Duurzame gebiedsontwikkeling doe je zo
Essentie “Duurzame gebiedsontwikkeling doe je zo”, is geen gebod of instructie, maar een constatering. Iedereen in het vakgebied, die verstandig kan handelen en zelfstandig wil nadenken, hoeft geen enkele belemmering te hebben als het gaat om een duurzame ontwikkeling van gebieden. Duurzame gebiedsontwikkeling gaat niet over buitensporige ambities op slechts een onderdeel (bijvoorbeeld energie of CO2-reductie), maar gaat over gebiedskwaliteiten, die aansluiten op de behoefte van mensen, haalbaar zijn én lang meegaan. Vier principes vormen hierbij enerzijds een wervend ‘spoorboekje’ en anderzijds een checklist gedurende het gehele traject: 1) fuseer belangen, 2) creëer identiteit, 3) koppel droom en realiteit en 4) verzilver toekomstwaarde nu.
Stellingen: 1. De economische crisis is een zegen voor duurzame gebiedsontwikkeling; het haalt gebiedsontwikkelaars (publiek en privaat) uit hun routines en dwingt na te denken over wat gebruikers écht belangrijk vinden. 2. Gebiedsontwikkeling is pas duurzaam wanneer er een balans is tussen de gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde én tussen people, planet en profit. 3. Gebruik en beheer van gebieden moeten veel sterker de norm stellen in gebiedsontwikkeling.
Henk Puylaert en Henk Werksma
[email protected] H2Ruimte
Duurzame gebiedsontwikkeling doe je zo1 1. Verstandig handelen Steeds vaker steekt de vraag de kop op hoe gebiedsontwikkelingen duurzaam zijn in te vullen. De praktijk van gebiedsontwikkeling geeft hierop meerdere antwoorden. Lange tijd is duurzaamheid vooral aangevlogen vanuit een technische invalshoek, met veel nadruk op zaken als materialen, energieconcepten en technische innovaties. Hoe belangrijk ook, in dit paper wordt duurzaamheid anders benaderd: vanuit het verstandig handelen van alle betrokkenen bij gebiedsontwikkeling. Dat verstandig handelen biedt namelijk de beste basis voor de ontwikkeling van een gebied met onderscheidende kwaliteit. De taalkundige Joost Swanborn gaat bij de verkiezing van de meest duurzame persoon in 2010 nader in de op de vraag wat duurzaam handelen is. ‘Wat bedoeld wordt met al dat gratuite “duurzaam” handelen is dan ook niet meer dan: je gezonde verstand gebruiken. Een duurzaam persoon is gewoon: een verstandig mens.’ (Trouw 27 november 2010). Ook voor duurzame gebiedsontwikkeling geldt dat dit niet meer of minder is dan verstandige gebiedsontwikkeling. Verstandige mensen willen met passie samenwerken aan daadwerkelijke veranderingen in een gebied, die tot ruimtelijke kwaliteit en duurzaam gebruik in de tijd leiden. Dat betekent een gebied ontwikkelen tot een plek: 1) waar het nu en straks prettig is om te verblijven; 2) waar fysieke gebiedskwaliteiten toekomstbestendig met elkaar samenhangen; 3) waar investeringen in vastgoed en de openbare ruimte waardevast zijn, en 4) waar de ontwikkeling in een grotere ruimtelijke context bezien, dus niet alleen voor het gebied, een kwaliteitsverbetering met zich meebrengt. De centrale vraag is: Hoe zijn op een verstandige wijze gebieden duurzaam te ontwikkelen, met een hoge gebiedskwaliteit voor huidige en toekomstige generaties als resultaat en waarbij de verhouding tussen investeringen en opbrengsten in balans is? Dit paper richt zich op gebiedsontwikkeling. De vraag naar de locatiekeuze, die veelal aan gebiedsontwikkeling vooraf gaat, komt hier niet aan de orde, maar is voor een duurzame ontwikkeling van een gebied wel uiterst relevant. Een ontwikkeling op een niet duurzame locatie zal niet tot een duurzaam resultaat leiden (VROMraad, 2010). Na een beschrijving van de actuele realiteit van gebiedsontwikkeling (par. 2), wordt verduidelijkt wat duurzame gebiedsontwikkeling is (par. 3.) . Vervolgens komen vier principes voor duurzame gebiedsontwikkeling aan de orde (par. 4 t/m 7). 