig drankgebruik of door het krijsen en smeken van de pelgrims die genezing verlangden. Daarom werd er geboden dat niemand zich tussen tien uur ‟s avonds en vier uur ‟s morgens in de kerk mocht bevinden, behalve de pelgrims die naar Gent waren afgereisd om de relikwie te vereren.316 Moeten we dit echt zien als een actief proces van civiliseren? We kunnen ons opnieuw afvragen of er omtrent het storend gedrag van de pelgrims geen consensus bestond tussen overheid en bevolking.

5.3. Processie generale Oorspronkelijk waren processies vooral puur klerikale aangelegenheden die binnen het kerkgebouw werden gehouden, tijdens de volle middeleeuwen kwam hier verandering in. Vanaf de tweede helft van de veertiende eeuw verhuisden processies naar het grondgebied van een parochie, een stad of een stadsdeel en werd zij meer en meer georganiseerd door leken (broederschappen) en overheden, hoewel de geestelijken nog altijd meeliepen. Het was namelijk zo dat wanneer de stedelijke overheid financieel ging bijdragen tot een processie, zij ook in grote lijnen de gang van zaken kon bepalen.317 Pleij legt hierbij de nadruk op het burgerlijk

315

SAG 93/26, register BB, folio 318 v. – 319 r. (27 juni 1543), SAG 93/26, register BB, folio 236 r. – 238 r. (28 juni 1544). 316

G. Carpentier, „Vrije tijd?‟, p. 123.

317

B. A. M. Ramakers, Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd, Amsterdam, Amsterdam university press, 1996, p. 24. – G. Nijsten. Volkscultuur in de late Middeleeuwen. Feesten, processies en (bij) geloof, Utrecht, Kosmos-Z en K, 1994, pp. 51-56.

98

beschavingsoffensief, waarbij de culturele elite de taak kreeg om de processies om te toveren tot indrukwekkende gebeurtenissen met acterende groepen, praalwagens, enz.318 Naast een religieuze betekenis had een processie ook een communale en politieke betekenis, via de processie werd de stedelijke macht en het zelfbewustzijn gemanifesteerd. 319 Vooral de Sacramentsprocessie werd als een metafoor voor de maatschappelijke orde aanzien. Het lichaam van christus, „corpus christi‟, was zowel het symbool als de verwezenlijking van de eenheid en differentiatie binnen de stedelijke samenleving, alle geledingen binnen de maatschappij hadden net als de ledematen van een lichaam ieder hun specifieke plaats en functie.320 De bestuurlijke organisatie en rangorde binnen een processie hing dan ook samen met de sociale structuur van de stad.321 Zo wordt in het voorgebod van 23 augustus 1544 de rangorde van een processie generale beschreven. Hier zien we duidelijk dat praktisch alle geledingen binnen de maatschappij deelnamen aan de processie. Er is zowel sprake van armen, geestelijken, de stadsmagistraat en haar beambten, juridische ambtenaren, de oversten van de neringen, schuttersgilden en rederijkerskamers als het “ghemeene volcke”. Zij krijgen allemaal hun specifieke plaats toegewezen.322 Op deze manier drukte men de sociale eenheid en differentiatie uit en werd de sociale integratie bevorderd.323 De voorgeboden omtrent de generale processies hebben we schematisch in onderstaande tabel weergegeven. De indeling is gemaakt naargelang de motivatie voor het organiseren van een dergelijke processie.

318

H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511, p. 344.

319

B. A. M. Ramakers, Spelen en figuren, p. 24. – P. Arnade, Realms of Ritual, p. 55.

320

B. A. M. Ramakers, Spelen en figuren, p. 48.

321

P. Arnade, Realms of Ritual, p. 56.

322


323

A.L. Van Bruaene, Om beters wille, p. 55.

99

Jaar

oorlog

reis

prosperiteit v/d vorst en onderdanen eendracht oogst vrede en rust

geen reden

Keizerlijke familie

1482-1510

Totaal 0

1511 1512 1513 1514

1

1

1515 1516 1517 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527

1

1

1

2

1528 1529

1

1530 1531

1

1

1535

1

1

1536

1

1532 1533 1534

1537 1538

1

1539

1

1540

1

1541

1

1542

2

1543

2

1

2

1

1

2

3

1

1

3

4

1

1

3

1 (ook eendracht) 1

3

2

1544

3

5

1

1

2

1545 Totaal

5

2

2

12

2

8

1

32

100

In bovenstaande tabel en grafiek zien we dat de generale processies pas hun intrede doen in het jaar 1514. Het is voornamelijk vanaf 1527 dat een stijging in het aantal voorgeboden waar te nemen is. Vooral de periode op het einde van de jaren dertig van de zestiende eeuw en het begin van de jaren veertig kenmerkt zich door een enorme toename. Er werden twaalf voorgeboden uitgevaardigd die tamelijk algemeen zijn van aard. Men moest bidden om welvaart, voorspoed en vrede voor de onderdanen en de vorst, om mooi weer en een goede oogst.324 Dergelijke redenen voor het organiseren van een processie komen het meest voor. Daarnaast werden ook heel wat processies georganiseerd waarvoor men geen reden opgeeft. Op de derde plaats vinden we de processies terug die handelen over oorlog. Deze zijn allemaal terug te vinden in het begin van de jaren 1540 en gaan over de strijd tussen Karel V en zijn aartsrivaal Frans I en de Ottomaanse sultan Süleyman. In het begin van de 16de eeuw werden de Habsburgse territoria bedreigd door de Ottomanen die in jaren 1520 reeds Belgrado en grote delen van Hongarije hadden veroverd. Daarnaast was er nog Frankrijk dat met de Habsburgers een decennialange strijd uitvocht, tussen 1521 en 1559 werden maar liefst vijf oorlogen tussen beide partijen gevoerd. De belangrijkste twistappel vormde de heerschappij over enkele Italiaanse gebieden, zoals Milaan en Genua. Als klap op de vuurpijl ging de Franse koning

324


101

tijdens de derde (1536-1539) en vierde (1541-1544) Frans-Spaanse oorlog een alliantie aan met zijn Ottomaanse collega, om de Habsburgers op de knieën te krijgen. Tegen de Ottomanen slaagde de keizer er wel in om Tunis te veroveren (1535). Zijn victorie zou echter van korte duur zijn. In 1541 wilde hij dit herhalen tegen Algiers met zware verliezen als gevolg. Karel V beschouwde zijn acties tegen de moslims als een soort kruistocht en probeerde zich als een miles Christi, ridder van Christus, te manifesteren.325 Naast een strijd tegen de moslims, voerde hij ook een strijd tegen het protestantisme.326In de voorgeboden komt het zeer duidelijk naar voor dat Karel V zich wilde opwerpen als de verdediger van het Christendom en het ware Katholieke geloof. Oorlog tegen de Ottomanen: In het voorgebod van 23 juni 1542 wordt er vermeld dat er in Duitsland en in andere plaatsen, voorbereidingen worden getroffen, “omme te resisterene den turcq, viandt vanden kersten gheloyve, de welcke eeneghe quaet willeghe wel zouden willen beletten ende stichten orloghe jeghens de kerstenen, ende dat omme de prosperiteyt, victorie ende voorspoet van dien, van noode en te biddene Gode van hemelrijcke, omme zyne gratie datertoe thebbene ende vercrighene, ter welvaert, hoede ende besceermenesse vanden zelven kersten rycke”. Daarnaast wordt nog benadruk dat “alle kersten conynghen ende princhen vereenicht moghen bliven, in goeden paeyse, concordie, ende verstande omme te moghen verslaene totter voors. resistentie jeghens den turcq”.327 Oorlog tegen Frankrijk: Drie maanden later werd een processie georganiseerd om te bidden “voor de welvaert, victorie ende voorspoet vander K. M. onsen gheduchten heere, zynen landen, conincrycken ende heerlicheden jeghens de groote invasien ende uploopen die de conync van Vrancrycke jeghens de zelve K. M. ende zyne landen doende es, ende daghelix continueert”.328 In 1543 werden twee voorgeboden uitgevaardigd waarin sprake is dat de keizer te velde ligt met een groot leger. Eén 325

W. Blockmans, “De strijd om het overwicht in Europa”, in H. Soly en J. Van De Wiele : Carolus, Keizer Karel V 1500-1558, Gemeentekrediet, 1999, p. 36, p. 40. – R. Vermeir, Geschiedenis van de vroegmoderne tijd, (syllabus universiteit Gent), 2005-2006, p. 17-18; p. 21. 326

R. Vermeir, Geschiedenis van de vroegmoderne tijd, p. 23

327

SAG 93/26, register BB, folio 300 r. – v. (23 juni 1542).

328

SAG 93/26, register BB, folio 209 r. – v. (30 september 1542).

102

van deze processies werd opgedragen vanwege de landvoogdes Maria van Hongarije. In de zomer van 1544 trok Karel V vanuit Metz opnieuw op tegen Frankrijk, waarop hij Saint-Dizier, Epernay, Chateau-Thierry en Soissons veroverde. Uiteindelijk komen er in de herfst onderhandelingen met Frankrijk die worden bezegeld met het Verdrag van Crespy- en Laonnais.329 Enkele maanden voorheen werd een processie georganiseerd waarin wordt gezegd dat Karel V in Frankrijk is “ omme den coninc van Vrancrijcke bijder hulpe gods te bedwijnghene tot redene ende also te moghen gheraken tot eenen gheduereghen ende eeuwighen paeijs, ter gherusticheijt van gheheel kerstenrijc”.330 In bovenstaande voorgeboden komt het al duidelijk naar voor dat de keizer voor eendracht wilde zorgen tussen de geallieerden, maar ook binnen het “kerstenrijcke”.Hoewel de meeste voorgeboden omtrent oorlog al de eendracht aanstippen, zijn er twee voorgeboden terug te vinden die hier louter over gaan en dit extra benadrukken. Daarnaast worden enkele processies georganiseerd om de keizer voorspoed toe te wensen tijdens zijn reis. Eén voorgebod gaat over de keizerlijk familie en dan met name over de dood van Isabella van Portugal: “[…]datmen morghen celebreren ende doen zal, de uutfaert van me ghenadeghe vrauwe de keyserinne wiens ziele God ghenadich zij, Ende te dier causen houden mesdach totter noene, ende eene processie draghen [..].331 Enkele processies, deze die men organiseert omwille van de vrede en de rust, werden opgeluisterd met festiviteiten. In 1529 werden er esbattementen opgevoerd waarbij diverse gebuurten konden deelnemen en prijzen winnen voor de mooiste opvoering.332 In 1538 wordt er een soort viering georganiseerd met licht: “Ende van ghelijcken omme elcken ter voornoomde causen te verwickene tot blijscepen tsij ghebuerten, particuliere persoonen, ofte anderssins, hoe dat ten zelven zondaghe bij den ghonen schoonst ende playsante met lichte vierende, te winnene zijn diverssche prijsen…”.333 Anne-Laure Van Bruaene wijst erop dat dergelijke competities tussen stadswijken een cruciale functie hadden in de stedelijke cultuur van de Nederlanden. 329

J. De geest, „Chronologie‟, in in H. Soly en J. Van De Wiele: Carolus, Keizer Karel V 1500-1558, Gemeentekrediet, 1999, p. 22. 330


331

SAG 93/26, register BB, folio 245 v. – 246 r. (30 mei 1539).

332


333


103

Volgens haar werden de twee maatschappelijke basisbehoeften hierin vervuld. Aan de ene zijde het ideaal om in alle relaties tussen individuen en groepen een toestand van harmonie te bereiken, aan de andere kant het verlangen om de groepseer steeds te vrijwaren en te verhogen. Het corporatieve model schiep een fictie van gelijkheid tussen de verschillende deelnemers, waarbij de economische, politieke en sociale ongelijkheden en rivaliteiten tijdelijk werden stopgezet. Naast het tot stand brengen van een sociale harmonie, was het concept „collectieve eer‟ in een corporatief georganiseerde maatschappij eveneens zeer belangrijk.334 Het opvoeren van esbattementen in de wijken kadert Pleij binnen het beschavingsoffensief. De volkscultuur werd er onderdrukt of geofficialisseerd en maakte er plaats voor esbattementen naar de mode van de rederijkerij.335 Uit bovenstaande blijkt duidelijk dat het aantal generale processies een sterke toename kent in de zestiende eeuw en dan vooral vanaf het einde van de jaren twintig. We kunnen het dus eens zijn met Pleij‟s stelling dat ommegangen en processies meer en meer door de stadsmagistraat werden opgedragen, het aantal officieel stedelijke processies neemt m.a.w. toe. Hierbij zien we een duidelijk verschil met bvb. de Sint-Lievensprocessie. In de generale processies is het de stedelijke overheid die bepaald welke groep welke plaats krijgt. Bij de Sint-Lievensprocessie stonden broederschappen in voor de organisatie, de stedelijke overheid trok zich hier niets van aan. Ook zien we dat de vorst een steeds prominentere plaats inneemt. Uit de tabel blijkt dat de oudste processies een meer algemene inslag kenden, terwijl de processies vanaf 1535 meer en meer de nadruk leggen op de vorst, op zijn oorlogen, zijn reizen, enz. Af en toe werd er ook een processie opgedragen vanwege de landvoogdes zelf. 5.4. (Blijde) intredes In de tabel vinden we vier voorgeboden terug die expliciet verwijzen naar intredes, ze vallen allemaal te situeren in de regeerperiode van Karel V. Sommige voorgeboden, zoals dit uit 1531, zijn erg karig wat de informatie betreft en bestaan slechts uit enkele zinnetjes. Het voorgebod uit 1540 is dan weer wat uitvoeriger en geeft enkele bepalingen weer omtrent de voorbereidingen die moeten worden getroffen.

334

A. L. Van Bruaene, Om beters wille, pp. 221-223.

335


104

INTREDES voorgeboden 1515

2

1531

1

1540

1

Een blijde intrede, wat de eerste intrede van een nieuwe vorst was, was doorgaans een plechtig en feestelijk moment waarop de stedelingen en de vorst wederzijdse beloftes van trouw en bijstand, m.a.w. rechten en plichten, aan elkaar formuleerden.336 In zijn studie „Realms of Ritual‟, waarin Peter Arnade de politieke relaties tussen Gent en de Bourgondische hertogen bestudeert, neemt hij het concept van de „theaterstaat‟ als uitgangspunt. Volgens hem was het ceremonieel (de blijde intrede) uiterst belangrijk in het politieke systeem, gezien hierin de communicatie tussen vorst en onderdanen en dan vooral de machtige steden, centraal stond.337 Het einde van de Bourgondische theaterstaat, die zich kenmerkte door een intensieve interactie tussen vorst en onderdanen in de publieke ruimte van de stad, situeert Arnade in de loop van de 16de eeuw. Kort nadat Karel V in januari 1515 als nieuwe vorst van de Nederlanden was aangesteld en zijn intredes in verscheidene steden had gedaan, verwierf hij nieuwe territoria en waardigheden, waardoor hij zich genoodzaakt zag het bestuur in de Nederlanden aan regenten toe te vertrouwen.338 Vanaf dan is volgens Arnade een verschuiving te bemerken in de organisatie van de blijde intredes (en ook in de feestcultuur), de neoklassieke en humanistische inslag begon zich namelijk meer en meer op het voorplan te werken. Volgens hem moeten we de shift van een feodaal contract naar een humanistisch spektakel zien in de context van bredere politieke veranderingen, m.a.w. van een erosie van de stedelijke vrijheden naar een toenemende macht van de monarch. De politieke veranderingen vertaalden zich naar de blijde intredes die een toenemende wrijving reflecteerden tussen het ceremonieel, waarbij de gedeelde rechten en plichten tussen de stad en de soeverein werden bekrachtigd, naar een ceremonieel als een exemplarische rite van de 336


337

P. Arnade, Realms of ritual, 1996.

338

P. Arnade, „The emperor and the city: the cultural politics of the joyous entry in early sixteenth century Ghent in Flanders‟, in: handelingen MGOG (deel LIV), 2000, p. 74.

105

heerschappij van de vorst.339 Herman Pleij gaat ervan uit dat de macht na 1500 niet meer moest worden uitgelegd, maar alleen getoond in een zo groot en mysterieus mogelijke luister. Rederijkers en burgerlijke instituten staan in voor de organisatie er van. Het wordt een geleerdenspektakel met elitaire verbeeldingen en toelichtingen in het Latijn en het Hebreeuws, onbegrijpbaar voor de massa.340 Nadat Karel V in januari 1515 was aangesteld als nieuwe vorst, besloot hij om in februari zijn intrede te doen in de Arteveldestad. Hierin waren zowel accenten van het nieuwe als van het oude terug te vinden waren.341 In Gent werd dan ook alles in gereedheid gebracht om de kersverse graaf te ontvangen. Zo werd iedereen geboden de straat te ruimen en zijn stallen te repareren, gezien “datmen verbeydende es onsen gheduchten heere met drie duusent peerde.” Op 24 februari verwelkomde een welkomstdelegatie Karel als nieuwe graaf van Vlaanderen.342 Gezien de vorst op 4 maart normaal gezien de grafelijke eed moest afleggen in de handen van de klerk van den bloede, werd de dag hiervoor een voorgebod uitgevaardigd waarin werd gesteld dat men zich moest verzamelen voor het schepenhuis „omme met heere ende wet te rydene jeghens onser voors. gheduchten heere ende notable met tortsen te stane te zulcken plaetsen, als hemlieden gheordoneert wesen sal‟. Zoals vermeld verliep de intrede niet zoals verwacht (zie hoger). Karel liet het eeuwenoud inhuldigingsritueel achterwege en zwoer in de plaats hiervan een eed die minder beperkend was voor de grafelijke macht. Hierop volgde een oproer, voornamelijk onder de wevers, dat in de kiem werd gesmoord door de schepenen en waarbij de voornaamste opruiers werden gestraft, twee leden van de weverij werden zelfs onthoofd. Karel vond de houding van de stadsmagistraat echter te laks en vaardigde op 11 april een decreet uit, het zogenoemde „Calfvel‟, dat expliciet de vrede van Cadzand bevestigde.343 Volgens Arnade zien we dat - hoewel de intrede esthetische en artistieke veranderingen onderging - de stedelingen nog altijd vasthielden aan de definitie van een blijde intrede als een ceremonieel

339

P. Arnade, “The emperor and the city”, pp. 66- 67.

340


341

P. Arnade, “The emperor and the city”, p. 74.

342

SAG 93/26, register BB, folio 44 (15 februari 1514).

343

J. Dambruyne, “Diepere oorzaken”, pp. 146-148.

106

waarbij de nieuwe vorst werd betiteld, in dit geval het zweren van de grafelijke eed in de handen van de klerk van den bloede.344 Hoewel voortaan in heel wat intredes een grote invloed van de klassieke oudheid en het humanisme terug te vinden was, zoals triomfbogen enz., was dit niet bij iedere intrede het geval. Zo kenmerkte de intrede van Karel V en zijn zuster Maria van Hongarije, de nieuwe regentes, in Gent op 24 maart 1531 zich door een traditionele formele receptie buiten de stadsmuren en een steekspel op de Vrijdagmarkt.345 Toch zouden de blijde intredes vooral vanaf de jaren 1520 meer en meer de humanistische en neoklassieke toer opgaan. De intrede van 1531 bewijst volgens Arnade dat de Arteveldestad meer dan een decennia lang kon weerstaan aan de kruising tussen neoklassieke vormen en Bijbelse metaforen. Toch wijst hij erop dat beide elementen al vroeger in een bepaalde mate aanwezig waren geweest, zoals bvb. tijdens de geboorteviering van Karel V te Gent in 1500.346 Het jaar 1540 zou het beslissende keerpunt betekenen voor de Gentenaars. Nadat de opstand was beëindigd, plande de keizer een bezoek aan zijn rebelse stad. Op 14 februari deed hij zijn intrede, vergezeld van de landvoogdes en talrijke wereldlijke en geestelijke hoogwaardigheidsbekleders. Hiervoor had een aanzienlijke Germaanse troepenmacht reeds de Vrijdagmarkt bezet. De stoet zag er vrij imposant en vreesaanjagend uit en begaf zich uiteindelijk naar het Prinsenhof waar de keizer samen met zijn gevolg zijn intrek nam. De gewapende troepen werden verdeeld over de verschillende stadswijken.347 Voor de intrede hadden de angstige stedelingen heel wat ceremoniële vormen uit de kast gehaald om een standaard blijde intrede te organiseren, zo werden gebouwen versierd met gedrapeerde lakens, werden huizen verlicht met toortsen, stonden er juichende massa‟s langs de straten, luidde men klokken, werden de straten opgeruimd en werd er een welkomstdelegatie geselecteerd uit de klerikale en politieke elite.348 Gent koos dus niet voor een humanistische en neoklassieke intrede, met triomfbogen enz., maar koos – misschien uit koppigheid – voor een standaardset van rituele conventies. Ondanks de pogingen van de Gentenaars werd het een intrede in mineur. Bovendien was het „maar‟ een traditionele 344


345

P. Arnade, “The emperor and the city”, p. 83. - SAG 93/26, register BB, folio 157 v. (21 april 1531).

346


347

348

J. Decavele, “Stropdragers‟, pp. 173-174. SAG 93/26, register BB, folio 260 r. (14 februari 1540). - P. Arnade, „The emperor and the city‟, p. 88.

107

voorbereiding voor een vorst die zich als de grootste uit het christendom beschouwde.349 Het werd snel duidelijk dat het geen intrede zou worden waarbij op de traditionele manier de constitutionele verhoudingen werden bevestigd. Het werd in de plaats een ware militaire triomf die enorme proporties aannam. Dit werd nog versterkt door de amende honorable op 3 mei 1540, waarbij Keizer Karel ondubbelzinnig zijn heerschappij bekrachtigde en zijn geboortestad publiekelijk vernederde.350

5.5. Vastenavond

De veertigdaagse vasten was een lange periode waarin men zich moest onthouden van bepaalde eetgewoontes en een zekere hoeveelheid voedsel en drank. Alvorens men aan de vasten begon genoot men nog één maal van de aardse geneugten.351 In de meeste Vlaamse steden werden er daarom net voor het aanbreken van de vasten352 allerlei festiviteiten georganiseerd, vaak ingericht door al dan niet permanente genootschappen die uitgingen van de wijken en gebuurten.353 Tijdens de feesten vond er een tijdelijke omkering van de samenleving plaats. Al schertsend werden de bestaande verhoudingen en regels binnen de maatschappij verwisseld en geridiculiseerd. De oorsprong van de Vastenavondviering valt terug te voeren tot GermaansKeltische agrarische culten.354 Het uitgangspunt van dergelijke culten en rituelen was de vruchtbaarheid en het ontwaken van de natuur na de winter. De winterdemonen werden tijdens de riten verdreven met veel lawaai, vuur en vermommingen. Deze ingrediënten werden verbonden met het inwijdingsritueel van de oude geheime mannenbonden die – vermomd als voorvadergeesten, duivels en dieren – spijs en drank afhaalden, m.a.w. een soort „steelrecht‟, in

349

P. Arnade, “The emperor and the city”, pp. 88-89.

350

P. Arnade, “The emperor and the city”, pp. 89-90.

351

W. L. Braekman ,Spel en kwel in vroeger tijd: verkenning van charivari, exorcisme, toverij, spot en spel in Vlaanderen, Gent, 1992, p. 285. 352

Strikt genomen werd de Vastenavondviering gevierd op de avond voor Aswoensdag, in werkelijkheid ging het om een feestperiode die vaak al op Sint-Maarten van start ging. (H. Pleij, Het gilde van de blauwe schuit: literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen, Amsterdam, Meulenhoff, 1983, p. 15) 353

W. L. Braekman, Spel en kwel, p. 287.

354

H. Pleij, Het gilde van de blauwe schuit, p. 18. p. 49.

108

ruil voor vruchtbaarheid.355 De in wezen niet-christelijke gebruiken werden gekoppeld aan de kerkelijke kalender, ook in de naam „Vastenavond‟ komt de officialisering tot uitdrukking. Tijdens de veertiende eeuw raakten de kerkelijke spotpraktijken en de in oorsprong heidense vruchtbaarheidsrituelen verenigd tot een allesoverkoepelende Vastenavondviering, waarbij men net voor de vasten de wereld nog één keer op zijn kop mocht zetten.356

Door de tijdelijke omkering gaf men op een ironische manier aan welke taken, gedragingen en verantwoordelijkheden al dan niet gewenst waren in de normale orde. Uit dergelijke intenties blijkt het sterk maatschappelijk karakter van dergelijke feesten. Daarnaast fungeerde de feestviering ook als een uitlaatklep, gezien de normale orde soms als benauwend werd ervaren. Angsten die werden veroorzaakt door de orde en het gezag van de Kerk en de (stad)staat; natuurrampen en de kou werden gedenigreerd en weggehoond door de feestvierders.357

Volgens Herman Pleij vinden we in deze Vastenavondvieringen de meest massale uitingen van een stedelijke volkscultuur terug. In de omgekeerde wereld van de Vastenavondvieringen werd een keizer uitgeroepen die over een korte tijd een wijk uitriep tot zijn soeverein rijk. In de stadswijken, m.a.w. in de tijdelijk ingestelde spotrijken, verzamelden aanvoerders en onderdanen zich om vervolgens in een gezamenlijke stoet rond te trekken. Ook de omgekeerde wereld van de Vastenavondviering kende dus een hiërarchie. Het belang van de wijkvorsten is volgens Pleij zeker niet te onderschatten, gezien deze gedurende hun korte regeerperiode over een zekere wettelijke macht en machtsmiddelen beschikten. Hij legt hierbij het verband tussen de mannenbonden uit de Germaanse folklore, die in naam van de voorvaderen een tijdelijke macht uitoefenden. De wijkverenigingen gingen deels op in de officiële broederschappen en rederijkerskamers.

