Gastvrij Fryslân

Gastvrij Fryslân 2014-2017 Uitvoeringsprogramma Recreatie & Toerisme Vastgesteld in de bijeenkomst van Gedeputeerde Staten van Fryslân op 23 september 2013

Foaropwurd Foar jim leit it útfieringsprogramma Rekreaasje en Toerisme foar de kommende fjouwer jier. Mei it feit dat Fryslân en Ljouwert yn 2018 Kulturele Haadstêd fan Europa wurden binne, kinne wy de toeristyske ambysjes op in stik heger nivo tille. It is dêrby wichtich dat wy yn de warming up perioade, de perioade tusken 2014 en 2017, Fryslân klearmeitsje foar de grutte toeristyske stream fan nije gasten dy’t fan oeral de wrâld komme. Dit programma biedt ynsicht yn ús aksjes en nei te stribjen resultaten yn de transysjeperioade. As wy de sifers fan oare Kulturele Haadstêden leauwe meie, kin Fryslân yn 2018 sa’n tusken de 2 à 3 miljoen ekstra besikers ferwachtsje. Dêrom wolle wy as kolleezje jimme ek útstelle in ekstra ynvestearring te dwaan fan 11,5 miljoen euro út it programma Wurkje foar Fryslân om ús toeristyske ambysjes flugger út te fieren. Dat jild is benammen ornearre foar kwaliteitsferbettering fan de ferbliuwsrekreaasje, ynternasjonalisearring fan de sektor mei in rige topeveneminten (Frysk evenemintefûns) en it fersterkjen fan de kluster rekreaasje en toerisme mei de ynnovaasjeagenda toeristysk Fryslân opsteld troch de brânzjeorganisaasjes. Fan ús fiif ekonomyske beliedsprioriteiten is de rekreaasje en toerisme de ienige sektor, dêr’t gjin klusterorganisaasje om hannen is, lykas Energy Valley (duorsume enerzjy), Wateralliantie (wetter) en Healthy Ageing Netwerk Noord-Nederland (soarchekonomy). Oan de ûndernimmers en de gemeenten soe ik sizze, it is no tiid om jim kânsen te gripen. Net efteroersitte om te sjen wat Kulturele Haadstêd jimme bringe sil, mar foarútrinne op de kânsrike mooglikheden dy’t him foardogge. Soargje derfoar dat de (ynter)nasjonale gast oeral maklik betelje kin (credit card), ferlied se mei bysûndere arranzjeminten en bedjer se mei bysûndere kulinëre produkten. Doch net alles allinnich, mear sykje tûke gearwurkingsfoarmen op mei oare ûndernimmers. Ynspirearje elkoar en wês kreatyf! De kommende fjouwer jier wolle wy in hiele grutte stap dwaan om Fryslân, mar ek NoardNederlân as de Top of Holland, op toeristysk flak ynternasjonaal te profilearjen. It is oan de ûndernimmers de taak om de (ynternasjonale) gast sa gastfrij mooglik te ûntfangen. Dit programma, mar ek it programma Wurkje foar Fryslân, biedt in breed maskelyn oan ynstruminten foar ûndernimmers en gemeenten en profesjonalisearje it toeristysk produkt. Neat dwaan is efterútbuorkje! Wy hoopje jimme mei dit stik in ynspirearjend útfieringsprogramma jûn te hawwen. Ut namme fan it kolleezje fan Deputearre Steaten fan Fryslân

Jannewietske de Vries Deputearre Rekreaasje en Toerisme

1

Samenvatting In de economische beleidsvisie ‘Groen, Slim en Grensverleggend’ is recreatie en toerisme een van de vijf beleidsprioriteiten, samen met water, duurzame energie, agrofood en zorgeconomie. Het economisch belang van deze sector is bijna twee keer zo hoog voor onze provincie als gemiddeld in Nederland. Daarnaast is deze sector een belangrijke pijler voor de vitaliteit van de Friese omgeving. In dit programma staan de volgende hoofddoelstellingen centraal: -

Van 9,5 miljoen naar 10,5 miljoen toeristische overnachtingen in 2015 Van 60 miljoen naar 70 miljoen bezoeken in 2017 Van 19.000 naar 20.000 directe toeristische banen in 2017 Groei van de toeristische bestedingen met 5% vanaf 2015

Er zijn vier kernthema’s geformuleerd in dit uitvoeringsprogramma, namelijk de (1) recreatieve basisinfrastructuur, (2) internationalisering, (3) duurzaamheid en kwaliteitsverbetering en (4) innovatie. Bij het eerste thema gaat het om ‘internationalisering’, om Fryslân aantrekkelijk te maken voor buitenlandse bezoekers aan de hand van topevenementen en voorstellingen. Dit thema sluit volledig aan bij het programma Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 dat als overall vliegwiel fungeert. Wij ambiëren een gezamenlijke noordelijke visie voor het inkomend toerisme, willen meer profiteren van de toeristische instroom van regionale vliegvelden en verruimen de huidige 500 km straal rondom Fryslân voor internationale potentiële markten. De sector heeft vooral belang bij het op orde brengen van de basisinfrastructuur, het tweede kernthema, zoals fietsen wandelpaden, vaarwegen en uniforme bewegwijzering. Dit zijn collectieve zaken met een infrastructureel karakter die binnen deze sector niet bij individuele ondernemers neergelegd kunnen worden. Wij koersen op een transitie van het Friese Meren Project dat in 2015 afloopt naar een meer generiek basisprogramma voor de recreatieve infrastructuur. De Provincie zet in op een (1) dekkend routenetwerk voor wandelen, fietsen en (elektrisch) varen, (2) slimme en daadkrachtige marketing, (3) goede digitale basisinfrastructuur en (4) het handhaven van de programmatische aanpak voor de Wadden, Grenzeloos Varen, Elfsteden en Friese Wouden. Mogelijkheden zien wij in de structuur van de Streekagenda’s. Binnen het derde kernthema willen wij de investeringsbereidheid in de verblijfssector een impuls geven met Stinaf II om een additionele kwaliteitsimpuls te realiseren op het gebied van economische kwaliteitsverbetering, toegankelijkheid en duurzaamheid. Er is sprake van lage rendementen in vergelijking met andere sectoren, omdat investeringen kapitaalintensief zijn en de periode waarin omzet wordt gemaakt beperkt is. De brancheorganisaties willen wij ondersteunen met de ontwikkeling van de duurzaamheidsstrategie in Fryslân om in 2030 energieneutraal te zijn. Om de mate van duurzaamheid in de sector goed te kunnen monitoren willen wij nauwe relaties leggen met de Duurzame Groei Index Noord-Nederland. Innovatie is het vierde thema, waarbij wij ruimte willen bieden voor ontwikkeling van nieuwe economische verdienmodellen (gebiedsinnovatie). Verbindingen met andere sectoren willen wij stimuleren om in te spelen op de maatschappelijke uitdagingen van Noord-Nederland voor schoner water, duurzamer energieverbruik, gezonder voedsel en verbetering van de gezondheid en leefbaarheid. Wij ondersteunen de brancheorganisaties om 100 ondernemers een innovatietraject aan te bieden via de Innovatieagenda Toeristisch Fryslân om de innovatieachterstand van deze sector ongedaan te maken. De Provincie Fryslân ziet voor zichzelf drie verschillende rollen weggelegd, namelijk die van systeemverbeteraar, regisseur en coördinator en ondersteuner en aanjager. Uit het programma Wurkje foar Fryslân wil de Provincie ca. 11,5 miljoen euro extra investeren in de sector recreatie en toerisme. 2

Gearfetting Yn de ekonomyske beliedsfisy ‘Grien, Tûk en Paadsljochtsjend’ is rekreaasje en toerisme ien fan de fiif beliedsprioriteiten, tagelyk mei wetter, duorsume enerzjy, agrofood en soarchekonomy. It ekonomsyk belang fan dizze sektor is hast twa kear sa heech foar ús provinsje as trochinoar yn Nederlân. Dêrneist is de sektor in wichtige pylder foar de fitaliteit fan ús Fryske lânskip. Yn dit programma hawwe de neifolgjende haaddoelstellings it foaroanplak: -

Fan 9,5 miljoen nei 10,5 miljoen toeristyske oernachtings yn 2015; Fan 60 miljoen nei 70 miljoen besiken yn 2017; Fan 19.000 nei 20.000 direkte toeristyske banen yn 2017; Groei fan de toeristyske besteging mei 5% fan 2015 ôf;

Fjouwer kearntema’s binne yn dit útfieringsprogramma formulearre, te witten de (1) ynternasjonalisearring, (2) rekreative basisynfrastruktuer, (3) duorsumens en kwaliteitsferbettering en (4) ynnovaasje. By it earste tema ynternasjonalisearring giet it om Fryslân oantreklik te meitsjen foar bûtenlânske besikers oan de hân fan topeveneminten en foarstellings. Dit tema slút folslein oan by it programma Ljouwert Kulturele Haadstêd 2018 dat as de algehiele katalysator fungearret. Wy hawwe de ambysje in mienskiplike noardlike fisy foar it ynkommend toerisme te formulearjen, wolle mear profitearje fan de toeristyske ynstream fan regionale fleanfjilden en ferromje de 500 km striel om Fryslân hinne foar ynternasjonale potinsjele merken. De sektor hat benammen belang by it yn oarder bringen fan de basisynfrastruktuer, it twadde kearntema, lykas fyts- en kuierpaden, farwegen en dúdlike en ienriedige paadwizers. Dit binne kollektive saken mei in ynfrastruktureel karakter dy’t binnen dizze sektor net yndividueel by ûndernimmers dellein wurde kin. Wy wolle ek ta op in transysje fan it Fryske Marren Projekt dat yn 2015 ôfrint nei in mear algemien basisprogramma foar de rekreative basisynfrastruktuer. De Provinsje Fryslân wol har krewearje foar in (1) dekkend rûtenetwurk foar kuierje, fytse en (elektrysk) farre, (2) tûke en krêftige marketing, (3) goede digitale basisynfrastruktuer en (4) it hoekhâlden fan de programmatyske oanpak foar it Waad, Farre sûnder grinzen, Alve Stêden en Fryske Wâlden. Mooglikheden sjogge wy yn de struktuer fan de Streekaginda’s. Binnen it tredde kearntema wolle wy mei Stinaf II de reewilligens fan toeristyske ûndernimmers oanfiterje om te ynvestearjen yn in addisjonele kwaliteitsympuls as it giet om ekonomyske kwaliteitsferbettering, tagonklikens en duorsumens. Dizze sektor hat te krijen mei lege rendeminten neffens oare sektoaren, omdat ynvestearrings kapitaalyntinsyf binne en de perioade dêr’t omset makke wurde moat beheind is. De brânzjeorganisaasjes wolle wy stypje mei har stribjen om yn 2030 enerzjyneutraal te wêzen. Om de duorsumheidseffekten geregeldwei goed hifkje te kinne wolle wy nauwe ferbinings lizze mei de Duorsume Groei Yndeks Noard-Nederland. Ynnovaasje is it fjirde tema, dêr’t wy romte biede wolle foar it ûntwikkeljen fan nije ekonomyske fertsjinmodellen (gebiedsynnovaasje). Ferbinings mei oare sektoaren wolle wy stimulearje om sa yn te spyljen op de maatskiplike útdagings fan Noard-Nederlân foar skjinner wetter, duorsumer enerzjyferbrûk, sûner iten en ferbettering fan sûnens en leefberens. Wy stypje de brânzjeorganisaasjes en bied 100 ûndernimmers yn dizze sektor in ynnovaasjetrajekt oan fia de Ynnovaasjeaginda Toeristysk Fryslân. Sa wolle hja de ynnovaasjeefterstân yn de sektor rekreaasje en toerisme dien meitsje. De provinsje sjocht foar harsels trije ûnderskate rollen weilein, nammentlik dy fan (1) systeemferbetterer, (2) regisseur en koördinator en (3) stiper en oanjager. Ut it programma Wurkje foar Fryslân wol de provinsje sa’n 11,5 miljoen euro ekstra ynvestearje yn de sektor rekreaasje en toerisme.

3

Inhoudsopgave 1. Inleiding……………………………………………………………………………………………………………………… 5 1.1. Recreatie en toerisme: een sector van economisch en maatschappelijk belang………….. 5 1.2. Wat kenmerkt de sector recreatie en toerisme…………………………………………………………… 7 1.3. Leeswijzer………………………………………………………………………………………………………………… 8 2. Wat willen wij zijn?.....................................................................................................................10 3. Wat hebben wij gedaan?............................................................................................................ 12 3.1. Beleidsuitgangspunten recreatie en toerisme……………………………………………………………. 12 3.2. Inzet provincie Fryslân in periode 2011-2013……………………………………………………………. 13 3.3. Onderzoeken…………………………………………………………………………………………………………….. 14 4. Hoe hebben wij het gedaan? ……………………………………………………………………………………….. 15 4.1. Stand van zaken 4 hoofddoelstellingen……………………………………………………………………… 15 4.2. Gerealiseerde effecten subsidieregelingen………………………………………………………………… 17 5. Waar houden wij rekening mee? ………………………………………………………………………………….. 18 5.1. Ontwikkelingen en trends………………………………………………………………………………………….. 18 5.2. Knelpunten………………………………………………………………………………………………………………. 20 5.3. Uitdagingen………………………………………………………………………………………………………………. 20 6. Waar zetten wij de komende vier jaar op in? ………………………………………………………………… 23 6.1. Hoofddoelstellingen en beleidsaccenten…………………………………………………………………… 23 6.2. Rollen van de Provincie Fryslân ………………………………………………………………………………… 23 6.3. Inzetten op vier kernthema’s……………………………………………………………………………………… 26 6.3.1. Internationalisering…………………………………………………………………………………… 27 6.3.2. Recreatieve basisinfrastructuur…………………………………………………………………… 28 6.3.2.1. Dekkend routenetwerk voor wandelen, fietsen en varen………………… 29 6.3.2.2. Slimme en daadkrachtige regiomarketing ….………………………………… 30 6.3.2.3. Goede digitale basisinfrastructuur……………………………………………….. 31 6.3.2.4. Handhaven programmatische aanpak………………………………………….. 32 6.3.3. Duurzaamheid en kwaliteitsverbetering………………………………………………………. 33 6.3.4. Innovatie……………………………………………………………………………………………………. 34 6.4. Goede monitoring……………………………………………………………………………………………………… 37 7. Financiële inzet provincie Fryslân…………………………………………………………………………………. 39 7.1. Inzet reguliere middelen voor recreatie en toerisme…………………………………………………….39 7.2. Inzet additionele middelen voor recreatie en toerisme in Wurkje foar Fryslân……………… 41 7.3. Inzet algemene economische middelen…………………………………………………………………….. 42

Bijlagen 1. Evaluatie provinciaal toeristisch beleid 2. Leefstijlsegmentatie: nader uitleg. 3. Samenvatting van de onderzoeken 4. Bronvermelding