2. Nieuwe kansen in een andere realiteit Duurzame gebiedsontwikkeling vindt plaats tegen een compleet ander decor dan een paar jaar geleden. Na een ongekende economische bloeiperiode zijn de economische omstandigheden drastisch veranderd. Recessie, krimp, bezuinigingen en uit- en afstel van investeringen beheersen sinds het najaar van 2008 het economisch nieuws. De vooruitzichten zijn hoogst onzeker. Veel partijen weten zich nog geen raad met de gewijzigde situatie en de verandering in de opgaven. Overheden zijn vooral bezig met crisisbeleid en het heruitvinden van zichzelf. Private partijen zijn gefixeerd op risicoreductie. Nog niet overal is doorgedrongen dat de mechanismen, die tot de crisis geleid hebben, niet de oplossing vormen om daar weer uit te komen. Het beeld van de werkelijkheid bij gebiedsontwikkeling behoeft bijstelling . De volgende punten zijn van belang: ruimtelijke plannen zijn in de toekomst beperkt qua omvang. Waar nog grotere plannen op de rol staan, krijgen fasering en flexibiliteit meer aandacht. Ook wordt zorgvuldiger omgegaan met al geïnvesteerde vermogen in de gebouwde omgeving: minder sloop en meer hergebruik; 1
Dit paper is gebaseerd op het rapport “Handreiking duurzame gebiedsontwikkeling: doe de tienkamp” opgesteld door H2Ruimte in opdracht van de Praktijkleerstoel gebiedsontwikkeling van de TU- Delft. Dit rapport bevat diverse voorbeelden en gereedschappen. Zie Puylaert en Werksma (2011).
-
-
-
-
de markt zal meer vraaggestuurd opereren. Bedrijven en burgers vragen om kwaliteit en identiteit en laten anonieme gebieden links liggen. Dat maakt het noodzakelijk om ze vroegtijdig te betrekken en serieus te nemen; niet informeren maar participeren; vakmanschap en opdrachtgeverschap moeten aan hogere eisen voldoen. Niet alleen vanwege kosteneffectiviteit, maar ook omdat gebiedsontwikkeling meer maatwerk vraagt door een accent op inbreiding en herstructurering of transformatie; er ontstaan nieuwe verhoudingen tussen de overheid, markt en burgers en daarmee nieuwe samenwerkingsvormen. Hoe de verhoudingen er uit komen te zien, is niet geheel duidelijk, maar de contouren tekenen zich af. Een rijksoverheid, die minder investeert en stuurt op hoofdlijnen. Zo komt er meer ruimte voor andere overheden, marktpartijen en gebruikers; efficiency en kostenreductie staan meer op de voorgrond. De tijd van overheidssubsidiëring of het op voorhand inboeken van verwachte waardestijgingen in de toekomst is voorbij. Gebiedsprojecten moeten hun eigen broek ophouden.
De opgave verandert van een kwantitatieve naar een kwalitatieve opgave. Van Wesemael (2008) geeft aan dat in de kwalitatieve opgave gebiedsidentiteiten een belangrijke plaats innemen en de eindgebruiker in een sterkere positie komt. Hij ziet dit als een resultante van sociaal-culturele en sociaaleconomische trends in de samenleving. Deze vat hij samen in begrippen als kennis- en beleveniseconomie, zelfontplooiing, netwerksamenleving, duurzame ontwikkeling en authenticiteit. De nieuwe realiteit is geen reden om somber te worden. Integendeel, het vooruitzicht van meer zeggenschap voor gebruikers, meer efficiency, een gezonde grondexploitatie, flexibeler plannen, meer vakmanschap en een meer duurzame ontwikkeling biedt juist kansen om in samenwerking waarde te creëren. 3. Wat is duurzame gebiedsontwikkeling? Duurzame gebiedsontwikkeling heeft een maatschappelijke en een ruimtelijke component. Op beide componenten moet waarde worden gecreëerd (Werksma 2002). De maatschappelijke component kent drie dimensies: people, planet en profit (Elkington, 1998) . Een duurzame gebiedsontwikkeling voegt waarde toe op elk van de drie P’s. De toegevoegde waarde is duurzaam wanneer zij voorziet in de behoeften in het ‘hier en nu’ van eindgebruikers, die in een gebied wonen, werken of verblijven. Daarbij mag het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien niet in gevaar komen. Kees Duijvestein (2004), pionier op het gebied van duurzaam bouwen, verbindt de drie P’s met het ruimtelijk domein. De ruimtelijke kwaliteit moeten gebaseerd zijn op milieukwaliteit en sociale en economische kwaliteit. Zo komt hij tot de duurzaam bouwen-tetraëder (figuur 1). Figuur 1 Maatschappelijke componenten people, planet, profit in relatie tot ruimtelijke kwaliteit