De

Vastenavondheren

stonden

in

voor

de

organisatie

van

het

Vastenavondspel en waren doorgaans afkomstig uit de betere kringen van de stad, in de eerste plaats omdat hun tijdelijke heerschappij een dure zaak was, zo verrichten zij praktisch geen

355

H. Pleij, Het gilde van de blauwe schuit, p. 18.

356

H. Pleij, “Gent en de stadscultuur in de Nederlanden”, p. 128.

357


109

arbeid tijdens deze periode en moesten ze het banket voor de onderdanen, dat na de intocht werd georganiseerd, uit eigen zak betalen. 358 In het voorgebod van 18 februari 1527 met als titel „een ghenouchelic Vastenavondspel‟ wordt tamelijk uitvoerig ingegaan op de organisatie van een dergelijk spel. Er wordt een soort intrede geënsceneerd van een zogenoemde gekkenkeizer (een spotautoriteit): Eerst om inne te halene den keysere, gheheeten de alderhoochste, naer ‟t vastenavont spel, de welcke men vinden zal ghearriveert te Royeghem commende van Bystiervelt, gheavent ende ghelandt in scommers avene in Royeghem, reysende van daer naer Sparycke, tzijnen lande waert, de welcke langhe ende vele tijts in pelgrimaigen ghezijn heeft tot sente Reynuuts.359 De spotnamen, „Bystiervelt‟, „Royeghem‟ en „Sparijcke‟, geven voor de tijdgenoten onmiddellijk aan dat de ze met een spotkeizer te maken hebben. Van in het begin is het duidelijk dat we te maken hebben met een Vastenavondspel, namelijk een komische tekst. Rooigem is een wijk die effectief bestond en nog steeds bestaat in Gent, we kunnen er vanuit gaan dat de inhaling van de keizer daar ook wel zal begonnen zijn. Braekman en Pleij linken de plaatsen Rooigem, Bystiervelt, Sparijcke, “scommers avene” en “Sente Reynuuts” aan armoe-toponiemen. Zo is de link tussen Rooigem en berooid, armoedig en miserabel snel te maken. Rooigem zou dus eigenlijk geïnterpreteerd kunnen worden als het land der berooiden of daar waar alle berooiden wonen. Bystiervelt was dan weer een veel voorkomende benaming voor een kaal en woest stuk land. Als armoe-toponomiem betekende het zoveel als het land der dwazen. “Scommers avene” is de aanlegplaats (haven) te Rooigem voor hen die vol kommer, armoede en gebrek waren. Sparijcke valt te interpreteren als laat-rijk, namelijk later rijk, dus nu arm. “Sente Reynuuts” zou volgens Pleij verwijzen naar het beruchte schip van de fictieve heilige, dat armoezaaiers, berooiden, zuipers en dwazen meenam om ze naar het denkbeeldige Luilekkerland te brengen. Bestaande toponiemen een dubbele lading geven behoorde tot de hoogste Vastenavondpret.360

358

H. Pleij, “Het gilde van de blauwe schuit”, p. 30, p. 48. - H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511, pp. 175-176. - H. Pleij, “Gent en de stadscultuur in de Nederlanden”, p. 127. 359


360

W. L. Braekman, Spel en kwel, p. 288. - H. Pleij, “Gent en de stadscultuur in de Nederlanden”, p. 127.

110

Er wordt de keizer een gevolg toegewezen van koningen, een hele reeks heren, enz. Talloze vazallen van de keizer worden namelijk begiftigd met de heerschappij over Gentse straten, wijken, pleinen, poorten, enz. zoals „de heere vander zantpooort‟, „de heere vander vrindachmaerct‟, „de connic vander veltstrate‟, enz. Er volgt een lange lijst en opsomming van deze vertegenwoordigers samen met de plaats die ze in de optocht moeten innemen. Men benadrukt dat hier „gheen ghescil oft twist en gheschiede‟. De plaats die men in de stoet bekleedde kon wel eens aanleiding geven tot moeilijkheden. Het belang van de rangorde in de stoet valt volgens Pleij niet te onderschatten. Het was namelijk zo dat status en aanzien zeer sterk werden uitgedrukt in indirect waarneembare gedragingen en positioneringen. Tijdens de duur van deze rituele festiviteiten ging het nu eenmaal om hoogwaardigheidsbekleders.361 „s Middags om twaalf uur zou de intrede plaatsvinden. In het voorgebod wordt de hele weg beschreven die de stoet zal afleggen, beginnende langs de Hoogstraat door de Turrepoort, over de Poel langs de „vijfhellemen‟, naar het hof van Fiennes, voorbij het Bakkershuis doorheen het kerkhof van Sint-Michiels, langs het hof van Ravenstyn, langs de Korenmarkt, de Kortemunt en de Hoogpoort naar het Stadhuis; via de Mageleinstraat, de Kalandeberg, de Koestraat tot de Braempoort naar “s keysers lant”.362

Dat de Vastenavondkeizer ook zelf straffen kon opleggen en dus over een zekere wettelijke macht beschikte wordt hier eveneens duidelijk, gezien dat de deelnemers die zich schuldig maakten aan “scamp oft vilonie”, gestraft zullen worden met zulke “peyne”, als de “keysere met zijnen rade daertoe ordonneren zullen, behoudens in al de hoocheyt vanden heere ende van wette”. Volgens Braekman moeten we de straffen die werden opgelegd door de Vastenavondkeizer zien als een aanvulling bij de gewone wetten. Deze laatste bleven gedurende deze periode toch van kracht wegens veiligheidsredenen.363

Nadat de keizer terug naar zijn land, buiten de Braampoort, vertrokken is, moeten de onderdanen “die het inhalen hebben helpen doen, werderomme keeren naer zijn lant, ende alzo int selve rustelic spelen, zo daer toe dient ende behoort”. Nadat de stoet ten einde gelopen was, keerden

361


362


363

W. L. Braekman , Spel en kwel, p. 289.

111

de vertegenwoordigers van de Gentse wijken en straten dus terug naar hun eigen stadsdeel waar ze de spelen (festiviteiten) verderzetten.364

Gezien de spotvorsten tijdelijk over een zekere wettelijke macht beschikten, lag het gevaar van machtsuitoefening op de loer. In de voorgeboden worden de spotvorsten dan ook op hun taak gewezen om het spel in goede banen te leiden, waarbij zij “tselve spel eerlick ende ghenouchlic reghelen zouden”.365 In een voorgebod uit 1494 troffen de schepenen enkele maatregelen om de Vastenavondvieringen in de wijken wat te beteugelen, waarbij ze benadrukten dat alles “paisivelic ende vredelic” moest gebeuren.366 In 1501 worden de wijkvorsten verboden om mensen uit hun rijken te verbannen. Werden deze mensen verbannen omdat ze niet wilden meevieren of omdat ze ritueel werden bestraft? In de rijken werden huizen bestormd, werd er gevochten en getwist.367 Volgens Pleij moeten we dergelijke praktijken zien als resten van alternatieve rechtspleging, al dan niet met stilzwijgende instemming van de gemeenschap. Dit vond gestalte in charivari (ketelmuziek)-rituelen, waarbij overtreders van het gewenste huwelijks- en gezinsleven werden gecorrigeerd.368 De stedelijke orde, die gekarakteriseerd werd door een toenemende centralisering en hiërarchiering, kenmerkte zich door een beteugeling van illegale praktijken en problemen die gepaard gingen met de Vastenavondviering. Het steelrecht, waarbij men spijs en drank afhaalde, werd verboden gezien steeds meer lieden anderen hiertoe dwongen en dreigend op straat iets eisten van de voorbijgangers. Ook mochten de spotvorsten hun tijdelijke onderdanen niet dwingen om tegen hun zin mee te doen aan bepaalde spelletjes.369 Het dragen van wapens was verboden, men mocht ‟s avonds geen vuren aansteken in naburige wijken, gezien deze brand konden veroorzaken.370 Daarnaast was het verboden om “met trommelen, pijpen oft anderssins speelwijs inde keercken te ghane of lopene daerby zy den goddelicken dienst beletten ende tvolc aldaer noch ooc snavonts naer de clocke te spelene ofte 364


365

SAG 93/26, register BB, folio 229 v. – 230 r. (23 februari 1538).

366


367

SAG 93/26, register BB, folio 24 r. (17 december 1501).

368


369

SAG 93/26, register BB, folio 59 r. (februari 1521). – SAG 93/26, register BB, folio 229 v. – 230 r. (23 februari 1538). 370

SAG 93/26, register BB, folio 32 v. (6 februari 1510). – SAG 93/26, register BB, folio 21 r. (19 februari 1495).

112

van ghel. te loopene up de correctie van scepenen”.371 In deze bepaling komt de scheiding van het profane en het sacrale duidelijk naar voor. De maskerades waren een belangrijk punt betreffende de bepalingen rond de Vastenavondperiode en zouden dit ook blijven. Toch waren deze maskerades niet zonder gevaar, gezien er wordt vermeld dat hier twisten en geschillen uit ontstaan. Daarom werd er geboden dat „zowie verkeert ofte vermont zal willen gaen, dat zonder eeneghe vilonie, te doene, tzy met werpene, van doode catten, of andere pryen, vuyle dweylen, moren, of eeneghe andre vuylicheden, up dies hooghelic ghecorigiert te werdene, in exemple van allen anderen‟. Ook mocht men niets naar de personen werpen die waren verkleed. 372 Zoals reeds vermeld moeten we deze vermommingen zien binnen de traditie van de omgekeerde wereld. Vaak waren het jongeren die gemaskerd en in groep door de stad trokken en de gemeenschapsregels op een luidruchtige manier bestraften en bespotten. Aan de andere kant waren het ook vaak de jongeren die via charivarirituelen de overtreders van het gewenste huwelijks- en gezinsleven corrigeerden.373 Dit deden ze echter op zo‟n manier dat de gedachten aan stoom afblazen op de achtergrond raakten en hierbij plaats maakten voor de vrees dat ze de orde blijvend te gronde zouden richten.374 We zagen reeds bij het onderdeeltje over de jongeren dat er in deze periode heel wat voorgeboden werden uitgevaardigd omtrent bendevorming en twist. De jongeren en bendes vielen zowel elkaar als onschuldige lieden aan met verbaal en fysiek geweld.

371


372

SAG 93/26, register BB, folio 290 v. (7 januari 1542).

373

G. Rooijakkers, Rituele repertoires. Volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant 1559-1853, Nijmegen, 1994, p. 299.

374

H. Pleij, Het gilde van de blauwe schuit, p. 118. - H. Pleij, “Gent en de stadscultuur in de Nederlanden”, p. 129.

113

Voorgeboden i.v.m. het Vastenavondseizoen Vastenavondspel en Trommelen en dansen Jongeren maskers Vastenavondheren x 13/12/1485 23 /12/ 1486 x x 25/02/1489 05/03/ 1494 x 17 /12/ 1501 x x 06/02/1504 x 05/01/1508 x 6 /02/ 1510 x ?/ 02/ 1521 x 18/02/1527 x x 08/02/1538 23/02/1538 x x 24/12/1539 x 09/02/1540 7 /01/ 1542 x x 28 /01/ 1544 7 /01/ 1545 x

Volgens het burgerlijk beschavingsoffensief van Herman Pleij, zouden de toenemende problemen omtrent de Vastenavondviering er uiteindelijk toe leiden dat het gevierde volksfeest nagenoeg zou verdwijnen uit het openbare leven. Het Vastenavondrumoer keerde zich meer en meer tegen de gevestigde belangen van de burgerij, heel wat praktijken hadden een eerder subversief karkater gekregen die zij probeerde te onderdrukken. Pleij situeert dit proces in de zestiende eeuw. 375 In de tweede helft van de zestiende eeuw zijn alvast veel meer voorgeboden terug te vinden omtrent het Vastenavondseizoen, waarbij bepalingen i.v.m. het dragen van maskers, trommelen en dansen op de straten, enz. meer en meer werden uitgevaardigd. Ook voor onze periode vinden we dergelijke evolutie terug. Geoffrey Carpentier vond voor zijn periode (1545-1616) slechts maar één voorgebod terug waar expliciet sprake is van Vastenavond, dit in tegenstelling tot onze periode, waar zes voorgeboden handelen over Vastenavond, het Vastenavondspel of de Vastenavondheren (zie hierboven).

375


376

G. Carpentier, „Vrije tijd?‟, p. 67.

376

Wijst dit er inderdaad op, zoals

114

Pleij suggereert, dat het volksfeest nagenoeg verdween in de loop van de zestiende eeuw, hoewel men blijkbaar tijdens de Vastenavondperiode nog geregeld met maskers opliep, enz. Het wekt alleszins de indruk dat de stadsmagistraat het feest meer en meer onder controle wilde houden en wilde onderdrukken.377 Toch kunnen we ons afvragen of dit niet deels met consensus van de bevolking of toch met een deel van de bevolking, gebeurde. Zoals we eerder al aanstipten vielen bij het geweld tussen jongeren soms ook onschuldige slachtoffers, of durfden mensen niet meer de straat opkomen. Ook het steelrecht werd afgeschaft wegens het feit dat sommige lieden andere mensen dwongen om voedsel enz. af te staan. We kunnen ons wel voorstellen dat niet enkel de stadsmagistraat, maar ook heel wat „gewone‟ burgers niet opgezet waren met dergelijke praktijken. Kunnen we dan echt spreken van een beschavingsoffensief?

5.6. Steekspelen In de 11e eeuw ontwikkelde zich het fenomeen van de toernooien onder invloed van de ridderstand. Oorspronkelijk waren dit militaire oefeningen die veel weg hadden van echte veldslagen. Tijdens deze oefeningen werden de ridders in twee groepen verdeeld en streden tegen elkaar met de gebruikelijke oorlogswapens. In tegenstelling tot latere toernooien situeerde het strijdperk zich niet in een afgebakende ruimte, maar in een open veld zodanig dat de ridders elkaar langdurig konden achtervolgen. Het uiteindelijke doel van het toernooi was om de tegenstander gevangen te nemen, waarbij alle middelen werden toegelaten. De verliezer, d.i. degene die gevangen genomen werd, moest zijn wapenuitrusting afstaan en zich loskopen tegen een bepaalde som. Voor een aantal deelnemers ging het dus niet alleen om de eer, maar was ook de inkomstenbron een belangrijke stimulus. Na verloop van tijd, namelijk in de loop van de 13e eeuw, verschoof het karakter van het toernooi van een oefensport naar een toeschouwerssport. Het open veld maakte plaats voor een omheinde ruimte waar achter het publiek alles kon gadeslaan. De gereglementeerde sport stond in contrast met de rumoerige gevechten van weleer, bovendien werden de wapens afgebot waardoor deze niet meer levensgevaarlijk waren. Men streed voortaan twee per twee en het werd verboden om met meerderen één persoon aan te vallen. Wanneer een tegenstander uit het zadel werd gelicht, voerde men de strijd verder met het

377


115

zwaard, ook dit was aan strenge reglementen onderworpen. Het mag duidelijk zijn dat spektakel en uiterlijk vertoon steeds belangrijker waren geworden.378

Het organiseren van steekspelen in de stad moet volgens Pleij worden gezien in het licht van de ontwikkeling van een eigen stadscultuur. De ridderwereld vormde hierbij een belangrijke inspiratiebron. Sinds de veertiende eeuw namen de zich ontwikkelende stedelijke elites meer en meer leef- en gedragsvormen van de adel over, men denkt hierbij aan muziek, rijkversierde kledij, steekspelen, e.d., die men op de gewenste stedelijke maat sneed. Dit getuigde van een aangroeiende bezetenheid onder de stedelingen om de adel naar de kroon te steken met haar eigen middelen. Steekspelen deden zich in verschillende vormen voor in de stad waar personen uit verscheidene bevolkingslagen aan deelnamen, zoals edellieden, vorsten, gewone burgers of jongelui.379 In 1531 waagde Karel V zich zelfs aan een steekspel op de Vrijdagmarkt.380 Naast steekspelen op het land en op het ijs (nl. op sleden), werden er ook steekspelen op het water georganiseerd. We zullen hier enkel deze laatste variant bespreken aangezien ons voorgebod hier over gaat. Gezien de Arteveldestad over heel wat waterlopen en kanalen beschikte, is het niet verwonderlijk dat dit soort steekspel er geregeld werd georganiseerd. Het gebruik zou al uit de middeleeuwen stammen, maar Braekman vond pas vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw hier verwijzingen naar terug in de bronnen. Hij vermoedt dat het spel pas vanaf dan populair is geworden.381 Pleij wijst erop dat steekspelen nauwelijks getuigen van enige volkse spontaniteit, maar dat het in de plaats de patriciërs waren die hiertoe het initiatief namen. De verdere organisatie van dergelijke spelen, namelijk een competitie tussen de stadswijken waarin heel wat prijzen te winnen waren, is volgens hem niet meer dan een afgeleide van het door hogerhand georganiseerde stadsspektakel.382 Tijdens zo‟n steekspel op het water werd één van de twee belangrijke waterlopen in Gent, namelijk de Leie, tussen de Veebrug en de Sint-Michielsbrug verdeeld in een aantal stroken, vermoedelijk aangeduid met drijvende planken of boeien. Binnen deze stroken moesten de 378

K. Geerts, De spelende mens in de Bourgondische Nederlanden, Brugge, 1987, p. 152.

379

W.L. Braekman ,Spel en kwel, p. 253. - H. Pleij, “Gent en de stadscultuur in de Nederlanden”, p. 129.

380


381


382


116

deelnemers met hun schuitjes blijven. Op ieder bootje zaten een aantal roeiers, achteraan op het vaartuig stond een man gewapend met een lans en vermoedelijk ook met een schild. In elke twee naast elkaar gelegen banen vertrokken de bootjes in tegenovergestelde richting naar elkaar toe. Net als bij andere steekspelen was het de bedoeling om de ander te raken. De „steker‟ op ieder bootje moest namelijk zijn tegenstander van het andere bootje in het water duwen. De winnaar van de partij, was degene die in bovenstaande opzet slaagde.383 Voor onze periode hebben we slechts één voorgebod teruggevonden dat een dergelijk spel vermeldt, het dateert uit 1527. Zoals hierboven reeds aangehaald zal men dit organiseren “tusschen sente michiels brugghe ende der veebrugghe te watre voor thof van fiennes”. De wijk, het gebuurte of het gezelschap die het meeste mensen kan afsteken zal een prijs winnen van 24 karolus gulden. Daarnaast zal de steker hier nog eens 6 karolus gulden bovenop krijgen. Het gezelschap dat het “ghenouchlicxt steken sal ende meest nadt werden zullen, zonder al willens int watre te vallen”, kreeg eveneens een prijs van 6 karolus gulden. Als er een gelijkstand was dan moesten beide partijen strijden voor de titel. Daarnaast worden nog enkele reglementen vermeld, zoals het feit dat de speren even lang moeten zijn en een voet langer dan de vorige keer en dat er “geen ghescil oft questie onderlinghe rese”.384

5.7. Het groot rederijkersfeest van 1539 In 1539 werd te Gent een zeer groot rederijkersfeest georganiseerd dat uitging van de rederijkerskamer „de Fonteine‟, hoewel de stad in werkelijkheid bijna alles bekostigde. De stad had kosten noch moeite gespaard om de bewoners en de bezoekers te verpletteren met een ongekende pracht en praal.385 Met het feest wilde men de vrede met Frankrijk vieren, hoopte men de handel wat aan te zwengelen en probeerde men de bewoners van alle steden en plaatsen van de Nederlanden aan te sporen tot de beoefening van de rederijkerskunst. Toch zou het een opvallend Vlaamse aangelegenheid worden, vijftien kamers waren afkomstig uit het graafschap

383


384


385


117

Vlaanderen, terwijl drie andere kamers afzakten vanuit Brabant, één uit het graafschap Henegouwen.386 Hetgeen wat we reeds hebben aangestipt omtrent de competities tussen de verschillende stadswijken, gaat misschien nog meer op voor toneelwedstrijden. Gezien het hier om een evenement ging waarbij kamers uit verscheidene steden deelnamen, is het nog duidelijker dat men een toestand van sociale harmonie probeerde te creëren door de economische, politieke en sociale ongelijkheden tijdelijk op te heffen. Bij dergelijke gelegenheden was het essentieel dat alle deelnemers symbolisch kapitaal investeerden, dit bestond in de eerste plaats uit de coporatieve en eventueel de stedelijke eer. Het doel van de symbolische competities bestond er dan ook in om de relaties met de andere groepen te verbeteren en de eer van het eigen gezelschap en die van de eigen stedelijke gemeenschap te verhogen. De rederijkers speelden op deze manier en zeer belangrijke rol in het verdedigen van de eer van de stad.387 Naast het visitekaartje van de stad, beschouwt Herman Pleij de rederijkerskamers ook als het beschavingsinstituut bij uitstek, gezien zij actief de nieuwe burgermoraal uitdrukten. De stedelijk burgerlijke elites gingen deze literaire organisaties in toenemende mate „gebruiken‟ om zich te onderscheiden van het gemeen en zo hun wil en levenshouding op te leggen aan de sociaal lagere groepen.388 In recentere studies, zoals in deze van Anne-Laure Van Bruaene, worden hier enkele vraagtekens bij geplaatst. Van Bruaene wijst erop dat het verwoorden van gedragsnormen niet tot de centrale en geëxpliciteerde doelstellingen van de rederijkerscultuur behoorde. Er werden wel algemeen ethische begrippen en regels voor goed gedrag geformuleerd, maar deze hadden niet zozeer tot doel om het gedrag van het individu in de samenleving te reguleren. Volgens haar waren dit meer communicatieve gedragsregels die ervoor zorgden dat de communicatie en interactie tussen de rederijkers harmonieus verliep. Deze regels kwamen daarenboven onrechtstreeks van pas in de openbare ruimte.389

386

M. Vandecasteele, „Letterkundig leven te Gent van 1500 tot 1539‟, in: jbF, 16 (1966), pp. 30- 33. - J. Decavele, „Rederijkers‟, in: J. Decavele, ed., Keizer tussen stropdragers, Karel V 1500-1558, p. 90. 387

A. L. Van Bruaene, Om beters wille, p. 223; p. 228.

388


389

A. L. Van Bruane, Om beters wille, p. 233.

118

Voorgeboden betreffende het rederijkersfeest Voorgeboden

inhoud

01/06/1539

verboden binnen de limieten van de „stellinghe‟ te komen

03/06/1539

narrenfeest

11/06/1530

„stellinghe‟

30/06/1539

verkoop „stellinghe‟

06/07/1539

prijzen

De fictie van gelijkheid tussen de deelnemers die werd gecreëerd door het corporatieve model, uitte zich duidelijk in de wedstrijden. Iedere groep diende namelijk dezelfde proeven af te leggen. De hoofdprijs werd niet toegekend op basis van het maatschappelijk prestige van het gezelschap, maar wel op basis van de intrinsieke literaire en morele kwaliteiten van het spel.390 Zo vond er als inleiding op het rederijkersfeest op 20 april een refreinenwedstrijd plaats waarin de verscheidene gezelschappen het opnamen tegen elkaar. Nadien had men zes weken de tijd om alles in gereedheid te brengen voor het eigenlijke toneelfeest. Hierbij werden kosten noch moeite gespaard, de verschillende steden telden enorme bedragen neer voor de uitrusting, de kledij, enz. van hun deelnemers. Vanaf 1 juni werd het toneelconcours ingeleid met verscheidene plechtigheden, welkomstfeesten en toernooien. Naast rederijkers, notabelen en kooplui waren ook verschillende schuttersgilden van de partij.391 Ook werd er een narrenfeest georganiseerd, waarbij de schepenen vermeldden dat er “tot desen spele van noode zijn zotten, daer toe een ijeghelic ghenomen heeft zulcken alst heurlieden belieft heeft”. Aangezien zij “paisivelic huerlider entreprinse ende voortstellen” moesten kunnen doen, werd het iedereen verboden om bovenstaande personen iets te misdoen, miszeggen, of hen te beletten in hun werk. Ook moest men „gracelic, paijsivelic ende eerlic‟ zijn tegeonver de vreemde lieden „ter occasie van desen spele binnen deser stede zijnde, of dier noch commen zullen, duerende tselve spel‟.392

