Gebiedsontwikkeling, ondergrond en stimuleren van duurzame energie
Omgevingsdienst Midden – Holland Brenda Schuurkamp, Bernd van den Berg, Gert-Jan van Oostenbrugge, Ruth Noorduyn Oktober 2014
Summary To stimulate the use of sustainable energy sources and sustainable area development, the European Commission encourages European wide cooperation for knowledge development and – sharing. Therefor a subsidy is granted to a temporary network of countries in the EU in the context of the EU-program “Stimulating Sustainable Regional Development by means of a Structured process Approach”(SUSREG). In the Netherlands the region of Middle Holland is partner in the project. The focus here lies on availability of information for and awareness among spatial planners and developers. The region of Middle Holland wants to contribute to the European 20 – 20 – 20 goals and the national goals. The Dutch government wants to ensure that 14% of the energy use is covered by sustainable energy sources by 2020. For 2023 the goal is 16% with the final goal of the total use of sustainable energy sources in 2050. The region of Middle Holland regards the use of the subsoil, for example the use of heat cold storage, being one of the methods to reach the above-mentioned goals. Heat cold storage is an important sustainable energy source. Unfortunately, spatial planners and property developers do not regard the use of this energy source as self-evident. Among other reasons, a lack of knowledge and a crisis-based fear of too high costs causes property development to be implemented with no more than the minimum requirements on sustainable building of the Dutch Building legislation (Bouwbesluit). Sadly, this does not include an obligation to use sustainable energy sources. The subsoil of the region of Middle Holland is almost everywhere suitable for the use of heat cold storage. There are a few regions where it is not allowed, while these areas are appointed as groundwater protection area. The Energy potential Map water in these areas is used for drinking water. Therefore, when considering the potentials of the subsoil as energy source also other uses of the subsoil should be taken into account. This is why the project stimulates 3D decision making in spatial planning. To help planners and developers to think 3D, one of the outcomes of the project is a manual on spatial planning, property development and sustainable energy (see below). The document provides an energy potential map. On this map areas are indicated in which spatial development will take place in the upcoming 10 years. The areas are linked to potentials for different energy sources and legal possibilities and obstacles. An indication is given for the preferential energy source in that area. For example:
green house areas have a great potential for the use of geothermal energy. For housing areas on the other hand the potential of the so called closed – heat cold storage should be considered. There is only a small area in the region allowed by the province of South Holland for windmills. The use of solar panels, also in combination with other sustainable energy sources, should not be forgotten. From the map the following conclusions can be drawn: 1. Because of the high-energy demand the (planned) greenhouse areas are best suitable for geothermal sources. Because a geothermal source has a big energy output an energy web can be created between green houses, housing and/ or industry 2. The relative shallow phreatic aquifer (0 – 60 meters deep) in most of the region is reserved for small (closed) heat cold storage systems and other subsoil use. The deeper phreatic aquifer (60 meters and deeper) can be used by the bigger heat cold storage systems. 3. Smaller (closed) heat cold storage is useful for residential areas; the bigger systems (open) for industrial areas, offices, hospitals etc.. 4. Solar energy is a good option in the existing residential areas. 5. The larger windmills are allowed in one area in the municipality of Waddinxveen. Smaller windmills are allowed in more areas, but are not always adequate for the energy demand of the total residential development area. 6. A combination of heat cold storage and solar panels is a very good way to reach higher sustainability aims. The Manual Note that the energy potential map (mentioned before) indicates potentials and preferences, but that every project is different. Other alternatives than indicated on the map may be preferable. That is also why a six phases approach is developed and described in the manual to be used by spatial planners to stimulate the use of sustainable energy sources. The six phases are: 1. Initiative 2. Research 3. Planning
4. Execution 5. Managing 6. Demolition
1. Initiative In this phase the different spatial options for an area are defined. The following tips are given: a. Define the ambition to use sustainable energy sources for a certain, reasonable percentage, but do not be too specific on the energy sources that should be used. The exact details will be completed in a later phase. b. Realise that there are many financing methods. Financing by using “the total cost of ownership” creates other possibilities than the usual financing methods. Also in other phases a different way of financing can lead to new and more sustainable solutions. c. Try to involve the property developers, future users and other stakeholders in a very early phase and make sure they have a fair possibility for input. Ideally the plan is developed by all stakeholders. d. Make possible that investment costs can be passed on to the operator (for example by organising the developer and operator to be the same). e. Use instruments such as GPR, DPL, and BREEAM as tool for conversation and to show to what extent the project can be regarded sustainable.
2. Research In this phase the feasibility of the spatial options defined in the initiative phase are examined. The following tips are given: a. Use a multidisciplinary approach. Try to involve all stakeholders and specialists that are important for the project. This will make sure that possibilities, changes, problems and solutions can be dealt with in an early stage. b. Think 3D instead of 2D. c. When making the ambitions concrete, try to keep options open for the end-users to make their own choices. d. Choose an approach in which first procedures and a variety of scenarios are focused on. Only then should the defined variants be checked against the available budget. 3. Planning In this phase the chosen variant will be further developed. The following tips are given: a. Design a flexible plan to make sure that new techniques, that develop during the project, can be included in the development of the area. b. Organise communication and cooperation with all stakeholders throughout the whole process. c. Develop a co-operation agreement that elaborates on the different roles of the stakeholders and the financing methods. d. Think 3D and consider both the sub-soil and the surface. Heat cold storage can be profitable but may be incompatible with other plans in the area (both above and below surface) 4. Execution In this phase the area is arranged and the constructions build. The following tips are given: a. Check upon a good delivery (possibly a performance guarantee) and reserve budget to solve (hidden) damages. b. Inform buyers on the potential of different sustainable energy sources and tell them about the advantages and disadvantages. c. Stimulate the use of sustainable energy sources by well-defined information sources in the early phases. Stimulate the knowledge and information not only within the civil service but also with other stakeholders such as the project developer, architect and the buyers. 5. Managing In this phase agreements are evaluated and if necessary other agreements are made. When a heat cold system is installed choices should be made on the maintenance. The following tips are given: a. Make sure that in an early phase, after installing the sustainable energy source, someone is appointed to be responsible for the functioning of the system. Ideally the administrator and installer of the system are the same person. b. The administrator should be well reachable. 6. Demolition a. Know the law and demolish accordingly. Make sure that no (permanent) damage is done to the environment. b. Arrange as much recycling as possible.
S AMENVATTING EN LEESW IJZER Dit document heeft als doel een basis te vormen voor een integrale werkwijze waarbij ruimtelijke ordening en het bestemmen van de boven- en ondergrond in relatie tot elkaar als vanzelfsprekend worden gezien. Duurzame gebiedsontwikkeling, met bodemenergie als manier om bij te dragen aan CO2-reductie, moet een volwaardige plaats krijgen in een actief en duurzaam energiebeleid. De inspanning is noodzakelijk om ondergronds ruimtegebruik te verbeteren gericht op duurzame gebiedsontwikkeling en als bijdrage aan de Europese 20-20-20 doelstelling. Het voldoen aan deze doelstelling en het stimuleren van duurzame energiebronnen is één van de redenen dat vanuit de Europese Commissie subsidie beschikbaar is gesteld. Ook nationaal en provinciaal wordt dit belang onderstreept. De Nederlandse overheid wil toe naar 14% duurzame energieopwekking in 2020, 16 % in 2023, en een totaal duurzame energievoorziening in 2050. De provincie Zuid-Holland beschrijft dit in documenten zoals de Ontwerpvisie Ruimte en Mobiliteit. Zij onderschrijft dat er (nog) lang niet altijd sprake is van ‘verantwoord gebruik van de ondergrond’ en er wordt ingezet op het vergroten van het aandeel duurzame energie uit de bodem. De provincie streeft dan ook naar een substantiële verhoging van het aandeel duurzame energie in 2020 in Zuid-Holland en spant zich daarnaast in om ook de andere Europese en nationale energiedoelen te bereiken. De regio Midden – Holland sluit aan bij de landelijke en provinciale lijn. Bodemenergie is een belangrijke duurzame energiebron, die nog lang niet altijd als vanzelfsprekend wordt meegenomen als duurzame energiebron bij gebiedsontwikkeling. Het gebruik van bodemenergie legt een claim op de ondergrond. Wanneer er dus meer systemen in gebruik genomen gaan worden, zullen ondergrondse gebruiken zoals kabels en leidingen, ondergronds bouwen maar ook andere aanwezige energiesystemen meegenomen moeten worden in de ontwikkeling van het gebied. Net als bij bovengronds gebruik, dient vroegtijdig rekening gehouden te worden met het bestemmen van de ondergrond. De lagenbenadering speelt hierin een belangrijke rol. Immers voor het afstemmen van het bovengrondse en ondergronds gebruik is inzicht nodig over wat er zich boven en onder het maaiveld afspeelt. De ondergrond van de regio Midden –Holland is bijna overal geschikt voor het gebruik van bodemenergie. Wel dient er in sommige gebieden rekening gehouden te worden met bijvoorbeeld grondwaterbeschermingsgebieden waar bodemenergie niet is toegestaan. Daarnaast zijn niet alle bouwplannen geschikt voor ieder systeem. Gesloten bodemenergiesystemen zijn bijvoorbeeld vaker geschikt voor woningbouw, open bodemenergiesystemen juist voor kantoren of ziekenhuizen. Maar ook boven de grond zijn energiebronnen die gebruikt kunnen worden om aan de duurzaamheids- en klimaatdoelstelling te voldoen. Als bodemenergie geen optie is en/of niet rendabel genoeg is kunnen andere energiebronnen gekozen worden. Zij kunnen ook als aanvulling op een bodemenergiesysteem dienen. Zonnepanelen kunnen bijvoorbeeld heel goed gecombineerd worden met een bodemenergiesysteem. Een energievoorkeurskaart is ontwikkeld waarbij inzicht gegeven wordt in de energiebronnen die gebruikt worden bij de geplande ontwikkelingen in de regio. Uitgangspunt zijn de ruimtelijke ontwikkelingen die tussen nu en tien jaar plaatsvinden, de wetgeving, energievraag en bodemgesteldheid. De kaart laat bijvoorbeeld zien, dat in het kassengebied grote kansen zijn voor het gebruik van geothermie, langs de A12 is door de provincie Zuid-Holland een 1
strook aangewezen voor het neerzetten van hoge windmolens en op bedrijventerreinen kan, afhankelijk van de energievraag, gekozen worden voor zowel open als gesloten bodemenergiesystemen.
L EESW IJZER : In hoofdstuk 2 en 3 wordt de achtergrond en doelstelling van dit document toegelicht. Hoofdstuk 4 gaat in op de lagenbenadering en beschrijft een aantal ondergrondkwaliteiten waarbij met ruimtelijke ontwikkeling vroegtijdig rekening gehouden moet worden. In hoofdstuk 5 en 6 is informatie te vinden over de verschillende bodemenergiesystemen, de voor- en nadelen en de geschiktheid van de ondergrond voor deze systemen. Hoofdstuk 7 gaat kort in op bovengrondse energiebronnen die goed toegepast kunnen worden bij duurzame gebiedsontwikkeling. In hoofdstuk 8 wordt de energievoorkeurskaart toegelicht, die is ontwikkeld op basis van de gegevens uit de voorgaande hoofdstukken. Hoofdstuk 9 gaat in op de fasen die bij duurzame gebiedsontwikkeling worden doorlopen. Ook worden er diverse tips gegeven. De bijlagen dienen als naslagwerk. Hierin worden de ambities van de gemeente toegelicht, zijn in het kort belangrijke gegevens te vinden van verschillende energiebronnen en zijn de ontwikkelde kaarten in A3 formaat opgenomen.
2
1. I NHOUDSOPGAVE
Samenvatting en leeswijzer ....................................................................................................... 1 1.
Inhoudsopgave ................................................................................................................... 3
2.
Inleiding .............................................................................................................................. 5 2.1 Aanleiding ........................................................................................................................ 5 2.2 SUSREG .......................................................................................................................... 5 2.3 Provinciaal belang ............................................................................................................ 6 2.3.1 Ondergrond ............................................................................................................... 6 2.3.2 Bodemtoets ............................................................................................................... 6 2.3.3 Bodemladder ............................................................................................................. 6 2.3.4 Energie ...................................................................................................................... 7 2.3.5 Bodem en energie ..................................................................................................... 7 2.3.6 Windenergie .............................................................................................................. 8 2.3.7 Zonne-energie ........................................................................................................... 8 2.3.8 Regionale Biomassa ................................................................................................. 9 2.3.9 Samenwerkingsovereenkomst Duurzame Warmte Zuid-Holland ............................. 9 2.4 Regio Midden – Holland ................................................................................................. 10 2.5 Waarom bodemenergie? ............................................................................................... 11 2.5.1 Bodemconvenant .................................................................................................... 11 2.5.2 Wijzigingsbesluit bodemenergie .............................................................................. 12 2.5.3 Ruimtelijke ordening en bodemenergie ................................................................... 13
3.
Doelstelling ....................................................................................................................... 14
4.
Basisinformatie ................................................................................................................. 15 4.1 Lagenbenadering ........................................................................................................... 15 4.1.1 Occupatielaag ......................................................................................................... 15 4.1.2 Netwerklaag ............................................................................................................ 15 4.1.3 Ondergrond ............................................................................................................. 16 4.2 Occupatielaag ................................................................................................................ 16 4.3 Netwerklaag en ondiepe ondergrond ............................................................................. 18 4.3.1 Bodemopbouw ........................................................................................................ 18 4.2.2 Kabels en Leidingen ................................................................................................ 20 4.2.3 Archeologie ............................................................................................................. 22 4.2.4 bodemkwaliteit ......................................................................................................... 24 4.2.5 Gebruik van het grondwater/ Grondwateronttrekkingen ......................................... 26 3
5.
Bodemenergie .................................................................................................................. 29 5.1 Inleiding .......................................................................................................................... 29 5.2 Gesloten Bodemenergiesysteem ................................................................................... 30 5.3 WKO (open systeem) ..................................................................................................... 30 5.4 Hoge temperatuur opslag (HTO) ................................................................................... 31 5.5 Geothermie .................................................................................................................... 32 5.6 Positieve en Negatieve effecten .................................................................................... 34
6.
Bodemgeschiktheid voor toepassen bodemenergie ........................................................ 35 6.1 Bodemgeschiktheid gesloten bodemenergie ................................................................. 35 6.2 Bodemgeschiktheid WKO (open)................................................................................... 38 6.3 Bodemgeschiktheid integraal ......................................................................................... 39
7.
Bovengrondse Energiebronnen........................................................................................ 42 7.1 Windenergie ................................................................................................................... 42 7.2 Zonne-energie ................................................................................................................ 44 7.3 Biomassa ....................................................................................................................... 45 7.4 Restwarmte .................................................................................................................... 46 7.6 Energievraag in beeld .................................................................................................... 48 7.7 Technieken op een rij ..................................................................................................... 49
8.
Gebiedsontwikkeling ........................................................................................................ 50 8.1 Toepassen van hernieuwbare energie .......................................................................... 50
9.
Fasen en tips bij Duurzame gebiedsontwikkeling ............................................................ 53 9.1 Initiatieffase .................................................................................................................... 53 9.2 Onderzoeksfase ............................................................................................................. 57 9.3 Planvormingsfase........................................................................................................... 59 9.4 Uitvoeringsfase .............................................................................................................. 60 9.5 Beheerfase ..................................................................................................................... 61 9.6 Sloopfase ....................................................................................................................... 62 9.7 Slotsom .......................................................................................................................... 63
10.
Bronnen ....................................................................................................................... 64
11.
Bijlage 1: Factsheets beleid en ambities gemeenten .................................................. 66
12.
Bijlage 2: Factsheets Energiebronnen ......................................................................... 78
13.
Bijlage 3: Kaartmateriaal.............................................................................................. 88
14.
Colofon......................................................................................................................... 89
4
2. I NLEIDING 2.1 A ANLEIDI NG Vanuit de Europese Commissie is subsidie beschikbaar gesteld voor het stimuleren van het gebruik van duurzame energie en het stimuleren van duurzame gebiedsontwikkeling. De Omgevingsdienst Midden-Holland participeert in het SUSREG-project met een tweeledige doelstelling. Het betreft het stimuleren van duurzame energie en de gemeenten binnen de regio kennis verschaffen over duurzame energievormen, zodat deze energiebronnen kunnen worden meegenomen tijdens de ruimtelijke invulling en ontwikkeling van een gebied.
2.2 SUSREG Het SUSREG project “Stimulating Sustainable Regional Development by means of a Structured Process Approach” is door de Europese Unie in het leven geroepen om samenwerkingsverbanden tussen Europese landen te bevorderen voor het bereiken van de klimaatdoelstelling door het toepassen en stimuleren van duurzame energievormen. De Europese Unie (EU) heeft in haar klimaatbeleid de 20-20-20 doelstelling gesteld. Dat wil zeggen dat in 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 20 procent moet zijn verminderd ten opzichte van de uitstoot in 1990; de energie-efficiëntie moet met 20 procent zijn verhoogd en 20 procent van de energie moet op duurzame wijze worden opgewekt. Het SUSREG-project wil een bijdrage leveren aan het bereiken van deze doelstellingen door op regionaal niveau duurzaamheid te stimuleren. De doelstellingen van het SUSREG-project zijn de volgende: 1. Het stimuleren van het gebruik van duurzame energiebronnen en energie-efficiënte (bouw)methodes in stedelijke en ruimtelijke projecten met energie-efficiënte gebouwen als resultaat. 2. De kennis, instelling en vaardigheden verbeteren van onder andere ruimtelijke ordenaars, met betrekking tot het gebruik van duurzame energie: a. Het werken in regio’s die samenwerken met lokale autoriteiten; zoals het samenwerkingsverband tussen de gemeenten van Midden - Holland (plus de provincie Zuid Holland) en de Omgevingsdienst Midden Holland. b. Het werken met nationale (kennis-) instituten en andere betrokkenen bij het werkveld ruimtelijke ordening.
5
2.3 P ROVINCIAAL
BELANG
2.3.1 O N DE R G R ON D Ook vanuit de Provincie Zuid-Holland wordt onderkend dat er (nog) lang niet altijd sprake is van ‘verantwoord gebruik van de ondergrond’. In de Ontwerp Visie Ruimte & Mobiliteit (VRM, dd. 20 december 2013) geeft de Provincie Zuid-Holland aan dat de kwaliteiten in en van de bodem expliciet moeten worden meegenomen bij ruimtelijk afwegingen. De komende jaren worden de mogelijkheden om systematisch invulling te geven aan beter benutten van de ondergrond dan ook nader onderzocht. Hiervoor heeft de Provincie Zuid-Holland de “Bodemtoets” ontwikkeld, als procesinstrument voor gezamenlijkheid en tijdigheid in de afweging. Als handreiking voor het uitvoeren van de Bodemtoets heeft de provincie de ‘Bodemladder’ ontwikkeld. De Bodemtoets en Bodemladder zullen hieronder nader toegelicht worden. .
2.3.2 B O DE M T OE TS Met introductie van een bodemtoets wordt beoogd een instrument te ontwikkelen om de kwaliteiten van bodem en ondergrond ‘expliciet en op evenwichtige wijze’ mee te wegen bij het opstellen van ruimtelijke plannen en besluiten. Het betreft een procesinstrument waarmee de partners in het proces met elkaar de belangen van bodem en ondergrond in een zo vroeg mogelijk stadium in beeld brengen en afwegen. Een dergelijke bodemtoets kan vervolgens behulpzaam zijn bij: verbetering van de ordening van ondergrondse infrastructuur (buisleidingen, kabels en leidingen); verbetering van de bodemkwaliteit (kostenefficiënte en functiegerichte aanpak van bodemverontreiniging); vergroting van het aandeel duurzame energie uit de bodem op basis van warmte koude opslag (WKO) en aardwarmte; duurzame oplossingen voor opslag van CO2 en gietwatervoorzieningen in de glastuinbouw en boomteelt; afremming van bodemdaling in veenweidegebieden; behoud, versterking en ontwikkeling van archeologische en cultuurhistorische waarden. Het betreft daarmee alle bodemaspecten waarvoor voorliggende integrale werkwijze (in)direct aandacht vraagt in relatie tot ruimtelijke ontwikkeling in de regio Midden-Holland.
2.3.3 B O DE M L A D DE R
Figuur 1: Bodemladder Ontwerpvisie Ruimte en Mobiliteit
Voor het maken van keuzes rond het gebruik van bodem en ondergrond introduceert de Provincie Zuid-Holland een afwegingssystematiek voor handelingsperspectieven in de vorm van een Bodemladder. In deze ladder staan twee parallelle afwegingslijnen centraal in relatie tot ‘benutten’ en ‘beschermen’ van de ondergrond. Enerzijds moet aandacht uitgaan naar de impact van het gebruik. Primair geldt dat het gebruik hernieuwbaar is. Als dat niet mogelijk 6
is moet het gebruik liefst geen onomkeerbare gevolgen met zich meebrengen. Als ook dat niet mogelijk is, dan moeten, in laatste instantie, de gevolgen in elk geval beheersbaar zijn. Anderzijds moet aandacht besteed worden aan de aanvaardbaarheid. Het gebruik moet aanvaardbaar zijn. Daarvoor moet inzichtelijk gemaakt worden wat nut, noodzaak en impact zijn van de ingrepen in bodem en ondergrond. Laatstgenoemde mede in relatie tot de belangen van de voorgestane (bovengrondse) ontwikkelingen. De provincie Zuid-Holland streeft er bij de toepassing van de Bodemladder naar om uit te komen op een zo hoog mogelijk trede van de bodemladder.
2.3.4 E N E R GI E 1 De Provincie Zuid - Holland streeft naar een substantiële verhoging van het aandeel duurzame energie in 2020 in Zuid-Holland. Hierbij wordt rekening gehouden met de kenmerken van Zuid-Holland, namelijk relatief veel industrie, weinig onbebouwde ruimte en veel windvermogen. De provincie spant zich daarnaast in om ook de andere Europese en nationale energiedoelen te bereiken, namelijk reductie van energiegebruik en uitstoot van broeikasgassen. Hoe meer energie er wordt bespaard, hoe sneller de hernieuwbare energiedoelstelling wordt bereikt. Bespaarde energie hoeft immers niet te worden opgewekt en is vaak de voordeligste manier van CO2-reductie. De Provincie Zuid - Holland ziet voor zichzelf een rol in de volgende domeinen: energiebesparing bij bedrijven, duurzame warmte, windenergie, zonne-energie, biomassa op regionale schaal en bio-based-economy, en hernieuwbare energie in mobiliteit en transport. Hoewel andere domeinen een grote bijdrage kunnen leveren aan verduurzaming van de energiehuishouding ligt daar geen of slechts een geringe rol voor de provincie. Het gaat dan om energiebesparing in de bebouwde omgeving, de bijmenging van biobrandstoffen voor transport en biomassa bij- en meestook in kolencentrales. De verantwoordelijkheid en het bijbehorende instrumentarium daarvoor ligt primair op Rijksniveau. Dat geldt ook voor de ontwikkeling van mogelijkheden om koolstof op te slaan en af te vangen. Met betrekking tot de energiehuishouding heeft de provincie twee wettelijke taken. Het betreft ten eerste de specifieke wettelijke bevoegdheden voor vergunningverlening en handhaving met betrekking tot energiebesparing in bedrijven (gebaseerd op de Wet milieubeheer). Ten tweede heeft de provincie een wettelijke taak op gebied van ruimtelijke ordening. Dit raakt direct aan mogelijk maken, toestaan of juist belemmeren van plaatsing van diverse soorten duurzame energie; bijvoorbeeld windturbines, bodemenergie, en zonneweiden. Naast deze wettelijke taken heeft de provincie een verbindende, makelende, aanjagende en regisserende rol.
2.3.5 B O DE M
E N E NE RG I E
De provincie zet in op het vergroten van het aandeel duurzame energie uit de bodem (aardwarmte en warmte koude opslag). Er zal extra inzet worden gepleegd om 20 PJ duurzame warmte te produceren in 2020 (= 14 %). Hiervoor is tussen rijk, provincie, een ·. aantal gemeenten en een aantal bedrijven een Green Deal afgesloten De provincie wil een 1
Zie Ontwerpvisie Ruimte en Mobiliteit (20 december 2013), Nota Zuid Holland op St(r)oom (december 2013) en de Nota Intensivering Energiebeleid Provincie Zuid Holland (februari 2014)
7
betere benutting van de potenties van bodemenergie door bovengrondse functies en ondergrondse potenties beter op elkaar af te stemmen. In de transitie naar een meer duurzame energievoorziening kunnen de mogelijkheden van de bodem en ondergrond een belangrijke rol vervullen voor zowel de winning van aardwarmte als energieopslag (hogere temperatuur-opslag en warmte koude opslag). Daartoe worden de vraag naar energie en het aanbod vanuit het opslag- en winningspotentieel van de ondergrond beter op elkaar afgestemd, onder meer in het kader van gebiedsontwikkeling. De provincie heeft voor een optimale benutting van warmte koude opslag het stedelijk gebied en glastuinbouwgebieden aangewezen als ambitiegebieden voor bodemenergie. Hierdoor kunnen de potenties van bodemenergie optimaal worden benut door middel van een integrale afweging in afstemming met bovengrondse en andere ondergrondse functies in een Bodemenergieplan, waarbij bij voorkeur ook de mogelijkheden van aardwarmtewinning worden betrokken. Om afstemming tussen vraag en aanbod voor aardwarmte beter mogelijk te maken, wil de provincie een zware rol krijgen bij de vergunningverlening voor aardwarmte op grond van de Mijnbouwwet.