De ruimtelijke component kent eveneens drie dimensies: gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde (Hooimeijer e.a., 2001). Hierbij vertegenwoordigen de gebruikswaarde en de belevingswaarde het ´hier en nu´. De gebruikswaarde verwijst naar het functionele gebruik, de
toedeling en de bereikbaarheid van ruimte. De belevingswaarde verwijst naar de subjectieve beleving van de ruimte in het heden. De toekomstwaarde vertegenwoordigt het ´daar en later´ en verwijst naar de waardering van ruimtelijke functies door de tijd heen; de voorwaarden die gelden voor ontwikkeling en vooruitgang. Een duurzame gebiedsontwikkeling resulteert in een hoge ruimtelijke kwaliteit. Deze voegt waarde toe op de drie genoemde dimensies: gebruik, beleving en toekomst (zie figuur 2). Figuur 2 Ruimtelijke componenten: gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde
Zoals bij de maatschappelijke component een balans nodig is tussen people, planet en profit, zo is bij de ruimtelijke component een balans nodig tussen gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde (VROMraad, 2011). In duurzame gebiedsontwikkeling komen de maatschappelijke en ruimtelijke component samen. De kwaliteit, die duurzame gebiedsontwikkeling moet opleveren, is een balans tussen people – planet profit én gebruikswaarde – belevingswaarde – toekomstwaarde (zie figuur 3). Figuur 3 Ruimtelijke kwaliteit in duurzame gebiedsontwikkeling
Principes voor duurzame gebiedsontwikkeling Elke gebiedsontwikkeling is anders en uniek. Tot in detail voorschrijven hoe duurzame gebiedsontwikkeling moet, is onbegonnen werk en weinig heilzaam. Verstandige gebiedsontwikkeling is vooral zélf nadenken en niet klakkeloos anderen kopiëren. In gebieden moeten de betrokkenen zelf de aanpak van programma en projecten organiseren en uitvoeren. Hiervoor zijn organiserende principes te formuleren, die een kompas vormen in de richting van een duurzame gebiedsontwikkeling. In die principes draait het steeds om een goede balans tussen people, planet en profit én tussen gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. Het vervolg werkt vier principes uit voor duurzame gebiedsontwikkeling: fuseer belangen, creëer identiteit, koppel droom en realiteit en verzilver toekomstwaarde nu. Deze principes zijn in het gehele ontwikkelingsproces toepasbaar. In het begin vormen ze een wervend ‘spoorboekje’ om gebiedsontwikkeling verstandig te organiseren. Tegelijkertijd vormen de principes een checklist gedurende het proces om te zien of het bewandelde spoor nog verstandig is en om te ontdekken waar extra aandacht nodig is. De principes zijn niet aan partijen of belangen gebonden; ze overstijgen deze en blijven betekenis houden. Ook wanneer in de loop van het proces verhoudingen tussen partijen anders komen te liggen of de partijen aan tafel wisselen. 4. Fuseer belangen Het eerste principe voor duurzame gebiedsontwikkeling is het fuseren van verschillende deelbelangen in één gezamenlijk, overkoepelend belang. Die fusie is het punt waar people, planet en profit synergetisch samenkomen: één plus één is drie, of tien, of honderd. Het resultaat biedt zicht op nieuwe oplossingen en nieuwe businesskansen, waaraan alle betrokken partijen mee willen doen. Oude machtsdenken past niet meer bij gebiedsontwikkeling Bij gebiedsontwikkeling denken nog veel partijen in tegenstellingen die haaks staan op het win-win denken. Bij gebiedsontwikkeling, met veel onderlinge afhankelijkheden tussen partijen, is dit niet productief. De lessen uit de praktijk van gebiedsontwikkeling wijzen een andere kant op. ‘Effectieve gebiedsontwikkeling is mogelijk zodra partijen over de eigen schutting van belang, jurisdictie en eigendom heenkijken’ (Teisman, 2009, p. 21). Dit vraagt van partijen ‘het vermogen om over te gaan tot actie in een constellatie waar eigen doelen, niet te bereiken zijn zonder samenwerking met en echte belangstelling voor de doelen en ambities van anderen’ (Teisman 2009, p. 139). Succesvolle gebiedsontwikkeling vergt de wil om het eigen belang te overstijgen en de eigen belangen te verbinden met de belangen van anderen. Dat kan via een hoger belang, dat de betrokken partijen in een gebied delen en