390

A. L. Van Bruaene, Om beters wille, p. 220.

391

M. Vandecasteele, “Letterkundig leven te Gent van 1500 tot 1539”, p. 36- 42. - J. Decavele, “Rederijkers”, p. 90.

392


119

De toneelvoorstellingen werden gehouden in de Hoogpoort; het podium stond opgesteld tegen de huizenwand van het Schotelvat, recht tegenover het Stadhuis en het Sint-Jorishof. Het bestond uit een renaissancegevel met twee verdiepingen, geflankeerd door iets minder hoge portalen. Het middenstuk had een half cirkelvormige uitbouw, die door zuilen ondersteund werd. Voor de opsmuk had men een beroep gedaan op de schilder-beeldsnijder François vanden Velde, die het geheel van kunstige beelden en schilderijen had voorzien. Het mag duidelijk zijn dat de schepenen kosten noch moeite hadden gespaard om er een waar pronkstuk van te maken. Hiertegenover stonden de verschillende tribunes. De jury nam plaats in een huisje dat boven de toegangstrappen van het stadhuis was opgetrokken. Verder had men nog een tribune (“stellinghe”) opgericht aan het Sint-Janshuis die was bestemd voor de schuttersgilden en hun genodigden. Recht tegenover het toneel stond waarschijnlijk een andere tribune waar vermoedelijk de schepenen en andere voorname personen plaats namen. De tribunes waren eveneens kunstig versierd.393In de onmiddellijke omgeving hiervan, op het Goudenleeuwplein, stond het toen net voltooide huis van de Fonteyne in renaissancestijl (volgens Pleij kenmerkt dit duidelijk het verneiuwingsstreven van de rederijkers)394.Via drie opgetimmerde poorten, namelijk één aan de Zandberg, één aan het Schotelvat richting het Belfort en één aan de Vismarkt, had men toegang tot het feestgebeuren. 395 De hoofdbrok van het rederijkersfeest, waar alle 19 gezelschappen aan deelnamen, bestond uit het opvoeren van de spelen der zinne. Volgens de editie van die stukken vonden zij plaats tussen donderdag 12 en maandag 23 juni. Toch kan het zijn dat er op 11 juni al opvoeringen plaats vonden, gezien er in het voorgebod van die dag werd gesteld dat de “stellinghe” moest vrijgemaakt worden voor de “ghedeputeerden, ende anderen notabelen vanden vremden steden, ende plaetsen ter occasie van desen spele al hier commen zijnde”.396 Het eigenlijk rederijkersfeest liep af op het einde van juni. Op de laatste dag van deze maand lieten de schepenen weten dat de tribunes of de „stellinghen‟ openbaar zouden geveild worden.397

393

M. Vandecasteele, “Letterkundig leven te Gent van 1500 tot 1539”, pp. 50- 51.

394


395

J. Decavele, “Rederijkers”, p. 92

396


397


120

Niet enkel de tribunes, enz. hadden de stad Gent veel geld gekost, ook aan de prijzen, allen gemaakt uit zuiver zilver, was een fortuin uitgegeven. Zo waren er naast zilveren kannen, bekers en schalen voor de eigenlijke toneelwedstrijden, ook allerlei andere trofeeën, waaronder fonteinen (verwijzend naar “de Fonteyne”) terug te vinden. Niet enkel degene die een toneelwedstrijd hadden gewonnen kregen een prijs, maar ook degene die de mooiste intrede hielden, enz. Het feest bleef nog eventjes duren totdat de prijzen op 9 juli werden uitgereikt.398 In het voorgebod dat op 6 juli werd gepubliceerd, liet “den prince met zijne rade ende gealierde vander fonteyne” dan ook weten dat de jury besloten had de prijzen, “up in woonsdaghe naestcommende ten achte hueren voorde noene, omtrent den scepenen huuze” uit te reiken.399 De hoge uitgaven die de stad had gespendeerd aan het rederijkersfeest vielen niet bij iedereen in goede aarde. Pierre du Breul, advocaat-fiscaal te Brussel, schreef in een brief aan Karel V dat de feesten aan het begin hadden gestaan van de troebelen in Gent en dat de Gentenaars blijkbaar heel wat geld hadden gevonden om hun feest te organiseren, maar niet om de gevraagde beden te betalen.400

5.8. Besluit We waren dit onderdeel begonnen met de vraag of het „burgerlijk beschavingsoffensief‟ van Herman Pleij terug vinden is in de voorgeboden. We stellen inderdaad vast dat er een toenemende reglementering op gang werd gebracht i.v.m. volksfeesten en processies, zoals de Sint-Lievensprocessie, de St.-Pietersviering, St. Jansprocessies en Vastenavond. Het stadsbestuur ging meer en meer het rumoerige en storende gedrag van de processiegangers verbieden. Aan de andere kant zien we een stijging in het aantal generale processies die door de stadsmagistraat werden opgedragen. Het is zelfs opvallend dat we vanaf de jaren twintig à dertig van de zestiende eeuw een bijna simultane stijging gewaarworden van het aantal voorgeboden omtrent de Sint-Lievensprocessie en de generale processies. Niet enkel officieel stedelijke processies, maar ook steekspelen werden van bovenaf geregeld. Traditionele blijde intredes hadden

398

J. Decavele, „Rederijkers‟, p. 92; p. 94.

399


400

M. Vandecasteele, „Letterkundig leven te Gent van 1500 tot 1539‟, p. 56.

121

afgedaan en moesten plaatsruimen voor spektakels met een humanistische en neo-klassieke inslag. Toch kunnen we enkele opmerkingen formuleren. Is er echt overal sprake van een intentioneel beschavingsoffensief dat uitgaat van de stadsmagistraat? Volgens mij geven heel wat reglementen eerder de indruk dat ze getuigen van een consensus tussen de overheid en de bevolking. Een ander punt dat we ons kunnen afvragen is of de tweedeling tussen volk en elite houdbaar is. Soms heb ik het gevoel dat Pleij wat voorbijgaat aan de complexe structuur in de stad. Zijn stelling dat de rederijkers een belangrijke rol vervulden in het uitdragen van de burgermoraal, hebben we hier niet kunnen toetsen. De voorgeboden betreffende het rederijkersfeest gaan bijna uitsluitend over de opstelling van het podium, enz. en niet over de inhoud van de teksten. Anne-Laure Van Bruaene wist echter in haar studie Pleij‟s visie te weerleggen.

6. Zon- en heiligendagen Voor gelovigen werd/wordt de tijd ingedeeld in een profane en een sacrale tijd. Deze sacrale tijd verloopt volgens een bepaalde regelmaat en is gebonden aan kalenderdagen. Ze kent een ritueel patroon, waarbij de rituelen voor een afbakening zorgen tussen de heilige en de profane tijd, wereldse zaken worden hierbij ondergeschikt aan de sacrale handelingen ten behoeve van God. Zo werd de zevende dag (zondag) als heilige rustdag bestempeld, aangezien men dan de verrijzenis van Christus herdenkt.401 Naast de wekelijkse viering van de verrijzenis werden tijdens het jaar nog andere religieuze gebeurtenissen gevierd, zoals de sterfdatum van (lokale) martelaren en heiligen, voorvallen uit het leven van Christus, etc.

402

De festiviteiten te Gent

draaiden voornamelijk rond de processiecyclus van haar twee grootste abdijen, De Sint- Pieters – en de Sint Baafsabdij, en haar ondergeschikte parochiekerken. De abdijen bezaten namelijk

401

G. Rooijakkers, Rituele repertoires, volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant, 1559-1853, Nijmegen, SUN, 1994, p. 249-250. 402

G. Rooijakkers, Rituele repertoires, p. 250.

122

heiligenrelikwieën die voor de Gentenaars van zeer groot belang waren, jaarlijks werd dan ook processies georganiseerd ter ere van deze heiligen.403 Tijdens de heiligendagen werd men geacht enkele voorschriften in acht te houden en zich aan de godsdienst te wijden. Deze terugkerende momenten gaan samen met enkele specifieke handelingen, zoals het luiden van klokken, het eren van patroonheiligen, enz.404 In totaal waren er ongeveer zo‟n honderd heiligendagen (52 zondagen plus de andere heiligendagen), de basislijst ging grotendeels terug op het Decretum Gratiani uit 1140. 405 Naast sacrale activiteiten die gerelateerd waren aan de Christelijke kalender, werden in Gent, net als in andere steden, vieringen georganiseerd die een unieke compositie waren van de stad zelf.406 De overdaad aan kerkelijke plechtigheden zorgde op den duur voor een maatschappelijke ontwrichting, het is dan ook niet verwonderlijk dat in de middeleeuwen het aantal heiligendagen een paar keer werd herzien. Het zou echter duren tot het midden van de 17de eeuw voordat het aantal heiligendagen ingrijpend werd gereduceerd. Op zon- en feestdagen werd men geacht de mis bij te wonen en de dag als rustdag door te brengen. Men mocht geen slafelijke arbeid verrichten, hiermee werd werk bedoeld dat gericht was op kostwinning en winst.407 De naleving ervan zou problematisch blijven.408 In de voorgeboden vinden we dan ook enkele bepalingen hieromtrent terug.

403


404


405


406


407

G. Rooijakkers, Rituele repertoires, p. 252; p. 254.

408

J. De brouwer, De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie binnen de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen tussen 1570 en 1795, Tielt, v. 1, 1972, p. 289.

123

Voorgeboden omtrent zon- en heiligendagen 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504

1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515 1516 1517 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527

1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545

C

C

B

onderwerp

lettercode

straatwagens verkoop dobbelen en spelen jongeren

A B C D

A

D

C

Voor onze periode vonden we een zestal bepalingen terug waarin melding wordt gemaakt van zon-en heiligendagen. We moeten wel opmerken dat slechts één voorgebod met het volgende begint: “Omme dieswille dat bij de ghebode Gods ende der Helegher Kercke elcken ghelast ende gheordonneert staet te vierne de heleghen ende mesdaghen […]”.409 In de andere 409

SAG 93/26, register BB, folio 57 r. (23 maart 1518).

124

voorgeboden is geen sprake van God of de Kerk. Zoals in de tabel te zien is gaan de meeste voorgeboden over dobbelen en spelen, daarnaast is nog één voorgebod terug te vinden omtrent verkoop, één over straatwagens en één over jongeren. In dit laatste voorgebod wordt het volgende vermeld: “ dat vele ende dijveerssche kinderen ende jonghers, hemlieden vervoorderen up zondaghen ende mesdaghen in grooten ghetale te vergaderene in dijveerssche plaetsen ende straten, smijtende ende vechtende onderlinghe bij benderijen, ooc tuusschende ende spelende om ghelt”. Of we dit enkel in de context van de zon- en heiligendagen moeten zien, valt te betwijfelen. We hebben reeds gezien dat het feitelijk algemeen verboden was om bendes te vormen. Op het eerste zicht staat het aantal voorgeboden in schril contrast met de 29 voorgeboden die Geoffrey Carpentier voor zijn periode (1545-1616) heeft gevonden. Toch is dit niet zo verwonderlijk als het wel lijkt. Tussen 1545 en 1578, m.a.w. voor de Calvinistische republiek, vond hij slechts vijf voorgeboden terug.410 Algemeen wordt aangenomen dat de zestiende eeuw zich kenmerkte door een steeds grotere scheiding tussen het sacrale en het profane. Voor onze periode vinden we inderdaad pas vanaf de zestiende eeuw voorgeboden terug omtrent zon- en heiligendagen. Aan de andere kant kunnen we niet echt spreken van een stijgende evolutie. Zoals Geoffrey Carpentier reeds aantoonde is deze vooral merkbaar tijdens en na de Calvinistische republiek.

7. Gokspelen 7.1. Loterijen Loterijen waren zeer populair in de Nederlanden, afhankelijk van de inrichters en de doeleinden was er sprake van particuliere loterijen, stads- en staatsloterijen, commerciële loterijen, loterijen van openbaar nut en liefdadigheidsloterijen.

411

De organisatoren konden dus zowel

stadsbesturen, rederijkerskamers, schuttersgilden, hospitalen, weeshuizen, kooplieden, enz. zijn. Het doel van dergelijke loterijen was bijna altijd om financiële problemen het hoofd te bieden of om geld in te zamelen om één of ander project te financieren, zoals bvb. de bouw van een 410

G. Carpentier, „Vrije Tijd‟, pp. 31-38.

411

I. Eggers, Geschiedenis van de loterijen in de Zuidelijke Nederlanden, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1994, p.

8

125

gildehuis.

412

Ondanks het feit dat de Kerk herhaaldelijk kansspelen veroordeelde, zagen ook

talrijke kerkfabrieken zich in het begin van de 16de eeuw genoodzaakt om hun heil in loterijen te zoeken.413 Van oorsprong waren loterijen een stedelijk fenomeen, enkele factoren zoals de bevolkingsdichtheid en de ontwikkeling van de geldeconomie werkten dit verschijnsel in de hand. Rond het midden van de 15de eeuw hadden ze een uitgesproken commercieel karakter gekregen. Het winnen van kostbaarheden of geldsommen – zonder dat men ervoor moest werken - was voor heel wat mensen een aantrekkelijke gedachte, steeds meer en meer mensen raakten dan ook in de ban van het kansspel.414 Het is dan ook niet verwonderlijk dat de aantrekkingskracht van een loterij in grote mate afhing van de te verloten prijzen.415 Voor vorsten en de centrale overheid was een loterij eveneens een manier om geld te verdienen, reeds onder Filips de Goede werd bepaald dat men enkel een loterij mocht uitschrijven als men hiervoor een (te betalen) vorstelijk octrooi had bekomen.416 Dit werd echter niet altijd nageleefd waarop Karel V in 1526 een plakkaat uitvaardigde waarin werd gestipuleerd dat illegale loterijen streng zouden worden veroordeeld en enkel kerken, steden en bepaalde instellingen een loterij mochten uitschrijven na toestemming van de keizer.417 Had men een octrooi verworven, dan gingen de organisatoren over tot de volgende stap, namelijk zo veel mogelijk reclame maken.418 Loten van groots opgezette loterijen werden dan ook verkocht in tal van steden en kleinere plaatsen, soms tot over de landgrenzen heen. Kleinere loterijen werden eerder op kermissen georganiseerd door rondtrekkende loterijondernemers.419 In verband met de loterijen hebben we slechts één voorgebod teruggevonden: 412


413


414


415


416

I. Eggers, Geschiedenis van de loterijen in de Zuidelijke Nederlanden, p. 8

417


418


419

I. Eggers, Geschiedenis van de loterijen in de Zuidelijke Nederlanden, p. 20; p. 23.

126

“Men adverteert ende laedt weten eenen ijeghelichen, dat hier commen es eene schoone costelicke lotherie van weghen den jonghen gulde van mijnen heere sente jooris, binnen der stede van Brugghe, daer vele schoone prijsen mede te winnen zijn, volghende den quaerten diemen daer af planten zal, Ende tinlegghen es voor elc lot zes grooten Die daer inne legghen wille, zal commen ten huuse ofte anden persoon van Anthuenis Buridan, secretaris van scepenen vanden kuere woonende inde veltstraete inde steenrotse die tselve ontfaen ende leveren zal daert behoort”.420 Blijkbaar ging het hier om een loterij vanwege een Brugse schuttersgilde. We zien dus dat er tot in Gent reclame werd gemaakt en dat men dus ook in andere steden kon deelnemen aan de loterij.

7.2. Dobbelen en kaarten In de (late) middeleeuwen werd door de stedelijke en kerkelijke overheid een onderscheid gemaakt tussen de zuivere kansspelen, zoals dobbelen, triktrak (in Gent bekend onder de naam „quaecspel‟), kruis of munt en koten; en de spelen die intelligentie, geestesoefening en training vereisten, zoals bvb. schaken. De eerste categorie werd praktisch overal vanaf de 14 e eeuw verboden en werd bekend onder de verzamelnaam “tuusschernye” of “boeverye”. Het probleem met dergelijke spelen bestond erin dat het niet de intelligentie of de behendigheid van de spelers was die over de uitslag besliste, maar het lot. Er werden geldsommen ingezet bij iets waarvan men de afloop niet kon voorspellen.421 Daarnaast gingen allerhande neveneffecten gepaard met dergelijke spelen, zoals verkwisting van patrimonia, valsspelen, onordelijkheden, ruzies, vloeken en vechten. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Gentse stadsmagistraat in het kader van de ordehandhaving dergelijke spelen verbood.422

420


421

K. Geerts, De spelende mens in de Bourgondische Nederlanden, p. 80.

422


127

Voorgeboden omtrent dobbelen en kaarten:423 dobbelscholen 17 januari 1486 19 februari 1491 x 24 december 1507 6 februari 1510 1 maart 1531 x 8 februari 1538 24 december 1539 9 februari 1540 7 oktober 1540 27 september 1544

jongeren

twist x

heilige dagen

x x x x x x x

In de bronnen hebben we slechts één voorgebod terug gevonden waarbij men twist en ruzie als reden aanhaalt om het dobbelen te verbieden: „Omme dieswille dat ter kennessen van heere ende wette commen es, dat vele ende diverssche ghesellen, also wel van buuten der stede als van binnen, hem daghelicx vervoorderen te zittene drincken in tavernen, ende ghedroncken hebbende den goeden lieden vanden huus ontdraghen huerlieder ghelaghe jeghen hueren dancke ende wille, ende ooc dat zy daer zitten, ende dobbelen ende spelen met terlinghen danof dicwil gheschil, twyst ende onghenouchte comt, ende noch meer zoude up datter niet inne voorsien en worde. So eist dat omme daer inne te voorsiene, datmen ghebiet van sbaillius ende scepenen halven, dat van nu voortan, elc wie hij zij hem verdraghe zyn ghelach te ontdraghene ten plaetsen daer zy eten ende drincken, jeghen den danc vanden goeden lieden vanden huus oft ooc aldaer te dobbelene up den ban van x jaeren, daerof de weert up zinen eed gheloeve hebben zal.‟424

In het voorgebod wordt het duidelijk dat er vaak werd gedobbeld in tavernen, waarbij de nodige dosis drank voor een explosieve situatie kon zorgen.

423

De bepalingen omtrent jongeren en spelen gaan meestal niet uitsluitend over spelen, meestal wordt hen ook verboden te vechten, enz. (zie hoofstuk over jongeren). 424

SAG 93/26, register BB, folio 5 v. (17 januari 1486).

128

Enkel in officiële dobbelscholen die sinds de 14de eeuw waren opgericht (vaak onder impuls van vorsten), was het toegelaten om te dobbelen; stedelingen die in hun huis of in een taverne op een clandestiene manier winst probeerden op te strijken door spelgelegenheden te organiseren werden veroordeeld.425 Onder druk van de stedelijke autoriteiten kwam hier verandering in; op het einde van de 15de eeuw werden namelijk alle speelhuizen in Vlaanderen afschaft door de landsheer. Ondanks dit verbod bleef het voor de stadsmagistraat bijzonder moeilijk om de illegale speelhuizen uit te roeien. Tijdens de 14de en het begin van de 15de eeuw werden heel wat voorgeboden uitgevaardigd die deze praktijken aan banden moesten leggen.426 Voor onze periode vinden we slechts twee voorgeboden terug die dobbelscholen verbieden.427 Vanaf de 16de eeuw werden in heel wat steden verbodsbepalingen uitgevaardigd waarin men specifiek het spelen op zon- en feestdagen viseerde. Volgens Van Humbeeck zouden twee mogelijke verklaringen hier aan de basis van liggen. Als eerste moeten dergelijke wetten gezien worden als een uiting van het mislukken vanwege de stadsmagistraat om de gokspelen tijdens de 14de en 15e eeuw volledig uit te roeien. Aan de andere kant mag ook de rol van de Roomskatholieke Kerk niet worden onderschat.428 Vanaf de 16de eeuw deed zij namelijk meer en meer pogingen om het sacrale van het profane te onderscheiden, met als gevolg dat ook het eerbieden en vereren van God op zon- en heiligendagen sterk werd benadrukt, spelen en gokken op deze tijdstippen waren uit den boze.429 In de voorgeboden wordt dit een drietal keer naar voor gebracht, waarbij niet enkel werd verboden om op zon- en heiligendagen in de herbergen, tavernes en cabarettiers te gokken, maar ook op andere plaatsen of straten.430

425

K. Geerts, De spelende mens in de Bourgondische Nederlanden, p. 29; p. 61.

426


427

SAG 93/26, register BB, folio 16 v. (19 februari 1491) – SAG 93/26, register BB, folio 151 v. – 152 r. (1 maart 1531). 428

J. Van Humbeeck, « Exploitation et répression des jeux d‟argent en Flandre aux XIVe et XVe siècles », in: Revue d‟histoire du droit, XLVI (1978), pp. 344. 429

M. Reulos., « Jeux interdits et réglementés », in: ARIES (P;) en MARGOLIN (J.C.), Les jeux à la Renaissance. Actes du XXII colloque international d‟études humanistes, Parijs, 1982, p. 638. 430

SAG 93/26, register BB, folio 33 r. (6 februari 1510). – SAG 93/26, register BB, folio 26 v. (24 december 1507).

129

Daarnaast hebben we nog een viertal voorgeboden terug gevonden waarbij kinderen en jongeren werden verboden om te dobbelen, te koten of kruis of munt te spelen.431 In het hoofdstukje omtrent kinderen en jongeren hebben we dit reeds behandeld. Besluit: Uit bovenstaande mag duidelijk blijken dat het verbod op dobbelen niet alleen moet gezocht worden bij de essentie van het dobbelen, namelijk het tarten van het lot, maar dat de stedelijke overheid hier tevens de sociale orde mee wilde bewaren.

431


130

8. Besluit In het begin van deze verhandeling stelden we ons de vraag hoe we de stijgende evolutie in het totaal aantal voorgeboden moeten verklaren? We zagen reeds dat de pieken tijdens de opstandsjaren vooral moeten worden toegeschreven aan een toename in het aantal ordonnanties met een meer politieke inslag. Ook in het „sociale‟ hoofdstuk zien we dat de meeste voorgeboden op het einde van de vijftiende eeuw handelen i.v.m. de openbare orde. Heel wat regels hebben we dan ook in verband gebracht met de opstand, zoals een verhoogd aantal verbodsbepalingen op het dragen van wapens, de avondklok, vreemdelingen in de herbergen, enz. Maar wat met de stijgende evolutie vanaf het begin van de zestiende eeuw? De toename wijst erop dat er vanwege de stedelijke overheid een grotere controle kwam op het gedrag van de bevolking, zowel wat de openbare orde, processies, het dobbelen enz. betreft. Toch hebben we ons de vraag gesteld of we hier echt met een doelmatig civiliseren te maken hebben? Waarschijnlijk was dit deels het geval, hoewel er vermoedelijk betreffende heel wat zaken een (toenemende?) consensus bestond tussen overheid en bevolking om de openbare orde wat te bewaren. Dat het garanderen van de veiligheid en het bewaren van deze orde een belangrijke topic was voor de stadsmagistraat, valt duidelijk te lezen in de voorgeboden. Aan de andere kant zien we dat er vanaf de jaren twintig à dertig van de zestiende eeuw meer voorgeboden werden uitgevaardigd omtrent feesten die men zal organiseren, denk maar aan de generale processies, het steekspel, het rederijkersfeest en de intredes. Er wordt de indruk gewekt dat de feesten die werden opgelegd vanwege de stedelijke overheid of waarin de stadsmagistraat een belangrijke hand had, meer op de voorgrond treden. Ook de voorgeboden over de volksfeesten kennen een evolutie, hierbij werd er echter meer gewezen op het storende gedrag van de processiegangers. Toch kennen niet alle categorieën een stijgende evolutie. Zo vonden we bvb. dat we, althans voor onze periode, niet kunnen spreken van een toenemende controle op de pestlijders. De voorgeboden over de pestilentie moeten meer in het kader worden gezien van de toenmalige epidemieën. Ook wat het verbod op wapens en de avondklok betreft, krijgen we de indruk dat dit meer algemene verordeningen waren die tijdens opstandperiodes sterker werden benadrukt. De voorgeboden geven niet enkel de impressie dat er vanwege de stedelijke overheid een grotere invloed en controle komt, maar eveneens van de centrale overheid. Men denkt hier bvb. aan de armenzorg, na de oprichting van de armenkamer vinden we een spectaculaire stijging in het 131

aantal voorgeboden terug. Ook de officiële stedelijke processies kenmerken zich door een toenemende invloed van de vorst. De Sint-Lievensprocessie die niet binnen deze categorie te situeren valt, werd uiteindelijk afgeschaft door Karel V gezien ze herhaaldelijk oppositie koos tegen de gevestigde krachten.