4

1. Inleiding Tijdens de allereerste rede van Fryslân op 22 mei 2012 schetste toenmalig directeur van het Centraal Planbureau het toekomstbeeld van Fryslân voor 2040. Zijn visie was dat de sector ‘recreatie en toerisme’ dé toekomst is van Fryslân. De recreatieve en toeristische bedrijvigheid is verbonden met de unieke landschappelijke kwaliteiten van Fryslân. Als Fryslân erin slaagt om in te blijven spelen op de trends en de behoeften van de consument, zal deze sector van nog grotere waarde zijn voor de Friese economie. Er barstte veel kritiek los op het eenzijdige betoog van Coen Teulings, maar het staat buiten kijf dat recreatie en toerisme een belangrijke rol speelt in de Friese economie. Toerisme is wereldwijd de snelst groeiende sector, met name in Afrika en Azië. De steeds groter wordende groep middenklasse van de BRIC1-landen verleggen hun grenzen en laat een hogere frequentiegraad naar bezoeken aan verre oorden zien. Maar op Europees en nationaal niveau verliest dit thema terrein. Regionale vliegvelden worden belangrijker en de mobiliteit van de Europeaan neemt toe. Het Rijk beschouwt recreatie en toerisme niet als een economische topsector, maar als een randvoorwaardelijk thema voor de negen topsectoren. Haar eigen rol wil zij afbouwen en de verantwoordelijkheid van de provincies en de gemeenten op dit terrein vergroten. De provincie Fryslân is nog een van de weinige provincies die recreatie en toerisme als economische beleidsprioriteit heeft vastgesteld. De economische betekenis van recreatie en toerisme in Fryslân is significant groter dan op landelijk niveau. 1.1. Recreatie en toerisme: een sector van economisch en maatschappelijk belang Wij zien veel ontwikkelingspotentie voor recreatie en toerisme in onze provincie. Deze sector leent zich bij uitstek als verbindend thema om crossovers tussen de sterke Friese sectoren aan te jagen. Wij willen graag meer de nadruk leggen op het komen tot oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. De centrale vraag is hoe deze sector oplossingen kan bieden voor schoner water, duurzamer energieverbruik, gezonder voedsel en verbetering van de gezondheid. Daarop zal ook onze strategische inzet voor de komende vier jaar met name gestoeld zijn. Economische impact De totale economische betekenis van de gastvrijheidseconomie bedraagt in Nederland ruim 35 miljard euro, zo’n 3% van het bruto nationaal product. In deze sector zijn ongeveer 400.000 personen werkzaam, verspreid over zo’n 50.000 bedrijven. De toeristische omzet in Fryslân is volgens de jaarlijkse Toerisme Monitor 1.029 miljard euro, ca. 5,5% van het bruto Fries product. Ongeveer 19.000 personen zijn direct werkzaam in Fryslân in deze sector (zowel vol- als deeltijd). Het economisch belang van deze sector is bijna twee keer zo hoog voor onze provincie als gemiddeld in Nederland. Daarnaast is deze sector een belangrijke pijler voor de vitaliteit van de Friese omgeving. Het is ook belangrijk om onderscheid te maken tussen directe en indirecte impact. Onder direct wordt verstaan de bestedingen die rechtstreeks door de toerist wordt uitgegeven. De indirecte impact treedt pas op als gevolg van onderlinge levering tussen bedrijven (ketenbenadering). Dit onderscheid wordt ook gehanteerd bij de calculatie van de werkgelegenheid in deze sector. De totale economische betekenis wordt geschat op 8,8% van de Friese werkgelegenheid (ca. 25.000 arbeidsplekken). Dit komt omdat deze sector forse afgeleide effecten teweegbrengt. De horeca profiteert het meest van de banen die volgen uit recreatie en toerisme. Het verblijfstoerisme zorgt in Fryslân voor meer bestedingen dan het dagtoerisme.

1 De BRIC-landen zijn: Brazilië, Rusland, India en China.

5

Overig 14%

Detailhandel/groot handel Logiesverstrekking 4% 19%

Sport 7% Cultuur, recreatie en amusement 8% Vervoer 5% Horeca 43%

Figuur 1 : verdeling werkgelegenheid recreatie en toerisme over de verschillende sectoren (bron: Toerisme Monitor 2012) Als wij naar de verblijfsrecreatiesector kijken, zijn de bestedingen van de toeristen goed voor 544 miljoen euro en in de loop der jaren toegenomen. Ruim 80% van de totale markt is te vatten in vier marktsegmenten: hotels (13%), kampeerterreinen (38%), recreatiewoningen (19%) en jachthavens (13%). Groepsaccommodaties en tweede woningen zijn goed voor respectievelijk 9% en 6% van het totaal aantal overnachtingen per logiestype. De Friese hotelsector genereert veruit het meeste economisch rendement. Deze sector is met een economische impact van 3.500 banen - economisch gezien - groter dan de recreatiewoningen- en jachthavensector samen. Het hotelpersoneel komt met name uit de omgeving en hotelgasten brengen de meeste tijd door in een beperkte afstand van het hotel. De gemiddelde hotelbesteding bedraagt 113 euro per persoon per nacht. De recreatiewoningensector is vooral belangrijk vanwege de impact die de sector (indirect) heeft op andere sectoren, zoals horeca en detailhandel. Gemiddeld worden er 1.600 banen gerealiseerd. De spin-off van recreatiewoningparken is relatief groot, gelet op de bestedingen in de horeca en detailhandel. De bezitters van tweede woningen besteden dagelijks een derde van het bedrag dat huurders van vakantiewoningen besteden. Gemiddeld wordt 35 euro besteed per persoon per nacht. De jachthavensector vormt de ruggengraat voor een aantal belangrijke selling points van onze provincie: het Friese Merengebied, het Waddengebied en de Friese IJsselmeerkust. Deze sector is goed voor gemiddeld 1.750 werkplekken. Verder is deze sector van groot belang voor detailhandel en horeca; vooral gelet op de relatief hoge multipliers van de sector voor gerealiseerde toegevoegde waarde en werkgelegenheid. De detailhandel en industrie (reparatie en onderhoud) profiteren in sterke mate van de recreatievaart. De gemiddelde besteding bedraagt 121 euro per nacht. Dit cijfer kan een vertekend beeld geven, omdat de uitgaven voor stalling ook zijn meegenomen. Met de campingsector wordt het hoogste aantal overnachtingen in verblijfsaccommodaties in Fryslân geboekt. Deze sector drukt een belangrijke stempel op de detailhandel en horeca. Vanwege de grote fluctuaties in de seizoenen kunnen met name grote campings niet voldoende seizoenwerkers vinden in de regio. Vooral medewerkers van de grotere campings zijn veelal afkomstig van buiten Fryslân. Gemiddeld genomen schept de campingsector 1.850 banen in Fryslân. De campinggast geeft gemiddeld 22 euro per persoon per dag uit. 6

In 2012 bedroegen de bestedingen in het dagtoerisme (recreatie) 485 miljoen euro. De bestedingen zijn in de loop der jaren afgenomen. Fryslân heeft een meer dan gemiddeld aanbod aan toeristisch-recreatieve voorzieningen. De grootste publiekstrekkers in Fryslân zijn de zwembaden, Thialf en diverse terugkerende evenementen, zoals de Sneekweek en Oerol. De Harlinger Visserijdagen trekken jaarlijks 160.000 bezoekers; het is hiermee het grootste jaarlijks terugkerend evenement van Fryslân. Musea vormen het belangrijkste aanbod aan recreatief-toeristische voorzieningen (64%), gevolgd door zwembaden (9%), ambachtsactiviteiten (6%) en attractieparken (4%). De dagrecreant besteedt dagelijks 15,45 euro. Echter, een grootschalige attractiepark met meer dan 200.000 bezoekers heeft Fryslân niet. Maatschappelijke impact Uit de economische impactstudie2 blijkt dat recreatief-toeristische voorzieningen sterke bindingen hebben met de regio, zoals verbetering bereikbaarheid, vergroting voorzieningenniveau en recreatief medegebruik. Maar hoe groter het park, hoe eerder de exploitant geneigd is om de verblijftoerist zoveel mogelijk geld te laten uitgeven in het eigen vakantiepark. Het gevolg is dat de omliggende bedrijven hiervan in mindere mate de vruchten plukken. Parken met relatief meer particuliere woningen hebben een lagere impact. Maatschappelijk gezien is het belangrijkste effect dat woningen in de verhuur een hogere bezettingsgraad hebben, waardoor een woning gedurende het seizoen meerdere dagen bezet is. Hierdoor is sprake van minder leegstand, meer vitaliteit en toename van de potentie van gebruik van voorzieningen in de directe omgeving De sector recreatie en toerisme is ondersteunend voor vele andere sectoren en belangrijk voor Friese ontwikkelingen, zoals bij krimp- en zorgvraagstukken. Een treffend voorbeeld is Esonstad dat een additionele plus vormt voor de regio. Dankzij deze vestiging is Anjum de trotse bezitter van ‘de mooiste supermarkt van Fryslân’ zijn er meer busverbindingen en is er sprake van recreatief medegebruik van het zwembad. Kortom, een goede ontwikkeling van het Friese toerisme verhoogt de quality of life in termen van: kwaliteit van de leefomgeving, leefbaarheid van het platteland, sociale cohesie van de steden en bijdrage aan gezondheid en welzijn. 1.2. Wat kenmerkt de sector recreatie en toerisme? Recreatie en toerisme heeft qua aanbod werkgelegenheid een status aparte. In tegenstelling tot banen binnen de andere vier provinciale beleidsprioriteiten water, energie, zorgeconomie en agrofood bevindt de meeste toeristische werkgelegenheid zich in de minder centrale regio’s van Fryslân.

2 Economische impact verblijfsrecreatie en toeristisch-recreatieve voorzieningen, 8 juli 2013, Decisio

7

Op de Waddeneilanden en het Friese Merengebied is het economisch belang van recreatie en toerisme een aanzienlijke factor. Ongeveer 75% van de toeristische werkgelegenheid is te vinden buiten de stedelijke kernen. De vier Waddeneilanden vertonen zelfs de hoogste horecadichtheid van Nederland. Met name midden opgeleiden profiteren van de werkgelegenheid. De werkgelegenheid is in de regio’s Waddeneilanden en Zuidwest Fryslân toegenomen in de afgelopen twaalf jaar, bij de overige regio’s is een daling waarneembaar.

Facts Wist u dat Fryslân:  de meest bezochte provincie tijdens bootvakanties is en nog altijd met voorsprong de favoriete vaarlocatie onder de Nederlandse watersporters (34%).  jaarlijks zo’n 300.000 buitenlandse toeristen trekt, zo’n 2,6% van het totaal in Nederland en ca. 22,5% van het aantal toeristen in Fryslân.  hoog scoort met een derde plaats in 2012 in het aantal korte binnenlandse vakanties.  de vijfde positie bezet qua economische betekenis van het toerisme voor de regio ten opzichte andere provincies na Zeeland, Limburg, Drenthe en Noord-Holland. Fryslân scoort meer dan gemiddeld met bijna 29 horecaondernemingen per 100.000 inwoners en ruim 7 toeristische ovenachtingen per inwoner.

De financieel-economische kant van de verblijfsrecreatie is minder gunstig. Er is sprake van lage rendementen in vergelijking met andere sectoren. Investeringen zijn hoog en kapitaalintensief en de periode waarin omzet wordt gemaakt is beperkt. De terugverdientijden op investeringen zijn ten opzichte van andere sectoren lang. Ondernemers krijgen hierdoor moeilijk toegang tot externe financiering voor noodzakelijke of gewenste investeringen. Fryslân biedt daarnaast een lastiger verdienmodel met nog relatief langere terugverdienmodellen. Fryslân kent namelijk relatief veel, in omvang kleine, recreatief-toeristische voorzieningen. Qua aantallen accommodaties telt Fryslân 9,6% van het totale Nederlandse aanbod, dit is goed voor 7,7% van het aantal bedden. In de economische impactstudie3 is de conclusie getrokken dat er in Fryslân een of meerdere grootschalige voorzieningen ontbreken die op jaarbasis meer dan 100.000 bezoeken genereren. Onze provincie heeft bovendien te maken met een korter hoogseizoen vergeleken met regio’s in het midden en zuiden van Nederland. Toerisme brengt geld dat elders is verdiend naar de regio en genereert de middelen om natuur en cultuur in stand te houden en te bevorderen. Wij zijn van mening dat op dit terrein enorme winst valt te boeken. Een andere belangrijke eigenschap van toerisme is dat deze plaatsgebonden is in tegenstelling tot economische activiteiten die dikwijls als footloose gekarakteriseerd kunnen worden. Investeringen in het toerisme blijven in de regio en komen zowel bezoekers als eigen bewoners ten goede. Op deze manier wordt een fundamentele bijdrage geleverd aan de leefbaarheid van stad en regio, de maatschappelijke kant. 1.3. Leeswijzer Het stuk dat nu u voorligt is een uitvoeringsprogramma. Op bepaalde onderdelen wordt voortgeborduurd op bestaande beleidsdoelstellingen die eerder in het programma Topattractie en het Friese Meren Project zijn geformuleerd. Deze programma’s lopen tot en met 2015. Aangezien de horizon van dit programma tot en met 2017 reikt, zijn in dit programma enkele beleidsdoelstellingen geactualiseerd, aangescherpt en zoveel mogelijk aangesloten op de geformuleerde doelstellingen in het programma Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018.


8

In hoofdstuk twee beschrijven wij onze Fryske dream, het toekomstbeeld dat wij voor ogen hebben voor Fryslân. Vervolgens blikken wij terug op de beleidsmatige koers die de provincie Fryslân in de periode 2000-2012 heeft gevaren en op onze inzet over de afgelopen drie jaar. Dit hoofdstuk eindigt met een beschrijving van de onderzoeken die in voorbereiding op dit programma in opdracht van ons zijn uitgevoerd. Hoofdstuk vier staat in het teken van de gerealiseerde effecten. De ontwikkelingen waarmee wij voor de komende vier jaar rekening willen houden zijn opgenomen in het vijfde hoofdstuk. Hoofdstuk zes is het belangrijkst. Hierin hebben wij de hoofddoelstellingen en beleidsaccenten voor de komende vier jaar geformuleerd, gevolgd door de rollen die wij voor onszelf zien weggelegd en een uiteenzetting van onze inzet aan de hand van vier kernthema’s. Tot slot wordt dit hoofdstuk afgesloten met een monitoringskader. In het laatste hoofdstuk is de financiële paragraaf weergegeven. Dit programma is voorzien van vier bijlages, namelijk de evaluatie van het toeristisch beleid, de leefstijlsegmentatie, de samenvattingen van de door ons geïnitieerde onderzoeken en de bronvermelding.

9

2. Wat willen wij zijn? In onderstaande Fryske dream hebben wij ons toekomstbeeld verwoord. In 2030 bevindt de toeristische regio Fryslân zich in de top drie van de meest bezochte binnenlandse bestemmingen. Het toeristisch marktaandeel van Fryslân in Nederland heeft de magische 10% grens gepasseerd. De door de wol geverfde marketeers van Amsterdam, de Nederlandse hoofdstad die goed is voor meer dan 50% internationale bezoeken, werken met onze toeristische organisaties samen om gezamenlijk de instroom buitenlandse toeristen op een hoger niveau te tillen. Vanzelfsprekend heeft het predicaat Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 hierbij een grote rol gespeeld. Fryslân weet zich met slimme campagnes goed te profileren naast de succesvolle slogans ‘I Amsterdam’ en ‘Er gaat niets boven Groningen’. Het Capitool, Wikitravel en Lonely Planet propageren Fryslân. De ‘skûtsjekultuer’ ofwel de ‘mienskipskultuer’ is de blauwdruk geworden van de Friese gastvrijheid. Fryslân heeft zich internationaal weten te positioneren als aantrekkelijke regio om te recreëren. Steeds meer buitenlanders bezoekers komen van heinde en verre voor een bezoek aan onze provincie. Het huidige doelgroepspotentieel is niet meer beperkt tot de 500 km straal rondom Fryslân. Op (inter)nationaal niveau is een sterk en positief beeld ontstaan over Fryslân. Elke Friese regio en stad is erin geslaagd zich op regionaal niveau binnen het sterk, geladen merk te verbijzonderen. Harlingen heeft een zeer veelzijdig toeristisch profiel. In de eerste plaats is dit havenstadje de toegangspoort tot het Friese Waddengebied en tevens overtochtlocatie naar Terschelling en Vlieland. Harlingen is daarnaast een van de Elfsteden en gelegen aan het bijzondere historische vaarnetwerk. Vanaf de Afsluitdijk biedt Harlingen de bezoeker de eerste kennismaking met een Fries stadje. Het vissersstadje bevindt zich zelfs in de top 15 van Nederlandse steden met de meeste rijksmonumenten. De cruisevaart ontwikkelt zich ook meer en meer. Hiermee heeft Harlingen de potentie om uit te groeien tot een Friese parel van internationale allure.