2.3.6 W I NDE NE R GI E De provincie biedt ruimtelijke mogelijkheden voor windenergie. Met het Rijk zijn afspraken gemaakt om in 2020 te voorzien in 735,5 MW opgesteld vermogen op land. Hiervoor zijn ‘locaties windenergie’ aangewezen. Deze locaties zijn het resultaat van een afweging tussen eisen vanuit windenergie en voorwaarden vanuit landschap en ruimtelijke kwaliteit. De locaties combineren windenergie met technische infrastructuur, grootschalige bedrijvigheid en grootschalige scheidslijnen tussen land en water. Daarbij wordt voorkeur gegeven aan enkelvoudige lijnopstellingen en clusters, in samenhang met en evenwijdig aan de betreffende infrastructuur en scheidslijnen. Bestaande opstellingen binnen de ‘locaties windenergie’ kunnen ter plaatse vervangen en opgeschaald worden. In gebieden die vanuit landschappelijk, cultuurhistorisch, ecologisch of recreatief oogpunt kwetsbaar zijn, is plaatsing uitgesloten. De provincie stelt zich terughoudend op ten aanzien van een extra opgave op land na 2020. Wel verwacht de provincie dat de technologie zich verder zal ontwikkelen. Daardoor kan na 2020 mogelijk een hogere opbrengst behaald worden op de aangewezen locaties windenergie zodra daar turbines worden vervangen. Ook krijgen nieuwe initiatieven voor kleinere en middelgrote windturbines in bestaand stads- en dorpsgebied (met uitzondering van de kernen in de groene buffers) en glastuinbouwgebieden meer ruimte.
2.3.7 Z ON NE - E NE R GI E PV-panelen, die zonne-energie omzetten in elektriciteit, gaan een steeds grotere bijdrage leveren aan de hernieuwbare energieproductie. De provincie zet haar ruimtelijk instrumentarium actief in voor de innovatieve mogelijkheden van zonne-energie. Ze wil het gebruik van zonne-energie actief faciliteren en ondersteunen, in elk geval in de bebouwde ruimte en onder voorwaarden in de onbebouwde ruimte. De aanleg van zonnepanelen door particulieren en bedrijven neemt sterk toe. In de meeste gevallen gaat het daarbij om plaatsing op gebouwen. Binnen het bestaand stads- en dorpsgebied ligt de verantwoordelijkheid voor het mogelijk maken van plaatsing van zonnepanelen bij de gemeenten. In het buitengebied gaat de voorkeur van de provincie uit naar meervoudig ruimtegebruik door benutting van bebouwing, agrarische bouwblokken, infrastructuur, voormalige stortplaatsen en (nader te bepalen) restruimtes. Bij plaatsing worden richtlijnen
8
vanuit ruimtelijke kwaliteit in acht genomen. Zonnevelden zijn een vorm van enkelvoudig ruimtegebruik. Ze sluiten andere functies op dezelfde plaats nagenoeg uit. Ze hebben in beginsel een duidelijke invloed op de kwaliteit van het landschap en beperken de ruimte voor voedselproductie. Afhankelijk van de omvang zijn zonnevelden te beschouwen als een vorm van aanpassing dan wel transformatie van het landschap. In een provincie waarin onbebouwde ruimte een schaars en waardevol goed is, is een terughoudende benadering in die open ruimte op zijn plaats, in combinatie met een stimulerende benadering voor de bebouwde ruimte. Omdat zonnevelden een relatief nieuw fenomeen zijn, wil de provincie onder voorwaarden wel ruimte bieden voor ‘bottom-up up’-initiatieven. De ervaringen hiermee kunnen aanleiding zijn om te bezien of zonnevelden in de onbebouwde ruimte in bepaalde gevallen alsnog mogelijk gemaakt kunnen worden, indachtig de richtlijnen voor ruimtelijke kwaliteit. Daarnaast onderkent de provincie de mogelijkheid voor tijdelijke zonnevelden in het buitengebied. Hierbij valt te denken aan gebieden waarvoor op termijn een andere bestemming is voorzien, maar waar die bestemming om diverse redenen vooralsnog niet wordt gerealiseerd. In het Ontwerpprogramma Ruimte (december 2013) staan de maatregelen/activiteiten beschreven die worden uitgevoerd om bovengenoemde doelstellingen te kunnen verwezenlijken.
2.3.8 R E GI O NA L E B I O MA S S A Met betrekking tot biomassa voor energie wil de provincie bij uitstek een stimulerende rol spelen. Wel wil de provincie dat bij de ontwikkeling van het gebruik van biomassa nadrukkelijk het principe wordt gehanteerd van voorrang voor benuttingsopties hoger op de cascade (dat wil zeggen: eerder gebruiken voor voedselproductie; daarna voor chemische toepassing en pas in laatste instantie voor energie). De inschatting is dat biomassa kan zorgen voor een energieproductie van 2 PJ in 2020. De provincie zal haar aanjagende rol gebruiken door het opstellen van een programma “Biobased-economy”. Daarnaast zal zij het gebruik bij koplopers stimuleren en die koplopers stimuleren hun aanpak uit te dragen. Zij zal het telen van regionale biomassa bevorderen. Naast een innovatieslag, kan dit de greenports en het landelijk gebied versterken.
2.3.9 S A ME NW E RK I NGS OV E RE E NK O MS T D UU RZA M E W AR MT E Z UI D -H OL L A ND In de provincie Zuid-Holland hebben verschillende partijen een Green Deal Warmte ZuidHolland afgesloten. Dit is een samenwerkingsovereenkomst duurzame warmte en koude Zuid-Holland (11 okt 2013). Een belangrijk onderdeel van deze samenwerkingsovereenkomst is de oprichting van het Programmabureau warmte en koude Zuid-Holland. Het bureau is het gezamenlijke instrument van de partijen (23 publieke en private organisaties) om invulling te geven aan de realisatie van energietransitie. Verder bevat de Green Deal Zuid-Holland afspraken over de inzet op een efficiënte benutting van restwarmte en de daarvoor benodigde infrastructuur, ondersteuning van aardwarmte en een marktgerichte strategie voor de verduurzaming van de warmtevoorziening.
9
2.4 R EGIO M IDDEN – H OLLAND Na goedkeuring voor de cofinanciering door de Bestuurscommissie Milieu op 23 april 2012 heeft de Omgevingsdienst Midden – Holland in 2012 de Europese subsidie voor het stimuleren van duurzame gebiedsontwikkeling en het gebruik van duurzame energie (SUSREG) aangevraagd. Bij de aanvraag heeft de afdeling RO van de provincie Zuid-Holland een letter of support ingestuurd. De Nederlandse overheid wil toe naar 14% duurzame energieopwekking in 2020, 16% in 2023, en een totaal duurzame energievoorziening in 2050. Er wordt vooral ingezet op grootschalige vormen van windenergie op land én zee, wat momenteel de meeste CO 2besparing oplevert tegen de laagste kosten. Daarnaast heeft het kabinet in het nationale energie-akkoord een ambitie gesteld voor energiebesparing van 1,5 % per jaar tot een totale besparing van 100 PJ per 2020. In Nederland is slechts beperkte wetgeving met betrekking tot duurzaamheids- en klimaatopgaven. Het Bouwbesluit bevat enige duurzaamheidsnormen voor bouwactiviteiten, die echter vooral voor nieuwbouw van toepassing zijn. Voor de nieuwbouw is een verdergaande aanscherping van de energieprestatienorm van nu 0,6 via 0,4 in 2015 en 0 in 2020 ingezet. Door de crisis verschuift de focus echter van nieuwbouw naar bestaande bouw. Ook verschuift de traditionele warmtevraag van een woning steeds meer naar een warmteèn koudevraag ten gevolge van de toename van warme zomers. De aanpak van bestaande bouw is een manier om snel vooruitgang te boeken met het verder reduceren van de CO2-uitstoot. Dit kan echter niet juridisch worden afgedwongen. Bewustzijnsvergroting, praktische ondersteuning en financiële prikkels moeten hier de weg bereiden. Er zijn in Nederland steeds meer projecten die bodemenergie toepassen bij grootschalige renovatie van bestaande bouw. Verder worden bedrijven als belangrijke doelgroep gezien om besparing en verduurzaming te realiseren. Rijkswaterstaat zet in op het toepassen van de CO2-prestatieladder in grote infrastructurele projecten. Het uitdagen van de markt om met nieuwe duurzame oplossingen te komen in aanbestedingen is een middel voor Rijkswaterstaat om duurzaamheidswinst te boeken. Daarmee groeit het bewustzijn dat werkzaamheden in de ondergrond een bijdrage kunnen leveren aan duurzaamheid. Regionaal wordt in Midden – Holland aangesloten bij de landelijke lijn. De doelstelling van 14% van de energieopwekking lokaal en duurzaam wordt ondersteund: zie de plaatsing van windturbines nabij de A12 in Waddinxveen. Daarnaast wordt er door de gemeenten gezamenlijk duurzame energie ingekocht, wordt er gebruik gemaakt van Best Beschikbare Technieken (BBT) en is handhaving gericht op preventie van energieverbruik bij bedrijven. Met betrekking tot duurzaam bouwen is de regionale basisambitie om met GPR een 7,2 te behalen en een 8 als extra duurzame ambitie. Verder wordt aangesloten bij de eisen uit het Bouwbesluit. Ook in Midden-Holland geldt de bestaande bouw als grootste kans om de meeste duurzaamheidswinst te boeken. Om inzicht te bieden in de toepassing van duurzame energie bij planologische procedures is de bijdrage vanuit de regio Midden - Holland gericht op het gebruik van de ondergrond en de bijdrage van ondergrondse energiebronnen bij duurzame gebiedsontwikkeling in de regio. De focus ligt op het stimuleren van het gebruik van bodemenergie en optimaal ruimtelijk ordenen.
10
De regio wil goed in kaart brengen welke kansen, alternatieven en bedreigingen er zijn voor de toepassing van bodemenergie. Er zal echter ook zijdelings gekeken worden naar overige duurzame energiebronnen die als vervanger of aanvulling op bodemenergiesystemen kunnen worden gebruikt.
2.5 W AARO M
BODEMENERGIE ?
Voor het behalen van de nationale energie-doelstellingen is het gebruik van verschillende vormen van duurzame energie nodig. De regio Midden – Holland wil ook het gebruik van bodemenergie stimuleren. Dit heeft verschillende redenen.
2.5.1 B O DE M C ONV E NA N T VNG en IPO hebben in 2009 het Bodemconvenant getekend. Met het ondertekenen van dit convenant hebben zij zich onder andere geconformeerd aan het stimuleren van gebruik van de ondergrond en bodemenergie. Sinds 2009 zijn er daarom allerlei initiatieven gestart om bodemenergie te stimuleren. Ook wetgeving is aangepast.
Figuur 2: bodemenergiesysteem www.energienieuws.info
11
“Met het ondertekenen van het bodemconvenant in 2009 hebben het Rijk, de provincies, de gemeenten en de waterschappen afgesproken dat zij de potenties van de bodem in een breder perspectief zullen plaatsen. Een onderdeel hiervan is het gebruik van de mogelijkheden die de ondergrond biedt. De ondergrond in relatie tot duurzaamheid in het kort: Artikel 5: partijen geven invulling aan het duurzaam gebruik van de ondergrond, bijvoorbeeld door het hebben van een regierol voor de ondergrond in stedelijk gebied; partijen vergaren kennis over het gebruik van de ondergrond; en er wordt meer aandacht besteed aan een goede registratie van ondergrondse data; vanaf 1 juli 2013 treedt het wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen in werking waardoor gemeenten meer bevoegdheden krijgen met betrekking tot handhaving, vergunningverlening en beleidsvrijheden voor bodemenergiesystemen. Artikel 5.1.2 Het Rijk zal in 2009 een visie op het duurzaam gebruik van de ondergrond vaststellen. Het ontwikkelen van die visie vindt plaats in gezamenlijkheid met de andere partijen. In deze visie zullen de kansen en belemmeringen met betrekking tot (het gebruik van) de ondergrond worden uitgewerkt. Naast de ruimtelijke aspecten wordt hierbij ook de kwaliteit van de bodem en het grondwater betrokken, mede in het licht van de maatschappelijk diensten die de bodem levert. Tevens wordt in de visieontwikkeling een eerste opmaat voor de verdeling van bevoegdheden betrokken. Hierbij staan het Rijk, in aanvulling op de huidige bevoegdheidsverdeling, de volgende uitgangspunten voor ogen. (1) het aanwijzen van de provincies als eerstverantwoordelijke partij voor het maken van bovenlokale afwegingen tussen gebruiksfuncties in het ruimtelijkeconomisch domein; (2) het vastleggen van de uitkomsten van de afwegingen, die kaderstellend zullen zijn ten behoeve van besluiten op lokaal niveau; (3) de locatie specifieke afweging in het kader van de ordening van de ondergrond en de vergunningverlening worden in beginsel op gemeentelijk niveau belegd en voor nader te bepalen gevallen op het niveau van de waterschappen.”
2.5.2 W I J ZI G I N GS B E S L UI T
B O DE M E NE R GI E
Het Wijzigingsbesluit bodemenergie (WBBE) is op 1 juli 2013 in werking getreden. Het WBBE is tot stand gekomen in verband met de groeiende populariteit van bodemenergiesystemen en om het principe ‘wie het eerst komt, wie het eerst pompt’ te doorbreken. Er moest kunnen worden voorkomen dat systemen met elkaar interfereren, waardoor ze minder rendabel worden. Ook wordt met het WBBE een stimulans beoogd van het toepassen van bodemenergiesystemen in huizen, kantoren, bedrijven en kassen. Er zijn onder andere algemene regels opgesteld en is het mogelijk geworden gebiedsgericht beleid op te stellen in drukke (ondergrondse) gebieden of gebieden met een grote energiebehoefte. In hoofdstuk 5 zullen verschillende vormen en voor- en nadelen van bodemenergie worden toegelicht.
12
2.5.3 R U I M TE L I J K E
O RDE NI NG E N B ODE M E NE R GI E
Wanneer bodemenergie gestimuleerd wordt, krijgt men automatisch te maken met de ondergrond. De ondergrond is een ruim begrip en behelst alles dat zich onder het maaiveld bevindt: van bodemkwaliteit tot kabels en leidingen en ecologie (zie figuur 4: ondergrondkwaliteiten). Bij het stimuleren van het ondergronds gebruik is het van belang om het bovengronds gebruik op het ondergronds gebruik af te stemmen. Anderzijds dienen ook de verschillende ondergrondse gebruiken op elkaar afgestemd te worden. De ondergrond wordt namelijk steeds meer gebruikt, waardoor het er drukker wordt. Kabels, leidingen, ondergronds bouwen, bodemenergie, brijnlozingen, gietwateropslag, archeologisch waardevolle artefacten, drinkwaterwinning en andere belangen strijden om een plek. Een goede ondergrondse ordening van deze functies kan voorkomen dat ze elkaar negatief gaan beïnvloeden. Ondanks het bodemconvenant, het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen en de erkenning van het belang van ruimtelijke ordening en het betrekken van de ondergrond in de ruimtelijke planning, blijft de potentie van de ondergrond onvoldoende in beeld bij gebiedsontwikkeling. Hierbij gaat het bijvoorbeeld over het onder de aandacht brengen van de kansen die bodemenergie kan bieden, maar ook over het benutten en efficiënt indelen van ondergrondse ruimte. Ook voor duurzame energiebronnen ziet men dat er eerder gedacht wordt aan bovengrondse duurzame energiebronnen zoals zonne-energie en windenergie, dan aan het benutten van de mogelijkheden die de bodem biedt.
13
3. D OELSTELLING Om knelpunten voor te zijn is het raadzaam dat gemeenten regie gaan voeren over de ondergrond. Op grond van de Wet ruimtelijke ordening (Wro) behoort de ondergrond tot de te bestemmen ruimte. Onderscheid tussen de boven- en ondergrond is niet langer relevant. Ingrepen in de ondergrond dienen evenals ingrepen in de bovengrond kwaliteit toe te voegen aan een gebied. In de ideale situatie vormen boven- en ondergrond als vanzelfsprekend samen de te plannen ruimte. Dit project draagt hieraan bij.
HET DOEL VAN HET PROJECT IS OM IN DE REGIO MIDDEN – HOLLAND TE KOMEN TOT DE BASIS VOOR EEN INTEGRALE WERKWIJZE WAARBIJ RUIMTELIJK ORDENING EN HET BESTEMMEN VAN DE BOVEN- EN ONDERGROND IN RELATIE TOT ELKAAR ALS VANZELFSPREKEND WORDEN GEZIEN. DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING, MET BODEMENERGIE ALS MANIER OM BIJ TE DRAGEN AAN CO2-REDUCTIE, MOET EEN VOLWAARDIGE PLAATS KRIJGEN IN EEN ACTIEF EN DUURZAAM ENERGIEBELEID.
Een inspanning is noodzakelijk om ondergronds ruimtegebruik te verbeteren gericht op duurzame gebiedsontwikkeling en als bijdrage aan de Europese 20-20-20-doelstelling. Hiervoor is afstemming binnen de gemeentelijke afdelingen maar ook op regionaal niveau, dus tussen de gemeenten, van belang. De ondergrond houdt niet op bij de gemeentegrens. Het gebruik van de ondergrond in de ene gemeente kan van invloed zijn op de keuzes die gemaakt kunnen worden in de naastgelegen gemeente. Dit project onderzoekt 1) de mogelijkheden die de ondergrond biedt (voornamelijk op het gebied van bodemenergiesystemen), 2) hoe te komen tot een ruimtelijke ordening die niet ophoudt bij de bovengrond of bij de gemeentegrenzen, en 3) de onderlinge aansluiting van de boven- en ondergrondse ordening zodanig dat wordt gekomen tot de vereiste ‘goede ruimtelijk kwaliteit’ zoals is voorgeschreven in de Nederlandse wetgeving (Wro). In sommige gebieden is bodemenergie niet toegestaan. Het betreft bijvoorbeeld de gebieden die in de provinciale milieuverordening (PMV) zijn aangewezen als grondwaterbeschermingsgebied of de ambitiegebieden waar, in het eerste watervoerende pakket, geen open bodemenergiesystemen mogen worden aangelegd. Daarnaast is bodemenergie niet altijd de meest rendabele keuze. In verband hiermee zal in dit project ook een doorkijk gegeven worden naar bovengrondse energievormen die kunnen dienen als vervangende of aanvullende energievorm, zodat duurzaamheidsdoelstellingen en de energieprestatienorm (EPN) uit het bouwbesluit kunnen worden behaald.
14
4. B ASISINFORMATIE Voor het stimuleren van het gebruik van duurzame energiebronnen en het afstemmen van het bovengronds en ondergronds gebruik is inzicht nodig in zowel de bovengrondse ontwikkelingen als ondergrondse belangen. Er is daarom ook een kaart (zie figuur 4: Ruimtelijke ontwikkelingen in de regio Midden - Holland) opgesteld met de belangrijkste verwachte bovengrondse ontwikkelingen, zodat de ontwikkeling kan worden gekoppeld aan de mogelijkheden in de ondergrond. Het betreft bijvoorbeeld herstructureringsprojecten, woningbouwprojecten en industrieterreinen, waar een nieuwe energievraag zal ontstaan. Om afstemming met de ondergrond te krijgen zal worden bekeken met welke ondergrondkwaliteiten rekening gehouden moet worden, maar ook waar mogelijk kansen liggen.
4.1 L AGENBENADERING Een goede methode om de mogelijkheden en de beperkingen van de ondergrond in beeld te brengen, is de lagenbenadering. Hiermee kan overzichtelijk in kaart gebracht worden wat zich in de ondergrond bevindt of zich kan bevinden. Het model dient als een vertrekpunt voor dit project. De lagenbenadering gaat uit van drie lagen: de occupatielaag, de netwerklaag en de ondergrond. Zie figuur 3. Figuur 3: lagenbenadering www.ruimtemettoekomst.nl
4.1.1 O C CUP A TI E L A A G
De occupatielaag is de laag die zich boven het maaiveld bevindt. Deze laag bevat alle aspecten die zich daar afspelen, die zichtbaar en beleefbaar zijn. Te denken valt aan natuur en recreatie en stedelijke functies zoals wonen, kantoren, industrie maar ook maatschappelijke voorzieningen. Dit is de laag die van belang is voor duurzame energiebronnen die boven het maaiveld zijn gelegen, zoals wind- en zonne-energie.
4.1.2 N E TW E RK L A A G De netwerklaag is de civiele laag in de bodem, waarin zich de constructies bevinden die de functies van de occupatielaag mogelijk maken en de constructies die van belang zijn voor het (duurzaam) gebruik van de bodem. De laag loopt van ongeveer 0 tot 5 meter beneden het maaiveld.
15
4.1.3 O N DE R G R ON D De ondergrond wordt onderscheiden in twee lagen: de ondiepe ondergrond en de diepe ondergrond. De ondiepe ondergrond is de laag van ongeveer 5 tot 500 meter beneden het maaiveld. Deze bovenste laag van de bodem wordt gebruikt voor bijvoorbeeld grondwaterwinning en bodemenergie. De diepe ondergrond (vanaf 500 meter beneden het maaiveld) bevat zaken die te maken hebben met het gebruik van de bodem op grotere diepte. Te denken valt aan olie- en gaswinning en geothermie.
4.2 O CCUPATIELAAG R UI MTELIJKE ONTW IKKEL INGEN De regio Midden – Holland ligt tussen vier grote steden, grotendeels in het Groene Hart. Het is een gebied waar hoge waarden gelden op het gebied van natuur, landschap en cultuurhistorie. Met het behoud van dit landschap moet bij ruimtelijke ontwikkelingen rekening gehouden worden. In de gemeente Zuidplas staat bijvoorbeeld het behouden van het dorpse karakter centraal en in de Krimpenerwaard kan alleen nog binnen de rode contouren worden gebouwd. Hoogbouw, maar bijvoorbeeld ook windmolens zijn hier niet welkom, omdat men van mening is dat dit niet past in het landschapsbeeld. Ook is het gebied waterrijk. Door de klimaatverandering moet hiermee in toenemende mate rekening gehouden worden in het planvormingsproces. Het laagste punt van Nederland ligt in de regio Midden – Holland (-6,76 m NAP). Watermanagement is belangrijk in verband met waterveiligheid, het voorkomen van verdroging of van natte voeten bij piekneerslagen. Daarnaast vormen de plassen, meren, sloten en vaarwegen een unieke omgeving voor recreanten. Rivieren als de Lek, Gouwe en Hollandse IJssel bieden naast infrastructuurfuncties ook kansen voor energiewinning. De ligging in het centrum van de Randstad, op een kruispunt van auto-, vaar- en spoorwegen, betekent dat dit gebied aantrekkelijk is voor bedrijven, glastuinbouw, burgers en recreanten. De tuinbouw, boom- en sierteelt is uitgegroeid tot een Greenport met internationale allure en is nog altijd in ontwikkeling. Naast de aanleg van nieuwe bedrijfsterreinen vinden verschillende herstructureringsprojecten plaats. Nieuwbouwprojecten liggen op dit moment stil of worden kleinschalig aangepakt, bijvoorbeeld door gefaseerde oplevering. Daarnaast zijn er renovatieprojecten van bestaande bouw gepland. In figuur 4 zijn de belangrijkste ontwikkelingen weergegeven. De voorwaarde voor opname in deze kaart is dat de projecten binnen nu en 10 jaar worden ontwikkeld en een grote energievraag kennen. Immers wanneer er in een gebied een grote energievraag is, kan dat gezien worden als kansrijk voor het gebruik van bodemenergie of andere duurzame energiebronnen. Bodemenergie of andere energiebronnen sluiten elkaar niet uit en kunnen als aanvulling op elkaar dienen.
16
Figuur 4: Ruimtelijke ontwikkelingen in de regio Midden - Holland
17
4.3 N ETW ERKLAAG
EN ONDIEP E ONDERGROND
De netwerklaag en de ondiepe ondergrond zijn sterk met elkaar verbonden en vertonen sterke interactie met elkaar. Ze worden daarom gezamenlijk beschreven. Hieronder is een keuze gemaakt uit verschillende ondergrondkwaliteiten (zie figuur 4) die als belangrijk worden gezien voor ruimtelijke ordening in de regio Midden – Holland. De vijf kwaliteiten die hierna worden toegelicht zijn naar voren gekomen tijdens interviews met de betrokken gemeenten.
Figuur 5: Ondergrondkwaliteiten www.ruimtemettoekomst.nl
4.3.1 B O DE M OP B O U W De regio Midden – Holland kent een interessante bodemopbouw. Door de aanwezigheid van dikke veen- en kleilagen is er over het algemeen sprake van een sterke zetting van het gebied. Veen heeft een slecht draagvermogen, klei al iets beter en zand heeft een goed dragend vermogen. Het grootste deel van de regio bestaat uit veen. Alleen langs de Oude Rijn en op voormalige kreekruggen en donken is de draagkracht goed te noemen. De grondwaterstand is over het algemeen hoog en er is vooral in de laag gelegen droogmakerijen sprake van (sterke) kwel. Dit zijn allemaal aspecten die van belang zijn voor het plannen van de bovengrondse ordening. In figuur 6 is in een integrale kaart aangegeven waar de zettingsgevoelige gebieden (slechte draagkracht) zijn en waar niet.
18
Figuur 6: Draagkracht van de bodem
19
Een aantal tips voor het plannen van ontwikkelingen in de regio Midden – Holland zijn:
Leg wegen aan op zandige oevers van inmiddels verdwenen rivieren; Behoud en versterk de identiteit van het gebied door oude oeverwallen te accentueren; Graaf geen diepe waterpartijen in gebieden met sterke kwel. Zo wordt voorkomen dat er onaantrekkelijke bruine waterplassen ontstaan; Plan (natte) natuurgebieden in gebieden waar sprake is van een sterke bodemdaling en plan woningbouw zoveel mogelijk op stevige kleigronden; Benut de bodemwarmte voor de verwarming van gebouwen en kassen. De regio Midden – Holland is bijna overal geschikt; Bouw ondergronds om ruimte te besparen en het landelijke karakter te behouden.