132

DEEL III : ECONOMIE 1. De economische situatie De tweede helft van de 15de eeuw en dan vooral het laatste kwart, kenmerkte zich door een bijzonder zware economische crisis. Enkele belangrijke oorzaken kunnen bij het beleid van de centrale overheid worden gezocht. Karel de Stoute had reeds opeenvolgende muntedevaluaties ingevoerd, deze werden door Maximiliaan (vooral vanaf 1485) in versnelde mate voorgezet. Deze zorgden echter voor een stijgende inflatie.432 Bovendien brachten de oorlogen met Frankrijk allerlei negatieve gevolgen met zich mee, zoals handelsembargo‟s, verstoring van de (graan)handel, enz. De werkelijke crisis kwam er vooral na het overlijden van Karel de Stoute. De oorlog tegen Frankrijk en de burgeroorlog van de jaren 1480 brachten de economie zware klappen toe. De periode 1480-1483 werd gekenmerkt door enkele opeenvolgende misoogsten en een vermoedelijke terugval van de Baltische graanuitvoer, met als gevolg dat het graafschap, inclusief de Arteveldestad, af te rekenen kreeg met een zware hongersnood. Enkele jaren later kreeg Vlaanderen opnieuw te maken met uitzonderlijke hongersnood en prijsinflatie. Ditmaal werd de graanduurte voornamelijk veroorzaakt wegens de militaire verwoestingen en de bewust gevolgde uitputtingstrategie van de aartshertogelijke en opstandige legers. De lokale landbouwproductie ging enorm achteruit en kwam zelfs zo goed als stil te liggen. Heel wat landbouwers en dorpelingen vluchtten naar de steden wat een versterkte duurte in de steden tot gevolg had. Het was pas vanaf 1492-1493, namelijk na de verscheidene vredes die volgden op de opstand en op het conflict tussen Maximiliaan en Frankrijk, dat de landbouw en graanhandel zich geleidelijk aan herstelden. Niet enkel de landbouw, maar ook de industrie en nijverheid hadden het zwaar te verduren tijdens de opstandsjaren. Dit was vooral het geval voor de kleine steden en dorpen die zwaar te lijden hadden onder de heersende onveiligheid. Bovendien onvervonden zij een verminderde vraag naar nijverheidsproducten aangezien de levenstandaard sterk was gedaald. Grote steden waren in mindere mate getroffen door gewelddadige overrompeling of plundering, met als gevolg dat zij een relatief snelle heropleving kenden. Naast het militaire geweld, kenmerkte deze periode zich door

432

R. Van uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, in: AGN, 5, pp. 434-435.

133

hongersnoden, subsistentieproblemen en epidemies, zoals de pest, syfilis en de pokken, die welig tierden mede als gevolg van ondervoeding en slechte hygiënische omstandigheden.433 De politieke en militaire crisissen en dan vooral met name de bekostiging van de oorlogsvoering, zorgden ervoor dat heel wat steden en lokale besturen financieel aan de grond zaten. Vooral tijdens de tweede helft van de burgeroorlog (van 1487 tot 1492) was het Gentse regime bijna uitsluitend gericht op militaire expansie en moest het ene zware financiële offer na het andere brengen. Dit zorgde ervoor dat er geen ruimte meer was voor een beleid van besparing, zuivering en financieel evenwicht.434 Zoals vermeld herstelde de agrarische economie zich na de vrede van Cadzand. Voor de stad zorgde die echter voor een bijkomend probleem. Heel wat mensen ruilden de stad voor het platteland, met als gevolg dat het Gentse inwonersaantal met een kwart verminderde. Volgens Dambruyne zou de Gentse bevolking in de jaren 1490 zelfs tot onder de grens van 40. 000 zijn gezakt. Dit was een zware klap voor de Arteveldestad, gezien een kleinere bevolking nu moest opdraaien voor de loodzware schuldenlast en de boetes die op de stad waren gelegd door de hertog.435 Volgens de klassieke voorstelling zou de periode 1500-1540 desastreus zijn geweest voor de Gentse economie en zou de stad enkel tussen 1540 en 1565 een lichte verbetering hebben gekend. Dambruyne heeft echter via een intensief onderzoek aangetoond dat de verbetering van de Gentse economie zich al in de eerste decennia van de 16de eeuw manifesteerde. Volgens hem herstelde de Arteveldestad zich snel na de troebelen van de jaren 1490 en liet een expansie van de economie niet lang op zich wachten. Bovendien ging dit gepaard met een vrij aanzienlijke bevolkingsstijging, vanaf de jaren twintig telde de stad al zo‟n 45.000 à 50.000 inwoners. Regelmatige pestepidemieën en subsistentieproblemen zogden wel voor jaarlijkse fluctuaties, maar de impact hiervan op het bevolkingscijfer was op lange termijn eerder beperkt.

433

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, pp. 17-18. - R. Van uytven. “Crisis als cesuur 1482-1494”, in: AGN, 5, pp. 434-435. 434

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 18; p.292.

435

W. Ryckbosch, p. 19. – J. Dambruyne, Mensen en centen, p. 346.

134

Dambruynes conclusie luidt dan ook dat Gent niet tot de Concessio Carolina moest wachten vooraleer een verbetering in haar stedelijke economie optrad.436

2. Probleemstelling Het doel van dit economisch onderdeel is om na te gaan of we sporen van het staatsvormingsproces terugvinden in onze bronnen. Dit doen we vooral door te kijken naar de indirecte belastingen die op bepaalde goederen werden geheven. Na opstanden tegen de centrale overheid werden vaak nieuwe belastingen ingesteld en/of werden de oude verhoogd om de schuldenlasten en de boeten te betalen die door de vorst waren opgelegd. Daarnaast zullen we de voorgeboden ook meer in hun bredere context proberen plaatsen. Als laatste willen we achterhalen of er sprake is van een evolutie in de „economische voorgeboden‟ die we kunnen linken aan het stijgend verloop dat we bemerkten in de grafiek betreffende het totaal aantal voorgeboden. De Bourgondische en Habsburgse vorsten waren zich bijzonder bewust van de idee dat de uitbouw van een gecentraliseerde en geüniformeerde bondstaat enkel kans op slagen had, als ze een financieel monopolie wisten te verwerven en de stadsfinanciën konden integreren in het geheel der staatsfinanciën. In de loop van de 15de eeuw slaagden ze geleidelijk aan in hun opzet. Het lukte hen om het financiële en fiscale zelfbeschikkingsrecht van de steden uit te schakelen, zodoende konden de steden niet langer hun belangrijkste inkomstenbron, de accijnzen, heffen zonder een vorstelijk octrooi, idem wat de renteverkoop (= noodfinanciering) betreft.437 In de voorgeboden vinden we regelmatig verwijzingen terug naar de indirecte belastingen. Deze die van oudsher werden geheven werden aangeduid met de term “oude ongelden”. Oorspronkelijk hadden zij meer betrekking op de in-en uitvoer van goederen dan op de verkoop en productie in de stad. De nieuwe indirecte belastingen, die onder andere werden ingevoerd na de vrede van Cadzand en de Gentse opstand tegen Karel V, werden benoemd als de “nieuwe assizen”. Deze nieuwe heffingen waren doorgaaans veel zwaarder dan de oude ongelden en besloegen een bredere waaier van economische sectoren en bedrijvigheden. Bovendien concentreerden zij zich meer op de plaatselijke verkoop en consumptie, m.a.w. het belasten van 436

437

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 345- 348.

Zie M. Boone, Geld en macht: de Gentse stadsfinanciën en de Bourgondische staatsvorming (1384-1453),

Gent, 1990. – J. Dambruyne, Corporatieve midengroepen, p. 612.

135

de „slete‟.438 In de voorgeboden vinden we indirecte belastingen terug met betrekking tot graan, wijn, bier, vlees, vis, brandstoffen, zout en het pondgeld aan de poorten. Toen de opstand tegen Maximiliaan was beëindigd met de vrede van Cadzand werden enkele nieuwe heffingen – vier in totaal - ingesteld om de grote schulden van de stad en de nieuw opgelegde boetes te kunnen betalen. Deze waren relatief gemakkelijk te innen en concentreerden zich voornamelijk rond een controle aan stadspoorten. Drie van de vier nieuwe assizen werden na enkele maanden of jaren na hun instelling echter terug afgevoerd. Voor onze verhandeling is enkel de zoutbelasting van belang. Deze was de enige van de vier die niet na enkele jaren werd afgeschaft. Er waren twee redenen verbonden aan de keuze voor een zoutbelasting, aan de ene kant was het een onmisbaar product om voedsel te bewaren, aan de andere kant was de aanvoer relatief gemakkelijk te controleren. Zout bleek dus zeer geschikt te zijn voor indirecte belastingen.439 Na 1492 werden tevens enkele bestaande accijnzen verhoogd. 440 Na de opstand tegen Maximiliaans kleinzoon, Karel V, werden drie nieuwe assizen ingevoerd, namelijk op bier, vlees en graan, daarnaast werden enkele indirecte belastingen verzwaard en een paar nieuwe indirecte belastingen ingesteld op bier, wijn, fluwelen, zijden en wollen lakens.441 Vanaf 8 juli 1540 vinden we in de voorgeboden verwijzingen terug naar het bovenstaande. Om zijn greep nog te versterken, nam Karel V verscheidene pogingen om het omslachtig repartitiestysteem van de „beden‟ te vervangen door een flexibel systeem dat gebasseerd was op rechtstreekse heffingen. In 1543 zou dit resulteren in de invoering van de zogenoemde „nieuwe middelen‟. Aan de ene kant bestonden deze uit penningheffingen (directe belastingen), het waren namelijk percentages op de jaarwinst van handelaars en op het jaarinkomen uit de onroerende goederen. Aan de andere kant werden er ook indirecte belastingen ingevoerd, de zogenaamde „imposten‟: accijnzen op het verbruik van wijn, bier, slachtvee en textielwaren.442 Vanaf 10 november 1543 vinden we verwijzingen terug deze imposten.443 In hetzelfde jaar wordt 438

W. Ryckbosch. “Tussen Gavere en Cadzand”, pp. 127-131.

439

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, pp. 192-194.

440


441


442

Dambruyne, Corporatieve middengroepen, p. 614.- J. Dambruyne, “een doorgewinterde rebel”, pp. 132-133.

443

SAG 93/26, register BB, folio 324 r. – 325 r. (10 november 1543).

136

er ook voor het eerst melding gemaakt van de penningheffing.

444

Blijkbaar moest men dit in

twee delen betalen aan de ontvangers. 445 Zo gaat het voorgebod van 23 juni 1543 over het „tweeste paijment upden thiende penninck zo wel van tghewin vander coopmanscepe als vanden incommene goedijnghen.‟ Er wordt geboden dat deze snel betaald moest worden omwille van de „jeghenwoordeghen noodt‟.

446

Waarschijnlijk had Karel V vlug geld nodig voor zijn oorlog

tegen Frankrijk. In 1544 wordt zelfs vermeld hoeveel geld de keizer nodig heeft: […] deen heelft ende eerste paijment vanden thienden penninc vanden huusen, eerfven, renten ende anderen incommene inschelijcx vanden coopmanscepen tot IIIc carolus guldenen ende daer boven achtervolghende den consente nu lest bijden vier leden slandts van vlaenderen de K.M. onsen souvereinen prince ghedaen van zes hondert duust croonen.447 Zoals vermeld zullen we onderzoeken of bovenstaande belastingen eveneens hun neerslag vinden in de voorgeboden. Naast de accijnzen gaan heel wat bepalingen in onze bron ook gewoon over de reglementering van de verkoop; waar moest men zijn goederen verkopen, wie mocht ze kopen, enz. In de tabellen op de volgende pagina‟s hebben we de voorgeboden ingedeeld per categorie. Het valt op dat de meeste voorgeboden over voedsel gaan zoals graan, allerhande levensmiddelen, wijn, bier, vlees, vis en zout. Dit hoeft zeker niet te verbazen. Ook het feit dat we in 17 voorgeboden iets vernemen omtrent brandstoffen is niet verwonderlijk, het gaat immers om basisproducten die in de pirmaire behoeftes van de mens moeten voorzien. Daarnaast valt het op dat ook de voorgeboden omtrent de textielsector een hoog aantal kennen. Is dit te wijten aan het feit dat de weverij in de schepenbank zetelde, of liggen er andere zaken aan de basis? We zullen niet alle sectoren bespreken. We hebben ervoor gekozen om enkel degene door te nemen uit tabel 1 die betrekking hebben op de verkoop en dus op de accijnzen, ook de renten zullen aan bod komen. Zoals de tabel weergeeft zijn in deze voorgeboden ook stijgende evoluties te bemerken. De grafiek vertoont daarentegen opvallende gelijkenissen met het totaal aantal voorgeboden. Hieruit kunnen we afleiden dat de bepalingen omtrent economie een belangrijke

bijdrage

leveren

tot

het

totaal

aantal

voorgeboden.

444

SAG 93/26, register BB, folio 318 v. (23 juni 1543). – SAG 93/26, register BB, folio 332 v. (16 mei 1544). – SAG 93/26, register BB, folio 340 v. (27 september 1544). – SAG 93/26, register BB, folio 342 r. (7 januar 1545). 445

SAG 93/26, register BB, folio 332 v. (16 mei 1544).

446


447


137

Voorgeboden in verband met economie (tabel 1) Levensgraan middelen vlees vis

bier

Brand-

Textiel-

wijn pondgeld stoffen

448

sector

Lievezout

natte

vaart

Munt449

maten

andere

slag

renten Totaal

1482-1486

5

2

2

2

0

0

0

1

0

1

1

0

1

1

16

1487-1491

4

4

0

0

2

0

0

0

3

0

0

2

2

1

18

1492-1496

2

0

3

0

0

0

0

0

1

0

0

0

0

0

6

1497-1501

1

0

0

0

1

0

1

2

0

0

0

1

0

0

7

1502-1506

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

0

2

1507-1511

0

2

2

1

0

2

1

3

1

1

1

5

0

0

19

1512-1516

3

3

1

2

0

0

1

2

0

0

1

0

0

0

0

13

1517-1521

3

2

0

5

1

1

2

2

2

2

0

0

0

0

1

21

1522-1526

9

4

1

3

1

2

1

1

2

0

1

1

0

0

26

1527-1531

9

4

4

4

5

4

5

1

4

0

1

1

1

2

0

45

1532-1536

6

0

3

1

4

5

3

4

3

0

0

0

1

1

0

31

1537-1541

9

6

7

2

14

9

6

3

4

1

0

2

5

1

1

71

1542-1545

3

6

10

2

4

4

2

2

9

0

0

1

6

0

2

51

54

34

33

22

32

27

20

17

29

10

4

8

22

7

6

325

Totaal

1

448

Textielsector: oudkleerkopers, draperie, lijnwaad, vlas-garen, tapijtnijverheid, twijnnijverheid

449

Zie tabel 2

138

Voorgeboden in verband met economie (tabel 2)

issue - ambachten: fruiteniers

recht

algemeen

goederen schippers smeden 'duveneers'

wegen

steenhouwers

schoenmakers huiden zeepzieders totaal:

1482-1486 1487-1491

1

1

2

1492-1496 1497-1501

1

1

1502-1506 1507-1511

1

1

1

1

1

5

1512-1516 1517-1521 1522-1526

1

1

1527-1531

1

1532-1536

1

1537-1541

1

3

2

1542-1545 totaal

1

1

2

1

1

4

3

2 1

3

1

2

5 1

1

6

1

1

22

139

Totaal aantal voorgeboden in verband met economie

140

3. De Graanhandel Gezien graan het belangrijkste bestanddeel vormt/vormde voor het basisvoedsel brood en bier, werd de graanbevoorrading als één van de topprioriteiten van de stedelijke overheid beschouwd. Bovendien kon een plots stijgende levensduurte aanleiding geven tot rellen en stedelijke opstanden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het middeleeuwse stadsbestuur maatregelen nam om de graanprijzen relatief stabiel te houden en een voldoende kwantiteit en kwaliteit van het aangevoerde graan te garanderen.450 Het graanstapelrecht: Gent ontpopte zich in een minimum van tijd tot het distributiecentrum van graan 451 in Vlaanderen en verwierf het monopolie over de graanhandel van de Schelde en de Leie. 452 Dit valt toe te wijzen aan het graanstapelrecht dat de stad zich in de loop van de 14e eeuw had toegeëigend. Aangezien de graanproductie van de omliggende omgeving niet voldoende was om de stedelijke bevolking te voorzien, bevoorraadden de Gentenaars zich met koren afkomstig van zowel binnen als van buiten het graafschap Vlaanderen, waarbij enkele Noord-Franse graanschuren van groot belang zijn geweest, zoals de Cambrésis, Vlaanderen Gallicant en als voornaamste Artesië. Via een heel bewuste en agressieve politiek probeerde het stadsbestuur de aanvoer van graan over de Schelde en Leie te waarborgen.453 In het jaar 1349 bepaalde de magistraat voor het eerst dat al het in Gent aangevoerde graan naar de Korenmarkt moest worden gebracht. Nog geen tien jaar later werd deze regel uitgebreid met de bepaling dat de helft van dat graan ook effectief daar ter plaatse verkocht moest worden. In de daarop volgende jaren deed de Gentse magistraat verwoede pogingen om haar stapel uit te breiden. Zelfs onder Maximiliaan van Oostenrijk is de Arteveldestad er nog in geslaagd om haar aanspraken uit te breiden en erkend te krijgen. Op 14 april 1486 schonk hij de stad een charter waarin Gent het stapelrecht kreeg over alle granen die de Schelde opkwamen: zowel stroomop450

Ryckbosch p. 149.

451

Onder graan worden rogge, tarwe, gerst, haver, vitsen, peulvruchten (o.a. erwten en bonen) en andere graansoorten verstaan 452

G. Bigwood, « Gand et la Circulation des Grains en Flandre du XIVe au XVIIIe siècle », in : Vierteljahrschrift

für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, 4 (1906), p. 398. 453

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, pp. 149-150 – J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 291-292.

141

als stroomafwaarts. Dit recht gold eveneens voor alle via het land aangevoerde granen uit de aangrenzende gebieden. Het stapelrecht hield in dat al het graan dat per schip langs de Leie en de Schelde werd getransporteerd om buiten Vlaanderen te worden verkocht, eerst in Gent moest worden verzameld. Het koren dat uit Henegouwen en andere vorstendommen afkomstig was en per wagen of ander transportmiddel naar Kortrijk, Oudenaarde, Aalst, Dendermonde, Geraardsbergen, Menen, Rupelmonde, Hulst, Axel of Assenede werd gebracht, was hier ook aan onderworpen, net als het graan dat in Vlaanderen werd geteeld en voor de export was bestemd.454 In de voogeboden vinden we regelmatig volgende bepaling terug: „tcoeren dat commen sal inde vier maertscepen te wetene van curtericke, audenaerde, hulst ende axele, omme binnen deser stede te vercoepene, ende oec dat de landlieden bringhen, also wel als de beerylegghers dat salmen ooc al ten aerde stellen, ende daer laten tooter eender huere naer noene zo voors. es, eerment up stellen zal, ende up datter yet blijft werden ghehauden dat weder ten aerde in vercoepene ende nieuwers el.‟455 Elke graanhandelaar of transporteur die per schip of over land Gent aandeed, was verplicht een deel van zijn vracht te lossen en in de stad te verkopen. Met deze voorschriften onderhield de Arteveldestad de meest tirannieke regels in Vlaanderen wat de graanhandel betreft. Niet al het koren was echter aan dit recht onderworpen, het betreft enkel de zogenoemde „harde granen‟ of wintergranen (rogge en tarwe). Het opgeëiste deel, het „onvrije graan‟, sloeg men eerst een tijdje op in een van de talrijke stapelplaatsen, waarna de koopman het op de Gentse graanmarkt aan de ingezetenen mocht verkopen. Sinds 15 januari 1457 was dit aandeel vastgelegd op één vierde van de lading (tijdens de tweede helft van de 16de eeuw werd dit tarief verlaagd).456 Het vrije graan “zal elc moghen coopen also wel vremde cooplieden omme buuten der stede te slytene, insetene omme binnen te vercoepene, oft vut te voerene up dat hemlieden ghelieft, ende ooc elc van zijn teere, oft omme by hemlieden te legghene omme hueren wille daarmede te doene.”457

454


455

SAG 93/26, register BB, folio 39 v. (juni 1513).

456

457

J. Dambruyne, Mensen en centen, p. 296. SAG 93/26, register BB, folio 8 r. – v. (1 december 1486).

142

Stapelheren: De Gentse graanstapel werd gecontroleerd door drie stedelijke mandatarissen, „stapelheren‟ of „stapelhouders‟ genoemd, die jaarlijks door de schepenen werden aangesteld. Waarschijnlijk mogen we aannemen dat ze, aangezien ze met drie waren, tot 1540 over de drie leden (poorterij, weverij en kleine neringen) waren verdeeld. Gezien het uitzonderlijke belang van de graanstapel en graanhandel betrof het bijzonder prestigieuze en eervolle mandaten die vaak te beurt vielen aan stadsnotabelen. Hun kantoor was gevestigd op de Graslei. In de voorgeboden is er sprake van de „stepelheeren tusschen sente michiels brugghe ende der veebrugghe.‟458 Wegens een stedelijke ordonnantie die in 1485 was uitgevaardigd, waren ze verplicht een register bij te houden, een zogenaamd „stapelboek‟, waarin nauwkeurig werd genoteerd hoeveel koren er werd binnengebracht, aan wie het toebehoorde, uit welk schip het werd gelost en waar het verkocht mocht worden en wie de toelating kreeg. Deze personen waren beter dan wie ook op de hoogte van de stedelijke graanvoorraad.459 In de voorgeboden voor onze periode vinden we pas vanaf 1485 melding terug van de stapelhouders.460 Zo moesten bvb. personen (waaronder ook molenaars) die vrij graan kochten met de bedoeling dit uit te voeren, eerst om een biljet gaan bij de stapelhouders, waarmee zij zowel over land als over water door de stadspoorten mochten passeren.461 Kooplieden of beerilegghers die zich inlieten met de verkoop van onvrij graan, moesten van maand tot maand hun naam, samen met de hoeveelheid onvrij graan, opgeven aan de stapelhouders. Bovendien werden zij verplicht „den aert te stoffene met coorne naer huerlieder grootte ten beveelen vanden stappelhouders‟. Ook moesten zij ten allen tijde de hoeveelheid vrij en onvrij koren kunnen tonen aan de stapelhouders als deze dit verzochten.462 Hoewel er in de voorgeboden nog enkele andere bepalingen omtrent deze stedelijke mandatarissen staan vermeld, blijkt duidelijk uit het bovenstaande dat de supervisie van de Gentse graanstapel en graanhandel bij hen berustte.

458

SAG 93/26, register BB, folio 4 r. (4 november 1485).

459

J.Dambruyne, Mensen en centen, p. 298.

460


461

SAG 93/26, register BB, folio 15 v. – 16 r. (juli 1490).