De huidige marktpositie van Fryslân is aanzienlijk versterkt dankzij de mindshift van overheden en ondernemers. Onze provincie is een veerkrachtige regio gebleken, ondanks de perifere ligging, het kleinschalige karakter van de toeristische sector en demografische vraagstukken. Friese partijen hebben optimaal weten te profiteren van het duurzame concurrentievoordeel dat onze provincie biedt. Fryslân heeft een diepgewortelde band met het diverse landschap dat rijk is aan Friese karakteristieken en vele troefkaarten. De Elfsteden die op unieke wijze via de Friese wateren zijn verbonden, de Unesco status van het Waddengebied en het Woudagemaal, de historische kustlijn, de vele Friese meren, de 4 Nationale Parken en de 2 Nationale Landschappen. In Fryslân is de koers niet verlegd tot massatoerisme, maar tot optimalisering van niches. Massatoerisme past niet bij de aard en schaal van Fryslân. De toeristische ondernemers in Fryslân hebben goed geprofiteerd van de uitbreiding van de regionale vliegvelden. De verbetering van de internationale bereikbaarheid heeft onze provincie geen windeieren gelegd.

De regio Zuidwest Fryslân met Sneek als belangrijkste toeristische kern is het internationale epicentrum voor de watersport. Fryslân heeft de reputatie verworven als de beste internationale vaarschool in West-Europa. De stille Friese wateren vinden gretig aftrek bij beginnende zeilbeoefenaars uit Europa. Harlingen heeft zich met haar cruiseport de aandacht weten te wekken van de nouveaux-riches. De toeristische ondernemers in het Waddengebied en op de Waddeneilanden, met elk hun eigen en onderscheidend profiel, hebben dankbaar gebruik gemaakt van de Unesco Werelderfgoedstatus. De eilanden staan in 2030 bekend als zelfvoorzienende, duurzame eilanden dankzij de unieke en hoogkwalitatieve strandovergangen, het rijke natuurschoon en behoud van hun idyllisch karakter. Eigenlijk staat heel Fryslân bekend om de bijzondere landschaps- en natuurbeleving.

10

Het academisch en innovatieve klimaat is fors toegenomen. Bedrijven zien voortdurend meer kans om zich in Fryslân te vestigen en zich met onze provincie te profileren. Dankzij de professionele campagnes en de toenemende samenwerking in de toeristische ketens geniet Fryslân meer aan populariteit. Internationale bedrijven weten Fryslân te vinden; Fryslân biedt een optimaal vestigingsklimaat. Daarnaast is Fryslân de perfecte locatie en proeftuin voor onderzoeksinstituten met een internationaal karakter, waaronder recreatie en toerisme. Friese recreatiebedrijven hebben als eerste kunnen profiteren van hoogwaardig onderzoek, waardoor zij in staat worden gesteld strategisch de beste en meest rendabele keuzes te maken. Buitenlandse studenten spelen een belangrijke rol in de promotie en de internationalisering van toeristisch Fryslân. De investeringen van de provincie Fryslân in recreatie en toerisme blijken haar vruchten te hebben afgeworpen. De sector recreatie en toerisme slaat de brug tussen veel maatschappelijke sectoren, zoals economie, gezondheid, cultuur, landschap, onderwijs, sport en natuur. Innovatieve toeristische concepten bieden oplossingen voor internationale maatschappelijke thema’s, met name op het terrein van mobiliteit, water en verbetering van de quality of life. Gelet op de global local paradox heeft Fryslân zich prima weten te manifesteren als een Europese regio met een eigen verhaal en een hoge mate van uniciteit (eigen taal, rijke cultuur). De zichtbaarheid en het creatieve gebruik van de Friese taal naast het Nederlands, Engels en Duits heeft de belevingswaarde verhoogd, zodat de toerist ervaart dat hij of zij gast is in een bijzondere regio.

11

3. Wat hebben wij gedaan? Dit hoofdstuk beschrijft in een notendop het toeristisch beleid van het jaar 2000 tot nu. In de volgende paragraaf is een korte beschrijving gegeven van de inzet van de provincie Fryslân in de sector recreatie en toerisme over de afgelopen drie jaar. Tot slot volgt een korte resumé van zes verschillende onderzoeken. 3.1. Beleidsuitgangspunten recreatie en toerisme De Beleidsnota Recreatie en Toerisme 2002-2010 Verrassend Fryslân, gastvrij voor toerist en recreant heeft de brede basis gelegd voor de provinciale inzet voor recreatie en toerisme. Als gevolg van tegenvallende bestedingscijfers heeft de provincie in 2006 ervoor gekozen een versnellingsagenda ‘Fryslân, Topattraksje fan Nederlân’ voor de periode 2007-2010 vast te stellen. Hierin stonden de volgende hoofddoelstellingen centraal:    

Toename van de bezoekersstroom met 15% Handhaving van het bestedingsniveau boven het nationaal gemiddelde Minimale handhaving van de werkgelegenheid in de Friese toeristische sector Kwaliteitsverbetering van de recreatieve voorzieningen

Voor de marketing en promotie van onze provincie, structuurversterking en de ontwikkeling van een programmagerichte aanpak werden extra middelen gereserveerd. Er werd ingezet op de speerpunten Wadden, Grenzeloos Varen, Elfsteden en in een later stadium ook op de Friese Wouden op voordracht van Provinciale Staten. In 2010 kreeg deze aanpak een vervolg met de vaststelling van het programma Fryslân Topattraksjes (2011-2013), waarbij meer verbindingen moesten worden gelegd tussen verschillende provinciale programma’s. Zo is het speerpunt Grenzeloos Varen opgenomen als belangrijk thema in het Friese Meren Project. In de economische beleidsvisie ‘Groen, Slim en Grensverleggend’, vastgesteld in september 2012, is recreatie en toerisme samen met water, duurzame energie, agrofood en zorgeconomie als economische beleidsprioriteit bestempeld. Het Friese Meren Project verdient bijzondere aandacht. Met dit specifieke uitvoeringsprogramma heeft de Provincie zich toegelegd op het verzilveren van de investeringen in de waterinfrastructuur en de watersportvoorzieningen. In de periode 2000-2010 is vooral de nadruk gelegd op de harde kant, de infrastructuur van het Friese Meren Project. Voor 2011-2015 staat de zachte kant centraal (bestedingen aan de wal en verbinding economie en ecologie), waarbij watersportkernen en toegangspoorten aantrekkelijker worden gemaakt. Op dit moment worden projecten afgerond en resterende knelpunten opgelost, zoals het opwaarderen van vaarverbindingen, capaciteit en drempeldieptes van sluizen, het afschaffen van pauzes bij sluizen en bruggen en het wegwerken van achterstallig onderhoud in de vaarverbindingen. In de laatste fase zijn drie nieuwe accenten aangebracht, namelijk jeugd en watersport, elektrisch varen en Wifi in toeristische watersportkernen. In de onlangs verschenen midtermreview zijn de gerealiseerde effecten weergegeven. Op ruimtelijk-toeristisch vlak biedt het Streekplan (2007) een aantal spelregels en wel aan de hand van zonering en het compensatiebeginsel. Voor de Waddeneilanden gelden echter aangepaste regels. Daar wordt sinds de jaren 90 de beddenboekhouding4 gehanteerd om de recreatiedruk te meten. 4 De beddenboekhouding is een sturingsmechanisme op het aantal toeristen op de Waddeneilanden. De toeristische slaapplaatsen worden bij elkaar opgeteld, en hiervoor is per eiland een maximum afgesproken. De Waddeneilanden werken momenteel aan een nieuw voorstel om de recreatiedruk te reguleren. Voor het Friese vasteland geldt een ander sturingsmechanisme, namelijk het concentratiebeleid. Verschillende plekken in Fryslân zijn aangewezen als recreatieve centrum, regionaal centrum of als stad die allen volgens het Streekplan een recreatiekern als functie hebben.

12

De belangrijkste uitgangspunten ten aanzien van recreatie en toerisme zijn:  kwaliteitsverbetering in plaats van kwantitatieve groei  concentratie van verblijfs-recreatieve voorzieningen  verruiming kleinschalige recreatie  landschappelijke en natuurlijke inpassing  normeringen met betrekking tot uitbreiding en nieuwe initiatieven Op dit moment wordt de Verordening Ruimte op een aantal onderdelen aangepast, waarbij wordt voorgesteld om de reikwijdte voor recreatief-toeristische ontwikkelingen te verbreden. De nieuwe Verordening Ruimte zal op kort termijn aan Provinciale Staten worden voorgelegd. 3.2. Inzet provincie Fryslân in periode 2011-2013 In de afgelopen drie jaren hebben wij veel aandacht besteed aan structuurversterking van de sector en regiomarketing. Hieronder volgt een korte weergave. In de afgelopen drie jaar heeft de Provincie zich met name beziggehouden met de implementatie van de verschillende programma’s Wadden, Grenzeloos Varen (via het Friese Meren Project), Elfsteden en de Friese Wouden. De programma’s bevinden zich in verschillende stadia. De beginprocessen hebben wij financieel ondersteund met de intentie dat de partijen het programmatisch proces uiteindelijk zelf oppakken. Het uitvoeringssecretariaat werd en wordt door de Provincie uitgeoefend, waarbij de Provincie stuurt op de samenhang van de projecten die uitgevoerd kunnen worden door diverse partijen, zoals gemeenten, bedrijfsleven en andere stakeholders. Het programma Wadden is samen met de betrokkenen en de gemeenten het meest uitgebreid en concreet uitgewerkt. Op het gebied regiomarketing hebben wij dit jaar gekoerst op het verbinden van de activiteiten van Stichting Beleef Friesland, Tourist Info Fryslân en Fan Fryslân. Op basis van de analyse van de kwartiermaker zijn wij hiermee op 2 juli j.l. ingestemd. Begin 2014 staat er een robuuste, overkoepelende regiomarketingstructuur die in dienst van de Friese samenleving de marketing en promotie voor de bezoekers, bedrijven, bewoners en “bollebozen” (studenten) verzorgt; de vier B’s. Het jaar 2013 beschouwen wij als een overgangsjaar. De wensen en behoeften van relevante stakeholders zijn inmiddels door de kwartiermaker geïnventariseerd ten aanzien van het gewenste takenpakket van de nieuwe brede regiomarketingstructuur. Er is bij de stakeholders veel draagvlak om de versnippering van marketing- en promotionele taken onder de verschillende organisaties tegen te gaan met de integratie van promotie en marketingactiviteiten in één structuur. Met name de gemeenten, maar ook het bedrijfsleven, pleiten voor bundeling van expertises op dit terrein. Op internationaal vlak heeft de Provincie in Interreg verband een belangrijke coördinerende rol gevoerd in het omvangrijke en 7-jaar durende project Netzwerk Toekomst. Dit project is een Noord-Nederlands - Noord-Duits samenwerkingsproject dat de Eems Dollard Regio (waaronder ook Fryslân valt) versterkt tot een dynamisch toeristisch gebied en de bekendheid van de regio doet groeien. Dit project loopt op 31 december 2013 af. Uiteindelijk heeft dit project een door ICT-ondersteunend, grensoverschrijdend en toekomstgericht netwerk van deskundigen tot stand gebracht voor de ontwikkeling en de promotie van de toeristische kwaliteiten van de regio. Hieronder vallen de Wadden, de vele waterrijke gebieden en diverse toeristische routes. Fryslân stond aan de lat voor de totale projectcoördinatie en de ontwikkeling van de Skipper. Binnen dit project is digitale informatie gebundeld voor de toerist (o.a. voor vaarwegen, maar ook voor andere routes). Er zijn vele goede resultaten geboekt in de afgelopen beleidsperiode. De komende jaren valt winst valt te behalen door meer onderlinge samenhang tussen de verschillende programma’s aan te brengen. Met dit uitvoeringsprogramma willen wij een impuls geven om juist de samenhang te versterken met een compact en uitdagend uitvoeringsprogramma voor de komende vier jaar.

13

3.3. Onderzoeken Aan dit programma liggen een groot aantal onderzoeken ten grondslag. Het gaat om de volgende onderzoeken: 1. Economische impact verblijfsrecreatie en toeristisch-recreatieve voorzieningen, 8 juli 2013, Decisio 2. Evaluatieonderzoek subsidieregelingen recreatie en toerisme Fryslân, 23 september 2013, Grontmij 3. Friese gemeenten in beeld, benchmark recreatie en toerisme 2012, mei 2013, provincie Fryslân 4. Leefstijlatlas dagrecreatie provincie Fryslân, juni 2013, Smart Agent 5. A. Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid, april 2013, Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd B. De ontwikkeling van verblijfsrecreatie in Fryslân, juli 2013, European Tourism Futures Institute 6. Watersport en jeugd, oktober 2012, European Tourism Futures Institute In dit uitvoeringsprogramma wordt de voorgestelde operationele koers ondersteund op basis van de belangrijkste uitkomsten van de onderzoeken. In bijlage drie zijn de samenvattingen opgenomen van bovengenoemde onderzoeken die in opdracht van de provincie zijn uitgevoerd.

14

4. Hoe hebben wij het gedaan? Hieronder geven wij kort de stand van zaken weer van de uitvoering van de vier hoofddoelstellingen van ons toeristisch beleid. Een uitgebreidere versie van de evaluatie is opgenomen in de eerste bijlage. Vervolgens gaan wij nader in op de belangrijkste effecten die uit de evaluatie van drie toeristische subsidieregelingen Fryslân Fernijt I en II, het pMJP (provinciaal Meerjarenplan landelijk gebied) en Stinaf naar voren zijn gekomen. De samenvatting van dit onderzoek is opgenomen in de derde bijlage. Als laatste beschrijven wij de ontwikkelingen van de groeiende structuurversterking in deze sector. 4.1 Stand van zaken vier hoofddoelstellingen en vier beleidsmatige uitgangspunten In de nota Fryslân Toeristische topattractie zijn voor de periode 2000-2015 vier hoofddoelstellingen geformuleerd. Onder elke doelstelling zijn de tot nu toe gerealiseerde resultaten beschreven. Toename bezoekersstroom met 15% De bezoekersstroom naar onze provincie is in de afgelopen twaalf jaar met 4,4% toegenomen. Ameland en Terschelling trekken hiervan de meeste bezoekers aan, zo’n 35% van de totale jaarlijks bezoekersstroom naar Fryslân. De grootste toename vond plaats in de periode 2000-2007. Het totaal aantal toeristische overnachtingen komt uit op jaarlijks ruim 9,5 miljoen. De bezoekersstroom is toegenomen, maar de groei houdt nog geen gelijke tred met onze gewenste ambitie. Handhaving bestedingsniveau boven het nationaal gemiddelde Deze doelstelling is bereikt. Het bestedingsniveau van toeristen die kort vakantie houden is hoger dan toeristen die langer in Fryslân verblijven. Een verblijfstoerist die in Fryslân voor korte tijd op vakantie is geeft per dag gemiddeld 41 euro uit; in Nederland wordt gemiddeld 35 euro per dag uitgegeven. Bij langere vakanties geeft de gemiddelde toerist in Fryslân 26 euro per dag uit tegenover een Nederlands gemiddelde van 22 euro. Minimale handhaving van de toeristische werkgelegenheid Het totale aantal Friese banen is in de afgelopen tien jaar toegenomen met 3,8%. De toeristische sector schept ongeveer 19.000 banen, goed voor een aandeel van 6,6% van de werkgelegenheid in Fryslân. Indirect gaat het om aandeel van 8,8%, zo’n kleine 25.000 banen. Op nationaal niveau is het aandeel banen in de recreatief-toeristische sector gestegen van 5,8% naar 6,2%. Het Friese aandeel blijft wel groter dan het landelijk aandeel, maar het verschil loopt terug. Kwaliteitsverbetering door toename diversiteit aanbod, hogere bezettingsgraden en toename waardering van de klant Het aanbod aan verblijfsrecreatie is meer divers geworden. Met name het aanbod aan hotels en vaste min of meer luxe accommodaties is toegenomen. Groepsaccommodaties en campings vinden minder aftrek bij de consument. Het aanbod aan bungalows is het sterkst gegroeid. Wat betreft recreatief-toeristische voorzieningen, heeft onze provincie een relatief groot aanbod vergeleken met andere provincies. Maar veel aanbod is, in omvang, relatief kleiner. In het onderzoek5 naar de economische impact zijn deze conclusies getrokken. Ook werd in dit onderzoek geconcludeerd dat het in onze provincie ontbreekt aan een of meerdere grootschalige voorzieningen die op jaarbasis bijvoorbeeld meer dan 200.000 bezoeken realiseren. De bezetting van vaste kampeerterreinen, recreatiewoningen en jachthavens is toegenomen; die van toeristische kampeerterreinen en groepsaccommodaties is gedaald. De bezetting in hotels is ongeveer gelijk gebleven.