4.2.2 K A B E L S
EN
L E I DI N GE N
Kabels en leidingen zijn overal in Nederland aanwezig, zo ook in de regio Midden – Holland. Degene die hier van belang zijn voor het plannen van ruimtelijke ontwikkelingen zijn de OCAP-leidingen en hoofdtransportleidingen voor gas en water. Deze lopen door of langs het gebied en hebben een veiligheidsmarge waarbinnen niet gebouwd mag worden. In het stedelijk gebied worden ruimteclaims gelegd door bijvoorbeeld rioleringen en nutsinfrastructuur. Omdat er steeds meer kabels en leidingen bij komen en er hierdoor een groot beslag op de ondergrondse ruimte wordt gelegd, is het zaak ze te bundelen. Hierdoor wordt ruimte overgehouden voor ander ondergronds gebruik, zoals ondergrondse containers, tunnels en parkeergarages. Een goed voorbeeld is het gebruik een zogenaamde kabelgoot in het stedelijk gebied waarbij zoveel mogelijk kabels gebundeld worden aangelegd. Door het efficiënt indelen van de ondergrondse en bovengrondse ruimte kan veel gewonnen worden. Zo kan de bovengrondse ruimte die rondom de OCAP-leiding niet gebruikt mag worden voor bouw, gebruikt worden als natuur- of recreatiegebied. In figuur 7 zijn de belangrijkste kabels en leidingen weergegeven. Voor het overige leidingwerk kunnen bij KLIC de gegevens opgevraagd worden.
Een aantal tips voor het plannen van ontwikkelingen in de regio Midden – Holland zijn:
Bundel kabels en leidingen, reserveer tracés en houd ruimte voor beheer en onderhoud; Stop storende leidingen zoveel mogelijk onder de grond en reserveer hiervoor ruimte in bestemmingsplannen; Benut vrijwaringszones van buisleidingen voor recreatie; Zoek aansluiting bij de mogelijkheden die bestaande buisleidingen bieden. Denk hierbij aan de aansluiting van de tuinders op de OCAP-leiding of het faciliteren van warmtenetten;
20
Figuur 7: Ondergrondse buisleidingen
21
4.2.3 A R C HE OL O G I E De regio Midden-Holland kent een grote diversiteit aan archeologische vindplaatsen: van kleine kampementjes uit de steentijd, Romeinse wegen en legerplaatsen tot een tankgracht uit de Tweede Wereldoorlog. De overgrote meerderheid van deze bekende maar ook verwachte vindplaatsen zijn niet zichtbaar en kunnen op grote diepte onder het maaiveld voorkomen. De aanwezigheid van deze vindplaatsen hangt namelijk sterk af van de opbouw van de ondergrond. De ondergrond van Midden-Holland bestaat grofweg uit een dik pakket Holocene afzettingen op Pleistocene afzettingen. De afzettingen uit het Pleistoceen liggen zeer diep (dieper dan 10 meter). Een uitzondering vormen de rivierduinen die tot het huidige maaiveld kunnen reiken. Deze rivierduinen blijken allemaal vanaf de prehistorie bewoond te zijn geweest. De afzettingen uit het Holoceen zijn divers: klei en zand van oude rivierlopen, zand en klei van de e zee en daartussen vaak verschillende lagen veen. Vanaf circa de 12 eeuw wordt Nederland langzaam maar zeker bedijkt en stopte de natuurlijke sedimentatie. De mens ging van oudsher wonen waar het hoog en droog was en bij voorkeur in de nabijheid van water. Veel archeologische vindplaatsen liggen dan ook op de oeverwallen en stroomruggen van oude rivieren, op ontwaterde delen van hoogveenkussens, op rivierduinen enzovoort. Ook de diepteligging van de archeologische resten verschilt. In de regel geldt: hoe dieper de afzettingen, hoe ouder de archeologie. Zo worden op de diepgelegen stroomgordelafzettingen (3 tot 5 meter onder het maaiveld) te Nederlek uitsluitend sporen uit de (vroege) prehistorie verwacht. Op de relatief jongere en ondiep gelegen afzettingen van de Oude Rijn (binnen 1 meter onder het maaiveld) worden juist uitsluitend resten uit de Romeinse tijd en jonger aangetroffen (Alphen aan den Rijn en Bodegraven). Bij een gebiedsontwikkeling dient rekening gehouden te worden met de eventuele aanwezigheid van archeologische resten. Vaak zijn kleinschalige ingrepen (enkele m²) geen probleem in een gebied met een archeologische verwachting. Binnen enkele gemeenten zijn door de provincie Zuid-Holland zogenaamde archeologische aandachtsgebieden aangewezen waar een strenger beleid geldt met betrekking tot archeologie. Door in een vroeg stadium van ontwikkeling te kijken naar het aspect archeologie is het in de regel vaak mogelijk om de plannen aan te passen zodat archeologische waarden in de bodem behouden kunnen blijven. Deze werkwijze heeft de voorkeur boven het op het laatste moment nog geconfronteerd worden met duur gravend archeologisch onderzoek. Zie figuur 8 voor de archeologische verwachtingskaart.
22
Figuur 8: Archeologische verwachtingskaart Midden – Holland
23
4.2.4
B O D E M KW A L I TE I T
Wanneer er gebouwd gaat worden moet rekening gehouden worden met de milieuhygiënische kwaliteit van de bodem. Oud-binnenstedelijke gebieden, zoals de binnenstad van Gouda en Schoonhoven, maar ook de oude kernen van de dorpen en dijk- en lintbebouwingen, zijn door het eeuwenlange gebruik diffuus verontreinigd geraakt met zware metalen en PAK. Deze verontreinigingen kunnen het gevolg zijn van bijvoorbeeld ophogingen, branden of stortingen en zijn niet eenduidig te herleiden tot een puntbron. Ook in delen van het landelijk gebied van Reeuwijk, Waddinxveen, Boskoop en Gouda komen verhoogde gehalten met verontreinigende stoffen voor als gevolg van de aanwezigheid van toemaakdek. Naoorlogse woonwijken zijn doorgaans niet of slechts licht verontreinigd. Het landelijk gebied van de Zuidplaspolder is schoner dan het overige landelijk gebied. Over het algemeen geldt verder dat de bovengrond (0 – 0,5 meter beneden maaiveld) meer verontreinigd is dan de ondergrond (0,5 – 2 meter beneden maaiveld). Zitten er verontreinigingen in de bodem, dan moet er in sommige gevallen gesaneerd worden. Na sanering is de locatie geschikt voor het voorgenomen gebruik. Informatie hierover is aanwezig bij de Omgevingsdienst Midden – Holland, maar kan ook door de gemeente zelf geraadpleegd worden via http://geoweb.odmh.nl. De bodemkwaliteitskaart is te vinden via http://bkk.odmh.nl.
Bodemverontreiniging en open bodemenergiesystemen (WKO)
Figuur 8: Bodemkwaliteit verontreinigingen Bodemverontreiniging en dan met name grondwaterverontreiniging kan worden verspreid wanneer er een open bodemenergiesysteem in de verontreiniging of in de direct omgeving wordt aangelegd. Immers het grondwater wordt opgepompt uit één bron en weer geïnjecteerd in een andere. Door slim om te gaan met de mogelijkheden en vooraf af te stemmen met alle mogelijke betrokken kunnen problemen worden voorkomen. Een voorbeeld is het project Strijp-S in Eindhoven, een voormalig industrieterrein van Philips met een oppervlakte van 28 hectare. Dit gebied is herontwikkeld tot woon-werkwinkelgebied. Voor de temperatuurregulering is gekozen voor bodemenergie als energiebron. Echter de aanwezige grondwaterverontreiniging hield deze keuze eerst tegen. Een traditionele warmte koude opslag was daarom minder geschikt, omdat een dergelijk systeem zou leiden tot verspreiding van de aanwezige grondwaterverontreiniging. Als alternatief is een systeem gekozen die de grondwaterverontreiniging beheerst en waar alsnog een warmte en koude bel gerealiseerd kon worden. Bron: Handleiding BPEG Bodemenergie en Grondwaterverontreiniging, Het IJs Gebroken. Nederlandse Vereniging van Ondergrondse Energieopslagsystemen, kenmerk 074529688.0.1, d.d. 6 april 2010
24
Figuur 9: Bodemverontreiniging regio Midden - Holland
25
4.2.5 G E B R UI K V A N HE T GR O ND W A TE R / G R ON DW A TE RO NT TR E K K I N G E N Grondwater kan voor veel doeleinden worden gebruikt. In de Krimpenerwaard zijn een aantal grondwaterbeschermingsgebieden en boringvrije zones aangewezen. Het grondwater is hier geschikt voor het gebruik als drinkwater. Om te voorkomen dat er verontreinigingen of andere milieuvreemde stoffen in het grondwater terecht komen is het in deze gebieden verboden te boren. In de provinciale milieuverordening (PMV) heeft de provincie daarom ook alle bodemenergiesystemen in deze gebieden verboden. In figuur 10 zijn de grondwaterbeschermingsgebieden aangegeven In de (glas-)tuinbouwgebieden wordt het grondwater veelvuldig gebruikt. Hier dient voorkomen te worden dat al deze gebruiken elkaar in de weg gaan zitten. Tuinders gebruiken grondwater bijvoorbeeld voor de bewatering van de planten. Zij onttrekken hiervoor grondwater uit het tweede watervoerende pakket (grondwater op een diepte van ongeveer 80 tot 300 meter beneden maaiveld, afhankelijk van het gebied). Het restant van dat water – veelal brak water - wordt weer geïnjecteerd in het eerste watervoerende pakket ( grondwater op een diepte van ongeveer 10 tot 80 meter beneden maaiveld). Vaak wordt hier niet automatisch een warmtepomp aan gekoppeld, terwijl dit wel interessant kan zijn. In deze gebieden is de potentie voor bodemenergiesystemen, zowel open als gesloten systemen, groot. Hier en daar wordt dit type gebruik al toegepast. Naast deze gebruiken heeft geothermie een grote potentie, maar ten gevolge van de stagnerende markt wordt dit nog niet toegepast. Wel zijn er concessies verleend en diverse partijen spelen met het idee geothermie toe te passen. In figuur 10 is ook het grondwatergebruik weergegeven In het stedelijk gebied wordt het grondwater voornamelijk gebruikt voor bodemenergiesystemen. Om drukte te voorkomen heeft de provincie Zuid-Holland ambitiegebieden aangewezen waar open systemen niet in het eerste watervoerende pakket mogen worden toegepast. Zo ontstaat er ruimte voor ander ondergronds gebruik, zoals voor de gesloten bodemenergiesystemen, die vaak in dit watervoerende pakket worden gesitueerd. Bovenop deze maatregel kan extra beleid noodzakelijk zijn. In de gemeente Gouda zijn twee masterplannen opgesteld om het gebruik 2 van bodemenergiesystemen te reguleren . Daarbij is het mogelijk gemaakt kleinere open bodemenergiesystemen onder voorwaarden wel in het eerste watervoerende pakket te plaatsen, ondanks de provinciale milieuverordening.
Interferentiegebieden Om drukte in de ondergrond te voorkomen kan de gemeente interferentiegebieden aanwijzen om meer grip te krijgen op de aanleg van gesloten energiesystemen. Een interferentiegebied wordt aangewezen op basis van het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen en het betreft een geografisch gebied. Binnen dit gebied zullen kleine gesloten systemen vergunningplichtig worden. Eventueel kunnen er aanvullende beleidsregels opgesteld worden om aanvullende toetsingsgronden te hebben voor de aanleg van gesloten bodemenergiesystemen.
2
Masterplan Warmte-/koudeopslag Goudse Poort, gemeente Gouda, Witteveen + Bos, kenmerk GD178-3, juni 2008. Masterplan Warmte-Koudeopslag Spoorzone en Hamstergat, gemeente Gouda, Witteveen+Bos, kenmerk GD178-2, d.d. september 2007
26
In de gemeente Zuidplas is ervoor gekozen meer grip te krijgen op de aanleg van gesloten systemen door het aanwijzen van interferentiegebieden en het opstellen van beleidsregels voor de gesloten systemen. Daarnaast wordt gekeken of het eventueel noodzakelijk is 3 bestaande matersplannen te vernieuwen of uit te breiden. Op deze manier kan de gemeente sturen op maximale duurzaamheidswinst, in plaats van wie het eerste komt, wie het eerste pompt. De gemeente Bodegraven – Reeuwijk, Gouda en Waddinxveen hebben in 2014 ook onderzocht of er extra regels noodzakelijk zijn voor hun gemeenten. De uitwerking hiervan is verschillend. Waar in de ene gemeente wel geadviseerd wordt interferentiegebieden aan te wijzen, blijkt het in een andere gemeente niet noodzakelijk. De documenten met de afwegingen en uitwerking zijn bij de Omgevingsdienst Midden – Holland op te vragen.
Met de kaarten ontstaat een beeld waar er ruimte overblijft in de ondergrond en waar die al volop benut wordt. Dit kan worden afgezet tegen de verwachte ontwikkelingen en de daarmee gepaard gaande energievraag. De kennis zal worden meegenomen in de volgende hoofdstukken.
3
Bestaande Masterplannen in de regio Midden – Holland. Gouda: Masterplan WKO in Goudse Poort, Spoorzone en Hamstergat. Masterplan Zuidplaspolder Noord
27
Figuur 10: Huidig grondwatergebruik – onttrekkingen in 2013/ 2014
6
28
5. B ODEMENERGIE 5.1 I NLEIDI NG In conventionele verwarmingssystemen (zoals cv-ketels) wordt aardgas verbrand om warm water te produceren voor ruimteverwarming en warm tapwater. Hierbij wordt een aanzienlijke hoeveelheid fossiele brandstof gebruikt. Bij het toepassen van een bodemenergiesysteem wordt de bodem gebruikt als warmte- en koude buffer, waardoor een besparing op het gebruik van fossiele brandstoffen kan worden behaald. De warmtepomp neemt daarbij de plaats in van de cv-ketel. De besparing wordt gerealiseerd door het feit dat een warmtepomp op zeer efficiënte wijze warmte kan onttrekken aan het medium (bijvoorbeeld grondwater), waardoor er minder energie nodig is dan bij verwarmen met behulp van gas. De warmte, die aanwezig is in het gebruikte medium is ‘gratis’ opgeslagen in de zomerperiode. Zo kan één kWh elektrische energie worden omgezet in drie tot vijf eenheden warmte, die aan het gebouw geleverd worden. Het lagere energieverbruik leidt tot een lagere CO2-uitstoot. Bodemenergie is een verzamelnaam voor verschillende systemen, namelijk: 1. Gesloten bodemenergiesysteem of bodemwarmtewisselaar; 2. Warmte Koude Opslag (WKO of open bodemenergiesysteem); 3. Hoge temperatuur opslag (HTO); 4. Geothermie.
Figuur11: Voorbeeld ondergronds gebruik bodemenergie Bron: www.innoforte.nl
29
5.2 G ESLOTEN B O DEMENERGIESYSTEEM Een gesloten bodemenergiesysteem wordt ook wel bodemwarmtewisselaar genoemd. Bij een gesloten systeem wordt een vloeistof, vaak met toegevoegd antivriesmiddel, door buizen in de bodem geleid. De vloeistof komt niet in aanraking met het grondwater en er is geen sprake van een actieve verplaatsing van grondwater door het systeem, zoals bij open systemen. Dit systeem maakt gebruik van de natuurlijke temperatuur van de bodem. Door de vloeistof rond te pompen kan door geleiding via de buiswanden in de zomer warmte vanuit de woning aan de bodem afgegeven worden. In de winter wordt warmte uit de bodem via geleiding opgenomen door het circulerende water in het systeem. In het gebouw is een warmtewisselaar aanwezig die de temperatuur van de vloeistof in de buis tot de gevraagde warmte of koude verwarmd of koelt. Zo kan de temperatuur in het gebouw geregeld worden. Het buizenstelsel kan horizontaal (ondiep) of verticaal (tot honderd meter diep) worden aangelegd. Gesloten systemen zijn het meest rendabel voor woonhuizen of kleine gebouwen. Deze techniek wordt daarom voornamelijk toegepast bij woningbouwprojecten of bij de kleinere industrieterreinen.
Figuur12: Voorbeeld gesloten bodemenergiesysteem Bron: www.arnhem.nl
5.3 WKO ( OPEN
SYSTEEM )
Warmte Koude Opslag, ook wel WKO of open bodemenergiesysteem, is een duurzame energietechniek waarbij energie wordt opgeslagen in de bodem. Met deze energie kunnen gebouwen en ruimtes zowel worden verwarmd (in de winter) als gekoeld (in de zomer). Bij open systemen wordt grondwater gebruikt om een gebouw te koelen en te verwarmen. Hiervoor wordt grondwater onttrokken en ook weer geïnfiltreerd in de bodem. Er is altijd een zogenaamde warme en een koude bron. In de winter wordt grondwater uit de relatief warme
30
bron opgepompt. Dit water wordt vervolgens door een warmtepomp verder verwarmd waarna het door verwarmingsbuizen door het gebouw wordt gepompt. Hierdoor wordt het gebouw verwarmd. Het afgekoelde water wordt weer teruggepompt in de zogenaamde koude bron. Na ongeveer een half jaar wordt de circulatierichting omgedraaid, zodat in de zomer grondwater uit de koude bron wordt gebruikt voor koeling. De bronnen bevinden zich op enige afstand van elkaar - naast elkaar of onder elkaar in verschillende watervoerende pakketten. De diepte van de bronnen varieert meestal van 50 tot 300 meter. Open bodemenergiesystemen zijn geschikt voor gebouwen en projecten waar grote warmteof koude vragen bij elkaar komen. Hierbij kan gedacht worden aan kassen, zorgcentra, zwembaden, ziekenhuizen of bijvoorbeeld grote kantoren en een combinatie van voorgaande objecten. Open bodemenergiesystemen kunnen ook heel goed worden toegepast voor het verwarmen en koelen van een huizenblok of wijk. Dit is een duurzame oplossing, waarbij het ondergrondse ruimtegebruik relatief gezien zeer klein is. Bijna alle toegepaste systemen gaan uit van zogenaamde lage temperatuursystemen, waarbij in de winter voor verwarming van gebouwen nog moet worden bij gewarmd.
Figuur13: Voorbeeld open bodemenergiesysteem Bron: www.arnhem.nl
5.4 H OGE
TEMPERATUUR OPSL AG
(HTO)
Een HTO (Hoge temperatuuropslag of hoge-temperatuur-warmteopslag) is een type bodemenergiesysteem, waarbij opslagtemperaturen worden gebruikt van > 80 ºC. Naast HTO bestaan ook Middelhoge-temperatuursystemen, waarbij de opslagtemperatuur 30 – 60 ºC is. De systemen kunnen open of gesloten zijn. HTO vindt plaats voor verwarming van voornamelijk de glastuinbouw en de aquacultuur. De warmte waarvan bij (M)HTO gebruik wordt gemaakt, kan onder meer van warmtekrachtkoppeling (WKK), diepe geothermie of zonnecollectoren afkomstig zijn. Het voordeel van hoge-temperatuuropslag is dat bij gebruik de warmtepomp beperkt of zelfs overbodig wordt gemaakt: een extra energie-winst ten opzichte van lage-temperatuuropslag. Bovendien is het temperatuurverschil tussen de warme en koude bron veel groter, zodat bij eenzelfde waterverplaatsing veel meer energie kan worden geleverd.
31
Aan HTO-toepassing zitten echter nog verschillende technische, juridische en financiële bezwaren. Toepassing zal op gang moeten worden gebracht met behulp van pilotprojecten.
5.5 G EOTHERMIE Geothermie is een techniek waarbij de energie uit de diepe bodemlagen wordt benut. Net als bij open systemen wordt grondwater opgepompt. Het verschil is echter dat bij geothermie grondwater wordt opgepompt dat zich op enkele kilometers (1,5 tot 4 km) diepte bevindt. Geothermie kan niet alleen worden gebruikt voor warmteafgifte, maar kan ook dienen als bron voor elektriciteit, zolang de temperatuur van het water hoog genoeg is. Het water zorgt voor stoom, waarmee een generator wordt aangedreven die elektriciteit opwekt. Die elektriciteit kan worden toegepast voor koeling van de gebouwen die zijn aangesloten. Waar open en gesloten bodemenergiesystemen in relatief veel gebieden kunnen worden toegepast, omdat de watervoerende lagen in Nederland veelal geschikt zijn, ligt dit anders voor geothermie. Deze techniek kan alleen toegepast worden in gebieden die geologisch gezien de juiste condities vertonen, waarbij de temperatuur in en permeabiliteit van de waterdoorlatende zandsteenlagen belangrijke parameters zijn. Aangezien geothermie op grote diepte wordt gewonnen is dit een kostbare techniek. Het wordt daarom ook niet overal zomaar toegepast. Ook moet er rekening gehouden worden met de geschiktheid van de ondiepere ondergrond. Het water dat opgepompt wordt, levert veel energie, waardoor er een grote afnemer gevonden moet worden. Geothermie is daarom zeer geschikt voor kassenbouw. Eventueel kan de restwarmte gebruikt worden voor een warmtenet in een woonwijk of op een bedrijventerrein. Soms komt bij het aanboren van een geothermiebron ook gas en olie mee naar boven. Sommige uitgeputte gas- en oliebronnen zijn geschikt als geothermische bron. De bestaande installatie kan worden hergebruikt door dieper te boren en in plaats van gas en olie, warm water te winnen. In Midden-Holland zijn enkele gasvelden aanwezig waar op een iets grotere diepte mogelijk nog warm water aanwezig is. Het betreft bijvoorbeeld de NAM-locatie aan de Waardsedijk langs de A12, in Reeuwijk. Nader onderzoek moet uitwijzen of dit voor de toekomst economisch haalbare projecten zijn.
32
Figuur 14: Gebieden die geschikt zijn voor geothermie binnen de regio
7
33
5.6 P OSITIEVE
EN
N EGATIEVE
EFFECTEN
Hieronder worden een aantal positieve en negatieve effecten van bodemenergie schematisch weergegeven.
Positieve effecten bodemenergie
(Mogelijke) Negatieve effecten bodemenergie
1. Vermindering CO2-uitstoot
1. Verstoring van het bodemleven door mogelijke lekkage of bijvoorbeeld temperatuurverschillen 2. Hogere energiekosten wanneer bovengronds deel niet goed is ingeregeld met ondergronds deel 3.Verandering grondwaterstand en grondwaterstroming. 4. Extra zetting van het gebied rondom actief in gebruik bodemenergiesysteem
2. Lagere energiekosten/ energiebesparing
3. Naast verwarmen ook de mogelijkheid tot koelen van het gebouw
Collectief open bodemenergiesysteem in woonwijk De Teuge (Zutphen) In Zutphen ligt de woonwijk De Teuge waar in 2002 / 2003 187 woningen op een bodemenergiesysteem met een collectieve open bron zijn aangesloten. Helaas zijn er in het ontwerp en bij de aanleg van het systeem een reeks fouten gemaakt, doordat bijvoorbeeld de afstemming van de verschillende fasen niet goed gebeurd is. Dit heeft ervoor gezorgd dat nooit de beloofde energiewinst is geleverd. De energierekening viel hierdoor aanzienlijk hoger uit dan verwacht en op de koudste dagen van het jaar viel het systeem uit. Bron: WKO 3x beter, Lente Akkoord, augustus 2013
Huis van de stad te Gouda In het huis van de stad in Gouda wordt ook gebruik gemaakt van een open bodemenergiesysteem. In 2007 en 2008 zijn voor de omgeving van de locatie van het huis van de stad masterplannen bodemenergie opgesteld waar warme en koude zones zijn aangegeven voor het plaatsen van de bronnen voor het systeem. Met het opstellen van de masterplannen is rekening gehouden met de al aanwezige systemen, zoals het systeem van het Groene Hart Ziekenhuis. Bij de vergunningverlening wordt met deze masterplannen rekening gehouden. Onder andere door de afstemming over de locatie van de bronnen en het in een vroeg stadium in kaart brengen van de bestaande systemen werken alle systemen naar behoren in dit gebied.
Het zorgen van goede afstemming van het boven- en ondergrondse deel, de communicatie over de werking van het systeem en goede inregeling achteraf is dus zeer belangrijk!
34
6. B ODEMGESCHIKTHEID VOO R TOEPASSEN BODEMENERGIE De bodem in de regio Midden – Holland is zeer geschikt voor het gebruik van bodemenergie. Dit geldt zowel voor het eerste als voor het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket.