gebaseerd is op maatschappelijke urgenties. Op dat punt ontstaat ‘een situatie waarin het totaal meer is dan de som der delen’ (Van Hal, 2009, blz. 18). Van Hal geeft (voor de bouw) aan dat door de belangen van het bedrijfsleven (profit) geheel te integreren met de belangen van mens (people) en milieu (planet) nieuwe oplossingen en nieuwe businesskansen ontstaan. Ze stelt: ‘Als je alleen vanuit profit werkt, dan vallen in een recessie planet en people meteen af. Door creatief met veranderprocessen om te gaan, kun je die drie P’s elkaar laten versterken” (Van Hal, 2009, p.18). Ook in duurzame gebiedsontwikkeling is de insteek niet of..of.., maar en…en….. Waar people, planet en profit fuseren, ontstaan nieuwe kansen voor een meer duurzame economische, ecologische en sociale kwaliteit en daarmee voor ruimtelijke kwaliteit. Verbinden van belangen koppelen aan maatschappelijk urgenties Riek Bakker stelt: ‘Gebiedsontwikkeling begint met het waarachtig voelen en ervaren van sociaal maatschappelijke urgentie en daar oprecht iets aan willen doen. Daarom en daarvoor zet je je in en al het andere komt later wel.’ (Bakker, 2006, p. 13). Achter de maatschappelijke urgentie (people) in een gebied gaan belangen schuil. Deze belangen noodzaken tot handelen, omdat anders problemen ontstaan of kansen onbenut blijven. Waar Bakker de sociaal-maatschappelijke urgentie als verbindend belang voorop zet, zet Van Hal (2009) het duurzaamheidperspectief op basis van ecologische én economische urgenties voorop. Ook een hogere gebiedskwaliteit kan voor partijen in gebiedsontwikkeling een gedeeld en hoger belang zijn, waarmee de afzonderlijke deelbelangen zijn te verbinden. De door alle partijen te verdelen koek wordt vergroot.
Vereisten en hulp Belangen verbinden gaat niet vanzelf. Om te kunnen verbinden is creativiteit nodig om nieuwe perspectieven te bieden, is leiderschap nodig om over de eigen schaduw heen te stappen en anderen mee te nemen en is ondernemerschap nodig om plannen op grond van gefuseerde belangen om te zetten in acties. Het principe ‘fuseer belangen’ hoort vanaf het begin tot het eind van het proces hoog op de agenda te staan. In het begin (initiatieffase) zijn creativiteit, leiderschap en ondernemerschap nodig om belangen te inventariseren en potentiële, soms verrassende, win-win combinaties te zoeken. Verder in het traject (haalbaarheidsfase) is dit nodig als stimulans om partijen daadwerkelijk stappen te laten zetten om tot innovatieve en (bedrijfs)economisch haalbare duurzame oplossingen te komen. Ook in de uitvoering en het beheer, waar nieuwe partijen kunnen aantreden, is steeds aandacht nodig voor de verbinding met andere belangen, om zo voor alle betrokkenen waarde te creëren. Er zijn hulpmiddelen beschikbaar. De Mutual Gains Approach biedt bijvoorbeeld vroeg in het proces goede ondersteuning bij de identificering van belangen (Susskind en Evers, 2009). In het verdere verloop van het proces zijn gemeenschappelijke ontwerpsessies een belangrijk hulpmiddel om belangen zichtbaar te maken en wegen te zoeken om deze te laten fuseren. 5. Creëer identiteit Het tweede principe voor duurzame gebiedsontwikkeling luidt: creëer identiteit door gebiedskwaliteiten en het verhaal van het gebied te verbinden tot unieke en herkenbare gebieden. Afgelopen decennia teveel anonieme gebieden De afgelopen vijftig jaar is door standaardisatie en rationalisatie in de ruimtelijke ordening en de bouw letterlijk en figuurlijk het land gelijkgetrokken. Ruilverkavelingen in de jaren zestig tot tachtig van de vorige eeuw en grootschalige naoorlogse woningbouw in de periode 1950-2000 hebben zichtbaar invloed gehad. En dan niet in positieve zin. Veel gebieden lijken namelijk op elkaar. En als gebieden op elkaar gaan lijken, als ze dus niet wortelen in de historie of eigenaardigheden van de plek, dan worden ze anoniem. De karakteristieke regionale en lokale verschillen verdwijnen. Dat is per definitie weinig duurzaam. Anonieme gebieden zijn vaak functionele gebieden met gebruikswaarde, maar ontberen belevings- en toekomstwaarde. In een krappe markt zijn daar kopers