462


143

Wachtcoerens Tijdens periodes van graanduurte en voedselschaarste zien we dat de stad overging tot een exportverbod van graan, dit was voornamelijk om er voor te zorgen dat de eigen bevolking aan genoeg voedsel kon geraken. In zijn studie naar de Gentse stadsrekeningen vond Ryckbosch voor de periode 1479-1480, vlak voor de grote prijsstijging van 1481-82, diverse betalingen terug voor zogenaamde wachtcoorens die moesten toezien op het naleven van het stapelrecht van de stad.463 Zij stonden onder directe controle van de schepenen. Bovendien moest men aan hen een heffing betalen van zes groten per boot die gevuld was met graan; een groten voor een kleine boot met een capaciteit van tien mudden die de Lieve verliet plus twee groten per “Lievelast” of voor boten die speciaal op de Lieve varen.

464

Voor onze periode hebben we hieromtrent één

voorgebod teruggevonden, dat dateert van juli 1490. Er wordt vermeld dat de wachtcoerens die door de schepenen zijn aangesteld er moeten op toezien dat er geen koren of meel uit de stad wordt gevoerd, als men hiervoor geen biljet van de stapelhouders verkregen heeft.465

De Gentse graanstapel in relatie tot andere steden en de centrale overheid: Het is niet verwonderlijk dat de privileges op verzet stuitten bij andere steden die betrokken waren in de interregionale graanhandel. Heel wat kooplieden waren er niet over te spreken dat men een vierde deel van de rogge en tarwe moest laten zolderen. Bovendien zorgde het ophouden van de vaartuigen, het meten van het graanvolume en het opslaan van een deel ervan voor extra verlet en bijkomende onkosten voor de graanhandelaars. Vooral met Ieper was Gent tijdens de 15de eeuw regelmatig in conflict, aangezien deze stad ernaar streefde om het distributiecentrum van de West-Vlaamse graanhandel te worden.466 Ook Dowaai liet zich niet kennen en kwam regelmatig in aanvaring met Gent. De Gentenaars poneerden de stelling dat de stapelmarkt het gehele graafschap ten goede kwam. Bovendien lag hun stad zeer gunstig t.o.v. het Vlaamse rivierennet, waardoor het ingezamelde graan veruit het gemakkelijkst van Gent over

463


464

G. Bigwood, « Gand et la Circulation des Grains », pp. 435-436.

465

SAG 93/26, register BB, folio 15v. – 16 r. (juli 1490).

466

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 294-295. - G. Bigwood, « Gand et la Circulation des Grains », pp. 402-408.

144

Vlaanderen kon worden verdeeld. Als laatste beweerden ze dat het Gentse stapelrecht monopolievorming en speculatie tegenwerkte.467 Ondanks de protesten, ging de „overwinning‟ telkens naar Gent, grotendeels omdat zij gesteund werd door de vorst en het graanstapelrecht een vorstelijk privilege was dat hen van oudsher was toegekend. De opeenvolgende vorsten hebben tijdens het regime der Drie Leden (1360-1540), het graanstapelrecht nooit in vraag gesteld. Gent lag namelijk centraal in het graafschap, maar ook politieke redenen waren van belang. De Arteveldestad kon in deze periode als een politiek zwaargewicht worden beschouwd. Het graanstapelrecht lag zeer gevoelig bij de Gentenaars, een „invraagstelling‟ ervan zou hoogstwaarschijnlijk aanleiding hebben gegeven tot ongenoegen en conflicten. Ook voor de vorst was het belangrijk dat de graanprijzen relatief laag bleven om sociale revoltes te vermijden.468 Toch mag dit niet overschat worden. Zo deed de assize op het koren opnieuw haar intrede in 1492 (na de vrede van Cadzand) en werd zo één van de voornaamste bronnen van de stadskas.469 Een andere reden was het feit dat de landsheer een uitstekende relatie onderhield met het Gentse schippersambacht. Last but not least mogen we ook het persoonlijk winstbejag van de vorst niet vergeten, de graanhandel over Gent spekte namelijk de vorstelijke schatkist door de vorstelijke tollen die op de Leie en de Schelde rustten.470 Zo werd het Gentse stapelrecht vernieuwd door Filips de Goede (1424), Maximiliaan van Oostenrijk (1486) en zijn kleinzoon Karel V, ter gelegenheid van diens Blijde Intrede in zijn geboortestad.471 De voorgeboden in hun bredere context: Via de stadsrekeningen kwam Wouter Rycbosch tot de constatering dat de jaren 1480-1500 gekenmerkt werden door een absoluut dieptepunt wat de graaninvoer te Gent betreft. Bovendien kende het bevolkingsaantal in de stad vanaf 1472 een achteruitgang, volgens Ryckbosch zou dit gedeeltelijk hebben bijgedragen tot de achteruitgang van de graainvoer. Na de dood van Maria van Bourgondië in 1482 is de bemoeilijkte aanvoer en bevoorrading van graan grotendeels toe te 467

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 294-295

468

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 294-295. (?)

469

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 152-153.

470

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 294-295. – W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 150.

471

G. Bigwood, « Gand et la Circulation des Grains », p. 404 ; p.407 – J. Dambruyne, Mensen en centen p. 294.

145

schrijven aan de troebele politieke en militaire situatie. Bovendien werden de jaren 1481 en 1482 gekenmerkt door opeenvolgende misoogsten, die eveneens aan de basis lagen van een algemeen graantekort. Tijdens de tweede fase van de burgeroorlog deed er zich in de plaats van een bevolkingsdaling

een

bevolkinsstijging

voor.

Als

gevolg

van

de

verslechterde

levensomstandigheden op het platteland die veroorzaakt waren door de oorlogsterreur, zochten heel wat mensen hun toevlucht binnen de stad. Dit zorgde voor een ander probleem, ongeveer 85% van de landbouwgronden in het Gentse kwartier zou in 1490 onbewerkt zijn gebleven. De plattelandsvlucht bracht dus een stijgende vraag, maar een dalend aanbod van graan met zich mee. Dit zorgde voor ongekende graanduurtes, hongersnood en epidemieën. De bemoeilijkte bevoorrading werd in de hand gewerkt door de plattelandsvlucht, aanhoudende plunderingen en troepenbewegingen. De jaren 1488 en 1492 vormden absolute dieptepunten op het vlak van de graaninvoer. In deze periode zien we dan ook dat de magistraat overging tot de aankoop van stadsgranen die openbaar verkocht konden worden. Na het beëindigen van de oorlogen en de vrede van Cadzand in 1492, daalde het inwonersaantal tot minder dan 40 000, wat een verminderde vraag met zich meebracht.472 Toch herstelde de graanhandel zich, waarbij gesteld kan worden dat de eerste helft van de 16e eeuw een relatief stabiele graantoevoer kende. Hier en daar zijn enkele uitschuivers terug te vinden, zoals de jaren 1521-1523. Daarnaast werden de jaren 1513-1514 en 1536-1537 gekenmerkt door misoogsten. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een voorgebod uit 1513 het over de „noode in desen tyt‟ heeft.473 De jaren 1527 en 1536 staan dan weer geboekstaafd als duurtejaren. 474 De graancrisissen zien we duidelijk in de grafiek. In de jaren die gekenmerkt worden door misoogsten, graanduurte of andere negatieve verschijnselen, vinden we het grootste aantal voorgeboden terug. Tijdens de opstandsjaren van de jaren 1480 is een cluster voorgeboden terug te vinden, die we o.a. in verband kunnen brengen met de moeilijke graantoevoer. In 1513 zien we een piek, net als in het begin van de jaren 1520 en 1530. De piek in 1539 valt voornamelijk toe te schrijven aan de opstand. Zoals vermeld werd er toen beslist om een exportverbod en een verstrengde controle op de graanstapel door te voeren. De stijging in 1540 valt te verklaren door de invoering van de nieuwe indirecte accijns op graan die toen werd doorgevoerd. Daarnaast is

472


473


474

J. Dambruyne, Mensen en centen, p. 299.

146

in dit jaar 1 voorgebod terug te vinden die we moeten zien in het kader van het bezoek van de vorst. Er werd namelijk geboden dat „alle vrije backers ende gheene andere, vermoghen zullen te brijnghene also vele broots, alst elcken believen zal, ten coorenaerde ter plaetsen ghecostumeert ende eldere, te venten in hulden vande insetenen ende elcken diedt belieft te coopene, ende ditte gheduerende den tijt dat de K.M. hier inde stede wesen zal‟.475 Voorgeboden over graan

475

SAG 93/26, register BB, folio 260v. – 261 v. (15 februari 1540).

147

Voorgeboden over graan, per 5 jaar geturfd

-Transport, import en export Hoewel er verschillende soorten schepen werden ingezet met betrekking tot de graanhandel, maakten de graanschepen die aan de Graslei (d.i. het centrum van de Gentse graanhandel) aanlegden, veruit het grootste aandeel uit. In tegenstelling tot andere vrachtschepen bestond hun lading uitsluitend uit graan en bovendien bevoeren ze de twee belangrijkste verkeersaders van de graantrafiek in Vlaanderen, namelijk de Leie en de Schelde. De marktschepen vervoerden enkel graan in zakken, waardoor ze een kleinere hoeveelheid graan konden vervoeren, maar daarnaast behoorden ook allerlei andere koopwaar tot hun lading. Zij zorgden voor een regelmatige verbinding met een aantal stedelijke en rurale markten die tot het Gentse kwartier behoorden, zoals Oudenaarde, Kortrijk, Deinze, Sint-Martens-Leerne en Wakken.476 In de voorgeboden vinden we hier en daar verwijzingen terug naar de marktschepen of andere schepen die graan inbrengen, zoals bvb. in het voorgebod van 17 juli 1532 waarin men vermeldt dat de marktschepen, geladen met gestort of ongestort graan, voor elf uur arriveren, waarna het graan ten aerde zal worden gesteld en daar tot twee uur zal blijven, alvoor men het zal opslaan.477

476

J. Dambruyn, Mensen en centen, p. 318.

477

SAG 93/26, register BB, folio 168 v. – 169 v. (17 juli 1532).

148

Hoewel het graantransport over water een verpletterend overwicht bezat op de graanhandel over land, mag ook deze niet vergeten worden. De Keizer – en de Sint-Lievenspoort waren veruit de belangrijkste poorten wat de graanhandel betreft.478 In de voorgeboden vindt men herhaaldelijk de bepaling terug dat men geladen schepen of wagens die naar de stad voeren, niet mocht aanhouden om dus onderweg graan te kopen. Men moest het graan ter leyen of ten aerde laten komen.479 Hoogstwaarschijnlijk was dit omdat men op deze manier de belastingen ontdook. Het geweld en de oorlogstroebelen op het einde van de 15de eeuw richtten heel wat schade aan landen waterwegen, waardoor het transport moeilijk verliep. In de voorgeboden vinden we hier verwijzingen naar terug. Zo lezen we in 1486 dat „omme dieswille dat nu eenen belokenen tijt es ende qualic te scepe ende waghene varen mach somme tgroet water ende oec dat de weghe zo zeer quaet zijn, bijden welken tgraen nu qualic ghecommen can ter stede waert daer by den aert by wylen zeer qualic ghestoffeert es ende principalic van taerwen ende van rogghe ende dat by dien te meer ghediert es, ende ooc byder manieren die eeneghe lieden houden int coepen ten aerde ende andersins onbehoorlic ende noch meer zoude, up datter niet in voorsien en worde.‟ Het is glashelder dat het transport over land en over water zwaar werd getroffen, zodanig dat het graan zeer moeilijk de stad binnenkwam met een graantekort als gevolg. Door het tekort werd de prijs van het graan de hoogte ingejaagd. Het graantekort (en de prijstijging) wordt in het voorgebod ook verklaard door het feit dat sommige mensen te veel graan inkochten (zie verder).480 Ook in 1497 is sprake van de „quade weeghen‟ die ervoor zorgen dat de landlieden moeilijk naar de stad kunnen komen.481 -Wie mocht welk graan kopen en hoeveel? De graanmarkt (in de bronnen meestal aangeduid met de naam „Coornaert‟), werd op vrijdag gehouden. Men mocht geen graan aanbieden, kopen of verkopen vooraleer het graan aangekomen en uitgestald was op de kade.482

478

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 323-325.

479

Zie onder andere: SAG 93/26, register BB, folio 1 r. – v. (23 augustus 1482).

480

SAG 93/26, register BB, folio 8 r. – v. (1 december 1486).

481

SAG 93/26, register BB, folio 21 v. (13 november 1497).

482

G. Bigwood, « Gand et la Circulation des Grains », pp. 437-438. - SAG 93/26, register BB, folio 168 v. – 169 v. (17 juli 1532).

149

In heel wat voorgeboden staat vermeld wie in aanmerking kwam om vrij of onvrij graan te kopen. Zoals eerder vermeld was het onvrij graan het vierde deel dat aan de ingezetenen werd verkocht. Dit werd echter niet altijd nagevolgd. Soms gebeurde het dat men onvrij graan kocht om dit uit te voeren, om er brood of koeken van te maken die dan buiten de stad werden verkocht, fraude die gebeurde, enz. Ook in slechtere tijden, zoals bvb. in jaren van misoogsten, oorlog, enz. zien we veranderingen optreden. Hieronder is een opdeling gemaakt van de groepen die voorkomen in de voorgeboden.483 - Burgers: Om het probleem van het graantekort aan te pakken werd er opgedragen dat de inwoners van Gent, niet meer dan een halster tarwe of rogge mochten kopen op elke aertdagh.484 In 1488 werd dit aangevuld met het feit dat mensen die nog koren in hun huis hadden liggen, of die de laatste aertdagh een halster koren hadden gekocht, deze aertdagh niet ten aerde mochten komen om koren te kopen. Terwijl men vroeger iedere aertdagh om een halster koren mocht gaan, werd dit in 1488 veranderd naar om de twee aertdaghen. Aangezien er in het voorgebod van 11 juni 1488 „desen aertdach‟ staat, zou het kunnen zijn dat dit gebod maar eenmalig van kracht was, het is alleszins niet meer terug te vinden in de daaropvolgende voorgeboden. 485 Daarnaast werd er geboden dat men het graan terstond naar de molenaar moest brengen. Waarschijnlijk was dit om het koren meteen te laten malen om er zelf brood van te maken. Dit laatste lijkt ons aannemelijk aangezien er werd geboden dat „elc wie hij zij van buuten of van binnen broot backen moghe en dat vercopen, den scamelen lieden tpont tarewen broots om xiiii miten, tpont rogghen broots omme xii miten zonder begrijp ende mesdoen jeghen de neeringhe vanden backers duerende den tijt van deser jeghewoordeghe oorloghe.‟ We zien dus dat tijdens oorlogsomstandigheden uitzonderingen werden gemaakt om in genoeg voedsel te voorzien. Toch moest men ervoor zorgen dat men niet in het vaarwater van de bakkers terecht kwam. 486 Iets dergelijks vinden we ook in april 1521 terug, waarin men verwijst naar het collatiebesluit van 7 maart 1521. Niet verwonderlijk gezien dit jaar een graancrisis kende. Hierin wordt melding gemaakt dat iedereen verscheidene soorten brood mocht bakken en verkopen binnen de stad. Opnieuw moest de 483


484


485


486

SAG 93/26, register BB, folio 11 r. (11 wedemaand 1488).

150

vryheyt vander neeringhen vanden bakcers gerespecteerd worden. Er werd bepaald dat het voorschrift tot halfaugustus van kracht zou blijven, tenzij het een slechte tijd bleef en men deze datum zou uitstellen.487 In de voorgeboden van 4 mei 1531 en 27 mei 1536 vermeldt men expliciet wat aan de basis ligt van deze bepalingen, die ook in deze crisisjaren werden genomen, namelijk „de groote dierte vanden coorne ende benauden tyt nu regnerende.‟488 Een bepaling die regelmatig tijdens graancrisissen terugkwam is het feit dat personen die koren op hun zolders hadden liggen, verboden werden om onvrij koren ten aerde noch ter leyen te kopen, gezien dit bedoeld was voor de schamelen lieden die over geen graan beschikten. Zij mochten wel vrij koren kopen dat zij by hemlieden legghen moghen oft vercoepen also hemlieden ghelieven zal.489 In de voorgeboden van 14 september en 8 juni 1513 wordt er bij vermeld dat het opslaan van graan, o.a. op de zolders, ervoor zorgde dat de prijs de hoogte werd ingejaagd. Deze personen moesten eerst het graan dat zij nog hadden opconsumeren, vooraleer ze zich nieuw graan mochten aanschaffen. Dit was zowel om speculatie te voorkomen als om de ingezetenen van genoeg graan te voorzien.490 Het is typerend dat we deze bepalingen in 1513 terugvinden, zoals reeds vermeld werd men toen geteisterd door misoogsten; verfoeielijke praktijken kon men missen als kiespijn. Er werd nog eens extra benadrukt dat enkel „de ghone die van coorne niet ghestoffeert en zijn‟ het recht hadden om een halster koren te kopen op de aertdagh.491 - Kloosters en godshuizen: Zoals eerder vermeld was 1482 een crisisjaar en kenmerkte zich door een grote graanduurte en tekort. In dat jaar we dan ook de bepaling terug dat de kloosters en godshuizen van Gent, zich met vreemd koren moesten voorzien en niet met inlands graan, aangezien dit graan verkocht werd aan het „ghemeene volke‟.492

487

SAG 93/26, register BB, folio 81v. – 82 r. (11 april 1524).

488

SAG 93/26, register BB, folio 158 r. – v. (4 mei 1531). - SAG 93/26, register BB, folio 207 v. -208 r. (27 mei 1536). 489


490

SAG 93/26, register BB, folio 41 r. (14 september 1513). - SAG 93/26, register BB, folio 39 v. (8 juni 1513).

491


492


151

- Landlieden (plattelandsbewoners): De boeren voerden op karren of op de ruggen van dieren graan binnen, die ze verkochten op de markt. Bovendien mochten ze het graan niet boven een bepaalde prijs verkopen. 493 In 1482 wordt het volgende bepaald: “Omme dat scepenen verstaen hebben dat divershe landlieden vervoorderen goete menichte van grane, te voerene uter casselrie van deser stede te watere ende lande contrarie den placcaten alomme uutghesonden. Ende omme daer inne te voorsiene. So consenteren scepenen voorn. elken wie hij zij die voortan bevinden sal eenich graen gheladen te waghene scepe of te halse by daghe of nachte omme vuter casselrie te voerene of draghene . Dat elc hebben sal tzelve graen gheel tzijnen prouffite ende boven dien terde vander boete van un stick ponden parisis zonder composetie te makene up de correctie van scepenen …”494 Het stapelrecht en het exportverbod moest m.a.w. worden nageleefd. -Molenaars: De molenaars waren net als de bakkers en verkopers verboden om onvrij graan in de stad te kopen met als doel dit door te verkopen.495 Bovendien mochten zij net als de bakkers en de brouwers pas vanaf een bepaald uur op de markt. Er werden daarnaast nogal wat bepalingen uitgevaardigd omtrent het malen, zoals het feit dat ze geen graan mochten mengen met elkaar enz.496 - Brouwers, kruideniers en koekbakkers Om hun nering uit te voeren mochten zij zoveel koren kopen als ze willen, dit moest wel vrij koren zijn.497 Ook om lyfcoucken te bakken om buiten Gent verkocht te worden, mocht men geen onvrij koren, meel of bloem kopen.498 Toch werd dit niet altijd nageleefd, sommige verkopers, lieden van buiten de stad, brouwers en andere personen kochten namelijk alle soorten graan,

493


494

SAG 93/26, register BB, folio 1 v. – 2 r. (25 spetember 1482).

495


496

SAG 93/26, register BB, folio 342 v. – 344 r. (31 januari 1545).

497


498


152

waardoor de scamelen insetenen hier schade van ondervonden.499 In 1482 werden de kruideniers verboden om lijfcoucken uit de stad te voeren, gezien het exportverbod van kracht was. 500 Zoals vermeld hadden zij net als de bakkers maar guderende bepaalde uren toegang tot de de graanmarkt. - Bakkers Gezien de graancrisis, kregen de bakkers op 6 september 1482 de toestemming om vreemd koren te kopen om brood te bakken. Het laatste zinnetje; „danof men elken adverteert ten syne dat elc pacientie hebbe toot dat god betert ende tcooren ten aerde commen sal,‟ doet vermoeden dat er weining graan ten aerde kwam.501 We zagen reeds dat dit bij de godshuizen en de kloosters ook het geval was, aangezien het binnenlandse graan bedoeld was om aan het “ghemeene volke” te verkopen. De vrije bakkers mochten maximaal vier halsters rogge of tarwe kopen en dit op elke „aertdach‟.502 Soms werd er bepaald dat ze geen graan mochten kopen.503 Soms moesten ze het ter „leyen‟ kopen en niet „ten aerde‟ en vice versa.504 De bepalingen hieromtrent konden nogal eens variëren. Daarnaast vinden we twee voorgeboden terug, één uit 1527 en één uit 1545 omtrent de nering van de bakkers. In beide gevallen gaat het over het gewicht van het brood. Het voorgebod uit 1527 buigt zich over het brood dat verkocht wordt in tavernen, herbergen, enz.505 In de andere ordonnantie heeft men het over een strengere controle die men zal invoeren om te zien of het brood dat door de bakkers wordt gebakken aan het juiste gewicht voldoet.506

499


500

SAG 93/26, register BB, folio 1v. – 2 r. (25 september 1482).

501


502


503

SAG 93/26, register BB, folio 213 r. – v. (3 oktober 1536).

504

SAG 93/26, register BB, folio 158r. – v. (4 mei 1531).

505

SAG 93/26, register BB, folio 104 v. – 105 v. (3 oktober 1527)

506

SAG 93/26, register BB, folio 342 v. – 344 r. (31 januari 1544).

153

- Beerilegghers (groothandelaars in graan): Het onvrij graan mocht enkel gekocht worden door de „beerilegghers‟, waarna zij het aan de ingezetenen verkochten op de markt.507 Daarnaast handelden zij ook in vrij graan. Zoals vermeld moesten zij aan de stapelhouders laten weten hoeveel koren zijn hadden opgeslagen, enz.508

Belastingen -Cueillote op het graan Op 13 september 1492 vinden we een bepaling terug dat verwijst naar „de nieuwe assyse‟ die na de vrede van Cadzand werd doorgevoerd.509 Net na Cadzand werd rogge zwaarder belast dan tarwe. Dit is opmerkelijk aangezien rogge een basisbestanddeel was voor brood en bier, terwijl tarwe een duurder graan was. Kort hierop werd deze verhouding gereduceerd (de heffing op rogge werd verlaagd). Ryckbosch schrijft deze correctie toe aan de druk van de ambachten en aan een bewustere sociale politiek van de heersende elites. Bovendien meent hij te stellen dat het buitengewone tarief waarschijnlijk nooit in de praktijk werd toegepast en dat enkele jaren na de overwinning van het centraal gezag, de periode 1492-1497, gekenmerkt werd door een geleidelijke aanpassing van het tarief.510 -nieuwe belasting in 1540 In 1540 werd een nieuwe indirecte belasting geheven die op de consumptie van allerlei graangewassen binnen de Gentse vrijheid sloeg. Het jaar ervoor (1539-1540) was Gent namelijk in een opstand verwikkeld tegen Karel V. Als straf voor hun rebelsheid legde hij op 30 april 1540 een enorme geldboete op aan zijn geboortestad. Aangezien Gent reeds gebukt ging onder een grote schuldenlast, was een belasting op het graan zo goed als onafwendbaar. 511 Deze nieuwe belasting is terug te vinden in de voorgeboden van de jaren 1540. Het valt vooral op dat er een grotere controle komt op de belastingen. Een groot deel gaat over het feit dat men aan de 507

SAG 93/26, register BB, folio 8 r. – v. (1 december 1486) .

508


509

SAG 93/26, register BB, folio 18 v. – 19 r. (13 september 1492).

510

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 154-155.