6.1 B ODEMG ESCHI KTHEID
GESLOTEN
BODEMENERGIE De ondergrond in de regio Midden – Holland is bijna overal geschikt voor het in werking hebben van gesloten bodemenergiesystemen. Een gesloten bodemenergiesysteem maakt gebruik van de warmteoverdracht tussen de bodem en het systeem door middel van geleiding. De mate waarin een locatie geschikt is voor de toepassing van een gesloten systeem hangt dus samen met de geleidbaarheid van de bodem op de locatie. Zand geleid beter dan klei of veen en het is daardoor makkelijker om een bepaalde hoeveelheid energie te onttrekken aan een laag zand dan aan een laag klei. De bodemopbouw is daardoor meer van belang dan de exacte ligging van watervoerende lagen. De Omgevingsdienst Midden – Holland heeft eind 2013 een inventarisatie gemaakt van de bekende gesloten systemen en de diepteligging. Hieruit is gebleken dat er een onderscheid gemaakt kan worden tussen ‘ondiepe’ systemen en ‘diepe’ systemen. Ondiep gelegen systemen liggen tot een diepte van ongeveer 80 meter beneden maaiveld (m - mv). Dieper gelegen systemen ongeveer tot 150 meter beneden maaiveld (m – mv). Op basis van deze gegevens zijn twee kaarten gemaakt waarin de geschiktheid van de bodem voor gesloten bodemenergiesystemen is weergegeven. Omdat de hele regio Midden – Holland geschikt is voor gesloten bodemenergiesystemen wordt in de kaarten aangegeven waar het hoogste rendement uit de bodem kan worden gehaald. Zie figuur 15 en figuur 16. In de gemeente Zuidplas zijn in 2013 extra beleidsregels opgesteld om gesloten bodemenergiesystemen, maar ook ander ondergronds gebruik, te beschermen. Er is bijvoorbeeld bepaald dat er een bepaalde afstand tot gietwateropslag gehouden moet worden, zodat de ondergrondse ruimte en het grondwater optimaal gebruikt kunnen worden. De beleidsregels kunnen worden opgevraagd bij de gemeente Zuidplas of bij de Omgevingsdienst. Warmte-koude opslag en de gemeente Rijssen De gemeente Rijssen heeft een WKO-installatie onder het gemeentehuis. Deze installatie heeft voor de nodige problemen gezorgd. Na de aanleg bleek de installatie in de zomer onvoldoende te koelen en in de winter onvoldoende te verwarmen. Dat kwam doordat er niet genoeg water werd opgepompt omdat het water door een hoog ijzergehalte niet door de filters kwam. Bron: http://www.duurzamebedrijfsvoeringoverheden.nl/themas/energie/WKO_Rijssen.html
De bodem is niet overal even geschikt voor een bepaald systeem. Soms moet er dieper geboord worden, soms is de locatie niet geschikt voor een bepaald systeem. Waar een open systeem mogelijk niet geschikt is, kan een gesloten systeem een oplossing bieden en kan er toch gebruik gemaakt worden van de energie die de bodem kan leveren.
35
Figuur 15: Geschiktheid ondiep: gesloten bodemenergie tot 80 meter beneden maaiveld
36
Figuur 16: Geschiktheid diep: gesloten bodemenergie 80 tot 150 meter beneden maaiveld
37
6.2 B ODEMG ESCHI KTHEID WKO ( OPEN ) De regio Midden – Holland is over het algemeen geschikt voor de toepassing van open bodemenergiesystemen. Zowel het relatief ondiep gelegen eerste watervoerende pakket als het veelal gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket is qua bodemopbouw geschikt. De aanwezige zandlagen zijn goed toegankelijk en de grondwaterstroming, die van belang is voor het op zijn plek houden van de warmte- en koudebellen, is niet te snel of te langzaam. Een te snelle grondwaterstroming zorgt ervoor dat de bellen zich verspreiden, waardoor het rendement van het systeem afneemt. Een te lage watersnelheid verhindert dat de pomp optimaal kan werken omdat de bron niet snel genoeg het afgevoerde water kan aanvullen. Open bodemenergiesystemen toepassen in het eerste watervoerende pakket is goedkoper dan in het tweede watervoerende pakket. Er hoeft dan immers minder diep geboord te worden. Het eerste watervoerende pakket kan echter niet overal gebruikt worden voor open bodemenergiesystemen. De provincie Zuid – Holland heeft gebieden aangewezen waar open bodemenergiesystemen niet in het eerste watervoerende pakket mogen worden toegepast, tenzij er met een bodemenergieplan (masterplan) wordt aangetoond dat er geen belemmeringen zijn, zoals interferentie met overig ondergronds gebruik. Redenen hiervoor zijn onder andere de reservering van dit watervoerende pakket voor ander ondergronds gebruik. In het stedelijk gebied is dit bijvoorbeeld de reservering van de ruimte voor gesloten bodemenergiesystemen. In het kassengebied speelt het gebruik van grondwater voor bijvoorbeeld brijnlozingen of gietwateropslag. Een andere reden is de aanvullende zetting rondom bronnen in de slappe bodem. De onttrekking en infiltratie van grondwater kan bodemdaling versnellen. In onderstaand figuur 16 wordt de bodemgesteldheid en het gebruik van de watervoerende pakketten schematisch weergegeven.
Figuur 17: Voorbeeld bodemopbouw en gebruik ondergrond Bron: Handreiking ondergrond Gemeente Zuidplas
38
In het tweede watervoerende pakket speelt de zettingsproblematiek minder. Meestal is hier de toegankelijkheid en watergeleiding ook goed. Een nadeel in Midden-Holland is dat het water in het tweede watervoerende pakket brak is. Dit brengt problemen met zich mee bij het jaarlijks onderhoud van de bronnen, dat wettelijk verplicht is. Bij het schoonspoelen van de bronnen en de toegepaste filters ontstaat brak afvalwater. In het kader van het verbod op brijnlozingen moet hier door de eigenaren van bodemenergiesystemen een oplossing voor worden gezocht. In figuur 18 en 19 is de geschiktheid van het eerste watervoerende pakket en het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket voor open bodemenergiesystemen weergegeven. Er is in Midden-Holland één systeem aangesloten op het derde watervoerende pakket. Dat is aangelegd in Gouda nabij de Ronsseweg. Dit is gedaan omdat het systeem van het Groene Hart Ziekenhuis al in het tweede watervoerende pakket aanwezig was. Om te voorkomen dat het rendement van het al aanwezige systeem zou afnemen, is uitgeweken naar het dieper gelegen watervoerende pakket. Het is financieel minder aantrekkelijk om naar het derde watervoerende pakket te gaan. Hoe dieper de put, hoe hoger de kosten van de aanleg.
6.3 B ODEMG ESCHI KTHEID Terwijl de grond in bijna alle gebieden van de regio geschikt is voor het toepassen van bodemenergie, zijn er een aantal beperkingen. De provincie Zuid-Holland heeft in de Provinciale Milieuverordening (PMV) vastgelegd dat binnen milieubeschermingsgebieden bodemenergie, in welke vorm dan ook, niet mag worden toegepast. Daarnaast heeft de provincie ambitiegebieden aangewezen waar open bodemenergiesystemen niet mogen worden toegepast in het eerste watervoerende pakket, tenzij er een bodemenergieplan (masterplan) is opgesteld. De voorwaarden zijn vastgelegd in de individuele gebiedsplannen die door de provincie worden getoetst aan de beleidsregels van de provincie Zuid-Holland.
INT EGRAAL
Bodemenergieplan Een bodemenergieplan is een uitgebreid technisch document waarin doorgerekend wordt hoe de ondergrond zo efficiënt mogelijk gebruikt kan worden. Zo kunnen er warmte- en koudezones worden aangewezen, zodat deze bronnen niet met elkaar gaan interfereren. Ook kan er bijvoorbeeld afstemming worden gezocht met ander ondergronds gebruik. Een bodemenergieplan moet zowel door B&W als GS worden vastgesteld om te kunnen worden gebruikt als toetsingskader voor de vergunningverlening voor zowel open als gesloten systemen.
39
Figuur 18: Geschiktheid eerste watervoerende pakket voor WKO (open) op basis van wetgeving en bodemkwaliteit
10
40
Figuur 19: Geschiktheid tweede watervoerende pakket voor WKO (open) op basis van wetgeving en bodemkwaliteit
11
41
7. B OVENGRONDSE E NERGIEBRONNEN Niet overal is de bodem geschikt voor het gebruik van bodemenergie. Daarnaast zijn er situaties waar bodemenergie niet rendabel genoeg is of waar andere duurzame energiebronnen geschikter zijn. Om de afweging in het ruimtelijke planproces compleet te kunnen maken, worden daarom hieronder een aantal bovengrondse energievormen beschreven.
7.1 W INDENERGIE In het kort is windenergie; energie opgewekt met behulp van windturbines door het gebruik van bewegingsenergie van de lucht. Het kan op zowel land als op water plaatsvinden. Windturbines kunnen in hoogte verschillen en Figuur 20: Windmolens Waddinxveen klein- of grootschalig worden toegepast. Er Bron: www.windparkdistripark.nl bestaan kleine turbines voor op een kavel of dak om energie op te wekken voor één gebouw of zeer klein waarmee bijvoorbeeld de pomp voor een slootsluisje kan worden bediend. Daarnaast is het ook mogelijk om meerdere grotere windmolens te plaatsen om een heel gebied van energie te voorzien. 4
Binnen Midden-Holland is planologisch beleid over waar windturbines mogen worden geplaatst. Daarbij is onderscheid te maken in plaatselijk beleid, vastgelegd in bestemmingsplannen voor kleine turbines, en provinciaal beleid voor grote turbines en windparken. Bij Distripark is een klein windpark geplaatst met provinciale vergunning. Een beperkte uitbreiding van dit windpark is op basis van de Notitie Wervelender en de provinciale structuurvisie (met de hieraan gekoppelde provinciale Verordening Ruimte 2014) toegestaan. Andere locaties voor grote turbines zijn uitgesloten, waarbij het landschapsbeeld in het Groene Hart een belangrijke factor in de afweging heeft gespeeld. In figuur 21 is het planologisch beleid afgebeeld. De afgebeelde kaart is gebaseerd op de kaart behorende bij artikel 2.3.1 van de Ontwerpnota Ruimte van 20 december 2013. Kijk voor actuele gegevens op www.ruimtelijkeplannenzuidholland.nl
7.1.1 V O O R -
E N NA D E L E N ?
Hieronder worden een aantal voor- en nadelen van windenergie schematisch weergegeven Voordelen 1. Onuitputtelijk en overal beschikbaar, hoewel niet op elk uur van de dag 2. Gratis energiebron 3. Mogelijke bron van inkomsten bij productieoverschot (bij private exploitatie) 4. Economisch haalbare duurzame energiebron
4
Nadelen 1. Kan worden opgevat als landschapsvervuiling 2. Produceert geluid; slagschaduw en risico’s 3. Hoge investeringskosten 4. Het plaatsen van windturbines is niet overal toegestaan 5. Gevaarlijk voor vogels / vleermuizen
Provinciaal Planologisch beleid vastgelegd in de provinciale ruimtelijke verordening
42
Figuur 21: Mogelijkheden windenergie volgens provinciale structuurvisie en bestemmingsplannen (planologisch beleid)
43
7.2 Z ONNE - ENERG IE Zonne-energie is een bekende energievorm. Hierbij gaat het om het gebruik van de energie in zonnestralen, dat wordt opgevangen via PVcellen om elektriciteit te genereren of via collectoren om warmte te genereren. De warmte kan worden gebruikt voor warmwaterproductie of voor verwarming van gebouwen. Binnen Midden-Holland is geen specifieke regionale of provinciale beleidsdoelstelling afgesproken om zonne-energie te stimuleren. Provincie breed geldt wel de motie die door Figuur22: Zonnepanelen Provinciale Staten is aangenomen om zonneBron: www.windvogel.nl energie op daken van bedrijven op bedrijventerreinen te stimuleren. Daarnaast voert de provincie de subsidieregeling van het Rijk uit, voor de combinatie van asbestsanering bij dak vernieuwing en de plaatsing van zonnepanelen. Gemeenten hebben eigen beleidsdoelstellingen in het kader van eigen milieu- en klimaatprogramma’s. Zonne-energie is de goedkoopste en meest kleinschalige duurzame energietechniek en daarmee goed toegankelijk. Zeker zonnepanelen zijn simpel te installeren en aan te sluiten op het reguliere elektriciteitsnet. De markt voor zonnepanelen is de laatste jaren flink gegroeid. In het verleden is gebleken dat voor het aanschaffen en plaatsen van zonnepanelen de beschikbaarheid van subsidie een belangrijke factor is. Nu echter een zonnepaneel op het dak meer oplevert dan de rente op je spaarrekening, is de verwachting dat de markt kan doorgroeien.
7.2.1 V O O R -
E N NA D E L E N ?
Hieronder worden een aantal voor- en nadelen van zonne-energie schematisch weergegeven
Voordelen 1. Opwekken van energie zonder uitstoot van broeikasgassen 2. Weinig onderhoud 3. Veel toepassingsmogelijkheden 4. Relatief goedkoop en goed toepasbaar bij kleinschalige projecten (woningbouw)
Nadelen 1. Fluctuerend energieaanbod i.v.m. aanbod zon (dag/ nacht, zomer/ winter) 2. Energievraag huishoudens sluit niet altijd aan op energieaanbod zonnepanelen 3. Sociale acceptatie zonnepanelen nog niet overal even vanzelfsprekend. 4. Voor een hoog energierendement is een groot ruimtebeslag nodig, daarmee minder geschikt voor projecten met hoge energievraag
44
7.3 B IOMASSA De term Biomassa wordt gebruikt voor de bulk van natuurlijk producten met een zodanige massa dat daaruit goed energie kan worden geproduceerd. Te denken valt aan producten zoals huishoudelijk GFT-afval, snoeihout, mest, gras, riet, vezels en stro. Biomassa kan voor energieproductie worden verbrand, vergast, vergist of gedestilleerd. In het schema (figuur 23) hieronder worden een aantal technieken weergegeven.
Figuur 23: Biomassastromen Bron: Energiepotentiekaart van de gemeente Assen
Elektriciteit en warmte die bij de vergisting van biomassa worden opgewekt, belanden via een distributienet en een warmtekrachtkoppeling (WKK) bij de gebruiker. Kansrijke locaties voor een bio-energiecentrale zijn: bestaande bedrijventerreinen, de rand van woonwijken (al dan niet gepland) en glastuinbouw. In Midden-Holland is Wagro bezig met haalbaarheidsstudies voor een WKK-project gekoppeld aan haar activiteiten bij het verwerken van afval. Daarnaast is de houtkachel thuis weer in opkomst. Het energetisch rendement daarvan kan erg hoog zijn, bijvoorbeeld in de zogenaamde pellet kachel.
7.3.1 V O O R -
E N NA D E L E N ?
Hieronder worden een aantal voor- en nadelen van biomassa schematisch weergegeven Voordelen 1. Het aanbod van grondstoffen is oneindig.
2. Maakt gebruik van restafvalstromen.
Nadelen 1. Wanneer de grondstoffen van grotere afstand komen is dit minder duurzaam en leidt tot grotere verkeersdrukte. 2. Geluidsoverlast. 3. Er moet voldoende aanbod zijn. 4. Vergistingsinstallatie grote investering.
45
7.4 R ESTW ARMTE Restwarmte kan worden omschreven als warmte die vrijkomt bij bijvoorbeeld afvalverwerkingsinstallaties, elektriciteitscentrales en industriële complexen op het moment dat deze partijen er geen gebruik meer van maken. Als ontvangende partij kan worden gedacht aan een woonwijk of andere bedrijven. Door restwarmte te gebruiken wordt verspilling van energie voorkomen en vindt er dus geen onnodige CO2-uitstoot plaats. In de regio Midden – Holland heeft in de Zuidplaspolder het idee gespeeld om de restwarmte van de kassenbouw te gebruiken voor het verwarmen van een nieuw te bouwen naastgelegen woonwijk. Indien gesloten kassensystemen worden toegepast, kan ingevangen zonnewarmte worden gebruikt en bij overschot worden afgevoerd naar andere eindgebruikers. In de zomer kan bij lage warmtevraag de warmte in hoge temperatuur opslagbronnen worden gebracht zodat deze in de winter kan worden gebruikt. Ook geothermie was in beeld geweest bij dit project. Helaas liggen de ontwikkelingen stil in verband met de stagnerende woningmarkt. Rioleringen geven ook warmte af. Het winnen en gebruiken hiervan is een techniek die nog niet op grote schaal wordt toegepast en waar nog ontwikkelingen moeten plaatsvinden om het als een marktconforme innovatie te kunnen toepassen. Wel kunnen pilotprojecten middels het gebruik subsidies worden gedraaid. Gemeenten die de riolering nog gaan aanleggen in nieuwbouwprojecten kunnen hieraan werken. Voordeel is dat de woningen niet ver gelegen zijn van de warmtebron, zodat transportverliezen beperkt zijn Rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s) kunnen ook warmte leveren, rechtstreeks of via opwekking van groen gas via vergisting van slib. De laatste manier is rendabeler dan de
Figuur 24: Restwarmte uit riolering
46
eerste manier in verband met de doorgaans grote afstand van de RWZI tot eindgebruikers zoals woningen of bedrijven. Het gas wordt getransporteerd en geeft pas ter plekke door verbranding warmte. Verder kunnen in gebouwen warmte-terugwinsystemen worden geïnstalleerd, bijvoorbeeld bij ventilatie en bij douchewater. Dit voorkomt warmteverlies naar buiten. Naast warmte uit industriële processen leveren ook andere bronnen warmte die kan worden toegepast. In het landelijk gebied kan voor individuele woningen worden gedacht aan warmtewinning uit oppervlaktewater. Een warmtepomp op rivierwater is bijvoorbeeld toegepast in de gemeente Bodegraven-Reeuwijk aan de Enkele Wiericke. Op grotere schaal wordt in Rotterdam het Maasgebouw verwarmd met Maaswater.
7.4.1 V O O R -
E N NA D E L E N ?
Hieronder worden een aantal voor- en nadelen van restwarmte schematisch weergegeven Voordelen 1. Onnodig verbruik van energie wordt voorkomen.
Nadelen 1. De warmte kan niet over grote afstand getransporteerd worden.
2. Geen extra CO2-uitstoot.
2. Aanleg warmtenet is duur, hoge investeringskosten. 3. Creëren van draagvlak is lastig en er zijn veel partijen betrokken voordat een warmtenet kan worden aangelegd. 4. Bij gefaseerde aanleg van een woonwijk is de benutting van restwarmte niet rendabel. 5. Bij benutting van restwarmte moet de leverancier dezelfde levensduur hebben als de ontvangende partij.
.
47
7.6 E NERGIEVRAAG
IN BEELD
In de regio Midden-Holland zijn scenario’s opgesteld waaruit blijkt dat er in de toekomst veel meer dagen met temperaturen boven de 30 graden Celsius zullen voorkomen. Dat houdt in 5 dat er in de toekomst steeds meer vraag naar koeling in de zomer zal zijn . Rechtstreekse benutting van bodemenergie past in deze ontwikkeling. Met bodemenergie kan immers elk seizoen de gewenste dienst worden geleverd: koeling in de zomer en verwarming in de winter. De energievraag wisselt sterk met de functie die de gebieden vervullen. Industrie en bedrijvigheid vragen veel meer energie dan woningen. Binnen de sector woningen treden ook verschillen op. Een bestaande woning kent doorgaans een (veel) hogere energievraag dan een nieuwbouwwoning die aan veel strengere eisen, voortvloeiend uit het Bouwbesluit, moet voldoen. Sinds de invoering van de energieprestatienorm is deze van meer dan 1,5 gedaald naar 0,4 in 2015. We bouwen dus energiezuiniger. Gepland is dat het in 2020 wettelijk verplicht wordt om energieneutraal te bouwen (energieprestatie van nul). Er zijn verschillende benaderingen om die ambitie te behalen. Door energieverlies van de woning te beperken (zeer goede isolatie), kan de energievraag worden beperkt. Buiten dat kan met het inzetten van duurzame energietoepassingen ook de rekenuitkomst omlaag worden gebracht. Alleen het gebruik van fossiele bronnen leidt tot een hogere waarde. Duurzame energieopwekking compenseert zo de verbruikspost aan fossiele energie. Als laatste kan het rendement van de toegepaste installaties zo hoog mogelijk worden gekozen. De markt brengt steeds nieuwe innovaties voort die soms ook volledig geïntegreerd kunnen worden in de bouwmaterialen zelf. Er wordt bijvoorbeeld gewerkt aan raamdelen en dakpannen die zonne-energie genereren. Ook de gecombineerde warmtepomp met Hr-ketel is een voorbeeld van een installatie met een rendement van 140 procent ten opzicht van de traditionele HRgasverbrandingsketel met rendement van 107 procent. 6
Er zijn verschillende grove inschattingen voor de energievraag in de regio te maken . Bestaande bouw voor bedrijven en woningen, met gemiddelde energievraag, nieuwbouw voor bedrijven met onder-gemiddelde energievraag, woningbouw uit de toekomst met lage energievraag en industrie met zeer hoge energievraag. In de regio Midden - Holland is bestaande woningbouw verreweg de grootste categorie. De modernisering hiervan biedt nog veel potentieel om energie te besparen en bewoners in staat te stellen te profiteren van lagere energierekeningen. In de structuurvisies van provincie en gemeenten en op bestemmingskaarten kan inzicht worden gekregen in een globale energievraag ter plaatse en of er in de toekomst grote verschillen in energievraag te verwachten zijn. De kaarten bieden een hulpmiddel om de plaatsen van vraag en aanbod bij elkaar te brengen en kansen te signaleren die kunnen worden verwerkt in de regionale kaart met potentieel voor toepassing van ondergrondse bodemenergie. Ook geven de kaarten inzicht in eventuele belemmeringen, bijvoorbeeld door de aanwezigheid van parkeergarages, tunnels of leidingen. Op die plaatsen kan worden gekeken naar alternatieve toepassingen van energie. Bijvoorbeeld energieopwekking uit asfaltcollectoren van wegen/verharding of warmtewinning uit oppervlaktewater. Ook warmteterugwinning uit riolen is een duurzame techniek.
5 6
http://www.knmi.nl/klimaatscenarios/maatwerk/ro/H2_ZH.pdf Inschatting over het energieverbruik van de gemeenten bijvoorbeeld: http://www.energieinbeeld.nl/
48
7.7 T ECHNIEKEN
OP EEN RIJ
Gesloten systeem
Open systeem
Monobron (open) systeem
Recirculatie systeem
Om een globale vergelijking van de bodemenergiesystemen te kunnen maken is hieronder een tabel opgenomen waarin verschillende kenmerken zijn weergegeven. Het betreft een globale vergelijking aangezien de kenmerken sterk afhankelijk zijn van een specifiek systeem, opbouw van de ondergrond, inregeling van het systeem en bijvoorbeeld het gebouw.
* Woning * Bedrijf
* Woning * Bedrijf * Glastuinbouw * Vanaf 50 woningen 2 * Vanaf 2.000 m * Vanaf 1 ha
* Woning * Bedrijf * Glastuinbouw * Vanaf 50 woningen 2 * Vanaf 2.000 m * Vanaf 1 ha
* Woning * Bedrijf
20 – 100 m
60 – 300 m
30 – 200 m
30 – 150 m
Nee 20 – 30% 20 – 50%
ja 30 – 55% 25 – 60%
Ja 30 – 55% 25 – 60%
Ja 30 – 45% 25 – 50%
Sector
Minimale schaalgrote
* 1 woning 2 * < 2.000 m
Diepte systeem Vergunning Energiebesparing CO2-bespraing
* Vanaf 5 | woningen * Vanaf 2 2.000 m
Bron: WKO kansenkaart voor de MRA-gemeenten, Arcadis, 26 mei 2010
Zon
Wind
Geothermie
Biomassa
Woonhuis Woonwijk (gezamenlijke energieafname) Flat Bedrijf Bedrijfsterrein (gezamenlijke energieafname) Kantoorpand/ zorgcentrum/ ziekenhuis Kassenbouw
Open systeem
Gesloten systeem
Hieronder zijn een aantal van veel voorkomende technieken weergegeven ten opzichte van het gebouwtype waar ze toegepast zouden kunnen worden. Hierbij moet worden opgemerkt dat deze tabel is ingevuld voor ’normale’ omstandigheden. Per individueel geval blijft de mogelijkheid van toepassing maatwerk in verband met externe factoren zoals de warmte- en koudevraag, bodemopbouw en geleidbaarheid, elektriciteitsgebruik et cetera.
X
X X
X
X
X X
X X X
X X X
X
X
X
X
X
X X X
X
X
X
X
X
49
8. G EBIEDSONTW IKKELING De informatie die is gegeven in dit document geeft een algemeen beeld van de situatie in de regio Midden-Holland. In de eerdere hoofdstukken zijn de bodemgesteldheid en een aantal duurzame energiebronnen toegelicht. Wanneer de kaarten over elkaar heen gelegd worden wordt een overzichtelijk beeld gegeven van de mogelijkheden voor het toepassen van bodemenergie in de regio. In figuur 25 is dit weergegeven.