voor te vinden en kan er geld worden verdiend. Zodra de markt verruimt, vormen deze gebieden de potentiële probleemgebieden van de toekomst. In de 21ste eeuw wordt identiteit gevraagd De afgelopen jaren is er een groeiende belangstelling merkbaar voor specifieke lokale kwaliteiten en lokale geschiedenis. Mensen zijn op zoek naar hun eigen roots en naar de roots van een gebied (Simon, 2004). Niets duidt er op dat aan deze trend een einde komt. Sterker nog: zolang er sprake is van globalisering, blijft er sprake van lokalisering en regionalisering. Mensen zoeken meer dan voorheen ‘hun plekje’. Een plaats, die het gevoel oproept van ‘dit klopt’. Dat geldt zowel in sociaalculturele (people) als in ruimtelijke zin (planet). En natuurlijk moet het betaalbaar en waardevast zijn (profit). De woning en de buurt, de stad en de regio, de familie en de vrienden; het zijn allemaal belangrijke ingrediënten, die beïnvloeden of je je ‘op je plek’ voelt of niet. De opgave voor de 21ste eeuw is plekken maken met betekenis; met gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde. Gebiedsidentiteit moet groeien De identiteit van gebieden wordt bepaald door de sociaal-culturele en ruimtelijke eigenschappen. Het gaat om de ligging, de ruimtelijke vorm, maar ook om het gebruik door bewoners en bezoekers, hun eigenschappen en waardeoriëntaties, hun manier van omgaan met elkaar en hun rituelen. De fysieke conditie van een gebied ontwikkelt zich per definitie trager dan de maatschappelijke conditie. Een gebied verandert bijvoorbeeld sneller van bevolkingssamenstelling dan van gebouwenvoorraad. Door het verschil in ontwikkelingstijden is er al snel een kans op onbalans. Die onbalans is er als gebieden tekort schieten op één van de drie waarden van ruimtelijke kwaliteit: gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde. Het verschil in ontwikkelingstijden maakt dat gebiedsidentiteiten nauwelijks maakbaar zijn, maar moeten groeien. Maatschappelijke ontwikkelingen en gebeurtenissen hebben wel
invloed en laten hun ‘littekens’ achter in een gebied..In gebiedsontwikkeling is identiteit een aspect van de aanbodzijde, dat in staat is om keuzen aan de vraagzijde te beïnvloeden (Goorden en Peeters, 2006). Dat maakt identiteit tot de verbindende schakel in het gesprek over toekomstige gebiedskwaliteiten. Vereisten en hulp Een gebied duurzaam ontwikkelen vraagt oog voor de lange termijn. De aansluiting op en respect voor de lange lijnen uit het gebiedsverleden is een basisvoorwaarde voor succes. Door contextueel te ontwerpen is het mogelijk een kwaliteit te laten ontstaan op een plek, die ‘de gemeenschap zich echt toe-eigent, die écht haar behoeften dekt, en die écht uitdrukking geeft aan haar identiteit en trots’ (Van Wesemael, 2008, p. 9). Het benoemen van de identiteit vraagt de participatie van álle betrokken belangen. De identiteit wordt daar steviger van, maar het levert ook meer kansen op voor iedereen afzonderlijk – in termen van people, planet en profit. Identiteit staat vanaf de start van het proces centraal op de agenda. In de initiatieffase als een gezamenlijke zoektocht naar wat de essentiële kwaliteiten in een gebied (kunnen) zijn. In de haalbaarheidsfase ligt het accent op het benoemen van investeringen, die de identiteit versterken. In de fase van realisatie en beheer verschuift de aandacht naar monitoring: lukt het om de afgesproken kwaliteiten te realiseren? Wat betekent de identiteit van het gebied voor bewoners en gebruikers en hoe wordt deze gewaardeerd? De Matrix Ruimtelijke Kwaliteit (Hooimeijer e.a., 2001) is een eenvoudig hulpmiddel om het gesprek over kwaliteit te structureren en zo te komen tot een gezamenlijke duiding van de gewenste identiteit van gebieden (zie tabel 1). Tabel 1 Matrix ruimtelijke kwaliteit (Hooimeijer e.a., 2001)