511


154

“quiellioeters” of “assysser”s moet laten weten welke goederen, hoeveel goederen, enz. men binnenbrengt, verkoopt, … Zowel personen die zich inlaten met de verkoop van graan, erwten, vitsen, bonen, enz, als bakkers die brood of koeken de stad invoeren, … moeten dit vooraf melden bij de personen die hiervoor zijn aangesteld, zodat de accijns betaald zou worden.512 Ook de molenaars zijn aan dergelijke bepalingen onderworpen, zo wordt er bepaald dat als zij graan willen malen of doen malen, zij eerst moeten laten weten hoeveel graan zij wensen te malen “ende daer af teeckene te nemene”, zodanig dat de cueillote betaald wordt. Daarnaast moeten de molenaars iedere zaterdag hun “teecke”, waarop vermeld staat welke goederen ze hebben gemalen, overbrengen of zenden naar de “assijzers”.513 De pachters of hun afgevaardigden mogen bij de poorten of ergens anders waar het hen geliefd, de zakken inspecteren om te zien welk graan erin zit en het aantal dat in de molens of in de karren aanwezig is, enz.514 De beerilegghers mogen geen gehele zakken meten, tenzij dat zij hiervoor een biljet van de “assijers” hebben, opdat er geen fraude gebeurt.515 De poortiers moeten erop toezien dat alles juist verloopt, zo mogen enkel maar het goed laten uitvaren als zij eerst een “teecken” hebben aanvaard, enz.516

4. Levensmiddelen De titel van dit onderdeeltje is gekozen op basis van de aanduiding die men in de voorgeboden geeft aan allerlei soorten voedsel, meestal heeft men het over „vitaelgen‟ of „provanden‟. Onderstaande grafiek laat zien hoeveel voorgeboden in de periode 1482-1545 over de levensmiddelen gaan. De piek in 1543 valt toe te schrijven aan de oorlog tussen Karel V en Frans I. De keizer vroeg namelijk aan zijn onderdanen om hem te ondersteunen met levensmiddelen tijdens zijn oorlog tegen zijn Franse rivaal. Het moet gezegd worden dat de meeste voorgeboden vooral gaan over verkoop en doorverkoop van levensmiddelen en over speculatie. 512

SAG 93/26, register BB, folio 272 v. – 274 v. (16 juli 1540)

513

SAG 93/26, register BB, folio 272 v. – 274 v. (16 juli 1540).

514

SAG 93/26, register BB, folio 316 v. – 318 r. (18 mei 1543).

515


516


155

Laten we ons eerst even tot de voorgeboden aangaande de verkoop richten. Een reglement dat herhaaldelijk terugkomt geeft melding van volgend feit: dat „groote menichte vanden insetenen van deser stede daghelix gaen ten poorten ende buten te weghe omme te coopene ende up te 156

slane botere, eyeren, melc, poulaige ende andere provance te deser stede wairt commende in zulker wijs dat vele daf ghebrec hebben.‟ De schepenen besluiten om hier iets aan te doen en verbieden om zuivelproducten en ander achter straten ten poorten oft buten te weghe te kopen. Alle landlieden worden geboden om met hun goederen naar de markt te gaan om deze daar, tegen een redelijke prijs, aan de “ghemeenen insetenen” te verkopen. Er wordt hier dus expliciet vermeld dat men buiten de stadspoorten goederen verkocht en vervolgens opsloeg, zodanig dat men te weinig goederen op de markt kon brengen om iedereen te voorzien. Bovendien waren de goederen die buiten de stadspoorten werden verkocht, niet onderworpen aan belastingen. De schepenen wilde

met deze bepaling iets doen aan de belastingsontduiking.517 Niet enkel

zuivelproducten werden aan dit reglement onderworpen, verschillende soorten fruit (appelen, peren,…), dieren (hazen, konijnen, patrijzen, wildbraad, varkens, schapen, lammeren, kalveren), maar ook waren zoals hout, stro, hooi, garen, vlas, turf, … vinden we eveneens herhaaldelijk terug, blijkbaar werd dit niet altijd opgevolgd.518 Bovendien mocht men geen grote hoeveelheden kopen met als doel ze door te verkopen, maar enkel voldoende voor zijn “eyghen theere ende slete”.519 In heel wat voorgeboden klaagt men de vele misbruiken aan die gebeuren in verband met het verkopen van levensmiddelen. Zo stellen de schepenen misprijzend vast dat er diverse ingezetenen zijn die proviand opslaan met het doel de prijs op te drijven, in de voorgeboden worden dan ook de prijzen vermeld tegen welke de producten mochten verkocht worden. Er wordt benadrukt dat men de prijzen tegen een redelijke prijs van de hand moest doen.520 Met deze maatregel wilde men het kunstmatig opdrijven van de prijzen dus tegengaan. Levensmiddelen in de context van oorlog: Een vijftal voorgeboden gaan over de bevoorrading van het leger. We moeten deze zien in de context van de derde (1536-1539) en vierde (1541-1544) Spaans-Franse oorlog. Op 12 juni 1537 lezen we het volgende: „Uute dien dat mijne heere de hoochbailliu metgaders scepenen van beede de banken, van ghisteren gheadverteert zijn bij zekere letteren van mijnen 517


518


519


520


157

heere den Grave van Bueren, stadhoudere ende capitain generael vander armee vander K .M., ende den Grave van Roeulx, hoofmeestere ende marschale van der zelver zijne M., Dat de zelve armee te velde licht, approchierende de landen vanden vianden.‟ Er wordt vermeld dat men levensmiddelen nodig heeft om het leger te ondersteunen en dat alle “victailgiers” geboden worden om met meel, vlees, wijn, bier, kaas en andere levensmiddelen naar Bethune te trekken.521 Veertien dagen later, op 26 juni vinden we een voorgebod waarin melding wordt gemaakt dat het leger van de keizer al enkele steden heeft ingenomen, maar dat het zonder voedsel “niet moghelic en waere huerlieder fortune ende victorie te achtervolghene”. Als het leger geen levensmiddelen krijgt opgestuurd, dan zullen ze genoodzaakt zijn om zich terug te trekken, daarom wordt er nog maar eens geboden om voedsel te leveren. De “victailgiers”zullen vrij zijn van “tollen, gebellen, gheleede ghelde ende allen anderen lasten” en van “allen arresten, procedueren, pandinghen, ende anderen executen diemen jeghens hemlieden oft huerlieder goedinghen zoude willen intenteren of beghinnen ter causen van huerlieder sculden”. Idem wat betreft alle proceduren en executen (executies) die tegen hen begonnen zijn “den zelver tijt, bij allen rechters ende officiers ghehouden ende ghestelt werden in state”.522 In normale omstandigheden was het zo dat de schuldeisers het recht hadden om personen die, terwijl ze op doorreis waren, te arresteren en vast te houden als zij hun achterstallen nog niet hadden betaald. De arrestatie diende als onderpand voor het uitbetalen van de stadsschuld.523 Ook in jaar 1543 vinden we dergelijke voorgeboden terug. Op 28 september en 17 oktober werd men geboden om naar Valenciennes te trekken met voedsel en paarden, gezien de keizer hier met een groot leger aanwezig was.524 Opnieuw wordt benadrukt dat men geen tollen, lasten, enz. moest betalen „ende boven dien niet arresteerlic noch toesprekelic om eeneghe sculden ofte actien in eenegher mannieren.‟525

521


522

SAG 93/26, register BB, folio 220 r. – v. (26 juni 1537).

523


524

SAG 93/26, register BB, folio 319 r. – 320 r. (28 september 1543).

525


158

5. Wijn Wouter Ryckbosch probeert in zijn studie een middenweg te bewandelen tussen de traditionele visie en een visie die door andere wetenschappers wordt aangehangen. Hij concludeert voorzichtig door te stellen dat de regelmatige consumptie van wijn vooral een voorrecht van de middenklassen was, aangezien de zwaardere heffing vooral op de goedkoopste wijnsoorten rustte.526 De traditionele visie schetst het beeld dat de wijn voor de 15de eeuw een dagelijks geconsumeerd goed was onder alle lagen van de bevolking. Door de verhoogde belastingen op wijn en de kwalitatieve verbetering van het bier, liep de populariteit van de wijn in de 15 de eeuw sterk terug. Andere ondezoekers geloven niet zo sterk in dit laatste en gaan ervan uit dat wijn tijdens de late middeleeuwen en nieuwe tijden tot de dagelijkse consumptie behoorde en zelfs onder de lagere bevolkingsklassen en op het platteland niet weg te denken was. 527 Het werk van De Buck vindt aansluiting bij deze eerste visie, volgens hem zou de wijnteelt tijdens de 15de eeuw veel van haar aantrekkingskracht hebben verloren ten voordele van de graancultuur. De zware economische crisis in het laatste kwart van de 15de eeuw zou ervoor gezorgd hebben dat zowat alle wijngaarden werden verwaarloosd en opgegeven. Bovendien bracht de graanteelt meer op en vergde het minder uitbatingskosten. De kwaliteit van het bier was sedert de 14 de eeuw heel wat verbeterd en was bovendien een stuk goedkoper dan wijn, wat bier tot de volksdrank bij uitstek maakte.528 In de Arteveldestad was het handelscentrum van de wijn terug te vinden in de driehoek die begrensd werd door de Kleine Vismarkt, de Kraanlei en de Leie. De wijnmarkt getuigde er van een drukke bezigheid. De officianten van de stedelijke wijnpachters hadden hun kantoor aan de poort aan de Kleine Vismarkt waar ze het goederenverkeer en de accijnzen nauwlettend in het oog hielden. Aan de Kraanlei stond een indrukwekkende kraan waarmee de wijnschroders de wijnvaten uit de schepen losten en laden. Wijnkooplieden, grooten kleinhandelaars sloten er contracten af. Allerhande vaten kwamen de stad binnen doorheen de poort, enz.529

526

W. Ryckbosch,”Tussen Gavere en Cadzand”, p. 181.

527


528

R. De Buck, Van wijn in Gent tot Gent in wording. De Gentse wijnhandel tussen 1302 en 1795 en de

wordingsgeschiedenis van Gent, Gent, 1995, p. 14, p. 46. 529

R. De Buck, Van wijn in Gent, p. 54.

159

Het commerciële wijncircuit zag er als volgt uit: eerst bood de wijnkoopman wijn aan onder de kraan op de wijnmarkt, hier konden wijngrossiers (groothandelaars) en wijntaverniers (kleinhandelaars) zich bevoorraden. De wijngrossiers leverden op hun beurt aan verscheidene klanten zoals wijntaverniers, kloosters, gildevergaderingen, rijke burgers, enz, maar mochten nooit minder dan 15 stopen aanbieden of de wijn per fles of pot verkopen. De wijntaverniers leverden voornamelijk binnen de stad. Bovendien kwamen heel wat mensen naar de wijntaverne om er potten, pinten, enz. te laten vullen. Hier zit hem het verschil met cabarettiers, deze laatsten mochten enkel wijn schenken, terwijl wijntaverniers beide mochten doen. In tegenstelling tot de wijngrossiers werd de taverniers een maximum aantal opgelegd, wat de levering van wijn betreft.530

Import: Op het einde van de 16e eeuw, meer bepaald in 1584-85, werd de meeste wijn geïmporteerd uit Frankrijk (60%), gevolgd door het Rijnland (37%) en Spanje (3%). We kunnen er van uitgaan dat ook in onze periode de Franse en de Rijnlandse wijn op nummer 1 en 2 stonden. In de voorgeboden vinden we verschillende namen van wijnen terug, vooral “Petauwe”, “Gersgoynen” en Rijnlandse wijn duiken regelmatig op. Poitouwijn (“Petauwe”) was immers relatief goedkoop ; Cascognewijn (“Gersgoyngen”) werd in de 16de eeuw gegeerd om haar kwaliteit en Rijnlandse wijn werd voornamelijk gedronken door de hogere klasse en door de magistraat als presentwijn aangeboden.

531

Naast de algemene verwijzingen in de bronnen naar Franse, Rijnlandse en

Spaanse wijnen, vinden we ook enkele andere namen terug: Bastaerden: d.i. een minderwaardige witte Portugese wijn; Asoye: zoete wijn van Azoia (P.); Maleweseye: een gegeerde lichtrode wijn die afkomstig was vanuit Griekenland; Romeneye : een oorspronkelijke witte Griekse wijn, maar werd later geïmporteerd vanuit Malaga; Parisien : afkomstig van de Isle de France rondom Parijs; Orleansche: afkomstig uit Orleans; Anserooyze : Bourgognewijn van Auxerre; Riemen: Champagnewijn van Reims, Petauwe: meestal witte wijn afkomstig uit Poitou; Beane: bourgongnewijn van Beaune; Paylgetten van gersgoingien: bleekrode wijn van Cascogne;

530


531

R. De Buck, Van wijn in Gent, pp. 45-46, p. 48.

160

Gersgoyngen: wijn genoemd naar de rivier Gers.532 Aan de namen alleen al valt het op dat het grootste deel van de wijnen afkomstig was uit Frankrijk.

Taverniers Wijntaverniers moesten een reclamebanier uisteken aan hun voorgevel, zodat de mensen konden zien dat hier wijn werd aangeboden. Op deze banier waren kleuren aangebracht van de scheepsvlag van het land van herkomst van de aangeboden wijn, samen met “den name ende prys van elcken wyne die zy tappen, venten, ende vercoopen willen‟.533 Bovendien was de banier een soort van waarborgmerk van eerlijke handel, gezien men enkel kon spreken van een wijntaverne als er zo‟n banier uitstak. Daarnaast was men verplicht een beëdigde wijnmeter, wijnzegger, binnendiender en kuiper in dienst te houden zolang de vaandel uitstak.534 Als taverniers niet voldeden aan de regels omtrent de soorten wijn die zij mochten tappen, dan werd het wijnambacht gehouden „den tavernier dat te belettene ende verbiedene met hueren bannieren in te doen treckene ende huer taverne up te doen sluutene.‟535 Dit in tegenstelling tot cabarets, hostelleries en herbergen (biertapperij), waar er geen reclamebanier voor de zaak uithing, maar enkel een uithangteken (“vaenkin”). Het gevolg hiervan, was dat men in dergelijke zaken niet kon rekenen op beëdigd personeel. Ook was er geen garantie dat er slechts één wijnsoort per keer werd aangeboden. Net als bij het bier, was er ook op de wijn een grote controle op de soorten wijn die men verkocht of tapte.536 In de voorgeboden zijn hele lijsten bepalingen terug te vinden waarin staat vermeld welke wijnen men samen mocht opslaan in de kelder, samen mocht tappen, verkopen enz. Men moest blijkbaar kiezen of men rode of witte wijn zou tappen, men mocht ze niet allebei tappen. Daarnaast werd er ook een opdeling gemaakt tussen de herkomst van de wijnen. Men mocht

532

SAG 93/26, register BB, folio 28 r. – v. (13 augustus 1507). - SAG 93/26, register BB, folio 255 v. – 258 v. (9 februari 1540). – R. De Buck, Van wijn in Gent, pp. 37 – 40. 533


534


535


536


161

maar bepaalde soorten wijnen samen tappen, verkopen, enz. Bovendien mocht men de wijn maar aan één prijs verkopen.537 Accijnzen Het oude ongeld op de verkoop van wijn per vat bestond sinds de 14de eeuw. Deze belasting bestond uit aparte belastingen, aangezien men bij verhogingen van het tarief doorgaans nieuwe afzonderlijke belastingen creëerde. Vooral na de grote opstanden vinden we dit terug, na de vrede van Gavere werden cueillotes geheven op de wijn en na Cadzand en de Gentse opstand werden nieuwe assizen ingesteld.538 Aanvankelijk werd de accijns op wijn enkel op het slijten geheven, in de 16de kwam hier verandering in, toen moesten ook de wijngrossiers een groothandeltaks betalen bij het “afschrijven” van de wijnen.539

537

SAG 93/26, register BB, folio 28 r. – v. (13 augustus 1507) : “Item dat elc tavernier maer eenramen prijs van wijne tappen en zal moghen het zij int roode oft int witte, zonder onder tdexele van thebbene twee ofte drie kelders, twee ofte drie mannieren van wijnen zonderlinghe van onghelijcken prijse te mueghen vercoopene”. 538


539


162

De stijgende lijn in de grafiek valt voornamelijk toe te wijten aan een toename in het aantal voorgeboden omtrent de verkoop van wijn, de brouwers en de tappers (zie hierboven). De piek in 1540 valt toe te schrijven aan de verhoogde belastingen die op de wijn werden gesteld. De bepalingen omtrent de accijnsinning en de pachters van de wijn kennen vanaf dan ook een toename. In tegenstelling tot andere waren, vinden we voor de wijn geen gediverscifieerde reglementering terug. Maatregelen omtrent de accijnzen werden gewoon in een toenemende mate herhaald. Daarbij komt nog dat er vanaf 1543 imposten werden geheven op de wijn. Ook hier vinden we de algemene bepalingen terug, zoals het feit dat schiplieden de boekhouders van de pachters van de wijn moesten informeren als ze wijn binnenbrachten of uitvoerden. Ook taverniers werden aan verscheidene reglementen en controles onderworpen.

-Vrijstelling van accijnzen In het begin van de negende eeuw wisten de Sint-Pietersabdij en de Sint-baafsafdij een vrijstelling van accijnzen te verwerven. In de loop der eeuwen stootte dit privilege op meer en meer verzet van de stadsmagistraat en de taverniers. Ondanks heel wat processen tegen de abdijen zijn zij er tijdens het ancien regime nooit ingeslaagd om de volledige afschaffing van de taksvrijstelling te realiseren. Na enkele processen kwam de Gentse stadsmagistraat samen met de Sint-Baafsabdij overeen dat de abdij haar wijn accijnsvrij mocht verkopen. Er was hier echter wel een voorwaarde aan verbonden, de verkoopprijs van de wijn mocht in de kappitelkelder niet 163

lager liggen dan deze in de wijntavernen. Het is duidelijk dat men deze tax-free aankopen wilde beteugelen, niet verwonderlijk gezien heel wat mensen voor deze lagere prijs zouden kiezen, met als gevolg dat er geen taksen meer zouden worden geïnd. De magistraat zou op haar beurt worden vrijgesteld van een schuld die zij nog aan de abdij moest betalen. Het kwam wel vaker voor dat de schepenen instemden met de accijnsvrijstelling, in ruil voor financiële hulpverlening.540 Maar, de geestelijkheid hield zich niet altijd aan bovenstaande afspraak. Dikwijls verkocht zij haar wijn (bijna) even duur als deze die in de wijntavernen werd aangeboden. Vooral de kappittelkelder van Sint-Veerle (Sint-Pharahilden) werd geregeld bezocht.541 In de voorgeboden werden dergelijke praktijken dan ook verboden: “Item ende omme te remedierne de groote excessen, die daghelicx gheschien ende ghebueren inde kelders vanden conchierge vanden hove, insghelijcx inde kelders vanden heere van sente pieters, ende canonicken van sente baefs, metgaders inde kelders vanden canonicken ende cappellanen van sente pharailden zo verbiedtmen boven dien eenen ijeghelicken poortere ofte insetene wie hij zij niet vrij zijnde van assijsen, bij negheenen middele noch engiene, niet zijnen kinderen boden, noch huusghezinne, eenghe wijn lettel noch vele te laten halene ofte doen halene inde zelve kelders ofte eeneghe potten daer toe te leenene cleene noch groote, ende dien te laten bringhene binnen huerlieder huuse ofte bijvanghe, al waert ooc zo dat thuerlieder huuse waeren eeneghe vanden zelven canonicken coste cappellanen, noch van ghelijcken te graen drijnckene inde zelve kelders ofte andere huerlieder vrije zalen, telcken up de boete van dertich ponden pares”542

6. Bier De Commer heeft reeds een onderzoek gevoerd naar de brouwindustrie te Gent voor de periode 1505-1622, waarin hij o.a. de voorgeboden heeft betrokken. Onderstaande indeling is dan ook op zijn werk gebaseerd.

540


541


542


164

De stadsmagistraat legde maximale richtprijzen vast met betrekking tot het bier, aangezien deze sociaal heel gevoelig lagen en te hoge prijzen tot rumoer en opstanden konden leiden.543 Deze plafonnering van de prijzen zorgde wel voor een ander probleem. Tijdens graanduurtes, konden de brouwers de stijgende graanprijzen niet verrekenen in de prijs van het bier, aangezien men de prijs niet kon verhogen. Het gevolg hiervan was dat het Gentse bier onvermijdelijk sterk verwaterde en men een kleinere hoeveelheid en minder kwaliteitsvolle granen in het bier verwerkte, wilde men een gelijke winst behouden.544 Sinds 1488 werden daarom zes warderers aangesteld die instonden voor de controle op het prijsniveau van het dubbel bier. Men stapte af van het principe van een vaste prijs, de warderers moesten in de plaats elke drie maanden een nieuwe prijs bepalen naargelang de heersende graanprijzen. De stadsmagistraat bepaalde daarnaast dat de samenstelling van het dubbel bier niet langer vrij was.545 De introductie van sterkere bieren is meestal te zien in de context van graanduurtes, zo ging de invoering van de clauwaert in 1521 gepaard met de hongersnood van dat jaar (1521-22).546 Het klein bier en dubbel bier werden in 1522 verkocht voor 0,5 en 1 groot per stoop. In datzelfde jaar kegen de Gentse brouwers de toelating om een nieuw soort dubbel bier te produceren waarvan de prijs werd vastgesteld op 1,5 groot per stoop. Het dubbel bier van 1 groot per stoop kreeg de naam crabbelaer dat van 1,5 groot clauwaert.547 Brouwers en tappers: Om de fraude aan banden te leggen, werden brouwers en tappers verplicht om te kiezen tussen dubbel en enkel bier. Wanneer zij van biersoort wilden veranderen moesten ze dit een maand vooraf laten weten aan de warderers, de deken en de gezworenen. De deken van de brouwers moest een lijst (laten) opstellen waarop van iedere brouwer vermeld stond welk type bier hij produceerde, deze lijst werd overhandigd aan de schepenen. Wanneer zij vonden dat één van beide soorten te weinig werd gebrouwen, dan konden ze de brouwers verplichten om over te

543

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 64 – De commer, p. 85.

544

P. De Commer, “De Brouwindustrie te Gent, 1505-1622”. In: Handelingen MGOG, XXXV, (1981), p. 85.

545


546

P. De Commer, “De brouwindustrie te Gent”, p. 85.

547

P. De Commer, “De brouwindustrie te Gent, p. 85.

165

schakelen naar de andere soort.548 In de voorgeboden komt zeer vaak de bezorgdheid van de magistraat en het brouwersambacht tot uitdrukking omtrent de verwatering en de kwaliteit van het bier. Uit vrees voor kwaliteitsvermindering werden heel wat voorgeboden uitgevaardigd waarin het verboden werd om verschillende biersoorten met elkaar te mengen.549 import: Naast de import van sterkere bieren, doen ook meer en meer vreemde bieren hun intrede in het 16de eeuwse Gent. Op het einde van de 15de eeuw, zou dit bijna onmogelijk zijn geweest, aangezien het ingevoerde bier meer dan dubbel zo veel koste dan het klein Gents bier. Voor heel wat mensen lag de prijs dan ook te hoog. Bovendien was de koopkracht in de duurtejaren gedaald en hadden de oorlogsomstandigheden de invoer van vreemd bier praktisch onmogelijk gemaakt.550 Het belangrijkste bier van vreemde afkomst, was het kuitbier, het zogenaamde „keyte‟. Het was relatief goedkoop en was afkomstig uit Haarlem, Gouda en Delft. Naas keyte was er ook Hamburgs, Oosters, Jupen en Engels bier. Naar het einde van de 15de eeuw toe en vooral tijdens de 16de eeuw deden heel wat vreemde bieren hun intrede in de Gentse afzetmarkt.551 In de voorgeboden vinden we dan ook verschillende bepalingen terug omtrent deze vreemde bieren: In Gent werd vooral keyte uit Gouda ingevoerd in daarvoor speciaal bestemde tonnen. Als deze keyte tonnen leeg en uitgetapt waren, mocht men deze niet houden, verkopen of vervreemden, maar moest ze terug bezorgen aan degene die de tonnen hadden gebracht of aan de eigenaars ervan. Bovendien mochten ze niet gevuld of gemengd worden met andere bieren.552 Vanaf 1535 vinden we de bierinvoer uit Doornik, Antoing (Anthonigen), Menen en Komen terug in de voorgeboden. Vijf jaar later zien we dat de invoer van bier uit deze plaatsen uitdrukkelijk werd verboden. Aangezien er fraude gebeurde i.v.m. deze bieren, mochten de brauwers vander

548


549


550


551


552


166

gauwen en hun facteurs en gecommitterden, een bezoek (controle) brengen aan de huizen, schepen en kelders.553 Merktekens: Af en toe vinden we bepalingen terug in verband met de merktekens. Zo moesten de brouwers die dubbel bier van één groten brouwden, hun tonnen doen „teeckenen ende branden‟, zodanig dat de pachters dit teken of brandmerk zullen herkenen. Bovendien moesten zij eerst een brandmerk hebben alvorens ze hun bier mochten verkopen.554 De tappers en brouwers van „crabellaar‟ moesten een teken uitsteken met een leeuwtje erop. Degenge die „clauwaert‟ brouwden en tappen moesten als teken “eender grooter leeus clauwe” (grote leeuwenklauw) nemen, zodanig dat iedereen weet in welk huis men welke bieren brouwt of tapt.555 De tonnen van het kleine inbrouwen bier zal men merken “metten teeckene dat de brauwers thuerlieder huuse uute steken. Deze tekens moest men branden up de uuterste zijde van beede den bodemen, van elcke tonne”.556 Accijnzen:

553

SAG 93/26, register BB, folio 296 r. – 297 r. (25 mei 1542).