8.1 T OEPASSEN
VAN HERNIEUW BARE ENERGIE
In de kaart zijn de ontwikkelgebieden weergegeven. Naar aanleiding van de ruimtelijke plannen, potentiele energievraag, wetgeving en de bodemgesteldheid voor het toepassen van bodemenergie zijn afwegingen gemaakt voor de toepassingen van bodemenergie. Aanbevelingen op basis van de kaart zijn bijvoorbeeld:
Maak zoveel mogelijk gebruik van geothermie in het kassengebied in de gemeente Zuidplas en Waddinxveen. Door de vele ontwikkelingen in het gebied en de hoge energievraag is deze techniek zeer geschikt. De toepassing houdt niet op bij de grenzen van de gemeente. Een energienet kan worden aangelegd tussen de geplande kassengebieden of een kassengebied en een woonwijk. Het eerste watervoerende pakket kan in het stedelijk gebied en het kassengebied niet worden gebruikt voor open bodemenergiesystemen, tenzij er een bodemenergieplan wordt opgesteld. Het opstellen van een bodemenergieplan is vrij kostbaar en het boren naar een dieper gelegen watervoerend pakket is duurder dan de aanleg van een gesloten bodemenergiesysteem. Ontwikkelingen zoals woonwijken of bedrijfsterreinen lenen zich in deze gebieden voor het gebruik van gesloten bodemenergiesystemen. Industrieterreinen, waar een grotere energievraag bestaat, kunnen beter uit met open bodemenergiesystemen. Op de kaart is een aantal keren aangegeven dat gesloten én open bodemenergiesystemen kunnen worden aanbevolen. Dit kan op basis van de bodemgesteldheid en de energievraag worden afgewogen. Woonwijken lenen zich goed voor de toepassing van gesloten bodemenergiesystemen. Hierbij dient rekeningen gehouden te worden met het feit dat collectieve systemen soms een betere optie zijn dan wanneer elk huis een individueel systeem aanlegt. Hoe meer systemen, des te grotere de ruimteclaim en de mogelijkheid tot interferentie tussen systemen of ander ondergronds gebruik. In gebieden die zijn gelegen in een grondwaterbeschermingsgebied is het toepassen van bodemenergie geen optie, hier moet dus in ieder geval gedacht worden aan andere duurzame energiebronnen zoals zonnepanelen of het gebruik van restwarmte. Op de kaart zijn de bestaande windmolens aangegeven. Daarnaast is het gebied aangegeven waar op basis van de Provinciale Verordening Ruimte hoge windmolens zijn
50
toegestaan. Lage windmolens zijn in veel gebieden mogelijk. Omdat dit grote gebieden zijn, zijn deze niet aangegeven op de energievoorkeurskaart. Hiervoor wordt verwezen naar figuur 21. Voor zonnepanelen zijn daken van gebouwen op dit moment de meest aangewezen locatie. Mogelijkheden voor bijvoorbeeld zonneweiden zijn om verschillende redenen (fysiek, beleidskeuzen) niet in de kaart opgenomen Op de kaart zijn RWZI’s en vergistings-installaties aangegeven. De restwarmte die vrijkomt bij deze installaties kan worden gebruikt als energiebron voor ontwikkelingen die in de nabijheid plaatsvinden. Het gebruik van één energiebron sluit het gebruik van een ander niet uit. Bodemenergie en zonnepanelen zijn bijvoorbeeld zeer goed te combineren.
51
Figuur 25: Energievoorkeurskaart
13
52
9. F ASEN EN TIPS BIJ D UURZAME GEBIEDSONTW IKKELING In voorgaande hoofdstukken zijn de ondergrondkwaliteiten en de bovengrondse ontwikkelingen in kaart gebracht. Vervolgens zijn ondergrondse en bovengrondse energiebronnen toegelicht en de kansen en aandachtspunten uitgewerkt. Met de casussen uit de regio als illustratie wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de stappen die de gemeente in het ruimtelijke ordeningsproces kan zetten om het gebruik van duurzame energiebronnen te stimuleren.
We onderscheiden de volgende fases, waar we één voor één op terugkomen: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Initiatieffase Onderzoeksfase Planvormingsfase Uitvoeringsfase Beheerfase Sloopfase
9.1 I NITIATIEFFASE 1. Leg de ambitie in grote lijnen vast. Er is een duurzaamheidsambitie, de invulling volgt later! 2. Realiseer dat er verschillende financieringsmethoden zijn. Financiering vanuit “total cost of ownership” pakt anders uit dan de gebruikelijke financieringsmethoden. Ook in de onderzoeksfase (zie hieronder) kan een andere manier van bekostigen tot mooie duurzame oplossingen leiden. 3. Bied ruimte aan de projectontwikkelaar en andere belanghebbenden om vooraf mee te denken. 4. Maak mogelijk dat de investeringskosten kunnen worden doorgeschoven naar een exploitant (bijv. door ontwikkelaar en exploitant dezelfde te laten zijn). 5. Gebruik instrumenten zoals GPR, DPL en BREEAM als gespreksponderwerp en als onderbouwing om aan te tonen in hoeverre een project als duurzaam kan worden bestempeld.
In de initiatieffase wordt bekeken welke opties voor het gebied passend zijn. Welke ontwikkeling wordt in grote lijnen gewenst en hoe kan die worden uitgevoerd. Daarbij hoort het afwegen van alle mogelijke opties (nieuwe initiatieven en degene die voor het plangebied al op tafel liggen). Het is van belang hierin direct al het duurzame ondergrondbelang mee te nemen. Door gelijk een ambitie in te brengen in het project is het in het vervolgproces duidelijk waar naar toe gewerkt moet worden. In deze fase wordt de ambitie in grove lijnen opgesteld. Afspraken worden gemaakt over hoe alles in de volgende fasen (onderzoeksfase en planvorming) zal worden uitgewerkt. Realiseer je hier, dat duurzame financiering vanuit de total cost of ownership-fase kan leiden tot een ander plan economische onderlegger dan gebruikelijk en neem in de onderzoeksfase ook de verschillende manieren van bekostiging mee. Design, finance, build and maintenance (DFBM)-constructies zijn een manier om niet 53
alle kosten bij de ontwikkelaar neer te leggen, en/of deze te prikkelen om aandacht te besteden aan de beheerfase van het project. Fakton (adviesbureau bij vastgoedontwikkeling en voor plan Multiple business cases economische vragen) heeft in één van Fakton heeft een financiele tool ontwikkeld de masterclasses, die in het kader van waarbij in het begin van de ontwikkeling dit project zijn gehouden, besproken hoe vooruit wordt gekeken naar de manieren kwaliteit in utiliteitsbouw kan worden waarop je duurzame maatregelen kunt toegevoegd. Door het moment waar bekostigen. Daarmee voorkom je dat er in contractafspraken worden gemaakt te latere fasen nog maatregelen afvallen omdat benutten, kan ervoor worden gezorgd er geen budget voor is geregeld of de dat de ontwikkelaar de investering kan budgetten al zijn vastgelegd in doorschuiven naar de exploitant. Op die overeenkomsten. Door opties voor de manier wordt de ‘split incentive’ financiering vooraf in beeld te brengen aangepakt en komen de lusten terecht ontstaat vroeg in het proces bewustzijn en bij de partij die ook de lasten heeft. worden duurzame maatregelen integraal in Derde partijen zijn hiervoor noodzakelijk. het planproces meegenomen. Onderdeel Beperk het project niet door te strikte daarvan is ook een actorenanalyse die extra afspraken te maken over het vervolg. partijen betrekt die een (markt)belang Bied ruimte aan partijen die hebben bij de duurzame ontwikkeling. verantwoordelijkheid willen dragen en willen meedenken/sturen in het proces. Meer informatie: www.fakton.nl en Integrale aanpak bestaat dus niet alleen http://www.rwsleefomgeving.nl/publish/pages/91333/toe komstwaarde_nu___7_instrumenten.pdf uit het inhoudelijk goed afstemmen van alle belangen die in de ontwikkeling een rol spelen, maar zeker ook uit het afstemmen tussen de partijen die een rol spelen in de organisatie en financiering van de ontwikkeling. Het vroegtijdig vaststellen van kosten die bij de sloopfase aan de orde komen en bijvoorbeeld het opstellen van een sloopbestek kan in deze fase ook aan de orde worden gesteld. De duurzaamheid van de ontwikkeling staat of valt met de realisatie van de ambitie. Houd hierbij in de gaten dat ambities niet worden gespecificeerd in technische uitvoerings-eisen. In de uitvoering moet ruimte zijn om aan te sluiten bij de op dat moment voor die situatie meest gunstige technische oplossing. Het is beter om aan te geven dat er een ambitie is om gebruik te maken van 50% duurzame energiebronnen, dan te stellen dat er bij elke woning een bodemenergiesysteem moet worden gebruikt. Onderdeel van de afspraken, om te zorgen dat ze daadwerkelijk worden gerealiseerd, is een goede monitoring. Hoe kunnen we de ambitie waarmaken en hoe kunnen we het eindresultaat beoordelen? Er zijn tegenwoordig meerdere instrumenten op de markt die objectief berekenen of een kwaliteitsdoel uit de ambitie gehaald is. BREEAM-gebiedsontwikkeling, DPL (duurzaamheidsprestatie op locatie), GPRStedenbouw (gemeentelijke praktijkrichtlijn) en nog meer. Deze tools werken als onafhankelijke maatlat die het mogelijk maakt SMART en doelgericht aan de slag te gaan. Gedurende de ontwikkeling kan hiermee op tussenmomenten altijd gemeten worden of het project nog op koers ligt. De bovengenoemde tools zijn verder een goede basis als gespreksonderwerp met bijvoorbeeld ontwikkelaars, binnen de gemeente of naar de toekomstige kopers om aan te tonen hoe duurzaam een gebouw is.
54
GPR Stedenbouw
GPR (Gemeentelijke Praktijk Richtlijn)Stedenbouw is een instrument dat geschikt is voor gemeenten, projectontwikkelaars, stedenbouwkundigen en anderen die duurzaamheid en stedenbouw aan elkaar willen koppelen. Het is een hulpmiddel om duurzaamheidsambities te formuleren en de (uitvoering van) ambities overzichtelijk weer te geven. Meegenomen aspecten zijn: Energie, Ruimte en voorraden (waaronder milieu en water), Welzijn & gezondheid, Gebruikswaarde en Toekomstwaarde. GPR werkt met rapportcijfers die gevormd worden op basis van de maatregelen die (op basis van ambities) worden opgenomen in het stedenbouwkundig plan. Hoe hoger het cijfer, des te duurzamer het ontwerp.
Meer informatie: http://www.we.nl/software/gpr-stedenbouw
Naast GPR-Stedenbouw bestaat GPRGebouw waarmee de duurzaamheid van een gebouw in kaart gebracht kan worden.
DPL
BREEAM
DPL (duurzaamheidsprestatie op locatie) is een instrument dat de duurzaamheid (People, Planet, Profit) van een wijk, gebied of bedrijventerrein meet. Het is geschikt voor gemeenten, projectontwikkelaars en stedenbouwkundigen in verschillende fasen van de planningscyclus. Het kan onder andere gebruikt worden voor: - Een sterkte-zwakte analyse van duurzaamheidsaspecten van een plan of bestaande wijk. - Het identificeren van kansen ter verbetering van de duurzaamheid van uw plan of wijk. - Het opstellen en vastleggen van duurzame-wijk-ambities. - De communicatie bij de integratie van milieubeleid in ruimtelijke planning - Het vergelijken van planvarianten. - Het monitoren van de realisatie van ambities in de loop van het planproces. DPL kent verschillende specialistische uitwerkingsmodules. Eén ervan is de module voor de ondergrond.
Meer informatie: http://www.ivam.uva.nl/index.php?id= 619&L=0
Breeam is een instrument en keurmerk waarmee de duurzaamheidsprestatie van gebouwen wordt bepaald. De beoordeling berust op negen onderdelen: management, gezondheid, energie, 55
transport, water, materialen, afval, landgebruik & ecologie en vervuiling. Met het invullen van deze categorieën worden scores verkregen. Hoe hoger de score, des te duurzamer is de gekozen maatregel. BREEAM sluit aan bij de verschillende fasen in het planproces. Voor elke stap kan een aparte BREEAMcertificering worden aangevraagd. Dus bij gebiedsplan, ontwerp (van gebouwen en openbare ruimte) en realisatie zijn drie certificeringsstappen van toepassing. BREEAM heeft zijn wortels in GrootBrittannië en is vooral geschikt voor grotere projecten gezien de relatief hoge kosten.
Greencalc
Greencalc is een rekenmethode om de duurzaamheid van gebouwen te meten. Het is ontwikkeld door NIBE en werkt drie thema’s uit: materiaal, energie en water. De methode werkt met meerdere componenten. Er is een score voor de opleverfase van het gebouw en voor de fase van de bedrijfsvoering. Analoog aan het energielabel kent de gebouwscore een range van A tot en met G. Dus A is de beste duurzame score, G het slechtst. Daarnaast is er een getalsscore gebaseerd op een standaard 100 (gebaseerd op een gebouw uit 1990, gebouwd volgens het toenmalige bouwbesluit). Hoe verder boven 100 hoe duurzamer.
Meer informatie: http://www.breeam.nl/
Meer informatie: www.nibe.nl
Het Rijk heeft in het Bouwbesluit normen opgenomen voor het beoordelen van de duurzaamheid van bouwmaterialen en de energieprestatie. Er is in het kader daarvan een universele verrekening van scores opgesteld die het mogelijk maakt bij de vergunningaanvraag een GPR-Gebouw-berekening, een Greencalc-berekening of een BREEAM-berekening bij te voegen. Deze instrumenten kunnen daarom allemaal gebruikt worden om de duurzaamheid van gebouwen en hun onderdelen te beoordelen en te toetsen aan het Bouwbesluit
56
9.2 O NDERZOEKSFASE 1. Stel integrale benadering voorop. Betrek alle belanghebbenden en specialisten in een vroeg stadium zodat kansen, knelpunten en oplossingen direct aangepakt kunnen worden. 2. Denk 3D in plaats van 2D. 3. Laat bij de uitwerking van de ambities ruimte over voor invloed en keuzes van de eindgebruiker. 4. Kies bij de integrale benadering van de ambities de werkwijzen die de ambitie voorop stelt in plaats van het budget, en verzin daarbij gezamenlijk verschillende varianten. Na de uitwerking komen de kosten aan bod en worden er verdere keuzes gemaakt.
In de onderzoeksfase van het planproces worden haalbaarheidsonderzoeken gedaan. Uitgangspunt is de overeengekomen ambitie. Integrale benadering staat hierbij voorop. Er kan op twee manieren te werk worden gegaan. Vanuit een vastgesteld budget bekijken wat er mogelijk is en bekijken of de ambitie haalbaar is, of de ambitie juist voorop stellen en verschillende varianten bekijken met hun verschillende kostenplaatjes. Daarna kan, als tweede onderzoekstap, van een aantal varianten worden bekeken hoe deze gefinancierd kunnen worden. Met de laatste methode, het voorop stellen van de ambitie in plaats van het budget, is een grondig onderzoek naar verschillende manieren om het doel te realiseren mogelijk en ontstaan keuzemogelijkheden. Het hebben van keuzemogelijkheden sluit aan bij het uitgangspunt om de eindgebruiker invloed te laten uitoefenen op het eindproduct. Deze manier sluit voorts aan bij het gelijk oplopende mer-onderzoek dat bij grootschalige projecten nodig is om aan de criteria uit het Besluit ruimtelijke ordening te voldoen. Deze “ambitie-voorop”- methode kost in eerste instantie meer tijd en is door de kosten voor onderzoek mogelijk duurder. Echter, als daarna het proces zonder vertraging Masterplan Zuidplaspolder doorlopen kan worden, dan worden ook Voor de Zuidplaspolder is in 2008 een faalkosten voorkomen. Het voorkomen van masterplan bodemenergie opgesteld. Met dit extra kosten hangt samen met het bodemenergieplan zijn in gebieden van de integraal en vroeg in het proces bekijken Zuidplaspolder warme en koudestroken van alle kansen en knelpunten. Hierdoor aangewezen. Dit vergroot de regie op de kan in het voortraject al een oplossing voor ondergrond en geeft duidelijk weer waar de de verwachte knelpunten wordt bedacht. koude en warmtebellen van open Financieel is het aan te adviseren te bodemenergiesystemen het best kunnen onderzoeken of er subsidie- of gunstige liggen. Wanneer dit bodemenergieplan door belastingmogelijkheden zijn. Voor het B&W en GS wordt vastgesteld kan het ook toepassen van duurzame energiebronnen gebruikt worden als toetsingsgrond voor de zijn er vaak mogelijkheden te vinden. Het vergunningverlening. Meer informatie: gebruik maken van subsidiemogelijkheden - Masterplan energieopslag Zuidplaspolder Noord – is toegepast in de casus van concept fase 1 en 2, IF Technology, augustus 2008 Energiesprong, die in de masterclass door - Handreiking Masterplannen bodemenergie (website Ivo Opstelten is gepresenteerd. Met de www.skb.nl) energie-nul-op-de-meter-pilots zijn
57
Energie nul op de meter Platform31 heeft in opdracht van het ministerie van Binnenlandse zaken onderzocht hoe woningen energieneutraal kunnen worden ge(ver)bouwd om te laten zien dat de ambities van het Rijksbeleid haalbaar zijn. In verschillende projecten is de markt uitgedaagd om met maatwerkoplossingen te komen. In verschillende pilots bleek dat een woning in één stap energieneutraal maken economisch én energietisch meer rendement oplevert, dan dat in meerdere goedkopere stappen te doen.
meerdere concepten gerealiseerd. Sommige gemeenten (bijvoorbeeld Assen) hechten zoveel belang aan het toepassen van duurzame bodemenergie dat zij in hun duurzaamheidsbeleid een onderzoeksplicht opnemen bij ruimtelijke ordeningsprojecten om in kaart te brengen waar bodemenergie kansen biedt. De onderzoekskosten kunnen zo deels door het duurzaamheidsbudget gedekt worden.
Het kan nuttig zijn om vooraf een bodemenergieplan (zie kader) op te stellen voor locaties waar veel (her)ontwikkeld zal worden, een grote Meer informatie: - www.onshuisverdienthet.nl claim op de ondergrond wordt verwacht - www.huisvolenergie.nl en waar een hoge energieverbruiksverwachting is. Door het vooraf ordenen en berekenen van het grond(water) gebruik kan de ondergrond optimaal benut worden. Hierdoor krijgen meer eindgebruikers toegang tot het toepassen van bodemenergie. Op de lange termijn worden op deze manier kosten bespaard en is men niet afhankelijk is van eindige energiebronnen of afhankelijk van derden. Voor toepassingen van verwarming op bijvoorbeeld gas zullen de kosten blijven stijgen, waardoor op lange termijn het gebruik van duurzame energiebronnen zoals bodemenergie steeds interessanter wordt. Bijvoorbeeld: In onze regio heeft de ontwikkelaar van het tuinbouwproject Knibbelweg Oost een business case laten opstellen voor het toepassen van geothermie in. Dit onderzoek is gedaan op basis van de algemene duurzaamheidsambities die zijn afgesproken met de provincie voor de Zuidplaspolder. De techniek is goed toepasbaar in grote delen van MiddenHolland, echter hiervoor is een grootschalige ontwikkeling noodzakelijk. De geschiktheid van de ondergrond voor geothermie blijkt uit de kaart opgenomen in deze handreiking (zie paragraaf geothermie van het hoofdstuk 2 Bodemenergie, ook in te zien via http://geoweb.odmh.nl/gemeenten). Helaas is er bij de uitwerking van het gebruik van geothermie voor het gebied Knibbelweg Oost geen rekening gehouden met de huidige crisistijd, waarin het voor de tuinders niet aantrekkelijk is zich in de Zuidplaspolder te vestigen. Ook de ontwikkeling van het bedrijventerrein en woningbouw is gestagneerd. 7
Onlangs verscheen een rapport van de Rabobank, dat op basis van onderzoek positief adviseert om in geothermie te investeren. Daarbij dient wel rekening te worden gehouden met een aantal randvoorwaarden: voldoende kapitaalkracht in het project, een goede projectorganisatie, voldoende marktzekerheid omtrent de afnemers van de energie, het kunnen leren van de fouten van eerdere geothermieprojecten, goede garantie- en verzekeringsregelingen en het goed kunnen plannen van het project (plan met geothermie vraagt extra tijd). De Rabobank voorziet, dat in Nederland gemiddeld vier projecten per jaar uitgevoerd worden, op basis van bestaande en nieuwe initiatieven. De rol van de gemeente bij het realiseren van grote projecten waar geothermie kan worden toegepast is het begeleiden en regelen van de drukte in de ondergrond ter plekke. Dat kan 7
Link naar onderzoeksrapport: http://www.ta-survey.nl/pdf/Rabobank_visiebericht_geothermie_def-1_29642835.pdf
58
gevolgen hebben voor het aanlegvergunningenstelsel. Soms kan de gemeente optreden als indirecte stimulator door ervoor te kiezen geen nieuwe gasinfrastructuur aan te leggen. Wanneer dit de ambitie is dient er wel rekening gehouden te worden dat er eerst bestuurlijk akkoord dient te zijn, omdat er afgeweken zal worden van de algemene regelgeving.
9.3 P LANVORMING SFASE 1. Om bij toekomstige ontwikkelingen in te kunnen spelen op de nieuwste technieken is het belangrijk dat een flexibel plan opgesteld wordt. 2. Communicatie en afstemming zijn belangrijk en dient tijdens het hele proces plaats te vinden met zoveel mogelijk betrokken actoren. 3. Stel samenwerkingsovereenkomsten op waarin de uitwerking is vastgelegd alsmede de verschillende rollen van de partijen en de financieringsconstructies. 4. Betrek alle ondergrondse en bovengrondse belangen en neem deze mee in de planvormingsfase. Bodemenergie kan rendabel zijn voor het gebouw, maar kan strijdig zijn met het overig ondergronds gebruik, waardoor aanvullende ordening noodzakelijk is.
In de planvormingsfase wordt de gekozen variant verder uitgewerkt richting ontwerpen en bestemmings-/uitwerkingsplannen. Daarvoor (samenwerkingsovereenkomst) of daarbij (exploitatieplan) is ook het moment waarop de ruimtelijke gevolgen van de ontwikkeling in het bestuurlijke traject (plan) en privaatrechtelijke traject (overeenkomst) afgestemd en vastgelegd dienen te worden. Te strakke vastlegging in het plan leidt vaak tot problemen en beperkingen in een later stadium. Een ambitie die voor de langere termijn wordt gerealiseerd is gebaat bij een flexibel plan, dat met verschillende keuzes op termijn ruimtelijk kan worden ingevuld. Een voorbeeld van een bestaand, niet flexibel bestemmingsplan, is de casus Kerkweg West die in de masterclass aan de orde is geweest. De oplossing om gevels in te pakken om bestaande woningen een isolatie te geven die toekomstgericht is, stuitte op het bezwaar dat de grens van het bouwvlak zou worden overschreden. Deze grenzen worden in het bestemmingsplan vastgelegd. Bij het opstellen van het bestemmingsplan zal flexibiliteit ingebouwd moeten worden, zodat duurzaamheidsoplossingen makkelijker kunnen worden toegestaan. In dit Figuur 25: Petteflat aan de Kerkweg West Waddinxveen voorbeeld zal een standaard verruiming van het bestemmingsplan al voldoende zijn geweest om de muren dikker te maken, zodat de woningen beter geïsoleerd zouden zijn. Om te voorkomen dat dit soort initiatieven tegen nieuwe bestemmingsplanprocedures aanlopen waardoor de uitwerking hiervan een complexe en lange procedure wordt is het dus belangrijk flexibiliteit in te bouwen. Andere noodzakelijke 59
flexibiliteitsruimte is afhankelijk van de te ontwikkelen gebieden en moet samen met alle belanghebbenden vroeg in de planfase worden onderzocht. Tijdens het ontwerpproces, na de planvorming, komen vaak praktische bezwaren aan het licht. De oplossing voor die bezwaren zijn ook gebaat bij een flexibel (bestemmings)plan dat beschrijft welke ambitie er dient te worden gerealiseerd, maar niet precies omschrijft hoe dat moet gebeuren. Een goede en tijdige communicatie over alle gerelateerde besluiten en plannen is noodzakelijk om problemen te voorkomen.
9.4 U ITVOERINGSFASE 1.
2. 3.
Spreek een goede oplevercontrole af (eventueel prestatiegarantie) en reserveer budget voor het oplossen van gebreken of informeer kopers hierover. Informeer de kopers over de potentie van duurzame energiebronnen maar ook over de voor- en nadelen zodat er een gedegen keuze gemaakt kan worden. Stimuleer het gebruik van duurzame energiebronnen door goede informatievoorziening vooraf. De stimulerende en kennis-verspreidende rol van de gemeente zal zowel bij de projectontwikkelaars als bij de kopers moeten worden toegepast.
In de uitvoeringsfase wordt het gebied ingericht en wordt er gebouwd. De uitvoering van de ambities wordt nu zichtbaar en toetsbaar. Ook hierin past een zekere flexibiliteit. Voorheen was dit het moment waarop een streep werd getrokken, de sleutel aan koper of huurder werd overhandigd, en de ontwikkelaar afscheid nam van het project. Uit verschillende recente onderzoeken blijkt minder dan de helft van de opgeleverde bouwprojecten aan het Bouwbesluit te voldoen. Bouwen met kwaliteit lijkt een utopie. De conclusie is dat in deze fase de winst moet worden verzilverd en dat daarvoor controle nodig is. Garanties met betrekking tot de duurzaamheidsprestaties van de opgeleverde gebouwen kan helpen. Het is daarom te adviseren deze duurzaamheidsgaranties vooraf vast te leggen, deze tijdens de uitvoering te toetsen en er in de beheerfase (paragraaf 9.5) op terug te komen. Door een goede oplevercontrole af te spreken en vooraf budget in te boeken voor het oplossen van gebreken kan een eerlijke kwaliteitscontrole met garantie worden ingebouwd. Maak het niet mooier dan het is, maar zorg dat eindgebruikers op een flexibele manier geholpen kunnen worden bij gebreken. Zorg ook voor een goede eindberekening na deze stap, zodat iedereen duidelijk kan zien dat de ambitie gehaald is.
In sommige gevallen is het aan te raden een ander financieel afrekensysteem dan gebruikelijk te overwegen. Vaak worden boetebepalingen opgenomen in prestatiecontracten. Soms werkt dit niet stimulerend, dan kan het beter zijn premies op te nemen. Als targets worden gehaald, kunnen premies worden uitbetaald. Indien na realisatie blijkt dat geld van het budget overblijft, kunnen eerder afgevallen ambities eventueel worden gerealiseerd.