6. Koppel droom en realiteit Het derde principe roept op om droom en realiteit aan elkaar te koppelen, door de verschillende procesfasen van gebiedsontwikkeling continue met elkaar te verbinden. Met dit principe worden planontwikkeling enerzijds en uitvoering en beheer anderzijds in een wederkerige relatie geplaatst. De verkenningsfase dient daarmee breed en open te zijn waarbij gebruikers, visionairs en uitvoerders gezamenlijk optrekken. Neiging tot stapelen van ambities In de huidige praktijk wordt duurzaamheid nog te vaak gezocht in specialisatie op één onderdeel (bijvoorbeeld energie) of in extreem hoge ambities. De kans is dan groot dat projecten ten onder gaan aan gestapelde of torenhoge ambities, omdat de kloof tussen ambitie en uitvoering onoverbrugbaar blijkt. Het gevolg: het ‘streven naar duurzaamheid’ blijkt niet om te zetten in het ‘komen tot duurzame oplossingen’. In sommige gevallen wordt de kloof wel overbrugd, maar dat gaat dan ten koste van andere aspecten. Zo worden hoge kosten waar geen opbrengsten tegenover staan, overbrugd met subsidies. De planet is dan de winnaar ten koste van de profit. Een andere weg om de kloof te overbruggen, is het terugschroeven van ambities, het opknippen van projecten in haalbare onderdelen en temporiseren of afblazen van andere delen. Gebruik en beheer moeten norm stellen Gebieden moeten lang mee gaan. De focus in gebiedsontwikkeling hoort daarom sterk te liggen op hoe het gebied in de tijd kan functioneren en zich kan aanpassen aan veranderende omstandigheden en
behoeften. Dat vraagt creativiteit in het denken over de toekomstige ontwikkelingsmogelijkheden en het toekomstig gebruik van het gebied. Gebruik en beheer moeten in een duurzame ontwikkeling de norm stellen voor het ontwerp. Die noodzaak is bij een toenemend accent op herstructurering en een betere benutting van de bestaande voorraad nog sterker. Kwaliteiten als toekomstbestendigheid, identiteit, herkenbaarheid en mentaal eigenaarschap zijn van grote betekenis. Een cyclisch proces De kunst van duurzame gebiedsontwikkeling is de verschillende fasen uit het planproces (zie figuur 4) permanent met elkaar te verbinden: van visievorming tot en met het beheer en gebruik. Zelfs in de initiatieffase van de gebiedsontwikkeling is de vraag geagendeerd welke kwaliteit in het gebied mogelijk is om (toekomstige) gebruikers zich thuis te laten voelen. De permanente verbinding tussen ambities, uitvoering en gebruik en beheer van een gebied betekent dat het proces een cyclisch verloop kent (Dauvellier e.a. , 2008). Figuur 4 Het cyclische proces
Vereisten en hulp Een langdurige verbondenheid met een gebied is een basisvoorwaarde om zorgvuldig met een gebied om te gaan. Het zorgt er voor dat toekomstige gebruikers het gebied kunnen waarderen. Niet het bestuur, de politiek of de ontwikkelaar spreekt het kwaliteitsoordeel uit, maar de gebruikers (Dauvellier e.a. , 2008). Om de verbinding tussen ambities en duurzame oplossingen goed voor elkaar te krijgen, is het nodig om voldoende tijd te nemen in de verkenningsfase om het gebied, de belangen, de actoren, de kansen en de problemen goed te leren kennen en een breed scala van oplossingsrichtingen uit te proberen (Cie Elverding, 2008). De verkenningsfase is voor een deel de ‘speeltuin’ van gebiedsontwikkeling. Een speeltuin waarin de verschillende partijen (publiek en privaat; gebruiker, beheerder, ontwerper, uitvoerder) samen optrekken en elkaar uitdagen om uit ieders ‘comfortzone’ te komen en de verbinding naar de ander te leggen. Juist vanuit verschillende perspectieven kan in samenwerking vernieuwing ontstaan, die tot duurzame oplossingen leidt. Wezenlijk bij gebiedsontwikkeling is de actiegerichtheid. Plannen zijn er om uit te voeren en zo de gebruikers in een gebied te laten profiteren van een kwaliteitsimpuls. Het kwaliteitssaldo na de impuls moet hoger zijn dan voor de impuls. Bovendien moet het een kwaliteitsimpuls zijn, die lang mee gaat en kan groeien in de tijd. Dat vraagt een lange termijninvalshoek. In het proces betekent dit permanent aandacht voor haalbaarheid én de duiding van de kwaliteiten in het gebruik. De denkwijze van de MRE-benadering stimuleert het aanbrengen van een permanente verbinding tussen Milieu, Ruimte en Economie (Van de Griendt, 2010). Dat is nodig om uiteindelijk een balans tussen kwaliteitsambities, haalbaarheid en betaalbaarheid te bereiken.