554

SAG 93/26, register BB, folio 103 r. – 104 r. (6 september 1527).

555


556

SAG 93/26, register BB, folio 244 folio (12 december 1538).

167

De grafiek kent een gelijkaardig vertoon als de grafiek omtrent de wijn. Zoals vermeld, werd er in 1540 een nieuwe assize ingevoerd op het bier. De voorgeboden doen vermoeden dat er vanaf 1540 een toenemende reglementering komt op de accijnzen. Er werden niet alleen meer voorgeboden uitgevaardigd waarin melding wordt gemaakt van de accijnzen, tevens zien we ook meer reglementeringen opduiken. Het doet dus vermoeden dat er een toenemende controle komt op de accijnsinning. Het komt erop neer dat zowel brouwers, tappers, taverniers als schiplieden uitdrukkelijk werden geboden om de accijnzen te betalen. Schippers en wagenaars moeten bvb. aan de pachters laten weten hoeveel bier ze binnen brengen, brouwers moesten laten weten hoeveel bier ze in hun kelders hadden liggen, enz. Ook mochten de controleurs van de accijnzen ten allen tijde de brouwerijen, kelders, schepen, enz. controleren.557 Heel wat regels die we bij de wijn terugvinden, komen hier op een gelijkaardige manier naar voor. Net als bij de wijn, was het eveneens verboden om bier te gaan drinken in de “vrije plaetsen”.558 Net als bij de wijn, was het eveneens verboden om bier te gaan drinken of te gaan halen in de “vrije plaetsen”.559

7. Vlees en vis In zijn studie naar de Gentse stadsfinanciën onderzocht Ryckbosch de opbrengsten van het ongeld in haar historische context. Hij kwam tot de bevinding dat, hoewel de opstandsperiode van 1487-92 gekenmerkt werd door sociaal-economische problemen, de vis- en vleesverkoop in de stad geen grote terugval kende. Toch onkent hij niet dat de visaanvoer van verscheidene soorten zeevis, waaronder haring, sprot, mosselen, zalm en andere, wel degelijk kwetsbaar was tijdens de troebele periode.560 Volgens Ryckbosch daalde de opbrengst van het ongeld (en dan waarschijnlijk ook de consumptie) vooral na de vrede van Cadzand.561 Voor de 16de eeuw vonden we geen secundaire literatuur. Toch wil ik hierbij aanstippen dat er in 1517 en 1518

557

SAG 93/26, register BB, folio 255 r. – v. (24 januari 1540).

558

SAG 93/26, register BB, folio 145 r. – 146 v. (1530-31).

559

SAG 93/26, register BB, folio 145 r. – 146 v. (1530-31).

560


561

W. Ryckobsch, “Tussen Gavere en Cadzand”,pp. 184-185.

168

benadrukt wordt dat de zeevis zeer „qualic ter stede waerts comt‟, met als gevolg dat de “scamele insetenen” praktisch over geen vis beschikken.562 Veruit de meeste voorgeboden behandelen de reglementering omtrent de verkoop in het vleeshuis, op de veemarkt en op de vismarkt. Op de verkoop van de diverse soorten vlees en vis rustte er van oudsher een ongeld. De stadsmagistraat ijverde ervoor dat deze waren verkocht zouden worden in het vleeshuis en op de vismarkt, niet enkel voor de belastingen, maar ook omwille van gezondheidsredenen. Snel bederfbare goederen probeerde men zoveel mogelijk op specifieke plaatsen te concentreren.563 Het vleeshuis De stad verpachtte jaarlijks de honderdzestien stalletjes (banken) in het groot vleeshuis aan de vleeshouwers en rijfde zo inkomsten binnen; aan de andere kant stond zij als eigenaar in voor het onderhoud ervan. Waarschijnlijk had iedere vleeshouwer recht op één stalletje en gezien het ene stalletje voor de verkoop op een gunstigere plaats gelegen was, vermoedt De Potter dat men hier ieder jaar om lootte.564 Na verloop van tijd waren deze stalletjes echter in de handen van de beenhouwersgeslachten terecht gekomen, wat er mede voor zorgde dat het ambacht van de Gentse beenhouwers de facto erfelijk werd, gezien het aantal stalletjes in het vleeshuis beperkt was en de vleesverkoop enkel op een legale manier via deze banken kon verlopen. We zien dus dat niet enkel de stad, maar ook het beenhouwersambacht het recht had verworven om de 116 stalletjes en de vier stalletjes voor het vleeshuis te belasten. De heffing vanwege het ambacht was wel eerder van symbolische aard, bovendien was de privé verhuring gekoppeld aan de wisselende opbrengsten van de vleeshandel, dit in tegenstelling tot de stedelijke rente.565 De veemarkt Regelmatig beklagen de schepenen zich er over, dat er mensen zijn die buiten de toegestane plaatsen, d.i. de veemark aan het St.-Janshuis ten Dullen en buiten de toegestane uren, namelijk

562


563

W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”; p. 183.

564

F. De Potter, Gent van den oudsten tijd tot heden, deel 2.2, p. 429.

565

M. Boone, Geld en macht, p. 188.

169

de vrijdag, beesten verkopen.566 Degene die ossen wilden verkopen moesten dit doen op de plaats achter het Sint Janshuis, “treckende alzo naer de keernemelic brughe daar de stakysten ghesleghen zullen zijn, zonder datmen de selve voortan sal moghen stellen voor senten janshuus”.567 Op “sente jacobs keermesse” werd hier een uitzondering op gemaakt, dan werden de dieren ‟s donderdags op de Vrijdagmarkt verkocht568 Het werd uitdrukkelijk verboden om dieren te verkopen in stallen, schuren, enz.569 Hiermee wilde men de illegale verkoop aan banden leggen, maar gezien deze bepalingen regelmatig werden herhaald kan men zich natuurlijk afvragen in hoeverre deze door iedereen werden nagevolgd.

Voorgeboden i.v.m. vlees

566


567

SAG 93/26, register BB, folio 105 recto (3 oktober 1527).

568


569


170

De meeste voorgeboden omtrent de verkoop van vlees gaan over de veemarkt, vooral over de verplichting om de goederen daar te verkopen. Zoals reeds vermeld werden er in 1540 nieuwe assizen geheven op het vlees, de taks die werd geheven op de verkoop van vlees in het vleeshuis bedroeg voortaan 4, 17%.570. Vanaf 1543 is er melding van de nieuwe imposten. Gezien de toegenomen reglementeringen omtrent de accijnzen en de imposten doen de ordonnanties vermoeden dat er ook op het vlees een grotere controle kwam op de accijnzen. Voorgeboden i.v.m. de verkoop van paarden

570


171

Een tiental voorgeboden behandelen de paardenverkoop op de paardenmarkt (deze zijn reeds opgenomen in de grafiek omtrent de verkoop van vlees). Vanaf 1541 vinden we voor het eerst melding terug over accijnzen. Net als bij de verkoop van vlees, moest men voor dat de markt begon laten weten aan de pachters van de accijnzen hoeveel paarden men binnenbracht. Na de markt, moest men het aantal verkochte paarden opgeven. Er wordt benadrdukt dat men geen fraude mocht plegen. Andere bepalingen waren o.a. dat men bij mengelingen van rassen, de waarde van het beste paard moest betalen, etc.571

De vismarkt Reeds in 1199 bestond er een vismarkt te Gent. Verschillende soorten zeevis, waaronder zalm, zeebaars, haring spiering en mosselen als zoetwarer- en gezouten vis werden ingevoerd. 572 De zeevis die de stad werd binnengebracht, “uutghesteken tonnevisch” en “ghesautenen visch”, moest nog dezelfde dag verkocht worden. Men mocht de vis nergens opslaan of ze de dag erna verkopen.573 Niet verwonderlijk dat men deze maatregel uitschreef, gezien men de versheid wilde bewaren. De standplaatsen op de vismarkt werden bij loting toegewezen onder toezicht van de schepenen. In tegenstelling tot het vleeshuis was hier geen sprake van het doorverhuren van tafels of een heffing op de tafels ten voordele van het ambacht.574 Het voorgebod van 9 april 1483 gaat uitgebreid in op de opstelling van de visbanken. De vrije viskopers, mosselverkopers, haringverkopers, degene die gezouten stokvis verkopen enz. krijgen elk hun plaats toegewezen. Er werd o.a. bepaald hoeveel voet er tussen de verschillende banken moet zijn, etc. Zo moesten de vrije viskopers bvb. met hun visbanken als volgt staan: “up deerste ende naeste panneel voor de nieuwen heusen, toebehoerende den cloestre van Sente Pieters, beghinnende van boven ande curte munte tooten duere vande lesten huuse metten achtersten pickelen an beede zijden vande voors. panneele over de greppe up vier voeten naer der zelver deerste reke, dander reke jeghen over de achtste pickels up theeste panneel vrij zondermeer […]”. Daarnaast is er nog sprake over de stalplaats van viskopers, “burdeneers”, 571


572

F. De Potter, Gent van den oudsten tijd tot heden, p. deel 2.2, p. 445.

573

SAG 93/26, register BB, folio 142r. – 143 r. (maart 1529). – OOK 21 JUNI 1524 (77 r.)

574


172

haringverkopers, verse vissers, mosselverkopers, enz.

575

Personen die verse vis verkochten,

mochten niet op de plaatsen staan waar men zeevis verkocht.576 Net als bij de verkoop van vlees, hield men zich niet altijd aan de regels i.v.m. de vismarkt en de staanplaatsen.577 Voorgeboden in verband met visverkoop

De meeste voorgeboden omtrent de verkoop van vis, gaan over de vismarkt, er wordt bepaald dat men nergens anders de vis mag verkopen (zie hierboven). Alvorens men de vis, het gevogelte of het wildbraad mocht verkopen op de markt, moest deze eerst “bijden vinderen gewaerdeer”t worden,

m.a.w.

ze

moesten

eerst

worden

gecontroleerd

of

ze

aan

bepaalde

kwaliteitsvoorschriften voldeden.578 Vanaf 1542 wordt naast de vinders ook de baljuw van de vismarkt vermeld.579 In 1540 werden de indirecte belastingen op de vis niet verhoogd. We vinden dan ook betrekkelijk weinig voorgeboden terug die iets vermelden over de accijnzen. Ook werden geen imposten geheven op de vis, dit in tegenstelling tot de verkoop van vlees. Dit vertaalt zich eveneens in de grafiek die een heel ander verloop kent in vergelijking met goederen zoals bvb. vlees, waarop wel de verhoogde en nieuwe accijnzen werden geheven.

575


576


577

SAG 93/26, register BB, folio 39 r. (14 maart 1512).

578

SAG 93/26, register BB, folio 142r. – 143 r. (maart 1529).

579


173

Naast de verkoop van vis gaan ook heel wat voorgeboden over het vissen in het Gentse water. Men mocht enkel tijdens bepaalde periodes van het jaar vissen en dit met instrumenten, visnetten e.d., die aan bepaalde voorschriften voldeden. Er wordt ook vermeld tot waar men ergens mocht vissen. In deze voorgeboden wordt telkens een hele lijst met bepalingen opgesteld, het zou ons te ver leiden om hier overal op in te gaan.580 Daarnaast is nog één voorgebod terug te vinden in 1486 waarin hertog Filips de Schone een octrooi (her)bevestigd dat door wijlen hertog Filips de Goede (?) werd verleend aan de nering van de verse viskopers.581 Voorgeboden omtrent het vissen in het Gentse water

8. Pondgeld aan de poorten Het pondgeld aan de poorten was een belasting die, zoals haar naam doet vermoeden, geheven werd op bijna alle goederen, die via de poorten en waterlopen de stad werden ingevoerd, en soms ook uitgevoerd. Men denkt hierbij aan goud en zilver, wol, vlees, olie, zeep, timmerhout, boter, eieren, garen en twijnen, enz. Het waren met andere woorden vooral waren die bestemd waren voor de kleinhandel en het privégebruik. Daarnaast werden ook de grondstoffen voor de op export gerichte draperie, zoals wol, kleurstoffen, enz. hieraan onderworpen.582

580


581

SAG 93/26, register BB, folio 6 r. (27 januari 1486).

582

M. Boone, Geld en macht, pp. 140-141. – W. Ryckbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, pp. 181-183.

174

Voorgeboden i.v.m. pondgeld

De meeste voorgeboden i.v.m. het pondgeld gaan over fraulde, heel wat lieden probeerden deze belasting namelijk te ontwijken. Er wordt vermeld dat men de pachters „verzwycht ende ontsteect huerlieder rechte vanden pontghelde van diverssche goede, datmen inbringht ende uutvoert te waghene, te scepe, te peerde ofte te halse thuerlieder groote scade ende achterdeele‟. Alvorens men zijn schepen of wagens mocht laden of ontladen, moest men dit laten weten aan de „pontghelders‟ van wie men een „teecken‟ zou ontvangen. Was het al diep in de avond, dan moest men aan de portiers laten weten welke goederen men binnenbracht samen met de hoeveelheid en de naam van de persoon aan wie de goederen toebehoren, de „pontghelders‟ hadden toen namelijk geen dienst meer.583 Hoewel we voor het pondgeld eveneens een stijging vinden rond 1540, is er nergens sprake van een verhoging van de belasting. Dambruyne vermeldt dit ook niet in zijn werk „Corporatieve middengroepen‟. Ook in de periode 1527-1531 vinden we een piek terug. Door het veelvuldig herhalen van de bepalingen, wilde men waarschijnlijk de fraude meer en meer aanpakken. Hoewel de herhalingen eveneens ook duiden op het feit dat de reglementering niet haar gewenste effect had.

583


175

9. Zout Voorgeboden in verband met zout

Het is moeilijk om in bovenstaande grafiek enige evolutie te bemerken. In 1492 vinden we een eerste voorgebod terug omtrent de accijnzen. We moeten dit zien in de context van de nieuwe afzonderlijk zoutbelasting die werd ingesteld na de vrede van Cadzand. Er wordt enkel ingegaan op algemene bepaling, namelijk dat de zouthandelaars (schiplieden, mensen die per wagen of per halse zout binnenbrengen) hun zout enkel maar mochten ontladen als de pachters van de accijnzen hier weet van hebben.584 Hierna werd dit nog vijfmaal herhaald, 60% van de voorgeboden i.v.m. zout gaan dus over de belastingen. In 1540 werd hieromtrent eveneens een voorgebod uitgevaardigd, het is zelfs nog kariger dan de andere. Er wordt gewoon geboden dat men de accijns moet betalen. De andere voorgeboden gaan voornamelijk over de verkoop van zout, over de schiplieden die het zout aanvoeren, het feit dat men geen zout mag mengen enz.

10. De textielsector 10.1.De draperie: Tijdens de middeleeuwen was de lakennijverheid ongetwijfeld de belangrijkste sector in de Gentse economie, gezien ze een enorme werkgelegenheid creëerde voor duizenden burgers. 584


176

Volgens de klassieke en wat negatieve voorstelling zou de teloorgang van de lakenindustrie te wijten zijn aan de protectionistische maatregelen die werden genomen door de Vlaamse steden onder impuls van de machtige textielambachten. De corporaties werd inflexibiliteit, een tekort aan dynamisme, enz. verweten. Deze beschermende maatregelen zijn wel degelijk terug te vinden in bepaalde privileges die door de graaf van Vlaanderen in het begin van de 14de eeuw werden verleend aan de Arteveldestad. Een eerste privilege dat in het begin van die eeuw werd toegekend, met name in 1302, stipuleerde dat men enkel lakens van eigen makelij in de stad mocht verkopen. Twaalf jaar later kwam hier nog een bepaling bij, hierin werd bepaald dat het verboden was om in een straal van vijf mijl (25 à 30 km) rond Gent lakens te produceren.585 Dambruyne aanziet bovenstaande niet echt als tekenen van structurele zwakte. Het was namelijk zo dat toen bovenstaande privileges werden toegekend, de Gentse draperie floreerde. Volgens hem moeten we ze eerder zien als een soort juridische verzekering die het voortbestaan van de bloeiende textielnijverheid moest garanderen.586 Tijdens de eerste helft van de 14de eeuw lieten Vlaamse textielcentra zich hoofdzakelijk in met de productie van luxelakens op basis van dure Engelse kwaliteitswol (fijne „dickedinnen‟ en „hellemen‟), hier kwam verandering in tijdens de jaren dertig van de 15de eeuw toen de nieuwe draperie haar intrede deed. Het grote verschil met de oude draperie bestond erin dat de lakens wat eenvoudiger en lichter werden geweven en heel wat goedkoper waren. Deze goedkope Gentse lakens, de zogenoemde „halvekins‟ of „smaelkins‟, kenden een relatief groot verschil wat de weefdichtheid betrof. Ook de grondstof beperkte zich niet tot één wolsoort, zowel wol van middelmatige als van mindere kwaliteit werd gebruikt.

587

Vanaf de tweede helft van de 15de

eeuw was het productieaandeel van de nieuwe draperie heel wat groter dan deze van de oude draperie. Volgens Dambruyne bewijst dit voldoende dat het corporatieve systeem wel degelijk flexibel genoeg was om zich aan nieuwe trends in de textielsector aan te passen.588 Ondertussen groeide de vraag naar lichtere wollen weefsels. Dit zorgde ervoor dat heel wat Noord-Franse en Vlaamse draperiecentra tussen 1480 en 1540 zich meer en meer op de

585


586

J. Dambruyne, Mensen en centen,p p. 232 – 233.

587

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 188-189; pp. 206-207, p. 233.

588

J. Dambruyne, Mensen en centen, p. 209, p. 333.

177

productie van de lichte draperie gingen focussen, andere steden legden zich in een toenemende mate toe op de tapijtnijverheid. Te Gent was dit alles niet terug te vinden, men voerde integendeel een oerconservatieve en protectionistische draperiepolitiek.589 Uit een voorgebod uit 1529 wordt er vermeld dat het wolweversambacht „van daghe te daghe lanc zo meer ruyneert‟ en men hoopt om de „broot winninghe vande selven ambochte eenichssints te verbeterne alzo verre alst moghelic werdt‟.590 Hun oplossing bestond uit het bevestigen van de privileges uit 1302 en 1314. In onze bronnen vinden we vier maal een dergelijke bepaling terug. Het bewijst dat de Gentenaars angstvallig bleven vasthouden aan hun privileges. De conservatieve lijn die men volgde moet vooral gezocht worden binnen de politiek-sociale structuren van de stad. In de periode 1360-1540 werd deze namelijk gekenmerkt door het drieledenstelsel, waarbinnen het wolweversambacht heel wat macht bezat. Via protectionistische maatregelen wilde men vooral de politiek-sociale orde instandhouden. Vermoedelijk vreesde men dat een reorganisatie van de draperie een reorganisatie van de politieke structuur met zich zou meebrengen. We hebben er reeds op gewezen dat het drieledenstelsel in 1540 werd afgeschaft met de uitvaardiging van de Concessio Carolina. Hierdoor verloor de weverij haar politieke macht en deed de lichte draperie haar intrede in de Arteveldestad. Bovendien werd ook het invoerverbod opgeheven, wat in slechte aarde viel bij de wolwevers. Het duurde dan ook niet lang vooraleer zij hiervoor een compensatie eisten. Om hierin tegemoed te komen en de lakenwevers aan voldoende werk te helpen werd er in 1541 vanwege de stedelijke overheid beslist dat de Gentse lakensnijders en de vreemde lakenhandelaars jaarlijks verplicht waren om vier hele of acht halve lakens bij de Gentse wolwevers te bestellen. De lakensnijders waren hier niet mee akkoord en verdedigden zich met de stelling dat “diversche redenen te zijne jeghens de welvaert ende proffyt niet alleene van hemlieden nemaer in effecte van de ghemeenen insetenen deser stede”.591 Uiteindelijk trokken zij aan het langste eind en werden enkele maatregelen uitgevaardigd in hun voordeel.592 Het conflict tussen de lakenhandelaars en de wolwevers zou blijven aanslepen tot 1555, waarbij verschillende ordonnanties werden herzien en gewijzigd. Uiteindelijk moesten de wolwevers het meeste water in hun wijn doen. Volgens Dambruyne

589

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp. 233- 234.

590


591

SAG 93/26, register BB, folio 330 r. – 331 v. (7 maart 1544).

592


178

illustreert dit mooi het feit dat de wolwevers niet langer in staat waren om voldoende politieke druk op het stadsbestuur uit te oefenen.593 -de lakenhal: In de lakenhal waren de halleheren van “der strijpter hallen” en de “alheeren van der halle bende” actief. Deze eerste waren bevoegd inzake transacties van kwaliteitslaken, met name gestreepte lakens en de zogenaamde “dickedinnen”. De “alheeren van der halle bende” hielden toezicht op de wol en op de lakens van mindere kwaliteit. Naast de halleheren werkten er ook ook toezichters die over de kwaliteit van de geproduceerde lakens moesten waken.594 In de voorgeboden vinden we driemaal verwijzingen terug naar deze lakenhal. Er wordt sterk benadrukt dat men de “maerctlakenen ofte snijdelakenen” enkel maar mocht kopen, verkopen en leveren in de lakenhal.595 In een voorgebod uit 1544 vinden we de bepaling terug dat iedereen die Gentse lakens kocht in de lakenhal zijn naam moest opgeven aan de gezworene, samen met de hoeveelheid lakens. Hierbij moest zowel de naam van de koper als van de verkoper worden genoteerd, samen met de kleur van de lakens. Drapiers mochten hun lakens niet verkopen in hun huis of elders, “tenzij dat hij de voorseide lakenen alvooren ghebrocht heeft ten minsten eens ter huere ghecostumeert inde lakenhalle deser stede ter vente, up een vanden halledaghen, daertoe, van audts gheordonneert te wetene tsmaendaechs ende tzwoonsdaechs”.596 We moeten dit niet enkel zien in de context van de kwalitetiscontrole, maar moeten dit ook in verband brengen met de belastingen. Het concentreren van de handel in lakens op één plaats vergemakkelijkte natuurlijk de inning van de belastingen die op deze waren rustten. 10.2. De tapijtnijverheid: Vanaf de eerste helft van de 14de eeuw was de tapijtweverij al in Gent terug te vinden. Het tapijtweversambacht was op een drietal terreinen actief. De eerste groep bestond uit sargewerkers, zij fabriceerden goedkope weefsels bestemd voor bedspreien, bank-, of comptoir593


594

M. Boone, Gent en de Bourgondische hertogen ca. 1384-ca. 1453. Een sociaal-politieke studie van een staatsvormingsproces, Brussel, Koninklijke academie voor wetenschappen: letteren en schone kunsten van België, 1990, pp. 138-139. 595


596


179

en tafelkleden. De dobbelwerkers legden zich voornamelijk toe op kussens, terwijl de legwerkers gespecialiseerd waren in het weven

van allerlei wandtapijten en kleine vloertapijten. In

tegenstelling tot de sargewerkers, vervaardigden deze laatste het duurdere en artistiekere tapijtwerk. Dit vond dan ook een afzetmarkt in het buitenland. Tijdens de 16de eeuw ging het het ambacht wat minder voor de wind.597 Voor onze periode vonden we maar 1 voorgebod terug dat betrekking heeft op de tapijtnijverheid. Het gaat over het feit dat er diverse ingezetenen zijn die “tappytserien” laten maken op het platte land, “die te gheender waerdere en comt de zelve vercoopende tallen maercten voor ghendsche tappytserie al in cleenincheden deser stede ende verminderchede vanden neeringhe vanden tappytwerkers binnen der zelver”. Daarom wordt er geboden dat niemand enige “tappytserie” mag doen maken of kopen op het platte land, behalve als men die eerst doet “warderen” bij de deken en de gezworenen van de nering voor men ze op de markt brengt. Hierna volgen nog enkele bepalingen, zoals het feit dat de deken of de warderers het huis mogen inspecteren “daer men gaerne bereet ende tappytserie afmaect” om te zien of men geen “onduechdelycke stoffen” in huis heeft. Uiteindelijk komt het er in alle bepalingen om neer dat men de stoffen eerst moest doen waarderen alvorens men deze mocht gebruiken of verkopen.598 10.3. De Gentse lijnwaadmarkt en linnenhandel Het zwaartepunt van de Zuid-Nederlandse vlasindustrie valt te situeren op het platteland, heel wat boeren teelden naast vlas ook garen, linnen of tijken. Via deze huisnijverheid rijfden heel wat landbouwers een extra inkomen binnen. Sinds de tweede helft van de 14de was deze rurale vlasnijverheid uitgegroeid tot een heuse exportindustrie, maar het was vooral tijdens de 16de eeuw dat de linnennijverheid een nooit geziene groei kende. De reden hiervoor lag voornamelijk bij de stijgende vraag vanuit Spanje en haar overzeese kolonies.599 De demografische groei tijdens de zestiende eeuw en een veranderd modebeeld hebben ertoe bijgedragen dat ook de binnenlandse markt een groei kende.600 Bovendien zorgden de handelscontacten met Antwerpen - het internationaal distributiecentrum van de Zuid-Nederlandse linnennijverheid - ervoor dat

597


598

SAG 93/26, register BB, folio 24 r. (17 december 1501).