60
Hoewel deze handreiking er op aandringt toekomstige gebruikers en projectontwikkelaars al in een vroeg stadium bij een project te betrekken, en via die route het vroeg opnemen van duurzame energiesystemen in de plannen te borgen, komt het uiteraard voor dat kopers pas tijdens of zelfs na de bouw bedenken dat ze duurzame energiebronnen willen toepassen. Als het toepassen van bodemenergie niet vanuit de projectontwikkelaar wordt geïnitieerd, vindt het boren van de bron vaak pas plaats na oplevering van het bouwwerk. Het plangebied kan hierdoor een “gatenkaas” worden. Ook zonnepanelen kunnen eenvoudig worden aangelegd na oplevering van het bouwwerk. Voor beide technieken is het belangrijk dat de gemeente een stimulerende rol pakt. Informeer de kopers vooraf over de mogelijkheden voor het toepassen van duurzame energiebronnen, maar ook over de voor- en nadelen en de afspraken die met de leveranciers gemaakt worden. Bij bodemenergie moet hier gedacht worden aan de inregeling van het systeem. Hierover moeten goede afspraken gemaakt worden met de leverancier, zodat deze niet zomaar wegloopt als het systeem geplaatst is. Bij zonnepanelen moeten kopers geïnformeerd worden over de potenties, maar ook belemmeringen. Zo kan een string zonnepanelen zichzelf uitschakelen als een deel van een paneel in de schaduw komt te liggen. Wensen met betrekking tot (hoog-groeiende) bomen moeten aandacht krijgen.
9.5 B EHEERFASE 1.
2. 3.
Zorg er vroegtijdig voor dat na afloop van de aanleg ook in de beheerfase iemand verantwoordelijk is voor het functioneren van de systemen. Idealiter wordt degene die de aanleg verzorgd ook verantwoordelijk voor het beheer (eventueel contractueel vastleggen). Zorg in de beheerfase voor één installateur/ beheersmaatschappij (eventueel via een energieleverancier) met het oog op kwaliteit. Zorg er voor dat gebruikers snel en eenvoudig toegang hebben tot de beheerder.
In de beheerfase worden eerder gemaakte overeenkomsten/afspraken uitgevoerd of er worden aanvullende afspraken gemaakt. Wanneer warmtepompen zijn toegepast, al/dan niet aangesloten op bodemwarmte, of andere energiesystemen zijn toegepast, moeten keuzes worden gemaakt over het onderhoud. Alles bij de eindgebruiker, bij de leverancier/aannemer of een tussenvorm? Financieel gezien is het voordeel voor de eindgebruiker vaak groter als alles in eigen beheer komt. In de praktijk is echter gebleken dat de techniek van bodemenergiesystemen niet vergelijkbaar is met een standaard Hr-ketel, waardoor eigen onderhoud niet zo eenvoudig is. Ook de verbinding tussen warmtepomp en energiebron moet bij goed beheer en onderhoud aandacht krijgen. Bij complexere energiesystemen, zoals bodemenergie, is het daarom beter alle taken en informatie bij één partij neer te leggen. Zoals immers ook bij het ontwerp geldt dat dat niet kan worden opgesplitst, dient ook een bodemenergiesysteem integraal te worden opgezet, onderhouden en te functioneren.
61
8
Eén installateur/beheersmaatschappij (eventueel een energieleverancier) is met het oog op kwaliteit de beste keuze. Dit kan uiteraard ook in opdracht van een VvE worden uitgevoerd. Maar ook hier geldt dat een partij verantwoordelijker omgaat met eigen spullen dan met die van derden. In het geval van open bodembronnen geldt ook nog juridische nazorg: in het kader van de waterwetvergunning dienen de bronnen schoongespoeld te worden en dient elk jaar een verslag opgesteld en verstuurd te worden naar het bevoegd gezag, de provincie, met meetgegevens van de bronnen. Er dient ook altijd iemand aanspreekbaar te zijn, als het bevoegd gezag de bronnen wil controleren. Ook bij grote gesloten bodemenergiesystemen (> 70 kW) dienen jaarlijks gegevens te worden opgestuurd naar het bevoegd gezag, de gemeente (deze taken zijn in de regio Midden Holland gemandateerd aan de ODMH). In wijkprojecten zoals in de wijk Zorg voor een werkklimaat waar zowel “Vogelbuurt” in de gemeente 9 over de beginfase als de eindfase wordt Hellevoetsluis was de aannemer niet nagedacht. Waar ligt de alleen verantwoordelijk voor de aanleg, kwaliteitscontrole tijdens de aanleg en maar ook voor het beheer achteraf. wie spreek je aan in de beheerfase. Door Doordat op die manier een werkklimaat een actieve rol bij de bewoners/ ontstaat waar de aansprakelijkheid niet eigenaren neer te leggen, maar wel ophoudt bij de aflevering, maar goede informatie te verschaffen wordt doorgaat, leidt dat tot kwaliteitsgericht vaak meer bereikt dan wanneer de en doelgericht werken, ook na de gemeente eindverantwoordelijke oplevering. In dat project werd nauw blijft. samengewerkt met de bewoners. Voordeel hierbij is dat de bewoners direct contact kunnen opnemen met de verantwoordelijk partij en niet eerst met tussenpersonen, zoals de gemeente. Dit voorkomt bureaucratie, wachttijden en frustraties. De bewoners nemen zo de rol van opdrachtgever van de gemeente over. De gemeente heeft daardoor een beperkte rol. Zij stuurt het proces aan en beheert het budget met kwaliteitscriteria. De nazorg en afstemming liggen bij de overige partijen.
9.6 S LOOPFASE 1. 2.
Sloop volgens de geldende Wet- en regelgeving en zorg ervoor dat er geen (blijvende) schade wordt aangericht. Regel zoveel mogelijk hergebruik van materialen en korte-afstandtransporten voor alle andere materialen dan de bodemenergiesystemen.
Wanneer men in de sloopfase belandt dient men, wanneer men gebruik heeft gemaakt van bodemenergie, rekening te houden met de regels uit het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen. In dit besluit is aangegeven dat een bodemenergiesysteem in principe niet mag worden verwijderd. Bij de beëindiging van gesloten systemen dient de vloeistof die aanwezig is in het systeem te worden afgevoerd naar een erkende verwerker of, 8
Denk er wel aan dat bewoners voor hun daadwerkelijke energieleverantie volgens de wet elk jaar van energieleverancier moeten kunnen veranderen. 9 (http://duurzaamgww.nl/wp-content/uploads/2014/02/Werk-mee-aan-Duurzaam-GWW-A5-boekje-2014-lr.pdf)
62
als dat is toegestaan, te worden geloosd op het oppervlaktewater of de riolering (mogelijk vergunningplichtig). De buizen van het systeem moeten worden opgevuld. Opvulling is alleen aan de orde wanneer het bodemenergiesysteem een waterscheidende-laag doorboort. Wanneer een systeem niet door een waterscheidende laag geboord is, moet bekeken worden of verwijdering wel mogelijk is. Dit is afhankelijk van de effecten die verwijdering op ander ondergronds gebruik en de ondergrondkwaliteiten (zie figuur 5) heeft.
9.7 S LOTSOM Zorg voor flexibele aanpak en ruimte voor meerdere mogelijkheden, zodat de uitvoerder zelf kan kiezen welke optie het gunstigs is (financieel en qua behalen van de ambities). Zorg voor een vroegtijdig betrekken van alle belanghebbenden, uit alle fasen van het gebruik. Sluit geen energiebronnen of CO2-besparende maatregelen uit. Hoe graag men ook bodemenergie wil toepassen, soms is dit niet rendabel. Dit kan onder andere komen door de mogelijke ongeschiktheid van de ondergrond, of een te lage warmte- of koudevraag, bijvoorbeeld door uitstekende isolatie van het gebouw. Als bodemenergie geen optie is, of als aanvulling op het systeem, zijn er vele andere technieken voor duurzame energieopwekking die toegepast kunnen worden. In hoofdstuk 7 wordt daarom stilgestaan bij bovengrondse duurzame energiesystemen. In de bijlagen worden de energiesystemen verder uitgewerkt. De ontwikkelingen in de techniek gaan daarbij hard. Het is aan te raden bij ruimtelijke ontwikkelingen rekening te houden met de verschillende opties, maar daarbij tevens de markt en de belanghebbenden, zoals de toekomstige gebruikers en bewoners de ruimte te laten de meest actuele uitvoering te kiezen. Voor sommige oplossingen geldt dat al in de ontwerpfase bepaalde hoofdrichtingen worden aangegeven. Denk bijvoorbeeld aan zonnepanelen: de zongerichtheid van daken moet daarvoor liefst zuidelijk zijn. Of voor optimaal kunnen gebruiken van warmtepompen op oppervlaktewater is de aanleg van veel sloten en vijvers aan te raden. Een handig hulpmiddel bij de afweging is de in hoofdstuk 10 gepresenteerde energiepotentiekaart (zie ook bijlage 3 voor alle kaarten).
63
10. B RONNEN Literatuur
Beleid Structuurvisie Windenergie op Land, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, maart 2014 Nota Intensivering energiebeleid Zuid- Holland, 26 februari 2013 Ontwerp Visie Ruimte & Mobiliteit VRM, 20 december 2013
Bodemenergie WKO 3x-beter, Lente-Akkoord, augustus 2013 Handreiking lozingen bij aanleg en onderhoud van bodemenergiesystemen, RWS leefomgeving, februari 2013 Projectscan voor de ondergrond, Case: Rotterdamse Baan/ Binckhorst, december 2012 Bodemvisie gemeente Assen, projectnummer C010054, 9 juni 2011 Bodemenergie gemeente Den Haag, Kansenkaart en Synergiekaart, IF Technologie en Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag, kenmerk 22.532/59526/WH, november 2010 WKO kansenkaart voor de MRA-gemeenten, Arcadis, 26 mei 2010 Handleiding BPEG Bodemenergie en Grondwaterverontreiniging, Het IJs Gebroken. Nederlandse Vereniging van Ondergrondse Energieopslagsystemen, kenmerk 074529688.0.1, 6 april 2010 Ondergrondinformatie vroeg in het planproces, Quickscan Kop van Feijenoord, SKB project Bodem4gebieden, december 2009 Masterplan Zuidplaspolder Noord – concept fase 1 en 2, IF Technology, augustus 2008 Masterplan Warmte-/koudeopslag Goudse Poort, gemeente Gouda, Witteveen + Bos, kenmerk GD178-3, juni 2008 Regionale bodematlas, handreiking voor duurzaam bodembeheer in Midden – Holland, Milieudienst Midden – Holland, d.d. januari 2008 Masterplan Warmte-Koudeopslag Spoorzone en Hamstergat, gemeente Gouda, Witteveen+Bos, kenmerk GD178-2, september 2007
Duurzame energie(bronnen) De energiepotentiekaart van de gemeente Assen, kenmerk S1726749, augustus 2011
64
Websites
Tools GPR: www.gprgebouw.nl WKO-tool: www.wkotool.nl DPL: www.ivam.nl BREEAM: www.breeam.nl
Bodemkaarten en informatie Nationaal georegister: http://www.nationaalgeoregister.nl/geonetwork/srv/dut/search http://www.gebiedenenergieneutraal.nl/over-gen/ Georegister: www.nationaalgeoregister.nl Ondergrond en inspiratie voor duurzame leefomgeving: www.ruimtemettoekomst.nl
Duurzaam bouwen Platform31 en SEV (voorheen) verschillende projecten website www.onshuisverdienthet.nl www.platform31.nl en www.huisvolenergie.nl
Informatie duurzame energiebronnen Rijkswaterstaat Leefomgeving: Informatie bodemenergie www.rws.nl Milieucentraal: www.milieucentraal.nl Informatie kleine windmolens: http://boskoop.allesduurzaam.nl
Algemene/ overige informatie Website en informatie provincie Zuid-Holland: www.zuid-holland.nl KNMI: http://www.knmi.nl/klimaatscenarios/maatwerk/ro/H2_ZH.pdf Ruimtelijke plannen: www.ruimtelijkeplannenzuidholland.nl Green Deal Zuid- Holland: http://www.warmopweg.nl/
65
11. B IJLAGE 1: F ACTSHEETS BELEID EN AMBITIES GEMEENTEN Op de volgende pagina’s is per gemeente onder andere vastgelegd welke ambities de gemeente heeft, wat de huidige praktijk is en waar aandachtspunten en kansen liggen.
Beleid bodemenergie Verordening – interferentiegebieden Handreiking ondergrond Ambitiegebied open bodemenergiesystemen Masterplan bodemenergie Concessies geothermie Duurzaamheid in structuurvisie/ duurzaamheidsvisie Energieparagraaf in structuurvisie Ondergrond in structuurvisie Hoge windturbines Lage windturbines Praktische invulling – kleine duurzame initiatieven Duurzaamheidsmeter Duurzame inkoop energie Aardgas en elektrisch rijden Grondwaterbeschermingsgebied Huursector met actief duurzaamheidsbeleid Biomassa mogelijk in bestemmingsplannen Millenniumgemeente Openbare gebouwen toepassing duurzame energiebronnen Bouwen en GPR toets Proefboring aardgas Zonnepanelen Beschermd stads-/ dorpsgezicht
X Aanwezig * In ontwikkeling ? Ambitie
*
*
*
Zuidplas
Waddinxveen
Vlist
Schoonhoven
Ouderkerk aan den IJssel
Nederlek
Gouda
Bodegraven – Reeuwijk
Bergambacht
Alphen aan den Rijn
In de tabel hieronder wordt een overzicht gegeven van de gemeentelijke ambities, duurzaamheidsprojecten et cetera. Hierdoor wordt inzichtelijk gemaakt waar ervaring aanwezig is met duurzame energiebronnen en projecten. Bij vragen over deze projecten kan, naast contact op te nemen met de ODMH, ook contact worden gezocht met de gemeente waar dezelfde doelen en projecten worden nageleefd. Zo kan er geleerd worden van elkaar en kunnen ervaringen worden gedeeld.
x x
* x
x
x
x
*
*
x
x
x
x
x
x x
x x
x
x
x
? x
x
x x ?
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
? x x
? x ? x
? x x
x x x
? x ? x
? x ? x
? x ? x
x x ?
? x x
? x x
x
x
x
x
x
x
?
x
x * x
x
X
x
x x
x? x
x
x x x
x
x
x
?
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x x
x
x
x
x
De Europese Unie (EU) beoogt in 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 20 procent te verminderen ten opzichte van de uitstoot in 1990; de energie-efficiëntie moet met 20 procent zijn verhoogd en 20 procent van de energie moet op duurzame wijze worden opgewekt. Ook in Nederland en de provincie Zuid-Holland zijn ambities vastgelegd.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening De structuurvisie ondergrond is door het Rijk aangekondigd. Dit betekent dat in 2050 de inrichting van stedelijke en landelijke omgeving klimaatrobuust moet zijn. De nadruk ligt hierbij op adaptatiemaatregelen.
Actiepunten Om de bovenregionale ambities te kunnen waarmaken is het streven om zoveel mogelijk in te zetten op de mogelijkheden die bodemenergie biedt. Daarnaast wordt ingezet op communicatietrajecten waarbij de nadruk ligt op hoe duurzame energie gestimuleerd kan worden ook bij bouw die al in een ver stadium is ontwikkeld.
Provinciale ambities De provincie sluit aan bij de Rijksdoelstellingen om 14% duurzame energieopwekking in 2020 en 16% in 2023 (conform het Energieakkoord) te realiseren onder andere door het stimuleren van windenergie- en bodemenergie. In de onderzoeksagenda richt de provincie zich voor het buitengebied op twee thema’s die bij Midden-Holland aansluiten: winden zonne-energie. Daarnaast is de beperking van CO2-uitstoot als gevolg van veenweiden die voor veeteelt gebruikt worden een speerpunt. Hier wordt ingezet op een overstap naar moeras-/ broekbos met wilgenteelt. In de Zuidplaspolder is geothermie nadrukkelijk in beeld. Uit informatie blijkt verder dat de diepergelegen Trias zandsteenlagen in de Krimpenerwaard ook mogelijkheden bieden voor het toepassen van geothermie.
Landelijke Ambities Landelijk is bepaald dat in 2020 sprake moet zijn van 14% duurzame energieopwekking onder andere door de decentrale overheden. De ambitie ligt op 16% in 2023. Met betrekking tot uitstoot-reductie volgt Nederland de Europese doelstelling van 40% reductie in 2030. In 2050 dient 80% tot 95% broeikasgas-reductie te zijn gerealiseerd. In de mobiliteit- en transportsector wordt ingezet op 60% reductie. Voor de bebouwde omgeving is de ambitie om in 2050 energieneutraal te zijn. De toepassing van bodemenergie en het gebruik van de ondergrond zijn hierbij belangrijk.
Uitvoeringsafspraken Een begin is gemaakt met het intensiveren van investeringen in energiebesparing in de bebouwde omgeving. Hierbij kan gedacht worden aan: - Het creëren van bewustwording en voorlichting stimuleren van energieopwekking voor eigen gebruik bij particulieren. Onder andere meefinancieren energiebesparende-voorzieningen in hypotheek; - Energiebedrijven krijgen mogelijkheid klanten financieringsopties aan te bieden om leningen via energierekening terug te betalen; - €400 miljoen Rijkssubsidie voor verhuurders in de sociale huursector voor het nemen van energiebesparingsmaatregelen 2014 -12017
V ERDER
LEZEN
- ‘Klimaatagenda Weerbaar, Welvarend en Groen’ van Mansveld: aanscherping ETS-plafond en ruimtelijk faciliteren van hernieuwbare energie en energiebesparing; - SER-energieakkoord - Onderzoeksagenda Ruimte en energie ZuidHolland. Zuid Holland op St(r)oom. Provincie Zuid – Holland oktober 2013 67
De gemeenten Alphen aan de Rijn, Boskoop en Rijnwoude zijn 1 januari 2014 gefuseerd. In de structuurvisie van de stad Alphen aan den Rijn was een energiehoofdstuk opgenomen. De fusie gemeente kan hier op voortborduren. Een nieuwe gemeente zal een nieuwe structuurvisie moeten opstellen. Er liggen dus kansen voor het integreren van de ondergrondkwaliteiten en het stimuleren van bodemenergie en andere duurzame energiebronnen.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
Archeologie is een belangrijk ondergrondthema in de gemeente Alphen. Potentie ligt er voor het gebruik van bodemenergie. In de stad Alphen aan den Rijn zal wel rekening gehouden moeten worden met de vele kabels en leidingen en ondergrondse bouwwerken zoals parkeergarages.
Duurzaamheid is een belangrijk thema in de nieuwe fusie gemeente Alphen aan den Rijn (Boskoop, Rijnwoude en Alphen aan den Rijn). Vanwege hogere kosten voor duurzame energiebronnen, zoals het aanbrengen van zonnepanelen of LED-verlichting, moet er helaas soms gekozen worden voor minder duurzame energievormen. Kleine en praktische duurzame initiatieven worden gestimuleerd, hierbij valt te denken aan het rijden op aardgas of elektrisch rijden. Ook het gebruik van duurzame materialen bij bouwen wordt gestimuleerd. Energiebesparing wordt op dit moment gedaan door het duurzaam inkopen van energie. Daarnaast wordt windenergie gezien als kansrijke energiebron. Lage windturbines zijn toegestaan bij kwekerijen en de toepassing van zonnepanelen in het buitengebied wordt gestimuleerd.
Actiepunten De gemeente Alphen aan den Rijn gaat als nieuwe gemeente nieuwe doelen en ambities vastleggen. Duurzaamheid en energiebesparende maatregelen staan hoog op de agenda. Dit kan daardoor worden aangegrepen om het belang van duurzame energiebronnen en de ondergrond verder te implementeren in de ruimtelijke ordeningsprocessen
Gemeentelijke Ambities In de structuurvisie van Alphen aan den Rijn was een apart energiehoofdstuk opgenomen. Het opnemen van de ondergrond en bodemenergie is daarin niet gelukt, maar kansen worden gezien nu er sprake is van een nieuwe (fusie) gemeente. In de structuurvisie was bijvoorbeeld wel innovatief energiegebruik opgenomen. De aankomende jaren moet het energiehoofdstuk verder uitgebreid worden, onder andere met de thema’s duurzaamheid en ondergrond. De ambitie is ook om deze thema’s een vaste paragraaf in de bestemmingsplannen te geven. Kansrijke projecten zijn onder andere de ontwikkeling van het stationsgebied, Lage Zijde, Rijnhaven, de ontwikkeling van Kerk en Zanen en het project Torenpad – Oost.
Aandachtspunten/ kansen - De provincie Zuid-Holland heeft een beperking voor het gebruik van windenergie opgelegd in de gemeente; - Binnen de gemeente Alphen aan den Rijn bestaat de vraag of bodemenergie niet een verouderde energievorm is. - Binnen de gemeente bestaat interesse om de kansen die de ondergrond biedt in kaart te brengen en te integreren in de structuurvisie. - Kansen voor het gebruik van bodemenergie liggen bij de tuinders
V ERDER
LEZEN
- www.alphenaandenrijn.nl - Provinciaal beleid bodemenergie - Nota Wervelender
68
De gemeente Bergambacht heeft duurzaamheidsambities vastgelegd in het coalitieprogramma. Daarnaast is er op dit moment door het college een werkprogramma met het thema duurzaamheid opgericht, om te kijken waar de mogelijkheden liggen. De focus van de gemeente ligt bij het nemen van energiebesparende maatregelen en voorlichting aan bewoners over quick-wins met ruimte voor het toepassen van duurzame energietechnieken
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening De gemeente Bergambacht met uitzondering van het oostelijk deel van het buitengebied en de kern van Bergabacht zijn gelegen in een grondwaterbeschermingsgebied en een boringsvrije zone waardoor bodemenergie hier niet mogelijk is. Er dient rekening mee gehouden te worden bij de keuze voor bodemenergie bij ruimtelijke plannen.
Actiepunten De gemeente Bergambacht ligt grotendeels in een grondwaterbeschermingsgebied. Er ligt een verbod op het toepassen van bodemenergie. Om toch gebruik te maken van duurzame energie dienen alternatieve duurzame technieken en de kansen die deze meebrengen in kaart gebracht te worden (bijvoorbeeld warmte uit rivieren of asfalt).
Huidige praktijk Binnen de gemeente Bergambacht zijn veel grote projecten al vergund, waardoor het aan de projectontwikkelaar is om hier invulling aan te geven. De huursector wordt voornamelijk ingevuld door Qua wonen en Beter wonen, die hun eigen duurzaamheidsambities hebben. De gemeente heeft weinig gronden in eigendom. Hier liggen echter wel de directe kansen bij ontwikkeling. Ook bij de ontwikkeling van bedrijventerreinen zijn kansen voor het stimuleren van het gebruik van duurzame energie aanwezig. Locaties die ontwikkeld gaan worden zijn de Nieuwe Wetering, Centrumplan Oost, de overnachtingshaven Lek, het project Bergstoep.
Aandachtspunten/ kansen - De huursector binnen de gemeente heeft een eigen duurzaamheidsbeleid; - Er bestaat een beperking voor het toepassen van bodemenergie in verband met de ligging binnen een grondwaterbeschermingsgebied; - De propaangastanks binnen de gemeente dienen vervangen te worden voor een andere energievorm; - Vergistingsinstallaties/ biomassa op eigen terrein zijn mogelijk volgens bestemmingsplannen; evenals kleine windmolens (tot 2 meter boven nok)
Gemeentelijke Ambities De gemeente wil bij het ontwikkelen van locaties blijven inzetten op het landelijke karakter van het (veenweide)gebied en het dorp. Milieukwaliteit en duurzaamheid zijn bij bouwprojecten belangrijke begrippen. De gemeente Bergambacht is een millennium gemeente: een gemeente die meedoet met een landelijk, door de VNG opgezette actie, waarmee wordt aangesloten bij het behalen van de acht millenniumdoelstellingen. Op het gebied van duurzaamheid is dit het verzekeren van een duurzame leefomgeving. Qua energiebesparing is de gemeente begonnen met het toepassen van LEDverlichting, zon-, water- en windenergie bij openbare gebouwen en openbare verlichting. Er is meegedaan met het inkooptraject Samen Zonne-energie ZuidHolland.
V ERDER -
LEZEN
Coalitieakkoord 2010-2014 Alternatieven voor bodemenergie in de vorm van rioolthermie, rivierwarmte en restwarmte. www.bergambacht.nl
WW 69
WWW .
De gemeente Bodegraven-Reeuwijk heeft duurzaamheidsambities vastgelegd in het coalitieprogramma. De gemeente streeft er naar millenniumgemeente te worden. Samenwerking met burgers en ondersteunen van burger- en bedrijfsinitiatieven staan hoog in het vaandel. Er worden kansen gezien voor verduurzaming van de mobiliteit door aanbod van duurzame brandstoffen en voor bodemenergie.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
De ondergrond wordt nog niet vergaand meegenomen in ruimtelijke ordening. Thema’s zoals mogelijke bodemsanering en archeologie staan centraal. Rekening wordt gehouden met de sterke bodemdaling in het gebied.
De gemeente heeft eind 2013 een duurzaamheidsvisie opgesteld en stimuleert het gebruik van duurzame energievormen. Draagvlak voor windenergie is klein, zonneenergie wordt wel als goede duurzame energiebron gezien. Bodemenergie wordt gestimuleerd. In het plassengebied in Reeuwijk is dit al een veel gebruikte vorm om het huis te verwarmen (en te koelen). De propaantank maakt in dit gebied langzamerhand plaats voor bodemenergie en andere duurzame energiebronnen. Via wijkgerichte voorlichtingsbijeenkomsten worden burgers bewust gemaakt van duurzame energie en hoe in het huishouden energie bespaard kan worden. Kwaliteit en duurzaamheid worden geformuleerd in termen van GPR-prestatieniveaus.