7. Toekomstwaarde nu verzilveren Het vierde principe roept op om de toekomstwaarde nú te verzilveren. Waarde in de toekomst moet vertaald worden naar kosten, baten en risico-inschattingen in het heden. In dat heden valt de beslissing of en hoe een duurzame gebiedsontwikkeling kan starten. Haalbaarheid en betaalbaarheid zijn doorslaggevend. Wie gaat er nu investeren in de kwaliteit van een gebied? De crisis heeft een drukkend effect op de grondprijs (Noordanus, 2010). Het gevolg is minder ruimte bij de gemeente en andere grondbezitters om geld in te zetten voor aanvullende gebiedskwaliteiten. De investeringen in de kwaliteit van een gebied moeten partijen met belangen in het gebied vooral zélf opbrengen. De bijbehorende opbrengsten liggen voor veel partijen in de toekomst en daarom is waardecreatie van essentieel belang. Duurzame gebiedsontwikkeling gaat over waardecreatie: financiële én maatschappelijke waarde. Doordat een groot deel van deze waarde in de toekomst ligt, is deze onzeker. Verdeling kosten, baten en risico’s De combinatie van financiële en maatschappelijke waarde vertaalt zich in begrippen als ‘meerwaarde’, en ‘maatschappelijke meeropbrengsten’. Voor een grondexploitatie of businesscase van een project zijn dit lastige begrippen. De harde kosten en baten staan immers centraal in de grondexploitatie. De zachte maatschappelijke kosten en baten vallen hier buiten. Of een project uiteindelijk doorgaat, ligt in de verdeling van kosten, baten en risico’s tussen betrokken partijen. Meestal is het niet mogelijk om alle risico’s dicht te timmeren. Het gaat erom risico’s vooraf goed in kaart te brengen en te waarderen. Discussies over verdelingen van rendement zijn meestal te herleiden tot het beprijzen van risico’s en de bereidheid risico’s te nemen. De beslissing of een project doorgaat is uiteindelijk een economische, gebaseerd op actueel inzicht in de verdeling van kosten, baten en risico’s. Kosten en baten in de toekomst worden daarbij terugvertaald naar (de afweging in) het heden. Verdienen en besparen door duurzaam te ontwikkelen Duurzaam gedrag zal steeds meer economische baten opleveren. Hetzij direct, hetzij indirect (denk bijvoorbeeld aan imagovoordelen). Een hoge gebiedskwaliteit is een aantrekkelijke vestigingsvoorwaarde en genereert zo opbrengsten (Marlet, 2009). Andersom zal niet-duurzaam gedrag gepaard gaan met extra kosten. Bijvoorbeeld in de vorm van heffingen, zoals emissierechten, of een toegangsbeperking in geval van milieuzones. Duurzame gebiedsontwikkeling hoeft niet per definitie duurder te zijn. Sterker nog, door slim te ontwerpen en in te richten is te besparen op inrichting- en beheerkosten. Nieuwe partijen in gebiedsallianties Schaarste aan middelen zet aan tot slimmere oplossingen en leidt tot andere allianties dan de gebruikelijke combinatie van (gemeentelijke) overheid en projectontwikkelaar. De initiatiefnemers en trekkers komen dichter bij de eindgebruiker te staan. Ze zijn in veel gevallen eindgebruiker, dan wel langduriger bij een gebiedsontwikkeling betrokken. Niet alleen als ontwikkelaar, maar bijvoorbeeld ook als beheerder of leverancier. Denk aan woningcorporaties, recreatieschappen, waterschappen, energiebedrijven, andere nutsbedrijven of collectieven van bewoners en bedrijven. Door de kloof tussen aanbieder en vrager te dichten, wordt een realistischer businesscase ontwikkeld, zonder een afhankelijkheid van een derde met subsidies. Door partijen aan tafel te vragen, die in de gehele keten een belangrijke rol spelen, wordt een scherpe knip tussen grondexploitatie en gebiedsexploitatie voorkomen. Bovendien is een betere uitruil tussen