15

De gemiddelde toerist blijft de provincie Fryslân waarderen met een 7,8; dit is ongeveer gelijk gebleven. Aan het eind van dit jaar zullen in het Consumentenonderzoek6 hierover nieuwe cijfers verschijnen. Daarnaast is een aantal – minder direct meetbare – beleidsmatige uitgangspunten geformuleerd, te weten seizoenverbreding, kwaliteitsverbetering op alle fronten, internationale profilering en de ontwikkeling van een bestendige en dynamische organisatiestructuur voor toerisme. Wij kunnen concluderen dat er sprake is een langer toeristisch seizoen in Fryslân. Het internationaal toerisme is niet gegroeid. Hoewel de instroom Belgische en Engelse toeristen mondjesmaat is toegenomen, is het aandeel Duitse toeristen in de afgelopen drie jaar aanzienlijk gedaald met 6%. Het aandeel buitenlandse toeristen van de totale toeristische instroom is 22,5%. Met de regeling Stinaf7 hebben wij een impuls gegeven aan kwaliteitsverbetering van het aanbod van de recreatieve ondernemers op alle fronten. In het onderzoek naar de ontwikkeling van verblijfsrecreatie8 is geconstateerd dat onze provincie het risico loopt, zeker op termijn, om over een verouderd aanbod te beschikken indien niet voldoende aandacht wordt besteed aan vernieuwing van het toeristisch product. Uit deze analyse is gebleken dat relatief veel aanbod gericht is op de groene belevingswereld9; groene voorzieningen staan relatief laag in de productlevenscyclus10 van het toeristisch product. De organisatiestructuur krijgt langzamerhand vorm. De ontwikkelingen die tussen de drie O’s (ondernemers, overheden en onderzoek-/onderwijsinstellingen) gaande zijn bewijzen dat partijen elkaar steeds meer opzoeken. De contouren van structuurversterking en een stevigere organisatiestructuur worden langzamerhand zichtbaar. De komende jaren moeten uitwijzen in welke mate de nieuwe overkoepelende structuur voor de totale Friese regiomarketing aansluit op de behoeftes en ingeburgerd raakt. De taken voor marketing, informatie en beheer worden gebundeld in één ondersteunende structuur. Gemeenten en provincie werken steeds nauwer samen op het terrein van beheer en ontwikkeling van wateren landrecreatie binnen De Marrekrite. Een Europees toeristisch toponderzoekinstituut in wording - het European Tourism Futures Institute (ETFI) heeft voet aan de Friese wal gezet. Stenden University heeft jaarlijks meer dan 600 studenten die toeristische opleidingen volgen, en is hiermee de grootste toeristische hogeschool ter wereld qua aantal bachelor studenten. Fryslân wordt op (inter)nationaal niveau een steeds logischere start voor een toeristische carrière. De opleiding ‘Toerisme en Hospitality’ heeft een studentenpopulatie uit het buitenland van meer dan 50%. Stenden University en University Campus Fryslân (UCF) ontwikkelen samen met de Rijksuniversiteit Groningen een universitaire master en premaster op het gebied van Vrijetijdseconomie en Toerisme. De hogere onderwijskolom voor deze sector wordt hiermee compleet gemaakt. Maar grote ondernemingen blijven vooreerst uit. Fryslân zal het in eerste instantie moeten hebben van slimme, zelforganiserende toeristische samenwerkingsverbanden op passende schaalniveaus van recreatief-toeristische bedrijven. Wij hebben een clusterorganisatie nodig om tot een bestendige en dynamische organisatiestructuur voor toerisme te komen. 6 Het European Tourism Futures Institute zal in opdracht van Fryslân en Groningen aan het eind van 2013 een Consumentenonderzoek uitbrengen, waarin een beschrijving wordt gegeven van het profiel, het keuze-, boekings- en vakantiegedrag en de waardering van toeristen die hun vakantie in Fryslân en Groningen hebben doorgebracht. In juni 2010 is de laatste versie van dit onderzoek verschenen. 7 Stinaf staat voor Subsidieregeling Toerisme Natuurlijk Fryslân 2009-2012. 8 Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid, april 2013, Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd 9 In de Recreantenatlas van SmartAgent (in opdracht van Recron) zijn gedrag en beleving van recreanten ingedeeld in vier belevingswerelden, namelijk vitaliteit (rood), harmonie (geel), controle (blauw) en zekerheid (groen). De groene toerist hecht veel waarde aan rust, heeft geen grote wensen en wenst weinig verrassingen. 10 De productlevenscyclus geeft de marketingstrategieën aan die op een bepaald moment het best kunnen worden toegepast op een bepaald product. Er zijn 4 verschillende stadia, namelijk introductie, groei, volwassenheid en terugval.

16

4.2. Gerealiseerde effecten subsidieregelingen In de afgelopen beleidsperiode hebben wij getracht met verschillende financiële regelingen een aantal toeristische ontwikkelingen in Fryslân positief te beïnvloeden. Drie regelingen zijn nader onderzocht op basis van gerealiseerde effecten11. De conclusies worden in deze paragraaf in vogelvlucht geschetst. Met het programma Fryslân Fernijt wilden wij innovatie bevorderen in de sterke economische speerpunten, waaronder recreatie en toerisme. In totaal zijn zeventien recreatief-toeristische innovatieve projecten gesubsidieerd uit het programma Fryslân Fernijt I en II. De projecten hebben over het algemeen een grote bijdrage geleverd aan de verbetering van marketingmogelijkheden en belevingsconcepten. De samenwerking met kennisinstellingen is ook toegenomen. Het innovatieve karakter is vooral tot uiting gekomen in ICT-toepassingen. Ongeveer de helft van de projecten heeft geleid tot een vervolg, vertaald in een product, voorziening of dienst waar ook nu steeds van gebruik wordt gemaakt. In totaal ging er ca. 10,5 miljoen euro subsidie om in de regelingen Fryslân Fernijt I en II. Het doel van de Stinaf is het bieden van ondersteuning aan recreatief-toeristische ondernemers bij de uitvoering van plannen op het gebied van kwaliteitsverbetering en vernieuwing. Ondernemers konden hun investeringsplannen toespitsen op de terreinen architectuur, duurzaamheid, economische kwaliteitsverbetering, innovatie, landschappelijke inpassingen, natuurontwikkeling en toegankelijkheid. Aan 90 projecten is subsidie verleend, waarbij op dit moment 41 projecten zijn afgerond. Dit subsidieprogramma van zes miljoen euro heeft geleid tot ca. 54 miljoen euro aan recreatief-toeristische investeringen (multiplier van negen). In het evaluatieonderzoek is geconcludeerd dat deze regeling met name heeft geleid tot economische kwaliteitsverbetering en verbetering van toegankelijkheid. In het Provinciaal Meerjaren Programma Landelijk Gebied (pMJP) is binnen de thema’s (1) recreatief groen en (2) ontwikkeling en versterking van toegankelijk en voorzieningenniveau een groot aantal projecten gerealiseerd. Een groot deel van de projecten heeft de kwaliteit van het toeristisch voorzieningenniveau versterkt en verbeterd. Het betreft met name fysieke projecten, zoals de aanleg van fietspaden en routes en het tot stand brengen van dagrecreatieve voorzieningen en attracties. Deze projecten hebben geleid tot een verbetering van beleving van de natuur- en cultuurwaarden, een betere fysieke infrastructuur en heeft meer mogelijkheden tot recreatie (vermaak) in Fryslân geboden. In totaal zijn 138 (ook niet-toeristische) projecten binnen dit thema uitgevoerd of in uitvoering in de periode 2007-2013 met een totaal investeringsvolume van twaalf miljoen euro. Een regeling die niet nader is onderzocht, is de regeling bezinningstoerisme. Binnen deze regeling met een subsidievolume van 480.000 euro werd aan ruim 30 projecten in 2009-2012 subsidie verstrekt. Daarnaast hebben 99 Friese bedrijven deelgenomen aan het programma Versterking Ondernemerschap Toerisme en Recreatie (VOTR), uitgevoerd door HanzeConnect. Deze bedrijven hebben tegen een verlaagd tarief expertise ingehuurd voor adviestrajecten. Dit is een NoordNederlandse regeling, waaraan de noordelijke provincies een financiële bijdrage hebben verleend. Vanzelfsprekend heeft het investeringsprogramma van het Friese Meren Project zoden aan de dijk gezet om de waterinfrastructuur op een beduidend hoger niveau te tillen. Binnen het Friese Meren Project zijn diverse regelingen opgesteld om elektrisch varen te stimuleren, zoals particuliere ombouw schepen, ombouw huurschepen en plaatsing laadpalen aan openbare steigers.

11 Evaluatieonderzoek subsidieregelingen recreatie en toerisme Fryslân, 23 september 2013, Grontmij

17

5. Waar houden wij rekening mee? Enkele belangrijke ontwikkelingen en uitdagingen lopen parallel, waar wij de komende periode mee rekening moeten houden. Deze ontwikkelingen zullen een grote impact hebben op de toekomst van het Fries toeristisch product. Fryslân heeft ook te maken met enkele knelpunten, die in dit hoofdstuk kort en bondig worden benoemd. 5.1. Ontwikkelingen en trends Van doelgroepen naar leefstijlen De provincie heeft de aflopen beleidsperiode zich met name toegespitst op het (verblijfs)toerisme. Aan recreatie is in verhouding minder aandacht besteed, terwijl het dagtoerisme goed is voor bijna de helft van de toeristische bestedingen in Fryslân. De huidige tendens laat zien dat de grenzen tussen toerisme en recreatie vervagen. Onze provincie kent procentueel de meeste toeristen uit eigen provincie. De eigen inwoner drukt een belangrijke stempel op de vraag. Op basis van de leefstijlsegmentatie ‘Recron Innovatie Campagne’ uitgevoerd door Smart Agent hebben wij inzicht wat de wensen en behoeften zijn van de inwoners in onze provincie op verschillende niveaus. Niet alleen beschikken wij over demografische gegevens (doelgroepen), maar ook informatie met betrekking tot motieven, behoeften en interesses (leefstijlen). Het figuur hiernaast laat zien dat de Friese inwoner meer dan gemiddeld waarde hecht aan gezelschap en actieve bezigheden. Naar een betekeniseconomie De toerist van de toekomst zoekt naar transformatie, verdieping en onthaasting. Materiële behoeften zijn inmiddels vervangen door immateriële behoeften. Dematerialisering is het sleutelwoord; de klant is bereid te betalen voor geleverde diensten. Daardoor neemt de vraag naar zelfstandige vakanties en maatwerkproducten toe, evenals de belangstelling voor (onbedorven) natuur en authenticiteit en in waterrijke gebieden de belangstelling voor goede waterkwaliteit. Authentieke belevenissen staan centraal, waarbij men wil leren van achtergronden en historie. Trends zijn: slow tourism en purposeful travelling. De westerse consument heeft in toenemende mate behoefte aan ervaringsreizen in plaats van bestemmingsreizen. Hij of zij prefereert reizen die persoonlijk bij hem of haar past. Vakanties worden korter en seizoenen worden langer Het aantal vakanties gemeten in dagen dat Nederlanders in de eerste jaarhelft van 2013 hebben gerealiseerd is met 6% teruggelopen ten opzichte van 2012; de vooruitzichten zijn niet rooskleurig. De bestemming Nederland (-7%) gaat harder achteruit dan de buitenlandse bestemming (-2%), signaleert NBTC-NIPO. De bestedingen daalden minder hard met 3%. In 2012 nam het aantal binnenlandse vakanties nog toe met 0,2%, maar het aantal overnachtingen daalde met 2,4%. Verder vindt er seizoenverbreding plaats. Het aantal toeristen in het hoofdseizoen neemt af, echter met name tussen november en april nam de toeristenstroom toe. De consument prefereert meer kortere vakanties per jaar dan één lange vakantie, al geven de eerste cijfers van 2013 ook een dalende lijn aan. De reislustige senior zorgt voor een bredere spreiding van het seizoentoerisme. 18

Toename regionaal vliegverkeer De groei van het toeristisch vliegverkeer zal zich onverminderd voortzetten. De IATA12 gegevens laten zien dat het luchtvaarttoerisme sterk is toegenomen. Men verwacht dat de belangstelling voor zon-zee-strand bestemmingen in met name het zuiden van Europa na 2020 afneemt. Dit biedt toenemende kansen voor meer noordelijk gelegen bestemmingen, zoals Fryslân. Op internationaal niveau zal Fryslân naar verwachting de komende periode beter bereikbaar zijn vanwege de baanverlenging van Groningen Airport Eelde en een mogelijke transitie van Lelystad Airport tot vakantiebestemming vliegveld. Met de groei van de betekenis van regionale vliegvelden zal de bekendheid van regio’s toenemen ten koste van landen. Niche of massa De visie van de Nederlandse reissector 2025 beschrijft dat de toekomst van de reisbranche zal worden gekenmerkt door een duidelijke splitsing in schaalgrootte en specialisatie in nicheproducten en -markten. Hotels, campings, bungalows en jachthavens De afgelopen jaren hebben de markten voor jachthavens en logies & ontbijt de sterkste groei gekend; de markt voor hotels & pensions en recreatiewoningen nam in de afgelopen jaren iets af. Het aantal overnachtingen in groepsaccommodaties en kampeerterreinen laat sinds 2007 een sterkere dalende lijn zien. De kampeermarkt heeft het moeilijk. In deze markt is vraag naar meer kwaliteit, met als gevolg meer hybride vormen tussen kampeerplaatsen en bungalows, zoals glamping (glamorous camping). Uit onderzoek13 blijkt dat er sprake is van schaalverkleining in de markt voor kampeerterreinen in Fryslân; op nationaal niveau is de daling van het aantal overnachtingen op campings nog omvangrijker. Het aanbod voor verblijfsrecreatie in Fryslân is gevarieerd, maar de provincie kent vooral relatief weinig bungalowparken die ook nog eens beperkt van omvang zijn. Het Friese aanbod aan campings, hotels en groepsaccommodaties is relatief groot en divers. Verblijfsparadox Uit onderzoek14 blijkt dat het aanbod in Fryslân (bedrijven, ligplaatsen) sterker is toegenomen dan de vraag (overnachtingen). De bezetting neemt af, terwijl de plannen voor nieuw verblijfstoerisme volop aanwezig zijn, met name in Súdwest-Fryslân. Het onderzoeksbureau wijst uit dat de verblijfsparadox, de kans op overaanbod, ook in onze provincie zichtbaar wordt. Het grondgebonden karakter en interne gerichtheid van recreatief-toeristische ondernemers zorgt voor een remmende marktwerking. De relatief kleine toeristische ondernemers, dikwijls driegeneratiebedrijven, hebben moeite hun bezetting te verhogen en tegelijkertijd in te spelen op de veranderende vraag. De maatschappelijke gevolgen van stilstaande ondernemingen in de verblijfsrecreatie kan op termijn leiden tot: afnemende werkgelegenheid, verpaupering, grote kans op permanente bewoning, verrommeling van het landschap en blokkerende natuur- en economische ontwikkeling. Kortom, de vitaliteit van het buitengebied kan worden aangetast door afnemende verblijfsrecreatie. Dit knelpunt beperkt zich dan ook niet alleen tot onze provincie; op landelijk niveau zal dit thema naar verwachting steeds maar aandacht krijgen.