599

J. Dambruyne, Mensen en centen, p. 241. – p. 242.

600


180

Gent zich meer en meer opwierp als verbindingsmarkt tussen het Vlaamse productiegebied en de Scheldestad.601 In Gent werd alleen ruw, of ongebleekt lijnwaad verkocht op de Vrijdagmarkt. De lijnwaadverkopers waren zowel wevers als kutsters, de kopers daarentegen waren voornamelijk groothandelaars. De verkoop van de grote en kleine lijnwaadsoorten gebeurde op de Vrijdagmarkt. Volgens een voorgebod uit 1542 werden de brede linnen lakens van vijf vierendelen en een half of meer, verkocht “inde lynwaet rync”; de smalle lakens naast “den zelven lynwaet rync over de greppe ter maert”.602 Voordat het lijnwaad op de markt mocht worden verkocht, moest het eerst door een zegelaar worden gezegeld. Zijn taak bestond uit het controleren van de breedte van het lijnwaad; op de lengte en de kwaliteit oefende hij geen toezicht uit. Er waren twee beëdigde zegelaars in dienst, één voor de smalle en één voor de brede linnen lakens. Na aankoop op de markt werd eerst de lengte van de linnen weefsels gemeten. Het recht om het lijnwaad te meten, hoorde van oudsher toe aan het Godshuis Sint-Jan ten Dullen.603 Tijdens de 16de eeuw werd het meetrecht om de drie jaar verpacht aan de meestbiedende. Ondanks het feit dat de lijnwaadmeters door de pachter(s) werden aangeworven, werden zij officieel aangesteld door de schepenen van de keure. Het meten van de linnen weefsels gebeurde aan een lijnwaadraam. In het Godshuis van Sint Jan ten Dullen ging een officieel exemplaar van een lijnwaadel, dit had als doel om de lengte van het Gentse linnen steeds te kunnen controleren.604 In twee voorgeboden vinden we iets terug over bovenstaand procédé: Op 16 december 1541 werd er geboden dat het laken aan volgende criteria moest voldoen: alle “lynen laekenen” die op de markt werden gebracht, moesten de breedte hebben van “vijf vierendeelen en alf, ghemeten metter langher lynwaet elle”. Dezelfde lakens moesten in de “fynhede of grofhede eenvauwich zijn”. Om fraude te vermijdden, mocht men geen lakens verkopen alvorens dit door de gezworen meter was gemeten. Wanneer deze meter een gebrek of fraude constateerde hetzij “inde lynghde, stoffe, fynhede ofte grofhede”, dan moest hij dit overbrengen aan de schepenen zodanig dat de delinquent bestraft kon worden. De lakens 601


602


603

J.Dambruyne, Mensen en centen, pp. 245-246.

604


181

afkomstig van “leffene ende van aeth”, werden hier niet aan onderworpen, maar zullen worden gemerkt op hun breedte met een zegel van de stad.605 Enkele maanden later constateert men dat het voorgebod van 16 december 1541 verruimd moet worden. Via ervaring (“experientien”) heeft men blijkbaar ondervonden “datmen binnen dezer stede slyt diversche sorten van lynen lakenen, ende van diversche breeden, niet alleenlic de hollandtsche van vyf vierendeelen ende een alf, ofte de ghone van aeth, ofte van leffene, maer ooc andere”. Daarom werd er geboden datmen van nu voortan zal moghen bringhen ende, vercoopen binnen dezer stede allerande sorten van lynen So wel smalle als breede. Behoudens dat de lakenen excederende, commen in breeden totten vyf vierendeelen, ende een alf niet tusschen beeden […] Wel verstaende nochtans dat de zelve lynen lakenen passerende de vyf vierendeelen ende half zullen voorts moghen in vierder breede ghewrocht zijn, zulc alst den weerman of coopman goetdyncken zal alleghemeten metter corter elle,[…].”606 In het voorgebod van 20 februari 1542 heeft men het over een geschil dat ontstaan is tussen de vrouwen die wit lijnwaad verkopen en degene die zwart lijnwaad verkopen. Het gaat blijkbaar over de kramen op de Vrijdagmarkt en op de vrije markten. Nadat men de kwestie onderzocht heeft, wordt er geboden waar iedereen voortaan zal moeten staan met zijn kraam. Dit kraam zal ieder per lot worden toegewezen.607 10.4. De linnen- en tijknijverheid Naast de productie van lijnwaad en tijken, heeft de Arteveldestad zich ook ontwikkeld tot een afwerkingscentrum voor linnen. In de 16e eeuw werd deze niche zeer belangrijk en overstak zelfs de traditoionele lakenproductie.608 Niet enkel de linnen- en tijkwevers hadden hun broodwinning te danken aan de linnen- en tijknijverheid, maar ook heel wat anderen die zich toespitsten op de voorbereidingsnijverheden, zoals het hekelen en het spinnen. Dit werk werd zeer vaak gedaan door vrouwen, weduwen, meisjes en jongens. Het gehekeld vlas werd zowel door stedelijke als rurale spinsters op de

605

SAG 93/26, register BB, folio 289 v. – 290 r. (16 december 1541).

606


607


608

J. Dambruyne, Mensen en centen,267; p. 269.

182

vlasmarkt gekocht waarna zij het tot garen sponnen en verkochten op de garenmarkt. Niet enkel de spinsters, maar ook de kutsers, die het garen eerst op het platteland hadden gekocht, zorgden ervoor dat de Gentse garenmarkt werd gestoffeerd. Volgens Dambruyne vond de garenmarkt oorspronkelijk plaats op de Vrijdagmarkt. In 1566 werd dit veranderd op aanvraag van de twijndersgilde en de bewoners van de Vrijdagmarkt. Als reden verwees men naar de moeilijke doorgang. Hierop werd de garenmarkt verplaatst naar een plek achter de Vrijdagmarkt, het huidige Edward Anseelplein. In de jaren negentig van de zestiende eeuw zou deze opnieuw naar de Vrijdagmarkt verhuizen.609 Hoewel de verhuis volgens Dambruyne pas in 1566 gebeurde, vinden we al in 1542 en 1543 twee voorgeboden terug omtrent deze kwestie. In de ordonnantie van 1542 staat vermeldt dat “om zekere maerctelicke redenen tot commoditeyt vanden insetenen dezer stede … datmen de negociatie ende coopmanscepe vanden vlasse ende gaerne van nu voortan houden zal up tplaetseken achter de vrindachmaert”.610 In 1543 is hier blijkbaar opnieuw verandering in gekomen : “omme de commeditheit ende huerbuer vanden insetenen deser stede …datmen van nu voorts an houden sal de gaernemaert voor den grooten wulf ende vrindachmaert ende also naer den ketelaers, Ende de vlasmaert daerbij voor de selve kethelaers daermen tot elcker plaetse teeckenen stellen sal up in vrindaghe eerstcommende ten hende dat niemant daer buuten noch in eeneghe straetkins en stae noch vercoopen of coopen”.611 10.5. De twijnnijverheid De twijnindustrie, een deeltak van de vlasnijverheid, kwam pas tijdens de 16de eeuw volledig tot bloei. Het is niet verwonderlijk dat de opkomst van de twijnderij en de doorbraak van de lichte draperie samengingen. Voor de lichte draperie had men – in tegenstelling tot de oude zware draperie – veel meer nood aan een stevige draad. De grondstof voor twijn was het enkelvoudig garen en werd dus op de garenmarkt aangekocht.612 Wegens het grote succes van de Gentse twijnderij, slaagde zij erin om mee te spelen in de internationale handel, Gents twijn werd o.a. naar Spanje, Italie, Engeland en Duitsland geexporteerd. Daarnaast waren de Gentse twijnders eveneens terug te vinden op de

609


610


611


612


183

internationale Brabantse jaarmarkten van Antwerpen en Bergen op Zoom. Toch was het Gents twijn eerder van inferieure kwaliteit. In de Arteveldestad waren ze zich hier bewust van, de Gentse twijnders vroegen dan ook aan de stadsmagistraat om stedelijke keurders aan te stellen. Hoewel hun vraag werd ingewilligd, konden deze keurders niet verhinderen dat bepaalde twijnders minderwaardig werk afleverden. De twijndersgilde besloot dan maar zelf om de controle en de kwaliteit op te drijven, zo voerden ze in 1520 op eigen houtje een verplichte leertijd door. Dit werd in 1531 bekrachtigd door de keizer, samen met enkele andere bepalingen. Vandanaf waakte de gilde zeer streng over het Gentse getwijnde garen.613 Zo werd er in het voorgebod van 12 december 1532 bepaald dat „niement wie hij zij binnen deser stede hem en vervoordre eenich twijnen gaerne van nu voort an te makene oft doen makene van wercke noch kempe dan van vlassen gaerne ghewrocht ende ghetwynt bijden vryen twynders der zelver stede, noch tzelve kempen ende wercken gaerne van buuten in en brynghe, ten waer voor huerlieder selfer slete ende niet om voort te vercoepene oft zelve te vermanghelen alhier noch in andren steden over andre goed.‟614 Het was namelijk zo dat „kemp- of werkgaren‟ van minderwaardige kwaliteit was. Bovendien was het relatief goedkoop.615

Belastingen: In de voorgeboden wordt praktisch niets gezegd over accijnzen, behalve over de imposten. Zoals vermeld golden de nieuwe imposten die in 1543 werden ingevoerd, ook op de textielwaren. In tegenstelling tot wijn, bier en graan wordt er eigenlijk niet zo veel gezegd in verband met deze belasting, behalve dan dat de personen die zich inlieten met de verkoop van allerhande soorten lakens gemaakt uit fluweel, damast, satijn, linnen, enz. hun naam moesten overbrengen aan de ontvangers.616 Er werd ook maar één voorgebod hieromtrent uitgevaardigd.Hoewel onderstaande grafiek en tabel een stijging weergeeft tijdens de jaren veertig van de zestiende eeuw, heeft dit dus niets met de belastingen te maken, behalve dan het ene voorgebod omtrent de imposten. De toename getuigt gewoon van een stijging in het aantal voorgeboden omtrent de verkoop.

613

J. Dambruyne, Mensen en centen,pp. 273- 275.

614

SAG 93/26, register BB, folio 177 v. – 178 v. (12 december 1532).

615


616

SAG 93/26, register BB, folio 324 r. – 325 r. (10 november 1543).

184

Voorgeboden in verband met de textielsector

185

Voorgeboden in verband met de textielsector OudTapijtkleerkopers draperie Lijnwaad Vlas-garen nijverheid 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515

Twijnen Totaal

1

1

1

1 1

1

1

1

1

1

2

186

Oudleerkopers

Tapijtdraperie Lijnwaad Vlas-garen nijverheid

1516 1517 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527 1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545

Twijnen Totaal

1

1

1

1

1

1 1 1 1 1

1 1 1 1 1

2 1

2 1

1

1 1 1 5 2 2

1 1 3 1 2 1

1

16

1

1 1

1

9

1

1

29

187

11. Brandstoffen Er is voor deze indeling gekozen omdat onderstaande goederen allemaal onder dezelfde indirecte belasting ressorteerden. Deze had betrekking op de invoer van turf en brandhout en op enkele bouwmaterialen zoals schalie, tegels, koreel- en kalkstenen.617 Alle voorgeboden omtrent “berrynghe” (turf, brandhout, schalie, tegels, koreel- en kalkstenen) gaan over het ongeld dat hierop werd geheven. De schippers mochten bovenstaande goederen niet lossen aan het „sluusekene‟ alvorens de pachters of hun boden hier weet van hadden. Ook mochten ze de goederen niet door de stad voeren of via de Lieve, de Leie en de Schelde de stad uit voeren “zonder teecken thebbene vanden selven pachters”.618 In een voorgebod uit 1544 werden hier meer regels over uitgevaardigd. Deze doen vermoeden dat er een toenemende controle kwam op het ongeld, bovendien is hier ook voor het eerst sprake van de “clachten ende doleantien die de pachters vander berrijnghe binnen deser stede van ghendt ghedaen ende te kennen ghegheven hebben.” Daarom wordt er geboden dat de schippers, alvorens zij de goederen ontladen, op eed moeten verklaren hoeveel goederen ze bij zich hebben. De pachters zullen voortaan ook de schepen en karren mogen controleren, enz.619 De voorgeboden omtrent het brandhout vermelden geen enkele keer de belastingen. Deze voorgeboden gaan voornamelijk over de plaats waar men dit goed mocht verkopen, namelijk aan bepaalde bruggen. Aan sommige bruggen, kaaien en rivieren mocht men geen brandhout meer opstellen om het er te verkopen, gezien men “daer mede de zelve caeyen te ruyne brynghende ende bedeerven”.620 Ook de voorgeboden omtrent de tegels, koreel- en kalkstenen gaan voornamelijk over de verkoop, idem wat de kolen en de turf betreft. In 1542 werd een zeer lange ordonnantie uitgevaardigd met betrekking tot de grootte van de korelen, het bewerken van korelen, enz.621

617


618


619


620


621


188

Voorgeboden i.v.m. brandstoffen Tegels, koreelBerrynghe brandhout kalkstenen 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515 1516 1517

1

turf

totaal

1

1

1

1

1

1 1

kolen

1 1

189

Tegels, koreelBerrynghe brandhout kalkstenen 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527 1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545 totaal

kolen

turf

totaal

1

1

1

1 1

1

1

1 3

1

2 1

1 1 1

1

1

1

2

1 6

1 4

4

1

2

17

190

12. Renten Bij rentetransacties waren doorgaans twee partijen aanwezig, dit konden zowel personen als instellingen zijn. Aan de ene zijde was er de renteverkoper – de initiatiefnemer – die geld nodig had, aan de andere zijde was er de rentekoper voor wie de transactie een middel was om zijn spaarreserves op een interessante (en meestal veilige) manier te beleggen. 622 Het principe van de erfrenten was als volgt: de renteverkoper had geld nodig en verkocht een rente, gevestigd op een welomschreven onroerend goed, aan de rentekoper. De rentekoper leende aan de renteverkoper een bepaald kapitaal; deze lening moest de renteverkoper periodiek en via een vastgelegd bedrag (d.i. de rente) op zijn beurt afbetalen aan de rentekoper. Lijfrenten waren hier een variant op: de renteverkoper ontleende een bepaald kapitaal en moest op zijn beurt een vaste rente betalen, dit keer niet op een onroerend goed, maar op een persoon. Wanneer deze persoon stierf was de transactie verlopen.623 De voordelen voor de renteverkoper bij dergelijke transacties waren o.a. dat hij op een gemakkelijke manier en tegen een lage intrest geld kon ontlenen (dit in tegenstelling tot leningen op korte termijn). Met dit geld kon hij allerhande verrichtingen financieren zonder dat hij hiervoor een beroep moest doen op zijn spaarreserves. Bovendien mocht hij zelf bepalen wanneer hij de rente afloste, zolang hij ze maar ieder jaar betaalde. Rentetransacties waren niet enkel voordelig voor de renteverkoper, maar ook voor de rentekoper. De belangrijkste hieronder was het feit dat de rente hem een vast en regelmatig inkomen verzekerde. Daarenboven kon hij deze rente doorverkopen als hij zelf krap bij kas zat. Een bijkomend nadeel was natuurlijk dat het af en toe voorkwam dat de renteverkoper niet langer in staat was zijn jaarlijkse rente te betalen. In dergelijke omstandigheden kon de rentekoper, d.i. de schuldeiser, overgaan tot de openbare verkoop van de roerende en eventueel onroerende goederen van de schuldenaar. Periodes die gekenmerkt werden door een stijgende levensduurte, aanhoudende inflatie en muntdevaluaties brachten een extra nadeel met zich mee. In dergelijke situaties verminderde de reële geldwaarde van de renten sterk.624

622


623

J. Dambruyne, Corporatieve middengroepen, pp. 104-105.

624

J. Dambruyne, Mensen en centen, pp.126- 128.

191

Niet enkele private instellingen of personen participeerden op de rentemarkt, ook overheden (o.a. steden en vorsten) gingen vaak over tot de verkoop van renten als ze vlug geld nodig hadden. 625 Zo verkocht Gent tussen de periode 1485 en 1490 heel wat renten, voornamelijk om de oorlogsinspanningen van de stad te bekostigen.626 Ook onder de fiscale druk van de centrale staat, zagen de steden zich gedwongen om renten te verkopen. 627 Na de vrede van Cadzand en de opstand in 1540 schreef de stad heel wat erfen lijfrenten uit om de loodzware boetes te kunnen betalen die werden opgelegd vanwege de vorst.628 Aantal voorgeboden in verband met renten

In de grafiek zien we dat de meeste voorgeboden betreffende de renten werden uitgevaardigd tijdens de opstanden. De voorgeboden uit 1483 en 1491 gaan niet over stadsrenten, dus zullen we deze niet verder bespreken. In 1521 moest de stad haar deel betalen „in de somme van hondert vijftich dusent croenen der K.M. bij slote van colatien ghecousenteert theffene up tgheel landt van Vlaenderen”. Om deze reden werd overgegaan tot de verkoop van erfen lijfrenten.629

625

M. Boone, “Geldhandel en pandbedrijf in Gent tijdens de Bourgondische periode: politieke, fiscale en sociale

aspecten” In: Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 1988 (LXVI), pp. 768 626

W. Rycbosch, “Tussen Gavere en Cadzand”, p. 255.

627

M. Boone, “Geldhandel en pandbedrijf”, pp. 768

628


629


192

Om de zwaare boete die de keizer had opgelegd te kunnen betalen – nadat de vorst een groot deel van de boete had kwijtgescholden bedroeg deze nog steeds 78.000 carolusgulden – verkocht de stad heel wat erfen lijfrenten. Het grootste deel van haar inkomsten haalde ze zelfs uit deze verkoop. Daarnaast verplichtte de stadsmagistraat heel wat Gentse burgers om renten te kopen. Deze dwangmaatregel kwam eveneens van bovenaf. Karel V had namelijk op 19 juni 1540 opdracht gegeven aan de Gentse schepenen om de clerus en de burgers ertoe te dwingen om erfen lijfrenten op de stad te kopen.630 De voorgeboden van 1541, 1542 en 1543 hebben dan ook betrekking op deze renten. In 1541 zal men „beginnen uute te ghevene ende distribuerene de rente briefven, eerflic, ende ten lijfve up dese stede ghecocht‟.631 Het jaar erop wordt vermeld dat de stad in het voornamelijk lijfrenten zal verkopen. Iedereen die dit wenste kon een dergelijke rente kopen “ten minsten tot tien scellinghen grooten, ende daer boven, dies en zal tzelve niet moghen gheschien by ghetransporteerde leenynghen‟.632

630


631

SAG 93/26, register BB, folio 281 r. (2 mei 1541).

632

SAG 93/26, register BB, folio 310 v. – 311 r. (10 november 1542).

193

13. Besluit In de voorgeboden wordt vaak, maar niet altijd verwezen naar verhogingen of introducties van nieuwe indirecte belastingen die we in het kader moeten zien van het staatsvormingsproces. In de bronnen is na de vrede van Gavere sprake van een nieuwe assize op het graan en een nieuwe heffing op het zout, maar het is vooral na de Gentse opstand dat we bij bepaalde goederen een stijging in het aantal voorgeboden terugvinden. Dit is vooral merkbaar bij het bier, de wijn het graan en het vlees, gezien de verzwaarde belastingen op deze goederen. Waren, zoals bvb. de vis waar in de voorgeboden met geen woord wordt gerept over verzwaarde taksen, kennen een heel ander verloop. Daarnaast geven de voorgeboden de indruk dat er een toenemende controle kwam op de indirecte belastingen, de bepalingen omtrent de accijnsinning werden namelijk gediversifieerder. We zien dit niet enkel terug bij het bier, het vlees, het graan en de wijn, maar tevens bij het ongeld op de brandstoffen. Al moet wel opgemerkt worden dat men als reden voor de toegenomen controle hier de problemen met de inning naar voor schoof. Niet enkel de indirecte belastingen getuigen van een toenemende greep van de vorst op de financiën en op de steden. Ook bij de renten vinden we dit terug. Samen met de verzwaarde indirecte belastingen werden zij aangewend om de boetes te betalen die werden opgelegd door de vorsten. Het staatsvormingsproces en de centralisatie zijn daarnaast terug te vinden in de penningheffingen en de imposten die werden geheven op wijn, bier, slachtvee en textiel. Het belangrijkste onderhandelingswapen van de steden, namelijk de „beden‟ werd vervangen door deze belastingen.

194

DEEL IV: ALGEMEEN BESLUIT

In de voorgeboden vinden we twee tendenzen terug, aan de ene zijde een toenemende reglementering vanwege de stedelijke overheid om het gedrag van haar inwoners wat bij te sturen. Aan de andere kant valt ook de relatie tussen stad en staat op. In het „sociaal‟ hoodstuk zagen we voornamelijk een stijgende evolutie in het aantal voorgeboden die ongewenst gedrag wat aan banden moesten leggen. De ordonnanties laten uitschijnen dat de stadsmagistraat een bekommernis aan de dag legde om de openbare orde in de stad te bewaren en de veiligheid te garanderen, daarvan getuigen de voorgeboden omtrent, de prostitutie, pestlijders, armen, vagebonden, enz. Personen die niet in het plaatje pasten werden geweerd of uit de stad verbannen. Andere voorgeboden geven de indruk dat we met een soort van civiliseren te maken hebben, zie bvb. het verbod op gokken, vloeken, enz. Hoewel deze ook in het kader van de openbare orde kunnen gezien worden. Het rumoerige gedrag tijdens processies en volksfeesten werd meer en meer onderdrukt. Herman Pleij wijst dit toe aan het „burgerlijk beschavingsoffensief‟ waarbij de volksfeesten ingekapseld en geofficialiseerd werden. Toch hebben we enkele kritieken geformuleerd op Pleij‟s stelling. Heel wat reglementen geven immers de indruk dat ze werden opgesteld met concensus van (een groot deel van) de bevolking. Naast een toegenomen reglementering vanwege de stedelijke overheid, zagen we eveneens de versterkende greep van de centrale overheid op zowel politiek, sociaal als economisch vlak. In de „politieke‟ voorgeboden komt het staatsvormingsproces duidelijk naar voor. Hoewel de Gentenaren tijdens hun opstanden nog getuigden van enige weerbaarheid (zie bvb. de voorgeboden omtrent de collatie), konden ze niet op tegen de superieure macht van het centraal gezag. Na de Concessio Carolina verloren de Gentenaars heel wat van hun privileges en zelfbestuur. Er werd de stad een zware boete opgelegd die onder andere werd gefinancierd door door de verhoogde belastingen en het uitschrijven van lijf- en erfrenten. Het belangrijkste onderhandelingswapen van de steden, namelijk de „beden‟ werd vervangen door de imposten en penningheffingen. Ook op sociaal vlak zien we een toenemende invloed van de vorst. De traditionele blijde intredes werden gaandeweg vervangen door spektakels die de macht en heershappij van de keizer 195

moesten benadrukken, ook op het vlak van de stedelijke processies liet hij meer en meer zijn invloed gelden. De Sint-Lievensbedevaart werd afgeschaft vanwege haar politieke geladenheid, terwijl aan de andere kant steeds meer generale processies werden georganiseerd waarbij de vorst het onderwerp was van het hele gebeuren.

196

EEN POLITIEK-SOCIAAL-ECONOMISCHE ANALYSE VAN DE GENTSE VOORGEBODEN, ( )

Recommend Documents