investeringen en exploitatie mogelijk. Vereisten en hulp De kosten gaan in gebiedsontwikkeling vér voor de baat uit. Projecten zijn slechts succesvol (in gang te zetten) wanneer de toekomstwaarde in het heden is te verzilveren. Dit vraagt van betrokken partijen transparantie over kosten, baten en risico’s én de moed om belangen te verbinden, met het oog op kostenreductie en opbrengstverhoging. In de initiatieffase helpt een instrument als de MKBA-arena (LPBL, 2010) om vroegtijdig ‘waarde’ expliciet te maken en deze te koppelen aan partijen. Naarmate het proces vordert, zijn meer
gedetailleerde berekeningen mogelijk (bijvoorbeeld met een MaatschappelijkeKostenBatenAanalyse) om alle relevante ‘waarde’ expliciet te maken en te koppelen aan partijen. Dit als input voor een politiek afwegingsproces. 8. Slot Dit paper roept op om duurzame gebiedsontwikkeling gewoon te doen. Daarvoor zijn vier principes aangereikt, die permanent als kompas te gebruiken zijn: belangen fuseren, identiteit creëren, droom en realiteit koppelen en toekomstwaarde nu verzilveren. Door vanaf het begin in het proces van gebiedsontwikkeling vast te houden aan deze principes en er op een verstandige wijze een lokale invulling aan te geven, is een duurzame gebiedsontwikkelling mogelijk. Partijen in het gebied moeten het zelf in samenwerking doen.
Literatuur - Adviescommissie Versnelling Besluitvorming Infrastructurele Projecten (Cie Elverding) (2008), Sneller en beter, Den Haag. - Bakker, R. (2006), Door met succes! In: NederlandBovenWater, Gouda. - Dauvellier, Peter, e.a. (2008), Werkbank ruimtelijke kwaliteit, In: RO magazine nr. 7/8, blz. 22-30. - Duijvestein, Kees (2004), De tetraëder van Duurzaam Bouwen, www.boomdelft.nl/index.php?id=4. - Elkington, J. (1998), Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century, Oxford. - Evers, Frans en Lawrence Susskind (2009), Het kan wel! Bestuurlijk onderhandelen voor een duurzaam resultaat, Haarlem. - Goorden, René en Rian Peeters (2006), Identiteit & branding, methode voor gebiedsintegere ontwikkeling. Woonbron/Stadion, Rotterdam/Den Haag. - Griendt, Bas van de (2010), Omgaan met milieu en duurzaamheid, Hoofdstuk A9 in Handboek projectontwikkeling (Nozeman, E. – red). - Hal, A. van (2009), De fusie van belangen, over duurzaamheid in de bouwsector, Rede Nyenrode Business Universiteit, Breukelen. - Hooimeijer, P., H. Kroon en J. Luttik (2001), Kwaliteit in meervoud, Conceptualisering en operationalisering van ruimtelijke kwaliteit voor meervoudig ruimtegebruik, Gouda. - LPBL (2010), MKBA in duurzame gebiedsontwikkeling, duurzaamheid waarderen en verzilveren Den Haag/Amsterdam. - Marlet, Gerard (2009), De aantrekkelijke stad, Nijmegen. - Noordanus, Peter, (2010) Terugreis uit Utopia, een strategische agenda voor een meer uitvoeringsgerichte praktijk voor gebiedsontwikkeling, bijlage bij Building Business, december 2010. - Puylaert, Henk en Henk Werksma (2011), Handreiking duurzame gebiedsontwikkeling: doe de tienkamp, Delft. - Simon, Carolina (2004), Ruimte voor identiteit: de productie en reproductie van streekidentiteiten in Nederland, dissertatie RU-Groningen. - Teisman, Geert (2009), Krachtdadig in een complex actieveld (blz. 18-25) en Nederland is klaar (blz. 136-140) In: Ruimte in ontwikkeling, eindrapportage Habiforum, Gouda. - VROMraad (2010), Duurzame verstedelijking, Den Haag. - VROMraad (2011), Verkenning Ruimtelijke kwaliteit, Den Haag. - Werksma (2002), Kwaliteit(s)lagen, paper voor de Plandag 2002, Delft. - Wesemael, Pieter van (2008), Ruimte, tijd, samenleving. Situationeel ontwerpen gevoed door onderzoek en ontwikkeling, intreerede TU Eindhoven.