12 IATA staat voor International Air Transport Association; internationaal aanspreekpunt en vertegenwoordiger van bijna de volledige luchtvaartindustrie. 13 Economische impact verblijfsrecreatie en toeristisch-recreatieve voorzieningen, 8 juli 2013, Decisio 14 Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid, april 2013, Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd

19

5.2. Knelpunten Een belangrijke uitdaging is om gericht beleid te voeren om de huidige knelpunten om te buigen in kansen en onze duurzame concurrentievoordelen internationaal te positioneren. De meest genoemde knelpunten zijn: 1. Als gevolg van kleinschaligheid is er sprake van te weinig organiserend vermogen en te laag innovatiepotentieel ten opzichte van andere economische speerpunten. 2. Slagkracht en ambities van de Friese gemeenten zijn niet in verhouding tot beschikbare formatie en budgetten. 3. Toeristisch cijfermateriaal is divers en niet eenduidig. 4. Marketing en promotie is te veel versnipperd. 5. Fryslân beschikt over relatief weinig grootschalige “elkweervoorzieningen15”. Er wordt zelfs in Fryslân een oververtegenwoordiging van aanbod aan kleinschalige dagattracties geconstateerd. 6. Veel recreatief-toeristische ondernemers ervaren een hoge mate van proceduredruk als gevolg van diverse regelgeving. 5.3. Uitdagingen Met de erkenning van Leeuwarden als Culturele Hoofdstad 2018 is nu de mijlpaal bereikt om toeristisch Fryslân internationaal op de kaart te zetten. Dit zien wij als de algehele uitdaging. Het bidbook zegt het volgende: “The province of Fryslân has a large-scale programme that strengthens the touristic experience of the provincial waterways and lakes through cultural interventions in the landscape and the smaller villages. Together with the Waddenland partners, Fryslân works on a programme about the island culture. An important part of these programmes is internationalisation with other peer areas in Europe. In several initiatives in the Structure of the Programme we organise creative laboratories in which artists, scientists, talents and entrepreneurs cooperate. The aim is to create spin off.” De eerste uitdaging is om Fryslân te transformeren tot een veerkrachtige toeristische regio op basis van een goede mix van hardware, software en mindware. Hardware is de noodzakelijke voorwaarde; software en mindware zijn de meer versterkende factoren voor de economische ontwikkeling. Wij hebben te maken met een beperkte aanwezigheid van grote toeristische bedrijven en een relatief laag innovatiegehalte. Dit kunnen wij alleen compenseren door meer samenwerking te bevorderen tussen bedrijven onderling en tussen bedrijven en kennisinstellingen. Creatieve laboratoria ofwel proeftuinen, zoals in het bidbook staat geformuleerd, bieden ruimte voor creativiteit en experiment.

15 Men spreekt in de dagelijkse praktijk vaak over “slechtweervoorzieningen”. Het is slimmer om attractieconcepten te stimuleren die zowel bij mooi als bij slecht weer aantrekkelijk zijn, de zogenaamde “elkweervoorzieningen”.

20

Hardware

Definitie Infrastructuur, kapitaal, arbeid, R&D (zichtbare en harde elementen). Het gaat om de productiefactoren arbeid, natuur en kapitaal. De aanwezigheid van goede infrastructuur en digitale ontsluiting is van groot belang.

Mindware

Sociaal kapitaal, de mate waarin de inwoners deelnemen aan netwerken en elkaar vertrouwen. Regionale innovatiesystemen en lerende regio’s.

Software

Beeldvorming, perceptie en imago bij inwoners en buitenstaanders. Essentie is dat negatieve aspecten van Fryslân (ver weg, geen banen) worden gecompenseerd door de positieve omgevingswaarden (schoonheid landschap, ruimte, rust, natuur, ambitie).

Wij kiezen er niet voor om Fryslân te profileren als een internationale massamarkt; wij zien mogelijkheden om onze provincie op een aantal niches bijzonder te positioneren. Dit zien wij als de tweede uitdaging. De kracht van het Fries toeristisch product is naar onze mening gelegen in het respect dat onze eigen inwoners koesteren jegens de eigen cultuur en natuur. Ons uitgangspunt is dat groei in recreatie en toerisme kan samengaan met een robuustere natuur en biodiversiteit. Het Friese landschap is de economische drager voor recreatie en toerisme. Wij willen onze duurzame concurrentievoordelen verstevigen, namelijk behoud en doorontwikkeling van onze unieke natuur- en landschapswaarden. Het water en de natuurlijke inrichting van het weidse en gevarieerde landschap vormen het even fraaie, als onmisbare decor voor recreatie en toerisme.

Voorbeelden Routestructuren (met aandacht voor toegankelijkheid voor mensen met een beperking) Natuur- en landschapswaarden Digitale toegang recreatieve voorzieningen Aquaducten Waterfronten en toegangspoorten Ligplaatsen en verruiming brugtijden Centrale toeristische databank (eventueel in combinatie met erfgoedhub) Slimme samenwerkingsverbanden Gastvrijheid versterken Evenementen Innovatiepotentieel Korte lijnen tussen de 3 O’s Stevige marketing Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 Promotie

Een worst practice is het voorbeeld van Venetië, dat nu zelfs een toeristisch braakliggend terrein wordt genoemd. Hoewel de toeristische omzet alsmaar groeiende is, is de ziel van de stad allang verdwenen. Inwoners van de stad zijn massaal verhuisd. In de afgelopen veertig jaar is het aantal inwoners zelfs gehalveerd. Overdag is de stad overvol, ’s avonds is het oorverdovend stil. De Italiaanse ambacht moest plaatsmaken voor internationale ketens en winkels met souvenirs uit met name Hongkong. De stad van het water en de bruggen is inmiddels overgenomen door de toerist. De eigen inwoners hebben geen stem meer.

Dit betekent ook dat de recreatief-toeristische sector zich de komende jaren moet toeleggen op professionalisering van de gastvrijheid in een internationale context. Fryslân staat al bekend om de ‘skûtsjekultuer’, waarbij de Friese schipper zijn gast op het skûtsje warm onthaalt en met respect behandelt. Vriendelijkheid, saamhorigheid en gezellig staan centraal. Hoewel het kleinschalige karakter van recreatief-toeristische voorzieningen Fryslân typeert, ondervinden deze ondernemers steeds meer problemen om het hoofd boven water te houden. Daarom zullen wij integratie en nadere samenwerkingsvormen tussen de recreatief-toeristische voorzieningen ondersteunen. De sector wordt hierdoor minder kwetsbaar en kan zich daardoor beter organiseren en professionaliseren. 21

Tot slot zien wij de uitdaging om de sector meer te verbinden met de vier maatschappelijke thema’s die vastgesteld zijn in de RIS16. Wij hebben hierbij de volgende beelden: Water en energie Fryslân is specialist op het gebied van watertechnologie en biedt bedrijven een cluster van kennis en aanverwante bedrijvigheid op dit terrein. De aanwezige kennis wordt getest in Fryslân; Fryslân wordt een living lab voor waterzuivering en watertechnologie. Het schone water trekt waterrecreanten en nieuwe bewoners; het vestigingsklimaat krijgt hiermee een impuls. Aanverwante sectoren, zoals jachtbouw, varen er wel bij. Om water schoon te houden zet Fryslân ook in op duurzame energie, zoals elektrisch varen. Dit zorgt weer voor nieuwe bedrijvigheid. Leegkomende huizen in anticipeerregio’s worden geschikt gemaakt voor creatieve industrie en inspirerende verblijfsconcepten voor toeristen. De markt ligt open voor een waterbelevingsattractie en ontwikkeling van nieuwe waterrijke recreatiegebieden en duurzaam wonen aan het water. Zorg Vrijetijdsbesteding en zorg gaan de komende tijd hand in hand. Met de vergrijzing en het toenemend aantal mobiele, welvarende reislustige senioren zal ook zorg in de zorgeloze vrije tijd een rol spelen. Beperkingen moeten worden weggenomen. Het concept Toerisme met zorg wordt belangrijker. Krimp/demografische ontwikkelingen Toerisme kan een hele belangrijke rol spelen om het voorzieningenniveau in regio’s met een krimpende bevolking op peil te houden. Een mooi voorbeeld is een project in IJlst, waarbij leegstaande panden in een hotelformule zijn opgenomen. De woonkwaliteiten van Fryslân kunnen benut worden als sociaal-economische impuls voor onze provincie. Bij toeristen is behoefte om deel uit te maken van authentieke dorpen en om zich onder de inwoners te bevinden. Authenticiteit is het sleutelwoord. Hoogwaardige kennis over het brede toeristische landschap is belangrijk, omdat steeds meer behoefte is naar ontwikkeling van toeristische scenario’s voor bijvoorbeeld veranderende demografie, de gevolgen van bevolkingskrimp en toenemende winkelleegstand in kernen. Een toeristische sector kan met hoogwaardige voorzieningen, zoals een zwembad, gedeeld worden met de ‘mienskip’. Gezond voedsel De culinaire kwaliteiten van een regio zijn belangrijk voor de vrijetijdseconomie. Een hoogwaardig, gevarieerd en gezond voedselaanbod uit de eigen regio draagt bij aan de aantrekkelijkheid van Fryslân. Hiermee wordt de ecologische voetafdruk verkleind, aangezien de transportkosten worden geminimaliseerd. Bovendien is Leeuwarden in 2015 hoofdstad van de Smaak.

16 RIS staat voor Research and Innovation Strategy for Smart Specialisation. Dit is de strategie van Noord-Nederland om de doelstellingen van de Europa 2020 agenda van slimme, duurzame en inclusieve groei regionaal uit te werken. Het doel is banengroei te realiseren en bij te dragen aan vier maatschappelijke uitdagingen: goede gezondheid, gezond voedsel, schoon water en duurzaam energieverbruik. De focus van de strategie is het vinden van innovatieve oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen via kruisbestuiving tussen en binnen sectoren en technologieën en het toepassen van oplossingen in de samenleving.

22

6. Waar zetten wij de komende vier jaar op in? Wij willen de komende vier jaar inzetten op vier kernthema’s. Ons uiteindelijk doel is dat de sector recreatie en toerisme in 2017 bekend staat als een volwaardig proactieve en een sterke sector. In de opstartfase (2014-2017) moet recreatief-toeristisch Fryslân zich gereed maken voor de te verwachten 2 à 3 miljoen extra bezoekers in 2018. Hiervoor is het noodzakelijk dat het absorptievermogen van Fryslân de komende tijd professioneel wordt vergroot, waarbij tegelijkertijd de kernkwaliteiten van Fryslân worden versterkt. 6.1. Hoofddoelstellingen De hoofddoelstellingen in het programma Fryslân Topattractie van Nederland zijn voor ons nog steeds leidend. Dit betekent dat wij een grote inhaalslag moeten realiseren in de bezoekersstroom. Wij stellen vier hoofddoelstellingen centraal in dit uitvoeringsprogramma. Daarnaast moeten wij zoveel mogelijk aansluiten bij de geformuleerde doelstellingen van het programma Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. Voor het thema recreatie en toerisme zijn in dit programma de volgende doelstellingen geformuleerd:   

Jaarlijks ca. 1 miljoen extra bezoekers, waarvan 400.000 aan Leeuwarden. Jaarlijks 5% meer bestedingen door groei van het aantal bezoekers en hogere bestedingen per bezoeker. Meer banen in de toeristische sector, waaronder voor laaggeschoolden.

Dit betekent voor dit uitvoerend programma Gastvrij Fryslân de volgende vier hoofddoelstellingen: Naar 10,5 miljoen toeristische overnachtingen in 2015 Om de gewenste groei van 15% in de bezoekersstroom in 2015 te realiseren in de nota Fryslân Topattractie van Nederland, is een jaarlijkse groei van minimaal 5% nodig. In de nota Topattractie hebben wij het aantal overnachtingen van toeristen als indicator gehanteerd. Wij handhaven deze doelstelling en streven in 2015 naar 10,5 miljoen aan totale toeristische overnachtingen in 2015. Van 60 miljoen naar 70 miljoen bezoeken in 2017 In het programma Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 wordt het aantal bezoekers als uitgangspunt gehanteerd. De bezoekers kunnen zowel toeristen als dagrecreanten zijn. Op basis van de provinciale database en de Toerisme Monitor hebben wij het totaal aantal bezoekers in Fryslân berekend. Het totaal aantal toeristische bezoekers komt uit op 3,4 miljoen. Het aantal dagtochten bevindt zich rond de 57 miljoen (bron: CVTO), waarvan meer dan 91% van de tochten door de Friese inwoners worden gedaan. Wij streven in 2017 naar 70 miljoen bezoeken in onze provincie. Groei aantal bestedingen met jaarlijks 5% vanaf 2015 De totale bestedingen bedragen 1.029 miljoen euro. Een jaarlijks groei van 5% vanaf 2015 betekent een totaal aan bestedingen van een kleine 1.2 miljard euro aan toeristische bestedingen in 2017. 1000 meer toeristische banen tot en met 2017 Op dit moment zijn ca. 19.000 personen in Fryslân werkzaam in de toeristische sector. Wij streven een jaarlijkse toename na van 250 arbeidsplekken in de recreatief-toeristische sector met uiteindelijk 20.000 toeristische banen in 2017.

23

6.2. Rollen van de Provincie Fryslân Wij zijn op diverse fronten actief in deze sector, maar hebben geconstateerd dat de aansturing gefragmenteerd is. Vele partijen dichten de Provincie een regisserende rol toe. Dit blijkt ook uit de benchmark onder de gemeenten17. Het gevaar van deze vorm van roluitoefening is dat passief gedrag van stakeholders wordt aangemoedigd. Een totale regierol maakt de sector lam. Wij zien voor de komende beleidsperiode onze rol om actief gedrag van de sector recreatie en toerisme te bevorderen en willen de sector helpen om een proactieve sector te worden. Als hiervoor een regisserende rol noodzakelijk is, zijn wij bereid om deze rol aan te nemen, maar willen wij het initiatief wel op het juiste moment aan de markt overlaten. Wij willen de sector goede randvoorwaarden bieden om het huidige toeristische product duurzamer, kwalitatief beter en aantrekkelijker te maken. Onze rol zien wij drieledig en willen de ondersteuning bieden waaraan stakeholders in de sector dringend behoefte hebben. Wij zien voor onszelf de volgende drie rollen voorgelegd: 1. Systeemverbeteraar 2. Regisserend en coördinerend 3. Ondersteunend en aanjagend Systeemverbeteraar Wij willen investeren in netwerkversterking en zelforganiserende systemen. Ook willen wij de sector helpen met het vinden van nieuwe sociale structuren. Wij staan open om met stakeholders te onderzoeken en te experimenteren onder welke condities plannen kunnen worden gesmeed waaraan in Fryslân behoefte is. Wij willen een shift maken van een toetsende naar een uitnodigende en participerende overheid in de totstandkoming van nieuwe en innovatieve investeringsplannen en uitdagende toeristische arrangementen. Daarnaast zien wij het als onze taak om op een slimme manier kennis te verzamelen en te verspreiden met onze stakeholders. Als rol van de overheid zien wij kansen risico’s te verlagen om ervoor te zorgen dat in gezamenlijke trajecten een gelijkwaardig speelveld tot stand wordt gebracht (gezamenlijke interactie). Het speelveld heeft in onze ogen smeerolie nodig om het zelforganiserend vermogen te verhogen. Regisseur en coördinator Binnen het Friese Meren Project en regiomarketing heeft de Provincie Fryslân de afgelopen periode een regisserende en coördinerende rol uitgeoefend. Het spreekt voor zich dat bij infrastructurele en ruimtelijk-economische vraagstukken de Provincie actiever optreedt. Vanwege de kleinschaligheid en de hoge mate van versnippering is het voor deze sector lastig zich gezamenlijk te profileren. Wij zien het daarom als onze rol om goede randvoorwaarden te scheppen voor een sterker organiserend vermogen, zodat de economische structuur in deze sector een impuls krijgt. De roep van zowel ondernemers als gemeenten was duidelijk: de Provincie moet in eerste instantie het voortouw nemen om de ondersteunende organisatiestructuur van de regiomarketing beter neer te zetten. Ondersteuner en aanjager In losse en niet-samenwerkende/solistische verbanden zien wij minder heil. Wij zullen de komende periode initiatieven ondersteunen die de samenwerking in deze sector op een hoger niveau tillen. Evenementen zijn ook een factor van belang om (nieuwe) toeristen te verleiden een bezoek te brengen aan onze provincie. Topevenementen hebben een enorme aantrekkingskracht. Wij zullen ons extra inzetten om onderscheidende evenementen naar Fryslân te halen.