Actiepunten Het optimaal benutten van duurzame energiebronnen en het stimuleren van energiebesparing staan hoog op de agenda van de gemeente. De ambitie om in 2023 koploper te zijn op het gebied van energiebesparing biedt mogelijkheden voor het toepassen van energievormen zoals bodemenergie.
Gemeentelijke Ambities De gemeente wil in 2023 koploper zijn op het gebied van energiebesparing. Er wordt aangesloten bij de landelijke doelstelling van het gebruik van 16% duurzame energie in 2023. Ook moet de C02-uitstoot binnen de gemeente jaarlijks met 2% worden gereduceerd. Afgesproken is dat er voor gemeentelijke gebouwen en openbare verlichting 2% energiebesparing per jaar wordt nagestreefd. Woningen die vanaf 2020 worden gebouwd dienen energieneutraal te zijn. De inkoop van energie voor de hele gemeente en infrastructuur moet worden gerealiseerd. 2% energiebesparing op bedrijfsterreinen moet worden gerealiseerd door samenwerking tussen de bedrijven. Om dit te bereiken zal onder andere worden ingezet op het stimuleren van handhaving op energieprestatie, communicatietrajecten en kennisoverdracht.
Aandachtspunten/ kansen - De nieuw opgestelde duurzaamheidsvisie biedt mogelijkheden om duurzame energie prominent mee te nemen in de ruimtelijke ontwikkelingen die plaatsvinden binnen de gemeente. - De gemeente heeft hoge ambities, door projectontwikkelaars te overtuigen van de voordelen van bodemenergie zal dit meer worden toegepast. - Om te voldoen aan de hoge ambities zal moeten worden ingezet op kennisoverdracht, zodat de juiste afwegingen kunnen worden genomen en belanghebbenden gestimuleerd worden om duurzame energievormen vaker toe te passen.
V ERDER
LEZEN
- Duurzaamheidsvisie gemeente Bodegraven – Reeuwijk 2013 - www.bodegraven-reeuwijk.nl - Handreiking gesloten bodemenergiesystemen in de gemeente Bodegraven – Reeuwijk, kenmerk 2014006038, mei 2014
70
De gemeente Gouda beschikt over een actieprogramma energie, waarin doelstellingen zoals CO 2-neutraal in 2040 zijn vastgelegd. Nu de gemeente steeds minder opdrachtgever en/of grondeigenaar is, is het steeds belangrijker om voordelen van duurzame energie bij de eigenaar te gaan benadrukken. Bodemenergie is een veel toegepaste energievorm in de gemeente Gouda, maar zonne-energie wordt ook als zeer kansrijk gezien voor de stad.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
In Gouda zijn provinciale ambitiegebieden en een masterplan bodemenergie voor de Goudse Poort en Spoorzone vastgesteld. De zettingsgevoeligheid, kabels en leidingen en mogelijke bodemsanering zijn verder belangrijke thema’s bij ruimtelijke ontwikkelingen.
Duurzaam bouwen wordt voornamelijk toegepast bij projecten waar de gemeente grondpositie heeft. Daarnaast concentreert het toepassen van bodemenergiesystemen zich voornamelijk in en rondom het stationsgebied. Er liggen kansen in andere gebieden om deze techniek toe te passen. Een aandachtspunt zijn de ambitiegebieden die zijn aangewezen door de provincie Zuid-Holland. In deze gebieden is in het eerste watervoerende pakket alleen gesloten bodemenergie toegestaan. Open systemen dienen in de dieper gelegen watervoerende pakketten worden aangelegd. Kansrijke gebieden die nog ontwikkeld worden en waar bodemenergie kansrijk is, zijn Westergouwe, Middenwillens, de stationsontwikkelingen Zuid en de wijkontwikkelingen in Gouda Oost. Ook vindt er binnen de gemeente combinatie van sloop en nieuwbouw plaats.
Actiepunten Er speelt zich veel af in de ondergrond. Kennis hiervan is niet overal aanwezig. Er is behoefte aan praktische instrumenten voor de toepassing van duurzame energie in de ondergrond. Het masterplan bodemenergie is mogelijk toe aan actualisatie in verband met vernieuwde inzichten en regelgeving.
Aandachtspunten/ kansen Gemeentelijke Ambities In 2020 wil de gemeente Gouda 20% op het gemeentelijke energieverbruik bespaard hebben door middel van het toepassen van energiebeheersysteem en monitoring. Het toepassen van duurzame energiebronnen, zoals bodemenergie in Westergouwe of zonnepanelen op bedrijfsdaken wordt actief gestimuleerd. De ambitie is om als gemeentelijke organisatie in 2014 CO2neutraal te zijn door het gebruik van duurzame energie en de compensatie van restanten. De gemeente stimuleert daarnaast het gebruik van fietsen, elektrische scooters en bij auto’s het rijden op aardgas. Ook het gezamenlijk inkopen van groene energie is geregeld. Als millenniumgemeente (een gemeente die meedoet met een landelijke actie om de acht milieniumdoelstellingen te helpen halen) is in het coalitie-akkoord 2010-2014 opgenomen dat de gemeente wil doorstromen naar de top 10 gemeenten op de duurzaamheidsmeter.
- In Gouda zijn veel bodemenergiesystemen aanwezig. Er is er een masterplan opgesteld. Kennis hiervan dient geborgd te worden Er speelt zich veel af in de bebouwde omgeving in de ondergrond; - Er liggen kansen om bodemenergie en andere energiebronnen mee te nemen in de bestemmingsplannen en eerder in het RO-proces te stimuleren om bijvoorbeel CO2-uitstoot te verminderen en een duuzaam Gouda te bevorderen; - De duurzame ambities binnen de gemeentegebouwen doorzetten naar overige bebouwde omgeving.
V ERDER
LEZEN
- Actieprogramma duurzaamheid 2010 - 2014 - Masterplan warmte koudeopslag Goudse Poort - Masterplan warmte koudeopslag Spoorzone - Provinciaal beleid bodemenergie - www.gouda.nl 71
De gemeente Nederlek ligt voor een groot deel in een grondwaterbeschermingsgebied waardoor het toepassen van bodemenergie in grote gebieden niet mogelijk is. Er zal dus gezocht moeten worden naar andere energievormen. Een praktische insteek wordt gewaardeerd, waarbij duurzaamheidsinitiatieven worden gestimuleerd. Ondanks de ligging in de Krimpenerwaard zijn zonnepanelen en windenergie, onder bepaalde voorwaarden, wel mogelijk.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
In de gemeente Nederlek wordt bij ruimtelijke ordening vooral gelet op de wettelijke thema’s, zoals de mogelijke bodemverontreiniging en archeologie. Waar nodig en mogelijk worden duurzaamheidsthema’s meegenomen.
De gemeente Nederlek stimuleert en faciliteert kleine duurzaamheidsinitiatieven. Het gemeentehuis maakt bijvoorbeeld gebruik van groene energie en heeft zonnepanelen en een duurzaam inkoopbeleid. Er zijn op dit moment geen specifieke energie-, klimaat of duuzaamheidsdoelstelling vastgelegd.
Actiepunten De gemeente volgt en faciliteert de landelijke ontwikkelingen. Ze staat open voor kleine praktische duurzaamheidsinitiatieven en wil het bewustzijn over duurzame energiebronnen stimuleren. Wijzigingen in wet- en regelgeving en nationale doelstellingen zorgen voor nieuwe mogelijkheden.
Gemeentelijke Ambities De gemeente wil de uitstoot van CO2 beperken en richt zich op gebiedsgericht milieubeleid op basis van een regionale handreiking. Daarnaast stimuleert zij het bewustzijn over duurzame energie en energiebesparing en de kansen die dit biedt. Er wordt ingestoken op het stimuleren van zonne-energie bijvoorbeeld door het verstrekken van duurzaamheidsleningen met laag rentetarief. Dit is ook mogelijk voor andere duurzame energievormen. Ook het gebruik van windmolens is toegestaan, zolang deze niet hoger dan 10 meter zijn.
De fusie van de Krimpenerwaard wordt gezien als goed moment om te bekijken of nieuw duurzaamheidsbeleid en/of specifieke doelstellingen vast te leggen zijn.
De gemeente moet binnen de rode contour bouwen of herontwikkelen. Er zijn diverse gebieden waar in de aankomende jaren ontwikkelingen plaatsvinden en waar het gebruik duurzame energie kan worden gestimuleerd. Het betreft Centrum Lekkerkerk, de vervolgfases van Tiendhoek, Centrum Krimpen a/d Lek, dijkversterking Lek en de vervolgfases Molenweide
Aandachtspunten/ kansen - Een deel van het grondgebied is niet beschikbaar voor bodemenergie door de ligging in grondwaterbeschermingsgebied. - De bescherming van het cultuurlandschap is erg belangrijk in de gemeente. Bij het plaatsen van zichtbare energiebronnen dient hiermee rekening te worden gehouden. - Windturbines zijn toegestaan in ruimtelijke plannen. De maximale hoogte bedraagt 10 meter. - De gemeente staat open voor biovergistingsinstallaties. - Bouwprojecten moeten worden gezocht binnen de rode contouren. Kansen voor duurzame energie liggen bij herontwikkelingslocaties en bedrijventerreinen.
V ERDER
LEZEN
- Notitie gebiedsgericht milieubeleid - Provinciale milieuverordening (bodemenergie en grondwaterbeschermingsgebieden) - www.nederlek.nl
72
De gemeente Ouderkerk aan den IJssel wil een duurzame woon- en leefomgeving creëren en behouden. Duurzaamheidsinitiatieven worden aangemoedigd en er wordt zo duurzaam mogelijk gebouwd. Voor deze Krimpenerwaardgemeente is het Veenweidepact en dus het versterken van de agrarische structuur, het bevorderen van een duurzaam watersysteem en het behoud van open cultuurlandschap en natuur belangrijk.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
Bij ruimtelijke ordening wordt voornamelijk ingestoken op wettelijke thema’s zoals archeologie en mogelijke verontreiniging. Deze thema’s en cultuurhistorie worden ook opgenomen in de duurzaamheidsparagraaf in bestemmingsplannen. Bij het bovengronds ordenen wordt rekening gehouden met de boringsvrije zone en het grondwaterbeschermingsgebied.
De gemeente Ouderkerk aan den IJssel hecht veel waarde aan een duurzame woon- en leefomgeving. Er wordt ingegaan op het zuinig omgaan met energie. Daarnaast staat een groene en gezonde leefomgeving centraal. De gemeente benadert ontwikkelingen integraal, waardoor duurzaamheid ook meegenomen wordt. Het gaat hierbij voornamelijk om praktische invulling. Op gemeentelijke gebouwen worden zonnepanelen geplaatst en (groene) energie wordt gezamenlijk ingekocht. De bodemenergiesystemen die in de gemeente aanwezig zijn, zijn geplaatst op initiatief van particulieren
Actiepunten De gemeente ambieert het zo duurzaam mogelijk bouwen, in het collegeprogramma 2010 – 2014 is duurzaam bouwen, regionaal werken aan het stimuleren van duurzame energie en het stimuleren van kleine praktische initiatieven opgenomen. Gezocht kan worden naar opties om verder invulling aan deze ambities te geven.
Gemeentelijke Ambities In het collegeprogramma 2010 - 2014 is een overzicht van duurzaamheidsambities opgenomen: het bevorderen van duurzaam bouwen, het gebruik van energiezuinige verlichting en andere apparatuur bevorderen, inkoop van duurzame groene energie. Er zijn weinig concrete ambities in het collegeprogramma opgenomen. De ambitie is om in de praktijk zo duurzaam mogelijk te bouwen naar gelang de financiën het toelaten. Voorbeeldprojecten zijn het gemaal Verdoold en de begraafplaats. Kansrijke nieuwbouwprojecten voor het toepassen van duurzame energie binnen de gemeente zijn de projecten Wilhelminaschool, Havenfront, Dorpsstraat, het project Hollandse IJssel en de Veenweidepactprojecten
Aandachtspunten/ kansen - Een deel van het grondgebied is niet beschikbaar voor bodemenergie door de ligging in grondwaterbeschermingsgebied. - De fusie van de Krimpenerwaard brengt mogelijkheden met zich mee om een nieuw duurzaamheidsbeleid vast te stellen; - Het collegeprogramma is vastgesteld voor de periode 2010 – 2014. Daarna zullen nieuwe ambities moeten worden vastgelegd. - De woningcorporaties investeren in het energiezuiniger maken van woningen. De ambitie van Qua wonen is om gemiddeld energieneutraal te zijn in 2030.
V ERDER
LEZEN
- Collegeprogramma 2010 - 2014 - Veenweidepact Krimpenerwaard - Provinciale milieuverordening (bodemenergie en grondwaterbeschermingsgebieden) - www.ouderkerkaandenijssel.nl
73
De gemeente Schoonhoven ligt in de Krimpenerwaard waardoor het behoud van het cultuurlandschap en groen belangrijk zijn. Ruimtelijke ontwikkelingen vinden plaats binnen de rode contour. Er bestaan geen specifieke duurzaamheidsdoelstellingen. Er zijn wel duidelijke energieafspraken gemaakt met de woningbouwcorporatie, er wordt ingezet op concrete en praktische invulling van duurzaamheidsinitiatieven en er is een vastgesteld klimaatprogramma.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
Een groot gedeelte van de gemeente ligt in een grondwaterbeschermingsgebied, waardoor bodemenergie niet mogelijk is. Aandacht bij ruimtelijke ontwikkelingen gaat uit naar wettelijke thema’s zoals archeologie, kwaliteit van de bodem en integratie van het landschapsbeeld bij ruimtelijke ontwikkeling.
De gemeente heeft een klimaatprogramma waar gemeentelijke ambities zijn vastgelegd. Hierin is vermindering van de vraag naar fossiele energiedragers, toepassen en stimuleren van duurzame energiebronnen, en het verminderen van CO2-uitstoot opgenomen. Er wordt per project bekeken hoe het thema duurzaamheid praktisch en concreet ingevuld kan worden. Voorbeelden zijn het stimuleren van elektrische auto’s, het toepassen en stimuleren van LED-verlichting en 100% duurzame energie inkoop. De gemeente heeft energieprestatie-afspraken gemaakt met de woningcorporatie Qua wonen. Eén van de afspraken is dat er per project gestreefd wordt naar het behalen van een GPR-score van 7,5. Qua wonen heeft daarnaast een eigen energiebeleid dat is vastgelegd in een energiebeleidsplan.
Actiepunten De gemeente Schoonhoven heeft energieafspraken gemaakt met de woningcorporatie. Van 2009 – 2012 is een klimaatprogramma vastgesteld, waar nu nog rekening mee gehouden wordt. Er liggen kansen om de bestaande ambities verder invulling te geven. In het op te stellen cultuurhistorisch paraplu-plan kan duurzaamheid worden opgenomen.
Aandachtspunten/ kansen - Het klimaatprogramma, waarin gemeentelijke ambities met betrekking tot klimaatdoelstellingen zijn vastgelegd, is verouderd (periode 2009 – 2012), hoewel wel als zodanig in het collegeakkoord opgenomen. Kansen liggen er bij het actualiseren en opnieuw vaststellen van het klimaatprogramma. - De fusie van de Krimpenerwaard leidt tot nieuwe mogelijkheden voor (nieuw) duurzaamheidsbeleid. - De gemeente ligt grotendeels binnen een grondwaterbeschermingsgebied. Duurzame energiebronnen dienen daardoor voornamelijk bovengronds gezocht te worden.
Gemeentelijke Ambities De gemeente heeft geen specifiek duurzaamheidsbeleid vastgelegd. De focus ligt bij het zo veel mogelijk stimuleren van een praktische invulling. Zoals het plaatsen van LED-verlichting in openbare ruimten. De gemeente ambieert 100% duurzame energieinkoop. Verder wordt er aangesloten bij landelijke ontwikkelingen en de voorschriften uit de nieuwe wet- en regelgeving. Kansen worden gezien in het vaststellen van duurzaam energiebeleid na de fusie van de Krimpenerwaardgemeenten. Kansrijke nieuwbouwprojecten voor het toepassen van duurzame energie binnen de gemeente zijn de projecten Zilverstad, Hooijkaas, Zevender Noord, het bedrijventerrein Thiendenland, Schoonhoven Noord en de verhoging van de Lekdijk.
V ERDER -
LEZEN
Alternatieven voor bodemenergie in de vorm van rioolthermie, rivierwarmte en restwarmte. Klimaatprogramma 2009 -2012 Provinciale milieuverordening (bodemenergie en grondwaterbeschermingsgebieden) www.schoonhoven.nl 74
De gemeente Vlist heeft een hoge ambitie voor wat betreft duurzaamheid: zij wil tot de top 20 van kleine gemeenten horen op de duurzaamheidsmeter. Duurzaam bouwen en vermindering van broeikasgassen staan hoog op de agenda. Voorlichting aan bewoners en bedrijven is belangrijk.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
De kansen die de ondergrond biedt worden op dit moment niet vergaand meegenomen in ruimtelijke plannen. De focus ligt voornamelijk bij wettelijke thema’s, zoals archeologie en mogelijke bodemverontreiniging. De meerwaarde van andere ondergrondinformatie, zoals de geschiktheid van het gebied voor bodemenergie in GIS wordt als kansrijk gezien.
De gemeente zet in op het stimuleren van energiebesparing en duurzame energieopwekking in ruimtelijke projecten. De gemeente is begonnen met het aanleggen van zonnepanelen op sportzalen en gezamenlijke energie inkoop. Kleine duurzaamheidsinitiatieven worden gestimuleerd, waaronder een korte voorlichting over de mogelijkheden van duurzame energie en slimme meters bij een aanvraag voor een omgevingsvergunning.
Actiepunten De gemeente ambieert het verminderen van de CO2 uitstoot en wil dat duurzaamheid en energie meer en eerder wordt toegepast in het ruimtelijk planproces. Er bestaat een milieuprogramma in de gemeente, maar duurzaamheid is hier nog niet specifiek in opgenomen. De huidige basis schept mogelijkheden om verdere invulling te geven aan het vaststellen van duurzaamheidbeleid.
Gemeentelijke Ambities De gemeente wil de CO2-uitstoot verminderen. Daarnaast wil zij dat er lokaal minder broeikasgassen worden uitgestoten. De gemeente streeft ernaar te behoren tot de top 20 van kleinere gemeenten op de duurzaamheidsmeter. De aankomende jaren zal de focus onder andere liggen op de implementatie van nieuwe wet- en regelgeving. Het inbrengen van duurzaamheid en energie in de initiatieffase van het ruimtelijk planproces wordt als belangrijk gezien. De fusie van de Krimpenerwaardgemeenten moet leiden tot een nieuw en gezamenlijk duurzaamheidsbeleid.
Locaties waar ontwikkelingen zullen plaatsvinden zijn: de Poort van Stolwijk, het terrein van Kruiswijk, de Agterpoort, de Brede School Hazelmuis en de aargaswinlocatie.
Aandachtspunten/ kansen - In 2012 is de nieuwe structuurvisie van de gemeente Vlist vastgesteld. Helaas zijn hier geen specifieke duurzaamheidsdoelen in opgenomen; - De fusie van de Krimpenerwaardgemeenten. schept nieuwe kansen voor het opstellen van een gezamenlijk duurzaamheidsbeleid. - De ambitie is om duurzaamheid en energie eerder in te brengen in het ruimtelijke planproces. - In de gemeente zal een proefboring naar aardgas plaatsvinden. - Het anticiperen op de nieuwe wet- en regelgeving, bijvoorbeeld met betrekking tot bodemenergie, kan leiden tot het toepassen van bodemenergie.
V ERDER
LEZEN
- Milieuprogramma Vlist - Kansen voor recyclen gaswinput na uitputting gasveld voor geothermie - www.vlist.nl
75
De gemeente Waddinxveen staat voor een pragmatische aanpak. Ondanks het ontbreken van een formeel duurzaamheids- en ondergrondbeleid, stimuleert de gemeente onder andere bodemenergie en verbeteringen in de energieprestatie bij bouwen met praktische maatregelen. De gemeente stimuleert diverse burgerinitiatieven met betrekking tot energiebesparing en duurzame energieopwekking. In de Notitie Wervelender is langs de A12 nog ruimte gereserveerd voor een extra windmolen.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
In de ruimtelijke plannen wordt rekening gehouden met de ondergrond. Er wordt, naast de chemische kwaliteit van de bodem en archeologie bijvoorbeeld rekening gehouden met thema’s als kabels en leidingen, riolering en de slappe bodem-problematiek.
De gemeente heeft geen specifiek duurzaamheidsbeleid vastgesteld, maar duurzaamheid wordt bij ruimtelijk plannen hoog gewaardeerd. Zoveel mogelijk duurzame projecten worden gestimuleerd. Ingezet wordt op praktische maatregelen. De gemeente is actief betrokken bij duurzaam ondernemen en energiebesparing bijvoorbeeld bij de gronduitgifte Coenecoop II, waarbij korting op de grondprijs wordt gegeven aan bedrijven met een betere EPC. Bodemenergie wordt actief gestimuleerd. Waddinxveen beschikt over een woonwijk waar 100 bodemenergiesystemen zijn aangelegd. Andere duurzame initiatieven die binnen de gemeente plaatsvinden zijn het toepassen van duurzame maatregelen in het publieke domein (zonnepanelen, LED-verlichting in tunnels en dimmers op lantarenpalen).
Actiepunten Het laatste klimaatplan is tien jaar geleden opgesteld, op dit moment is een werkgroep vanuit de gemeenteraad gestart om duurzame thema’s en initiatieven te benoemen. Dit biedt kansen om duurzame energievormen en bodemenergie nog prominenter op de gemeentelijke agenda te zetten.
Gemeentelijke Ambities De gemeente wil zoveel mogelijk duurzame projecten stimuleren. Ook levensloopbestendige woonvormen worden gestimuleerd. De gemeente sluit aan bij de eisen van het Bouwbesluit waarin al geregeld is dat er in 2020 naar een EPC van 0 gegaan moet worden. De plaatsing van een vierde windmolen langs de A12 staat in de planning Kansrijke nieuwbouwprojecten voor het toepassen van duurzame energie binnen de gemeente zijn de projecten zoals Triangel, het centrumplan en de Glasparel+
V ERDER
Aandachtspunten/ kansen - Volgens onderzoek kan de gemeente met vier grote windmolens twee keer in eigen huishoudelijke elektriciteitsvraag voldoen. - In 2013 is een werkgroep gestart om duurzame thema’s en initiatieven te benoemen. Het gaat om concrete maatregelen. Een kansrijke werkgroep is ‘wijkgericht energiebeleid’. - Er ligt een collegebesluit waaruit blijkt dat de gemeente open staat voor extra windmolens in de gemeente. - De ambitie van de gemeente is groot, er ligt nog geen beleid, er wordt per project gekeken naar praktische middelen om invulling te geven aan het begrip duurzaamheid.
LEZEN
- Masterplan energieopslag Zuidplaspolder Noord – concept fase 1 en 2. IF Technology, kenmerk 1/7356/MaK, augustus 2008 - www.waddinxveen.nl 76
De gemeente Zuidplas heeft een actieve betrokkenheid bij de ondergrond en geeft aan groot belang te hechten aan duurzame energieopwekking. De cultuurhistorische waarde van de regio moet daarbij nadrukkelijk behouden blijven. In de structuurvisie zijn ondergrond en bovengrond op elkaar afgestemd; er is een Handreiking Ondergrond gericht op Bodemenergiesystemen en er zijn plannen geothermie optimaal te gebruiken.
Ondergrond en Ruimtelijke Ordening
Huidige praktijk
In 2013 is een project doorlopen waarbij het Besluit bodemenergiesystemen is uitgewerkt en het ondergronds gebruik van deze systemen is afgestemd op de grote ontwikkelingen die in de gemeente gaan plaatsvinden. Ook is een handreiking ondergrond opgesteld. Deze handreiking is gericht op gebruik door RO’ers waardoor ondergrondthema’s in het RO-proces goed kunnen worden meegenomen.
De gemeente beschikt over een structuurvisie waarin de lagenbenadering is toegepast en ondergrond en bovengrond dus op elkaar zijn afgestemd. Duurzaamheid wordt meegenomen in bestemmingsplannen. Een handreiking voor de ondergrond en uitwerking van het Besluit bodemenergiesystemen is beschikbaar binnen de gemeente. Bodemenergie wordt gestimuleerd en als belangrijke duurzame energievorm gezien. Ook het gebruik van geothermie speelt al enkele jaren een rol binnen de gemeente. Er is een plan waarin de geothermiebron van een tuinder gekoppeld kan gaan worden aan een woonwijk. Op dit moment houdt de stagnerende woningbouw en ontwikkeling van de Zuidplaspolder dit nog tegen. Zonnepanelen zijn welkom. De raad heeft tegen windmolens besloten. Ook lagere windmolens zijn in bestemmingsplannen uitgesloten, op het Gouwepark na: daar mag het tot 60 meter hoog.
Actiepunten De gemeente beschikt over diverse documenten waarin bodemenergie, het gebruik van ondergrondkansen, het stimuleren van duurzaamheid et cetera zijn opgenomen. Het is zaak om de ambities nu vast te leggen in de processen en de plannen uit te voeren.
Aandachtspunten/ kansen Gemeentelijke Ambities De gemeente wil het gebruik van bodemenergie en geothermie verder stimuleren; vooral in glastuinbouwgebieden. Er loopt een onderzoek naar de mogelijkheden van CO2-neutraal bouwen. Duurzaamheid moet meer geïntegreerd worden in de werkprocessen binnen de gemeente, bijvoorbeeld bij ruimtelijke ordening of door het stellen van duurzaamheidseisen bij gronduitgifte. In 2015 wil de gemeente 100% duurzame inkoop hebben gerealiseerd. De ambitie is om energieprestaties op te nemen in meerjareninvesteringsplannen. Er moet zoveel mogelijk groene energie worden gebruikt. En de gemeente wil het gebruik van energielabels bij gemeentelijke gebouwen gaan stimuleren. De gemeente wil meer zonnepanelen. In het beschermde dorpgezicht van Moordrecht moet hier wel zorgvuldig mee worden omgegaan.