17 Friese gemeenten in beeld, benchmark recreatie en toerisme 2012, provincie Fryslân

24

Met gemeenten en bedrijven/brancheorganisaties willen wij hiervoor de krachten bundelen, zoals wij in een eerder stadium hebben gedaan met het Glazen Huis in 2013 en Tall Ship Races in 2014. Bijzondere evenementen willen wij met stakeholders aanjagen. Wij streven hoogwaardige terugkerende evenementen na verdeeld over seizoen en regio. In de samengestelde agenda in de aanloop naar Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 is aangegeven dat jaarlijks twee extra (grootschalige) evenementen in de provincie worden georganiseerd. In het kader van de agenda Wurkje foar Fryslân worden enkele financieringsinstrumenten in het leven geroepen om innovatie te bevorderen en werkkapitaal te verschaffen voor het MKB. Wij zien voor onszelf een aanjagende rol weggelegd om de sector zoveel mogelijk te verleiden gebruik te maken van het brede palet aan specifieke subsidie- en financieringsinstrumenten voor het MKB die toegankelijk zijn voor de recreatief-toeristische sector. Het implementeren van belangrijke Friese kernwaarden, zoals de Friese vrijheid, is belangrijk voor de professionalisering van het Fries toeristisch product. Een mooi voorbeeld hiervan is het minimaliseren van wachttijden voor sluizen en slimme bewegwijzering (zo weinig mogelijk borden wat niet mag). Op deze wijze stellen wij de toerist in staat om het ultieme vrijheidsgevoel te ervaren tijdens zijn of haar boottocht langs de uitzonderlijke Friese attracties - groot en klein. Het borgen van Friese kernwaarden willen wij in toeristische projecten aanjagen. Onze ondersteunende rol vertalen wij met onze blijvende steun aan onderstaande drie uitvoeringsorganisaties die in onze ogen een belangrijke structuur voor de sector bieden. 

De nieuwe overkoepelende regiomarketingstructuur die vanaf 2014 de werkzaamheden van Beleef Friesland, Tourist Info Fryslân en Fan Fryslân gaat overnemen; de provincie is bereid om als dragende partij garant te staan voor de basisstructuur. De werkzaamheden van Stichting Fryslân Marketing zijn per 1 januari 2013 ondergebracht bij de tijdelijke stichting Beleef Friesland. De hoofddoelstelling van Fryslân Marketing was om zoveel mogelijk toeristen te verleiden naar Fryslân te komen. Vanwege de financiële problemen als gevolg van de voortijdige beëindiging van het SNN project ‘Fryslân Topattractie van Nederland’ is de budgetsubsidie per 2013 naar Beleef Friesland overgegaan. Eind 2010 is in een bestuurlijk overleg tussen de gemeenten en de provincie besloten om met ingang van 2011 te starten met een dienstencentrum VVV Fryslân voor de periode van twee jaar om de informatievoorziening te professionaliseren. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd tot de oprichting van een eigen databank onder de naam Toerist Info Fryslân 18. De belangrijkste taak van het dienstencentrum was om de toerist, eenmaal in Fryslân, zo goed mogelijk te begeleiden qua informatievoorzieningen. Op dit moment zijn vijftien Friese gemeenten aangesloten bij Tourist Info Fryslân. Stichting Beleef Friesland en Tourist Info Fryslân richten zich dus op de doelgroep bezoekers. De taken van Stichting Beleef Friesland en Toerist Info Fryslân zijn complementair. De brede regiomarketing ‘Fan Fryslân’ is breder van opzet en concentreert zich met name op bedrijven, bewoners en bollebozen (studenten). Sinds 2011 zijn de activiteiten in het kader van dit programma ondergebracht bij Fryslân Marketing (nu: Stichting Beleef Friesland). De promotieactiviteiten zijn bedoeld om het traditionele beeld van onze provincie te verrijken met termen zoals ambitie, innovatie en perspectief. Het programma loopt tot en met 2014. In de praktijk is gebleken dat de scheidslijn tussen de taakuitoefening van Fryslân Marketing (nu: Beleef Friesland) en Tourist Info Fryslân met name kunstmatig van aard was en door het veld niet goed werd begrepen. Ook de organisaties hadden er onderling moeite mee.

18 Er is gekozen de VVV-formule los te laten, anders zou de opgebouwde data exclusief eigendom worden van VVV Nederland.

25



De Marrekrite die zich meer profileert als het beheerorgaan voor wateren landrecreatie; wij vinden dat De Marrekrite een steeds belangrijkere rol moet gaan spelen bij het onderhoud en beheer van het natte en het droge deel van de recreatief-toeristische routestructuren en netwerken. De Marrekrite is een gemeenschappelijke regeling tussen de provincie en 22 Friese vastelandsgemeenten (uitgezonderd Ooststellingwerf). Op basis van een jaarlijkse deelnamebijdrage investeren wij met de gemeenten gezamenlijk in de aanleg van meer dan 3.500 vrije aanlegplaatsen, de bevaarbaarheid van de waterwegen, de vuilnisophaalregeling, een uniforme brugbediening, bereikbaarheid van watergebonden recreatie, onderhoud van voorzieningen van plankzeilsport en landrecreatie. Deze gratis ligplaatsen midden in de natuur biedt de toerist de mogelijkheid om liggen in de natuur af te wisselen met liggen in de dorpen en steden. Het takenpakket is in de loop der jaren uitgebreid met taken op het gebied van landrecreatie (o.a. coördinatie op onderhoud en ontwikkeling van routestructuren).



Het European Tourism Futures Institute (ETFI) dat een belangrijke kennis- en onderzoeksportal biedt voor de sector, hoogwaardige kennis verschaft bij belangrijke toeristische vraagstukken en onze regio op toeristisch gebied met Europa verbindt. Sinds 2011 doet ETFI haar intrede in Fryslân. Het is voor Nederland, en met name voor Fryslân, een belangrijk onderwijs- en onderzoekcentrum om de sector recreatie en toerisme op een hoger niveau te tillen. Dit onderzoekscentrum, dat gevestigd is bij Stenden University, maakt als lead partner onderdeel uit van een Europees onderzoeksnetwerk met vooraanstaande universiteiten uit vijftien landen. Samen met Nederlandse Hogeschool Toerisme en Vrije Tijd (NHTV) in Breda en Hogeschool Zeeland University of Applied Sciences (Kenniscentrum Kusttoerisme) te Vlissingen is ETFI sinds kort erkend als nieuw Centre of Expertise Leisure, Tourism and Hospitality (CELTH); een publiek-privaat partnerschap tussen de driehoek onderwijs, onderzoek en ondernemers. Het ministerie investeert voor maximaal vier jaar jaarlijks ca. een miljoen euro in CELTH. De drie partijen hebben de doelstelling dat het Centre of Expertise na 2017 op eigen benen kan staan op basis van een duurzame verbinding tussen de hogescholen en het werkveld. Met deze erkenning streeft CELTH na om de meest actuele kennis over trends en ontwikkelingen (technologisch en cultureel) voor de sector in kaart te brengen en te vertalen in innovaties voor de beroepspraktijk. De aanwezigheid van een toeristisch topinstituut zorgt voor internationale aantrekkingskracht, versterking van het toeristisch onderwijs, instroom van (buitenlandse) studenten en innovatiekracht. Op deze manier kan Fryslân profiteren van ontwikkelde kennis in andere Europese regio’s en biedt onderzoekers de kans om nieuwe ideeën op het gebied van duurzaamheid en nieuwe toeristische concepten te toetsen in de living lab Fryslân. Het ETFI vertegenwoordigt ook het vakgebied toerisme in de University Campus Fryslân (UCF). De UCF fungeert als platform en de filosofie van Fryslân om als living lab te fungeren. De aanwezige kennis moet bijdragen aan het inzicht van ondernemers en andere stakeholders in toekomstige ontwikkelingen in de sector. Wij zien deze ontwikkelingen als een belangrijke stap voor de totstandkoming van een clusterorganisatie.

6.3. Inzetten op vier kernthema’s Wij stellen voor om op basis van een samenhangend uitvoeringsagenda de sector recreatie en toerisme te helpen om een proactieve sector te worden, enerzijds door onze duurzame concurrentievoordelen te versterken en anderzijds door te werken aan de knelpunten. Onze aanpak is om de komende vier jaar in te zetten op de versterking van de toeristische profielen in Fryslân (eenheid en samenhang van toeristische activiteiten in regio’s), het bieden van ontwikkelruimte aan recreatief-toeristische bedrijven en de kwetsbaarheid van de sector te verminderen.

26

Wij stellen voor om een kwalitatief stimuleringsbeleid te voeren voor vier kernthema’s, te weten: 1. internationalisering (6.3.1) 2. recreatieve basisinfrastructuur (6.3.2) 3. duurzaamheid en kwaliteitsverbetering (6.3.3) 4. innovatie (6.3.4) Wij zullen in dit hoofdstuk elk kernthema apart uitlichten. Per kernthema geven wij een korte inleiding, de aanpak en de na te streven resultaten. 6.3.1. Internationalisering De uitvoering van dit kernthema gaat hand in hand met het programma Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. De vastgestelde doelstellingen voor wat betreft groei aantal bezoekers nemen wij ook in dit uitvoeringsprogramma over. Daarnaast signaleren wij een ontwikkeling dat Fryslân dankzij de baanverlenging in Groningen-Airport-Eelde beter bereikbaar wordt voor internationale gasten. Wij volgen op nauwe voet ook de ontwikkelingen rondom Lelystad Airport, waarbij plannen zijn om goedkopere vakantievluchten te verplaatsen vanuit Schiphol. Verbreding 500 km straal Ons huidige beleid is gestoeld op het bereiken van de doelgroepen rondom de denkbeeldige 500 km straal rondom onze provincie met de regiomarketingcampagnes. Met het predicaat Culturele Hoofdstad en de verwachte toename van vluchten op regionale vliegvelden zijn wij ervan overtuigd dat Fryslân het huidige marktaandeel van 3,1% buitenlandse overnachtingen in Nederland in vijf jaar kan verdubbelen in 2018. De 500 km straal laten wij los, met dien verstande dat er nog veel groeipotentieel aanwezig is in Duitsland, België en Groot-Brittannië. Wij zijn voornemens ons in eerste instantie meer te richten tot kansrijke Europese landen (zoals Spanje en Italië) en de Verenigde Staten. Deze transitie kost extra geld. De internationale marketingstrategie wordt nader uitgewerkt in de totale planvorming van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. Goede voorbereiding is het halve werk! De komende vijf jaar staan de recreatief-toeristische ondernemers in ieder geval aan de lat om voorbereidingen te treffen de (internationale) bezoeker zo gastvrij mogelijk te onthalen. De periode 2014-2017 kan gezien worden als een warming up. Onze strategie is om recreatief-toeristisch Fryslân klaar te stomen voor het cultureel topevenement in 2018. Wij zetten ons in om tot een interessant aanbod aan (inter)nationale topevenementen te komen in de periode 2014-2017 in Fryslân, enerzijds om ondernemers voor te bereiden op een toename van internationale gasten en anderzijds om de nieuwsgierige internationale burger te verleiden een bezoek te brengen aan Fryslân. De overheden kunnen zich met deze aaneenschakeling van evenementen voorbereiden op belangrijke aspecten zoals een veilige en professionele organisatie. Forse toename instroom bezoekers Naar verwachting zullen in 2018 zo’n 2 à 3 miljoen bezoekers van heinde en verre een bezoek afleggen aan Leeuwarden. Een extra omzet van 150 miljoen euro wordt in 2018 verwacht. Dit betekent een toename van ca. 15% op de toeristische bestedingen in Fryslân. Maar de internationale gast van Culturele Hoofdstad eist kwaliteit en comfort. De bezoekers verwachten meertalige informatie, zijn gewend om overal met credit card betalen en hechten vooral waarde aan pure en authentieke belevenissen en verhalen. Zij zijn met name geïnteresseerd in de geschiedenis en achtergronden van bezienswaardigheden en landschappen. De Friese cultuur wordt daardoor een belangrijke economische drager. Amsterdam is voor de buitenlandse gast de belangrijkste bestemming om te bezoeken. Een slimme communicatie over de relatief korte afstand tussen Fryslân ten opzichte van de hoofdstad maakt onze provincie nog aantrekkelijker om als vakantiebestemming mee te nemen.

27

15% meer toeristische bestedingen betekent niet automatisch 15% meer accommodaties en voorzieningen. Wij stimuleren geen absolute, maar slimme uitbreidingen. De leegstand in zowel de stedelijke kernen als op het platteland bieden uitdagingen voor vernieuwende concepten. De creativiteit van de bouwsector is een vereiste. Wij moeten hoe dan ook boventallige horeca en overnachtingvoorzieningen na 2018 voorkomen. Aanpak: Wij achten onszelf als de verbindende partij. Wij ondersteunen Leeuwarden in een volwaardige en internationaal onderscheidende programmering, het Friese bedrijfsleven en gemeenten willen wij verleiden en inspireren om in de flow mee te bewegen. Op Noord-Nederlands niveau streven wij een strategisch partnerschap na om inkomend toerisme naar Noord-Nederland - de Top of Holland - te bevorderen. Tot slot willen wij de komende vier jaar nauwer samenwerken met Europese toeristische regio’s die een vergelijkbaar profiel hebben als Fryslân en die in het verleden Culturele Hoofdstad zijn geweest. In het kader van Culturele Hoofdstad 2018 werken wij met de gemeente Leeuwarden samen op toeristisch gebied door:  afstemming van beleid (beleidsagenda – strategische samenwerking);  bundeling van financiering om voldoende schaalgrootte en kwaliteit te realiseren;  gezamenlijke uitvoering van projecten om kennis en internationale contacten te benutten. Wij willen met onze noordelijke partners een gezamenlijke internationale agenda opzetten voor de komende vijf jaar met een integrale en overstijgende visie om meer inkomend en internationaal toerisme te bevorderen. Belangrijke partners zijn in onze ogen: de provincies Groningen en Drenthe, de noordelijke regiomarketingorganisaties, het Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen (NBTC) en Groningen Airport Eelde. Een belangrijke voedingsbodem biedt de gerealiseerde resultaten van het project Inkomend Toerisme, geïnitieerd door de Kamer van Koophandel. De afgelopen anderhalf jaar heeft de Kamer van Koophandel zich ingezet om de NoordNederlandse ondernemers in contact te brengen met buitenlandse touroperators. In dit project zijn marktstudies gedaan naar België, Duitsland, Italië en Spanje. Resultaten:  Een spraakmakend programma en festivalkalender met ten minste twee (inter)nationale topevenementen die brede doelgroepen aanspreekt in de periode 2014-2017. De programmering staat vooral in het teken van de metaforen land, water en horizon. Inmiddels staat er al een aantal bijzondere topevenementen vast, zoals Serious Request in Leeuwarden in december 2013, Tall Ship Races in Harlingen in juni 2014, Leeuwarden hoofdstad van de smaak in 2015. Verder zijn er vergevorderde plannen rondom de thema’s Oranje Nassaujaar en Mata Hari.  Een gezamenlijke visie inkomend toerisme voor Noord-Nederland in 2014 met Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa 2018 als katalysator  In 2017 is 60% van de algemene informatievoorziening van de recreatief-toeristische ondernemers in Fryslân meertalig, waarbij ook zoveel mogelijk de Friese taal en/of de streektaal wordt meegenomen. 6.3.2. Recreatieve basisinfrastructuur In de gepubliceerde benchmark19 komt duidelijk naar voren dat de Friese gemeenten goed te spreken zijn over de aanpak en de rolverdeling binnen het Friese Meren Project, waarbij de koers duidelijk is en ruimte is voor lokale vraagstukken. In het veld is vraag naar een zelfde soort aanpak voor de kwaliteitsontwikkelingen op het gebied van landrecreatie. De gemeenten geven aan dat er voor landrecreatie een wirwar is aan lokale en provinciale initiatieven, zoals de ontwikkeling van wandelroutes, fietsroutes, vaarroutes, toeristische overstapplaatsen in combinatie met evenementen. Binnen het pMJP kon per individueel lokaal project subsidie worden aangevraagd. 19 Friese gemeenten in beeld, benchmark recreatie en toerisme 2012, mei 2013, provincie Fryslân

28

Een soortgelijke aanpak en koers leent zich goed voor de recreatief-toeristische hardware. Dit sluit ook goed aan op de vraag. Uit het Continue vakantieonderzoek staan wandelen voor plezier, winkelen in de binnenstad (funshoppen) en fietstocht voor plezier in de top drie van de Nederlandse recreant en toerist van de meest populaire uithuizige vrijetijdsactiviteiten. Ook is er behoefte aan een breed gedragen en gecoördineerde aanpak op het terrein van verblijfsrecreatie. Voor de recreatieve basisinfrastructuur betekent dit nauwe samenwerking met gemeenten, toeristische platformen en het bedrijfsleven. Dit kernthema bestaat uit de volgende deelthema’s: 6.3.2.1. Dekkend routenetwerk voor wandelen, fietsen en (elektrisch) varen. 6.3.2.2. Slimme en daadkrachtige regiomarketing 6.3.2.3. Goede digitale basisinfrastructuur 6.3.2.4. Handhaving van de programmatische aanpak voor de speerpunten Wadden, Grenzeloos Varen, Elfsteden en Friese Wouden. 6.3.2.1. Dekkend routenetwerk voor wandelen, fietsen en (elektrisch) varen Het Friese Meren Project loopt in 2015 ten einde. Wij willen de komende periode onderzoeken of een soortgelijke coördinerende aanpak ook voor landrecreatie (de recreatiekernen in Fryslân) gehanteerd kan worden, met name voor de recreatief-toeristische routenetwerken (de hardware). Hierbij willen wij zoveel mogelijk aansluiten bij de structuur van de Streekagenda’s. De uitkomsten van de leefstijlsegmentatie per Streekagenda bieden goede aanknopingspunten om maatwerk in de samenhangende planvorming voor routenetwerken te bieden. In bijlage twee zijn de verschillende recreatief-toeristische profielen weergegeven van de verschillende Streekagenda’s. Ook de uitbreiding van de beheeractiviteiten van De Marrekrite laat zien dat wij met de gemeenten nauwer samenwerken op het terrein van landrecreatie. De inzet is een dekkend recreatieve infrastructuur voor water en land. De verschillende routenetwerken beschouwen wij als de meanderende levensaders van het Fries toeristisch product. Met goed verzorgde routes en duidelijke en uniforme bewegwijzering helpen wij onze gast de mooiste en meest bijzondere Friese parels te bezoeken. De recreatieftoeristische sector heeft een basisinfrastructuur nodig om een hoogwaardig kwalitatief product aan de recreant en de toerist te bieden. Op deze manier worden ze ook verleid de kassa van de Friese ondernemers te spekken. Samen met de Friese gemeenten zijn wij verantwoordelijk om de routestructuren in tact te houden en door te ontwikkelen. Op dit moment inventariseert de Marrekrite de witte plekken als het gaat om de aanwezige routes in Fryslân. Alle fiets-, wandel-, vaar-/kano- en ruiterroutes worden in kaart gebracht. Met de fietsroutes zijn wij op de goede weg. In de kwaliteitsmonitor fietsregio’s 2013 van het Fietsplatform scoren zowel de provincie Fryslân als de Waddeneilanden een acht (vier van de vijf sterren). Wij hechten groot belang aan bovenregionale routenetwerken. Provinciale grenzen bestaan niet voor de toerist. Het Wandelnet en het Fietsplatform dragen op nationaal niveau zorg voor de doorontwikkeling van de lange afstand routestructuren en belangenbehartiging. Stichting Recreatievaart Nederland (SRN) heeft als landelijke kerntaak de basistoervaarnet te borgen. Wij vinden het belangrijk dat de Friese routenetwerken aantrekkelijk en veel gebruikt worden in het samenhangend landelijk routenetwerk. Dit vergroot de spin-off voor de regio. Aanpak: Wij willen op basis van de resultaten van de inventarisatie samen met de Marrekrite en de Friese gemeenten en bedrijfsleven stimuleren om per Streekagenda plannen te ontwikkelen om de witte plekken weg te nemen voor in eerste instantie de routestructuren voor wandelen, varen en fietsen. Voorheen werden deze fysieke projecten individueel ondersteund door middel van het programma Landelijke Gebied. Het voordeel van een gestroomlijnde aanpak via de Streekagenda vergroot de samenhang tussen de verschillende initiatieven. 29

Resultaten:  In 2020 is er sprake van een dekkend routenetwerkstructuur in de regio’s Noordoost Fryslân, Noordwest Fryslân, Zuidoost Fryslân, Zuidwest Fryslân en de Waddeneilanden. De witte plekken zijn weggenomen.  Fryslân en de Friese Waddeneilanden blijven hoog scoren in de jaarlijkse kwaliteitsmonitor fietsregio’s.  De recreant en toerist waardeert de recreatief-toeristische routes in 2020 met minimaal een acht.  De recreatief-toeristisch profielen van de regio’s conform de Streekagenda’s zijn aanzienlijk versterkt.  Op knooppunten komen herkenbare toeristische overstappunten, de zogenaamde TOP’s20, waardoor de overgang van land naar water en vice versa nog aantrekkelijker wordt. 6.3.2.2. Slimme en daadkrachtige regiomarketing Onder de Friese gemeenten en recreatief-toeristische ondernemers heerst veel draagvlak voor een goede regiomarketingstrategie om het imago van geheel Fryslân in positieve zin te beïnvloeden. Vanaf begin 2014 komt er één provinciale overkoepelende regiomarketingstructuur die ervoor zorgt dat goede marketing op het juiste moment, bij de juiste doelgroepen aandacht ontstaat voor twee ijzersterke merken: Fryslân en de Wadden. Fryslân is het sterkst onderscheidende merk van alle provincies; de verschillende Friese regio’s sluiten zich hierbij aan en zorgen voor diepgang in het algehele toeristisch profiel van onze provincie. De Wadden zijn in de ogen van de toerist een totaal andere regio. De organisatie zorgt voor een etalage waarin het aanbod c.q. product/marktcombinaties van Fryslân en de Wadden worden getoond. De toegevoegde waarde van deze organisatie is het bieden van professionele ondersteuning, kennis en kunde op het vlak van regiomarketing, gastheerschap en producten marktontwikkeling. Wij hebben voor ogen dat binnen de nieuwe provinciale overkoepelende regiomarketingstructuur de merken Fryslân en de Wadden goed gepositioneerd kan worden in de rest van de wereld dankzij een brede financieringsbasis van de Provincie, de Friese gemeenten en het bedrijfsleven. Waar het bij de toerist draait om het verbeteren en verbreden van het imago, moet op het gebied van wonen, werken en studeren het imago worden versterkt en uitgebreid. Iedere toerist is een potentiële bewoner, potentiële ondernemer of een potentiële student. Binnen de nieuwe regiomarketingstructuur is expertise aanwezig waarbij onze provincie toegerust is om handig in te spelen op media, mensen weet te mobiliseren en merken weet te laden (3 M’s).

Fascinating Fryslân internethit Deze opvallende promotiefilm – ingesproken door Greg Shapiro bekend van Comedy Central om zakelijk toerisme naar Fryslân te trekken heeft inmiddels meer dan 180.000 views. Na 2 dagen stond de teller al op 30.000 views. Deze film werd in opdracht van Beleef Friesland gemaakt. Inmiddels is deze film al in meer dan 80 landen bekeken.

20 Een TOP is een startpunt, een toeristisch herkenningspunt, waar de recreant bijvoorbeeld zijn auto kan achterlaten om vandaar een fiets-, vaar- en/of wandeltocht te doen in een landelijke omgeving. Vanaf dit punt kunnen bewegwijzerde of beschreven routes gevolgd worden om de mooiste plekjes te ontdekken. In oktober worden drie pilots opgestart in Delfstrahuizen, Earnewâld en Harlingen.

30

Wij stimuleren dat ondernemers en gemeenten gezamenlijk fondsen opzetten in de regio’s om structureel financiële middelen ter beschikking te hebben om informatievoorzieningen, aanbodontwikkeling, evenementen en een kleine bijdrage aan de provinciale regiomarketingorganisatie te financieren. Wij willen de regio’s actief helpen bij het opzetten van dergelijke fondsen. Maar als er goede samenwerkingsstructuren in de regio bestaan, zijn die voor ons evenzeer belangrijk. Wij streven naar een regiomarketingplatform binnen het niveau waarmee ondernemers en lokale overheden zich het meest verbonden voelen. Met het platform wordt zorggedragen dat de aangeboden etalage goed en onderscheidend wordt gevuld. Het uitgangspunt blijft: provinciaal verleiden, regionaal begeleiden. Wij willen budgetversplintering zoveel mogelijk voorkomen en streven naar een gezamenlijke strategie en inzet. Aanpak: Wij zien potentie om per Streekagenda en voor Leeuwarden een regionaal toeristisch platform op te zetten, waarbij een vloeiende wisselen samenwerking tot stand komt met de nieuwe overkoepelende regiomarketingstructuur. Daarnaast willen wij met de stakeholders onderzoeken of expertise kan worden gebundeld door middel van een Fries platform zakelijk toerisme en een Fries platform voor wonen, werken en studeren (W/W/S). Het uitgangspunt is dat elke euro van de provincie door het veld wordt verdubbeld tot een bedrag van 1.1 miljoen euro. Het schema hiernaast laat zien hoe de verdeling en de onderlinge verbondenheid van de thematische platformen in onze provincie eruit zou kunnen zien. Resultaat: De hoofddoelstelling van de nieuwe regiomarketingorganisatie is het realiseren van een gewenste, aantoonbare beïnvloeding van kennis, houding en gedrag, van de gewenste marketingdoelgroepen, conform het gewenste imago en de gewenste positionering van Fryslân. De nieuwe organisatie richt zich op het volgende takenpakket: versterking van het merk, profiel en aanbod van Fryslân; marketing gericht op de doelgroepen buiten Fryslân; en marketing gericht op de doelgroepen binnen Fryslân. Wanneer de regiomarketingorganisatie in 2014 is ingericht, volgt de marketingstrategie met de na te streven concrete resultaten. 6.3.2.3. Goede digitale basisinfrastructuur De huidige toerist stelt steeds hogere eisen. De brede beschikbaarheid van wifi op de vakantiebestemming is eerder basisbehoefte dan luxe. De toerist wil bijvoorbeeld weten waar hij goed kan eten en wat voor leuke dingen er te doen zijn. Online recreëren is al ingeburgerd. Het is belangrijk dat de sector hierop anticipeert en kan beschikken over zoveel mogelijke toeristische data om de klant goed van dienst te kunnen zijn. Aanpak: Op dit moment ondersteunen wij vijf pilots in een aantal toeristische gebieden om gratis wifi in de openbare ruimtes beschikbaar te stellen. Een belangrijk aspect is dat de toeristische wifinetwerken in de pilots ook direct een link leggen met de website van Beleef Friesland / Tourist Info Fryslân. Bij het inloggen op de toeristische locatie komt men automatisch terecht bij de lokale toeristische webpagina. In december zal een plan van aanpak voor de uitrol van wifi in de toeristische gebieden in Fryslân aan Provinciale Staten ter besluitvorming worden aangeboden.

31

Daarnaast zijn wij eigenaar van de toeristische koepeldatabase. In dit project werken wij intensief samen met de Marrekrite, Tourist Info Fryslân en Stichting Beleef Friesland voor een gezamenlijk beheer van de toeristische data. Zelf hebben wij in de afgelopen beleidsperiode veel tijd geïnvesteerd in het verzamelen van informatie over bijvoorbeeld vaarwegdieptes, brughoogten en ligging van fietspaden. Met dit project streven wij ernaar dat alle toeristische data wordt verzameld op één centrale plek. Het hoofddoel van dit project is het ontsluiten van alle beschikbare toeristische data, die met overheidsgeld wordt ingewonnen, voor een ieder die daar gebruik van wil maken. Met dit systeem willen wij grip op de toeristische data houden en versnippering op het gebied van informatie voorkomen. Uit de benchmark is naar voren gekomen dat gemeenten sterk behoefte hebben aan meer kennis, aangezien het aantal formatieplekken zeer beperkt is. Wij streven slimme kennisdeling na en trekken daarom het voortouw om de samenwerking te intensiveren door het opzetten van een slim digitaal platform tussen de provincie en de gemeenten. Resultaten:  Uiterlijk in 2015 is er overal in Fryslân gratis wifi beschikbaar, in de openbare ruimte, in alle toeristische gebieden/op alle toeristische locaties, tenzij tegen die tijd andere technologieën betere en meer gangbare verbindingsmogelijkheden bieden.  In 2014 werken wij digitaal samen met de Friese gemeenten om kennis op het gebied van recreatie en toerisme te delen.  De koepeldatabase is in 2015 in orde. De informatie uit de toeristische koepeldatabase kan op slimme wijze worden ontsloten. 6.3.2.4. Handhaven programmatische aanpak Sinds 2007 werken wij aan een programmagerichte aanpak voor de Elfsteden, Friese Wouden, Grenzeloos Varen en Wadden. De provincie heeft tot nu toe een coördinerende en aanjagende rol vervuld. De gemeenten en het bedrijfsleven zijn echter de partijen die het programma inhoudelijk vullen. Een samenhangende aanpak verbindt initiatieven met elkaar, versterkt het toeristisch profiel per thema en leidt uiteindelijk tot meer bestedingen. De toeristische potenties van onze Nationale Parken worden ook zoveel mogelijk meegenomen binnen deze aanpak. Aanpak: Het speerpunt Grenzeloos Varen maakt sinds 2010 integraal onderdeel uit van het Friese Meren Project naast de programmalijnen Bestedingen aan de wal en Mitigatie, ecologie en duurzaamheid. De bereikte resultaten zijn uitgebreid beschreven in de midtermreview van het Friese Meren Project. Voor dit programma ligt de nadruk op het afmaken van de lopende projecten en het oplossen van een enkel resterend knelpunt voor de periode tot en met 2015. Het programmalijn Elf Steden heeft in de realisatie van de plannen van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 een prominente plek. Voor de speerpunten Wadden en Friese Wouden volgt een uitgewerkt samenhangend operationeel programma gedragen door de gemeenten en de recreatief-toeristische ondernemers. De hoofdlijnen van beide programma’s worden hieronder kort weergegeven. De ontwikkeling van het toeristisch programma Friese Wadden bevindt zich in een vergevorderd stadium. Het doel van dit programma is het bewerkstelligen van een samenhangend geheel van toeristische projecten ter bevordering van de economie. De Waddenzee vormt het vliegwiel om nieuwe impulsen te geven aan het toerisme tussen de Waddeneilanden en het vasteland. Daarnaast biedt het Waddenfonds financiële mogelijkheden voor de uitvoering van de gezamenlijke plannen die door de partijen geformuleerd zijn, ook voor de Nationale Parken Schiermonnikoog en Lauwersoog.