- In verband met te weinig financiele middelen is het budget om aan de de ambitie om in 2020 14% duurzame opgewekte energie te gebruiken geschrapt. - De gemeente beschikt over een document waarin het Besluit bodemenergiesystemen is uitgewerkt en beleidsvrijheden met betrekking tot bodemenergie zijn uitgewerkt. - De handreiking ondergrond wordt in 2014 afgerond, waardoor RO’ers ondergrondthema’s makkelijker kunnen meenemen bij ruimtelijke ontwikkelingen.
V ERDER
LEZEN
- Handreiking ondergrond gemeente Zuidplas, ODMH, 2012 - Structuurvisie gemeente Zuidplas - www.zuidplas.nl
77
12. B IJLAGE 2: F ACTSHEETS E NERGIEBRONNEN
78
ALGEMENE Gesloten bodemenergiesystemen Er zijn verschillende soorten gesloten bodemenergiesystemen, maar meestal wordt er gerefereerd naar kleine systemen (< 70 Kw) of grote bodemenergieystemen (> 70 Kw). Bij gesloten systemen wordt er door middel van leidingen in de grond warmte of koude onttrokken waarmee een gebouw kan worden gekoeld of verwarmd.
Interferentiegebieden Een interferentiegebied is een geografisch aangewezen gebied waar veel drukte in de ondergrond wordt verwacht. Door het aanwijzen van dit gebied en het opstellen van beleidsvrijheden kan grip verkregen worden op de ondergrondse ordening. Bepaalde systemen kunnen worden gestimuleerd, waardoor de ondergrondse ruimte beter benut kan worden en er duurzamer wordt omgegaan met deze energiebron.
I N F O R MA T I E
Het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen Op 1 juli 2013 is het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen in werking getreden om te voorkomen dat de werking van systemen elkaar negatief beïnvloeden, waardoor systemen minder rendabel worden. Daarnaast wordt een stimulans beoogd van het toepassen van bodemenergiesystemen in huizen, kantoren, bedrijven en kassen. Door het gebruik van bodemenergie zal het fossiele energieverbruik verminderen, dit draagt bij aan de verwezenlijking van de klimaatdoelstellingen (minder CO2-uitstoot). De gemeente is bevoegd gezag. Aandachtspunten werking van het systeem: 1. Om het systeem optimaal te laten werken dient na de aanleg tijd te worden besteed aan een goede inregeling van het systeem. Elk gebouw, het energieverbruik en bijvoorbeeld de grondslag is anders. Het inregelen van systemen (afstemming boven en ondergrondse deel) is maatwerk en dient goed te gebeuren. Communicatie en voorlichting met betrekking tot inregelen is essentieel. 2. Niet elke bodem is even geschikt voor de aanleg van bodemenergiesystemen. Hetzelfde geldt voor bebouwing. Controleer of de ondergrond en de bebouwing geschikt is voor het aan te leggen systeem. 3. Informeer bij de buren. Wanneer systemen te dicht bij elkaar liggen kunnen ze interfereren waardoor het rendement afneemt. Waarom stimuleren? - Reduceren CO2 uitstoot. - Warmte en koude regelen in gebouwen. - Lagere energiekosten. - Beter energielabel.
79
CIJFERS Aantal bodemenergiesystemen Geschat wordt dat er in Nederland duizenden gesloten bodemenergiesystemen aanwezig zijn. Doordat er nooit een registratieplicht was is het precieze aantal niet bekend. Geschat wordt dat er in 2020 20.000 bodemenergiesystemen in Nederland aanwezig zullen zijn.
H ANDIG ! Met de WKO-tool (www.wkotool.nl) kan inzicht verkregen worden in de warmte- koudeopslag voor een bouwlocatie. Met de tool kunnen kansen, kosten en terugverdientijden van een bodemenergiesysteem voor een bouwlocatie eenvoudig worden berekend. De tool berekent het meest ideale bodemenergiesysteem, de omvang van de energiebesparing en de terugverdientijd.
Indicatieve kansrijkheid gebouwen voor toepassing bodemenergie:
EN F E I T E N Energiebesparing door bron en rendement Elektrische warmtepompen voor huishoudens gebruiken wel elektriciteit, maar de totale hoeveelheid energie die een warmtepomp gebruikt, is veel minder dan die van een gasgestookte hr-ketel. Dat blijkt ook uit de CO2uitstoot: een combiwarmtepomp veroorzaakt jaarlijks (door stroomgebruik) zo'n 1.200 tot 1.600 kilogram CO2-uitstoot, terwijl een gemiddeld huishouden met verwarming en warm water op gas 2.800 kg CO2-uitstoot. Kostenbesparing Volgens berekeningen van de Nederlandse Vereniging voor Ondergrondse Energieopslag (NVOE) kan door de warmte in de winter te gebruiken, en de koude in de zomer, een besparing optreden van 50% op de verwarmingskosten en 70% op de kosten voor koeling.
Geschatte kosten voor de aanleg van een gesloten bodemenergiesysteem: Grootte (kW) Kosten (€) 5 (rijtjeswoning) 6.000 150 18.000 Bron: RWS Leefomgeving, Handreiking lozen bij aanleg en onderhoud bodemenergiesysteem, februari 2013
Appartementen Rijtjeswoningen 2-onder-1 kap Vrijstaand Kassen Nieuwbouw Hoog Hoog Hoog Hoog Slecht Jaren 90 Hoog Goed Goed Voldoende Nvt Jaren 70 Hoog Goed Goed Voldoende Nvt Jaren 30 Nvt Goed Voldoende Slecht Nvt bron: bodemenergie gemeente Den Haag, IF Technologie, kenmerk 22.532/5926/WH, november 2010 nvt: niet bestaande bouw
80
VOORBEELD
P R O J EC T E N
Masterplan Gouda
ODMH
De gemeente Gouda beschikt over een masterplan bodemenergie voor het gebied de spoorzone. Met een masterplan bodemenergie kan regie worden gevoerd bij het ordenen van bodemenergiesystemen. In een masterplan zijn bijvoorbeeld gebieden aangewezen waar warmte- en koudebronnen van open energiesystemen aanwezig mogen zijn. Daarnaast kan ook worden aangegeven waar gesloten bodemenergie gewenst is en er kan rekening gehouden worden met ander ondergronds(grond)watergebruik
Op 1 juli 2013 is het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen in werking getreden. Vanaf dat moment heeft de gemeente bevoegd gezagtaken gekregen met betrekking tot gesloten bodemenergiesystemen. Het betreft o.a. het verwerken van meldingen, het verlenen van vergunningen en het handhaven bij de aanleg, het beheer en beeindiging van deze systemen. De wettelijke taken voert de ODMH namens de gemeenten in MiddenHolland uit. Het is voor gemeenten ook mogelijk beleidsvrijheden in te vullen: bijvoorbeeld het aanwijzen van interferentiegebieden of het opstellen van beleidsregels.
Meer informatie: - Masterplan bodemenergie Gouda (website gemeente Gouda of bij ODMH) - Handreiking Masterplannen bodemenergie (website www.skb.nl)
Meer informatie: - bijvoorbeeld: www.odmh.nl of - www.allesoverwko.nl
Interferentiegebieden Zuidplas
Grondwaterbeschermingsgebieden
De gemeente Zuidplas heeft in 2013 besloten nader invulling te geven aan de beleidsvrijheden die het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen biedt. Er is gekeken naar de ontwikkelingen die gaan plaatsvinden binnen de gemeente, de (verwachte) drukte in de ondergrond en het gebruik van het grondwater. Voor gebieden waar op korte termijn (5 tot 10 jaar) ontwikkelingen plaatsvinden, een grote energievraag wordt verwacht en/ of veel ondergrondse activiteiten plaatsvinden is besloten een interferentiegebied aan te wijzen. Daarnaast zijn beleidsregels opgesteld.
Binnen de regio Midden-Holland zijn een aantal grondwaterbeschermingsgebieden aangewezen. In deze gebieden is het, op basis van de provinciale milieuverordening, verboden bodemenergiesystemen aan te leggen of in werking te hebben. Het verbod is opgelegd in verband met het doorboren van scheidende lagen. Grondwater uit de verschillende watervoerende pakketten komt dan met elkaar in aanraking, waardoor de grondwaterkwaliteit kan verslechteren. Een voorbeeld hiervan is, dat het dieper gelegen grondwater brak is en minder geschikt voor het gebruik van drinkwater. Het verbod geldt daarnaast ook als extra maatregel voor het geval er lekkage aan de leidingen ontstaat.
Meer informatie: via www.odmh.nl - Verordening aanwijzing interferentiegebieden - Beleidsregels aanleggen gesloten bodemenergiesystemen
Meer informatie - Provinciale milieuverordening provincie Zuid - Holland
81
ALGEMENE
I N F O R MA T I E
Het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen Op 1 juli 2013 is het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen in werking getreden om te voorkomen dat de werking van systemen elkaar negatief beïnvloeden, waardoor systemen minder rendabel worden. Daarnaast wordt een stimulans beoogd van het toepassen van bodemenergiesystemen in huizen, kantoren, bedrijven en kassen. Door het gebruik van bodemenergie zal het fossiele energieverbruik verminderen, dit draagt bij aan de verwezenlijking van de klimaatdoelstellingen (minder CO2 uitstoot).
Open bodemenergiesystemen Open bodemenergiesystemen worden ook wel open WKO genoemd. Bij open systemen worden leidingen in de grond geslagen waardoor grondwater wordt opgepompt en weer geïnjecteerd in de grond. Het grondwater wordt over het algemeen opgepompt uit het e e gecombineerde 2 en 3 watervoerende pakket (60 tot 300 meter beneden maaiveld). Zo ontstaan er de zogenaamde warmte en koude bronnen. In de zomer wordt relatief koud grondwater opgepompt waardoor het huis gekoeld kan worden. In de winter wordt het grondwater gebruikt om het gebouw te verwarmen. Wettelijk kader Het bevoegd gezag voor open systemen is, op grond van de Waterwet, Gedeputeerde Staten van de provincie Zuid-Holland. Deze taken worden uitgevoerd door de Omgevingsdienst Haaglanden voor heel Zuid - Holland. Open systemen zijn altijd vergunningplichtig.
Waarom stimuleren? - Reduceren CO2 uitstoot. - Warmte en koude regelen in gebouwen. - Lagere energiekosten. - Beter energielabel.
Aandachtspunten werking van het systeem: 1. Niet elke bodem is even geschikt voor de aanleg van bodemenergiesystemen. Hetzelfde geldt voor bebouwing. Controleer of de ondergrond en de bebouwing geschikt is voor het aan te leggen systeem. 2. Open systemen pompen grondwater rond. Gecontroleerd moet worden of het rondpompen van water geen schade aanricht en bijvoorbeeld verontreinigingen in het grondwater verspreid. 3. Het bevoegd gezag voor open systemen is Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland. De Omgevingsdienst Haaglanden voert de vergunningverlening en handhaving namens de Provincie uit. 82
CIJFERS Aantal bodemenergiesystemen Open systemen zijn vergunningplichtig en elke vergunning is geregistreerd in het grondwaterregister (LGR). Alle systemen (ook gesloten systemen) zijn te bekijken op de website www.wkotool.nl. Hieronder een printscreen van deze website met daarop de systemen die begin 2014 aangelegd waren.
EN F E I T E N
Bodemenergieplan Open systemen maken gebruik van het grondwater, waarbij warmte- en koudebronnen in het grondwater worden gecreëerd. Wanneer er veel systemen bij elkaar in de buurt liggen kunnen ze elkaar negatief beïnvloeden. Met een Bodemenergieplan kan in een druk gebied de ondergrond zo ingericht worden dat interferentie kan worden voorkomen. Meer informatie: www.skbodem.nl
Geschatte kosten voor de aanleg van een open bodemenergiesysteem: Grootte (kW) 10 100 150
Kosten (€) 80.000 tot 120.000 24.000 tot 360.000 8000.000 tot 1.200.000
Bron: RWS Leefomgeving, Handreiking lozen bij aanleg en onderhoud bodemenergiesysteem, februari 2013
Indicatieve kansrijkheid gebouwen voor toepassing bodemenergie:
Appartementen Nieuwbouw Hoog Jaren 90 Goed Jaren 70 Voldoende Jaren 30 Nvt Nvt: niet bestaande bouw
Zorginstelling Hoog Goed Voldoende Slecht
Kantoor Hoog Goed Voldoende Slecht
Bedrijfspand Hoog Goed Voldoende Slecht
Kassen Hoog Nvt Nvt Nvt
83
A LGEMENE
INFORMATIE
BRON EN MEER INFORMAT IE: WWW.GEOTHERMIE.NL
Wettelijk kader De aanleg van een geothermiebron valt onder de Mijnbouwwet. Het ministerie van Economische Zaken is hiervoor bevoegd gezag. In het kader van de Mijnbouwwet dient als eerste een opsporingsvergunning te worden aangevraagd voor het doen van een boring (concessiegebieden). Wanneer de plek voldoende productief blijkt kan de opsporingsvergunning worden omgezet in een winningvergunning.
Geothermie Bij geothermie (aardwarmte) wordt vanuit grote diepte, minimaal 500 meter, warm water opgepompt. Er worden twee putten geboord: één om warm water omhoog te pompen en één om het afgekoelde water weer terug in de grond te pompen. Op die manier kan warm water uit de diepe ondergrond worden gebruikt voor het verwarmen van bijvoorbeeld kassen. Doordat geothermie van grote diepte wordt gewonnen is het opgepompte water warmer dan bij open en gesloten bodemenergiesystemen. Er kan daarom een grotere warmtevraag worden bediend, waardoor deze techniek goed geschikt is voor het gebruik in de kassenbouw. Ook voor warmtenetten om een woonwijk van warmte te voorzien is deze techniek zeer geschikt. Verder lezen - Kamerbrief Actieplan Aardwarmte (Ministerie Van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, 21 april 2011) - Thermogis – website van TNO met informatie en kaarten over aardwarmte - Programma kas als energiebron – uitgangspunt CO2-uitstoot kassen terugdringen - Mijnbouwwet www.wetten.nl
Bij de aanvraag voor een concessie heeft de provincie een adviserende rol. Om de boring te kunnen plaatsen moeten nog lokale vergunningen worden aangevraagd (bouwvergunning, aanlegvergunning et cetera) Waarom stimuleren? - Reduceren CO2-uitstoot. - Hoge potentie bij grote wamtevraag. - Verlaging van de energiekosten. - De aardlagen in een groot deel van de regio Midden – Holland hebben een goede potentie voor het gebruik van geothermie.
(Financiele) ondersteuning Geothermie bevindt zich op grote diepte, waardoor de aanleg van een systeem een grote investering vraagt. - Platform Geothermie: organisatie voor stimulatie van (diepe) geothermie - Regeling SEI: Subsidieregeling Energie en Innovatie, risico's dekken voor Aardwarmte - EIA: Energie Investerings Aftrek - Regeling Groenprojecten (groen sparen of beleggen en groen financieren) - Garantiefonds (TERM) misboringen bron: Inventarisatieonderzoek voor het gebruik van geothermie, Anteagroup ism LDR, 26 november 2011)
84
ALGEMENE BRON
I N F O R MA T I E
: WWW.MILIEUCENTRAAL.NL
Bro Kleine windmolens (< 10 meter) Een kleine windturbine kopen is duur: een windmolen met een rotordiameter van minder dan twee meter kost ongeveer 20.000 euro. Deze molen heeft een vermogen van 2 kilowatt, kan een jaaropbrengst halen van 3.400 kWh en daarmee een heel huishouden van schone elektriciteit voorzien. Het apparaat moet daarvoor wel op een windrijke locatie staan. Zelfs bij optimale elektriciteitsopbrengst verdient de investering zich niet terug binnen de technische levensduur van twintig jaar. De aanschaf van een kleine windmolen wordt dus vooral uit milieuoverwegingen gedaan en niet vanuit economische motieven. Wettelijk kader Om een kleine windturbine te plaatsen zijn meerdere vergunningen nodig. Bijvoorbeeld een omgevingsvergunning. Er is geen nationaal beleid ten aanzien van kleine windturbines. Op dit moment zijn er voor particulieren nauwelijks subsidies voor de aanschaf van een kleine windmolen
Grote windmolens (> 10 meter) Grote windmolens wekken veel meer elektriciteit op dan kleine windmolens. De elektriciteitsopbrengst neemt in het kwadraat toe met de diameter van de rotor. Dat heeft gevolgen voor de prijs per kWh. Stroom opgewekt door een kleine windturbine kost tussen de 25 en 35 cent per kWh; elektriciteit opgewekt door een grote windmolen kost 8,8 cent per kWh. Afhankelijk van het windaanbod ter plaatse produceert een windturbine de productie- en plaatsingsenergie in 3 tot 6 maanden. Ter vergelijking: zonnepanelen leveren elektriciteit voor ongeveer 28 cent per kWh. Aandachtspunten werking van het systeem: 1. Hoe hoger een windturbine, hoe meer de rotor in het ‘permanente windgebied’ verkeert. 2. Zonnepanelen zijn vanuit een praktisch en financieel oogpunt meestal een betere keuze voor particulieren. 3. Wanneer een particulier windenergie wil stimuleren kan het beste deelgenomen worden in een groot windmolenpark, een coöperatie of gekozen worden voor een energieleverancier die windstroom levert.
Locaties met voldoende wind Goede locaties voor een kleine windmolen zijn op een woning, in het open veld of op het dak van een flatgebouw dat boven de bebouwde omgeving uitsteekt. In stedelijke gebieden zijn alleen gebouwen geschikt die een hoogte van meer dan twintig meter hebben of tweemaal zo hoog zijn als de gebouwen of bomen in de omgeving. De te verwachten elektriciteitsopbrengst is afhankelijk van de gemiddelde windsterkte ter plekke. Lokale windmetingen zijn nodig om een goed beeld te krijgen van deze windsterkte. Voor kleine windmolens is een gemiddelde windsterkte nodig van meer dan 5,5 m/s. Vooral in de kustprovincies waait het voldoende (zie kaartje).
85
ALGEMENE BRON
I N F O R MA T I E
: WWW.MILIEUCENTRAAL.NL
Bro Zonnepanelen In principe is de zonnestraling in Nederland voldoende om voordeel te hebben van zonnepanelen. Factoren als het vermogen van de installatie, de dakhelling, dak-oriëntatie en bijvoorbeeld eventuele schaduw kunnen het rendement beïnvloeden.
Tips zonne-energie 1. Een eenvoudige manier om zonlicht te gebruiken voor elektriciteitsproductie is zongericht (ver)bouwen, waardoor het dak op het zuiden is gericht. 2. De dalende prijzen van zonnepanelen samen met de stijging van de elektriciteitsprijs maken investeren in zonnestroom steeds aantrekkelijker. 3. Voor het plaatsen van zonnepanelen is geen vergunning vereist, behalve voor monumenten en beschermde stads- of dorpsgezichten. 4. Houd voldoende ventilatieruimte tussen de panelen en het dak om teveel opwarmen en daardoor minder efficiënte werking te voorkomen, 5. Een particulier kan op de aanschaf van een installatie van zonnepanelen btw terugvragen. 6. Groepen burgers in een ‘postcoderoos’ kunnen zich verbinden in een coöperatie en gezamenlijk gunstig energie opwekken. Dit gebeurt veelal met behulp van zonnepanelen op een nabijgelegen (niet per se het eigen) dak
Milieu Bij zonne-energie komt nog CO2 vrij, dat komt door de productie van de zonnepanelen. Daarvoor zijn fossiele brandstoffen nodig en die tellen mee in de vergelijking met energie uit fossiele bronnen. Bij de productie van 1 kilowattuur (kWh) elektriciteit uit de verbranding van kolen komt minstens 900 gram CO2 vrij, bij gasverbranding is dat 400 gram. Bij zonlicht is dat slechts 50 gram. . Zon in Nederland De zonnestraling bedraagt in Nederland jaarlijks ongeveer 1.000 kilowattuur (kWh) per vierkante meter. In de zomer is de straling bijna 6 keer zo groot als in de winter. De grootte van de zonnestraling hangt af van de aanwezige bewolking en de lengte van de dag. Daarnaast beïnvloedt de positie van de zon (die bepaald wordt door seizoen en geografische breedte) de intensiteit van de zon en daarmee de prestatie van een zonnestroomsysteem Het aantal zonuren in Nederland bedraagt jaarlijks gemiddeld ongeveer 1.500 uur. Ter vergelijking: één jaar heeft 8.760 uren. Het grootste aantal zonuren wordt gehaald aan de kust. Aan de oostgrens ligt het aantal zonuren het laagst, maar de verschillen zijn klein.
6.
86
ALGEMENE BRON
I N F O R MA T I E
: www.milieucentraal.nl; ZONNEBOILERHUIS
Bro Zonnewarmte In principe is de zonnestraling in Nederland voldoende om voordeel te hebben van zonnecollectoren. Factoren als het vermogen van de installatie, de dakhelling, dak-oriëntatie en bijvoorbeeld eventuele schaduw kunnen het rendement beïnvloeden. Zonnewarmte kan passief worden gebruikt via opwarming van binnenruimtes door invallend zonlicht of actief door opvangen via zonneboilers voor verwarming van water of de zonneboilercombi die ook het huis verwarmt. Milieu Bij zonne-energie komt nog CO2 vrij. De fossiele brandstoffen die worden gebruikt bij de productie tellen mee in de vergelijking met energie uit fossiele bronnen. Bij de productie van 1 kilowattuur (kWh) elektriciteit uit de verbranding van kolen komt minstens 900 gram CO2 vrij, bij gasverbranding is dat 400 gram. Bij zonlicht is dat slechts 50 gram.
Tips zonne-energie 1. Een eenvoudige manier om zonlicht te gebruiken voor verwarming is zongericht (ver)bouwen. Bijvoorbeeld een serre of een extra raam op het zuiden. Het comfort van de woning neemt toe, de stookkosten en milieubelasting van het huishouden nemen af. Daarnaast wordt de EPC-waarde met maximaal 0,04 verlaagd. 2. De dalende prijzen van zonneboilers maken investeren in zonne-energie steeds aantrekkelijker. 3. Voor het plaatsen van zonneboilers is geen vergunning vereist, behalve voor monumenten en beschermde stads- of dorpsgezichten. 4. Zorg dat de heat-pipe collector schuin staat; niet alleen voor goede zoninstraling, maar ook omdat het erin verdampte water na condensatie weer terug moet kunnen stromen, 5. Huisverwarming met behulp van een zonneboilercombi is goed geschikt voor lage temperatuurverwarming – een energetisch gunstige manier van verwarmen.
. Instraling voor warmte in Nederland De zonnestraling bedraagt in Nederland jaarlijks ongeveer 1.000 kilowattuur (kWh) per vierkante meter. In de zomer is de straling bijna 6 keer zo groot als in de winter. Er bestaan verschillende typen zonneboilers (vacuümbuis heat-pipe of vlakke plaat. De eerste is zodanig goed geïsoleerd dat hij ook in winter, voor- en najaar, als het buiten kouder is en de zoninstraling minder, een goede warmteproductie levert.
87
13. B IJLAGE 3: K AARTMATERIAAL
88
89
14. C OLOFON Uitgave: Oktober 2014 Auteurs: ODMH: Brenda Schuurkamp ODMH: Bernd van den Berg ODMH: Gert-Jan van Oostenbrugge ODMH: Ruth Noorduyn Met dank aan: Werkgroepleden: ODMH: Brenda Schuurkamp ODMH: Bernd van den Berg ODMH: Gert- Jan van Oostenbrugge ODMH: Ruth Noorduyn Klankbordgroepleden Gemeente Alphen aan den Rijn: Anka Silvertand Gemeente Bergambacht: Marie-Anne Bruinen Gemeente Bodegraven – Reeuwijk: Paul Rouing Gemeente Gouda: Bas Spekreijse Gemeente Nederlek: Erik Molenaar Gemeente Ouderkerk aan den IJssel: Jos Lansbergen Gemeente Schoonhoven: Maike Sanders Gemeente Vlist: Robert Huizinga Gemeente Waddinxveen: Daan Koppenaal Gemeente Zuidplas: Kees Hack Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden: Mark Kramer Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard: Jurgen Bals ODMH: Werncke Husslage Provincie Zuid – Holland: Tanja Haring Aanwezigen bij de Masterclasses Vertegenwoordigers van W/E adviseurs, MUAD, ODMH, Gemeente Alphen aan den Rijn, Gemeente Bergambacht, Gemeente Bodegraven – Reeuwijk, Gemeente Gouda, Gemeente Nederlek, Gemeente Schoonhoven, Gemeente Waddinxveen, Gemeente Zuidplas, Platform31, Fakton, Vaillant – Neeleman, Woonpartners Midden – Holland.
Voor meer informatie: ODMH; website www.odmh.nl, e-mail
[email protected] of telefoonnummer 088 5450 000 Dit document is tot stand gekomen in het kader van het Europese samenwerkingsproject SUSREG dat mede is gefinancierd door de Europese Commissie. Voor meer informatie over SUSREG www.SUSREG.eu The sole responsibility for the content of this publication lies with the authors. It does not necessarily reflect the opinion of the European Union. Neither the EASME nor the European Commission are responsible for any use that may be made of the information contained therein 90