32

Het hoofddoel van het programma is: De omzet en werkgelegenheid in de toeristische sector aangeduid als Bruto Toeristisch Product is in 2020 op de Waddeneilanden minimaal op hetzelfde niveau als in het topjaar. In de kustgemeenten zijn deze economische kengetallen toegenomen met 20% in vergelijking met 2010. Voor 2014 en 2015 hebben wij 500.000 euro aangevraagd bij Provinciale Staten voor de uitvoering van het programma. Verder is een volledige toeristisch-culturele programmering van de Wadden beschreven in het bidbook van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. Op initiatief van de regio Zuidoost-Fryslân wordt op dit moment een projectplan voor de Friese Wouden opgestart. De belangrijkste aandachtspunten in de toeristische ontwikkeling van deze regio zijn: toegankelijkheid, leefbaarheid, bezinning en routestructuren voor fietsers, wandelaars en ruiters in combinatie met arrangementen. Voor 2014 hebben wij 200.000 euro gereserveerd voor de uitvoering van het programma. Naar verwachting is het programma in 2014 operationeel. Resultaat: De programmalijnen Grenzeloos Varen, Elfsteden, Wadden en Friese Meren zijn in 2015 versterkt. Er is per programmalijn sprake van een gezamenlijke goede samenwerkingsstructuur tussen de gemeenten en het bedrijfsleven. 6.3.3. Duurzaamheid en kwaliteitsverbetering Wij hebben een circulaire economie voor ogen: een economisch systeem dat bedoeld is om de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en waardevernietiging te doen verminderen. Dit geldt natuurlijk ook voor de sector recreatie en toerisme. Onze aanpak is gericht op de kern van het toeristisch bedrijfsleven voor een transitie naar kwaliteitsverbetering en verhoging van duurzaamheid. De brancheorganisaties Hiswa, Koninklijke Horeca Nederland (KHN) en Recron hebben de ambitie geformuleerd dat de recreatieve sector in 2030 volledig energieneutraal functioneert. Dit is een forse uitdaging, omdat de ecologische voetafdruk in deze sector hoog is mede veroorzaakt door het vliegverkeer en afval van de toerist. Zij zijn voornemens een “groen” aanvalsplan uit te schrijven en hiervoor een haalbaarheidsanalyse uit te werken. De partijen zijn voorstander van ontwikkelingen van duurzame toepassingen die passen bij het fraaie landschap of die zelfs het Friese landschap nog mooier maken. De kansen dat het Fryske Skjinne Enerzjyfûns schept biedt financiële mogelijkheden voor de sector om verduurzaming te versnellen en de ecologische voetafdruk te verminderen. In het Friese Meren Project wordt met name beleid gevoerd op (her)gebruik van duurzame materialen, beperking van energieverbruik en oog voor het landschap en ruimtelijke kwaliteit. Met name de Duitse toerist hecht veel waarde aan duurzaamheid. De toerist wenst enerzijds steeds meer kwaliteit, comfort en gastvrijheid in een kort tijdbestek. Continue investeringen in kwaliteit zijn enerzijds noodzakelijk om te blijven voldoen aan de wens van de consument. Anderzijds is het voor deze sector lastig om vreemd vermogen aan te trekken voor kapitaalinvesteringen, vooral in deze moeilijke economische omstandigheden. In de ogen van reguliere financieringsinstellingen is de terugverdientijd lang en dus meer risicovol. De financierbaarheid wordt nog verder bemoeilijkt door de relatieve kleinschaligheid en het relatief kort seizoensgebonden product. Uitgaande van het gegeven dat de rendementen in onze provincie gemiddeld lager zijn dan elders in Nederland, zullen financiers nog kritischer zijn voor Friese ondernemers.

33

Bij de openstelling van de regeling Stinaf in 2009 werd snel duidelijk dat er grote vraag is naar additionele financieringsmogelijkheden voor kwaliteitsinvesteringen. Dit instrument gaf net het laatste zetje aan de ondernemers om wel investeringen te doen. De regeling vond ook gretig aftrek. In het kader van Wurkje foar Fryslân hebben Provinciale Staten besloten zes miljoen euro te reserveren voor een vervolg. Uit de evaluatie is gebleken dat een aanzienlijk deel van de subsidie geïnvesteerd is in regulier onderhoud. Met Stinaf II willen wij meer koersen naar een realisatie van een additionele plus als het gaat om duurzaamheid, kwaliteitsverbetering en toegankelijkheid (gericht op toeristen met een beperking). Aan recreatief-toeristische bedrijven die accommodaties fors willen opwaarderen en groeipotentie hebben willen wij de helpende hand bieden. Op dit moment zijn er weinig instrumenten beschikbaar om de mate van duurzaamheid te meten op provinciaal niveau. Voor organisaties zijn wel een overvloed aan keurmerken ontwikkeld, waarvan Blue Flag en Green Key de bekendste zijn. Ondernemers ervaren deze certificeringen als een extra administratieve last. Fryslân scoort op de certificeringen Blue Flag en Green key lager dan gemiddeld ten opzichte van andere provincies. Er zijn in Fryslân 23 ondernemingen met een Green Key. drie stranden en acht jachthavens hebben de certificering Blue Flag. Op dit moment wordt gewerkt aan een Duurzame Groei Index in Noord-Nederlands verband als onderdeel van de RIS (Research and innovation strategy for smart specialization). Aanpak: Wij willen op zeer kort termijn de investeringsbereidheid in de verblijfssector bevorderen met de openstelling van Stinaf II om een additionele kwaliteitsimpuls te realiseren op het gebied van kwaliteitsverbetering, toegankelijkheid en duurzaamheid. De brancheorganisaties willen wij ondersteunen met de ontwikkeling van de duurzaamheidsstrategie in Fryslân. Om de mate van duurzaamheid in de sector goed te kunnen monitoren willen wij nauwe relaties leggen met de Duurzame Groei Index Noord-Nederland. Ook binnen de aanpak van de Streekagenda’s zullen wij de nadruk leggen op kwaliteitsverbetering en duurzaamheid. Resultaten:  In 2030 functioneert de recreatieve sector in Fryslân volledig energieneutraal.  Eind 2015 zijn minstens 50 forse kwaliteitsverbeteringen gerealiseerd in de recreatieftoeristische verblijfssector.  In 2015 kunnen de duurzame effecten van recreatie en toerisme goed worden gemonitord dankzij de Duurzame Groei Index Noord-Nederland. 6.3.4. Innovatie Een duidelijke inzet op innovatie zorgt ervoor dat de provincie haar veerkracht verbetert. Op deze wijze weet de sector op regionaal niveau zich steeds opnieuw te verbeteren. Bij de innovatieaanpak is het van groot belang om ruimte te geven aan concepten die beter aansluiten bij marktontwikkelingen. Innovatie zien wij als het vermogen om mee te gaan met de veranderingen, zonder dat de basiselementen ter ziele gaan maar juist worden versterkt. Innovatie in deze sector heeft een belangrijke sociale component; technische innovaties zijn echter eerder uitzondering dan regel. In hoofdstuk twee is beschreven dat deze sector qua economische structuur niet over een kam kan worden geschoren met de Friese beleidsprioriteiten water(technologie), duurzame energie, agrofood en zorgeconomie. In tegenstelling tot deze sectoren kent recreatie en toerisme geen clusterorganisatie, waarbij noordelijke partijen met elkaar samenwerken en de gezamenlijke strategie bepalen. Deze sector heeft bovendien te maken met een groot MKB-gehalte en kent geen grote partij die de rest bij de hand neemt. De werkgelegenheid is met name gesitueerd in de perifere regio’s. Om innovatie na te jagen is maatwerk beslist vereist. Wij stellen voor om de komende vier jaar bijzondere aandacht te schenken aan innovatiebevordering in deze sector met een drieledige aanpak.

34

Ongedaan maken innovatieachterstand De brancheorganisaties hebben een gezamenlijke innovatiestrategie ontwikkeld: de Innovatieagenda Toeristisch Fryslân. De sense of urgency in de sector is voelbaar om te vernieuwen. Het plan is om een kopgroep samen te stellen van 100 bedrijven in de gehele toeristische keten. Het plan behelst ook de organisatie van een tweejaarlijks innovatiecongres en de uitreiking van de Friese toeristische Innovatie Award. Met deze aanpak willen de brancheorganisaties een inhaalslag realiseren. In de sector heerst de tendens dat een groot deel van de recreatief-toeristische ondernemers elkaar vooral zien als concurrent, en in veel mindere mate als concullega. Met deze persoonlijke en laagdrempelige aanpak is de strategie om op individueel niveau de ‘innovators’ en de ‘early majority’ over de drempel te helpen en te inspireren innovatief ondernemerschap een impuls te geven. Maatschappelijke verbindingen Wij willen de sector helpen slimme verbindingen, nieuwe allianties, te leggen met andere sectoren (crossovers). Vanaf 1 januari zal naar verwachting het innovatieprogramma Fryslân Fernijt IV worden geopend, waarbij de inzet is om de sectoren te verleiden om samen te werken aan oplossingen voor de maatschappelijke thema’s in de RIS. Hierbij willen wij specifiek aandacht schenken aan kansen die Toerisme met zorg biedt in relatie tot de beleidsprioriteiten healthy ageing (gezond ouder worden), toerisme en gezondheid. Gebiedsinnovatie De huidige tendens van enerzijds decentralisatie van natuur- en landschapsbeleid en anderzijds afname van beschikbare financiële middelen vraagt om nieuwe beheerconcepten voor onze parels. Wij willen ruimte bieden om te experimenteren met inschakeling van recreatieondernemers, bewoners en natuur- en landschap organisaties bij de ontwikkeling, beheer en onderhoud van onze mooie natuur en landschap. Kortom, we willen ruimte creëren voor gebiedsinnovatie. Een rijke natuur en maatschappelijke omgeving zorgt voor een betere marktpositie van het recreatief-toeristisch bedrijfsleven.

In 2009 trad het Waddengebied in dezelfde voetsporen als het Great Barrier Reef Marine Park in Australië dat al meer dan 20 jaar Unesco werelderfgoed is. Sindsdien is het toerisme sterk toegenomen. Sinds de oprichting van het park in 1975 wordt de natuur beschermd via een gecombineerd systeem van monitoringprogramma’s, bestemmingsplannen, beheerplannen en vergunning door twee organisaties, wat geresulteerd heeft in een duurzame toeristische ontwikkeling. Het resultaat is dat 99,8% van het park openstaat voor toeristisch gebruik, alhoewel het toerisme sterk geografisch geconcentreerd is. Er zijn ook gebieden voor wetenschappelijk onderzoek en conservering. Sinds 1993 betalen de bezoekers een financiële bijdrage, waarmee onderwijs, onderzoek en beheer van het park wordt gefinancierd. De touroperators en toeristen worden actief betrokken bij de bescherming van het gebied via partnerschappen. Toeristisch personeel wordt opgeleid om deel te nemen in een gebiedsmonitoringprogramma waarmee ze veranderingen op schade aan de riffen kunnen melden. Het park is een succesvol voorbeeld, van hoe de toerismestroom is toegenomen en tegelijkertijd het rijke flora- en faunagebied wordt beschermd en verduurzaamd.

Bedrijven die zich meer verbonden voelen met de omgeving of van oudsher in Fryslân zijn gevestigd, zijn naar verwachting ook meer betrokken en bereid bij te dragen aan nieuwe natuur in de eigen omgeving. In de praktijk ontstaat vaak een beeld dat ondernemers en natuurorganisaties op gespannen voet tegenover elkaar staan, terwijl zij allen gebaat zijn bij een mooie en rijke natuur en landschap. Er liggen kansen voor integrale ontwikkelpannen op basis van economische, landschappelijke en culturele dragers, waarin ontwikkelruimte voor bedrijven en investeringen in de natuur en omgevingskwaliteit in samenhang worden uitgewerkt. Wij zien mogelijkheden om met doelgroepen (o.a. jongeren, de toerist van de toekomst) gebieden in te richten waarbij zoveel mogelijk wordt aangesloten op hun wensen en behoeften. In Beetsterzwaag is inmiddels een gebiedsontwikkeling op gang. Daar gaan partijen een experiment aan om natuur en economische exploitatie van culturele erfgoedcomplexen te verbinden. Het voorbeeld van Great Barrier Reef Marine Park bewijst dat economie en natuur goed kunnen samengaan. Er ligt potentie, maar het stelt wel eisen aan de verschillende stakeholders om dit tot een succes te laten maken voor zowel de ondernemer, de natuur als de provincie. 35

Wij willen de helpende hand bieden om nieuwe en slimme verdienmodellen voor natuur en landschap te ontwikkelen, waaraan de gebruikers actief bijdragen. Onze rol is de aansturing op economische, ecologische en maatschappelijke meerwaarde. Het stellen van goede voorwaarden vooraf is een belangrijke vereiste om tot gezamenlijke inzet van de deelnemende partijen te komen. De uitdaging is om de geldende regelgeving niet te zien als een beperking, maar als een gegeven om creatief te ondernemen. De nadruk is gericht op ontwikkeling van nieuwe verdienmodellen, waarbij de beheertaken in het landelijk gebied en natuur gekoppeld worden aan economische activiteiten. Voor de vier Nationale Parken en twee Nationale Landschappen willen wij ondersteuning verlenen om de beheertaken economisch rendabel te maken. De financiële middelen moeten niet worden gestoken in procedurele zaken, maar in de kwaliteit van de omgeving. Een goede onafhankelijke procesbegeleiding is essentieel om de belangen van verschillende partijen te overbruggen. Op deze wijze ontstaat ook meer het besef dat recreatieve ondernemers verantwoordelijk worden gehouden voor de kwaliteit van de omgeving waaraan hij economisch betekenis aan ontleent. En een goed functionerend toeristisch bedrijf heeft grote invloed op de leefbaarheid in de omgeving. De leefstijlsegmentatie biedt voor gebiedsinnovatie goede bouwstenen. Een betere match tussen de leefstijlen van de vakantiegangers en de verblijfsaccommodaties verbetert de gasttevredenheid. Hierdoor zal de vakantieganger het vakantiegebied positiever waarderen met grote kans op herhalingsbezoeken en positieve uitingen in social media. Als een ondernemer zich vooral wil richten op de leefstijl avontuurlijk paars, dan weet hij dat hij zijn aanbod voortdurend moet vernieuwen. Maar hij kan er ook voor kiezen om zijn aanbod op de lagere termijn te laten meeglijden door de product life cycle, met dien verstande dat hij andere leefstijlen zal bereiken. Daarnaast hebben wij ook inzicht in het recreatief gedrag van de inwoners van Fryslân. Op deze manier bieden wij veel informatie voor het verbeteren van een economisch renderend en landschappelijk goed gepast aanbod van verblijfsrecreatie en toeristischrecreatieve voorzieningen. In bijlage twee is uitgebreid tekst en uitleg gegeven over de verschillende leefstijlen. Aanpak: Wij willen de mogelijkheden verkennen of er in Fryslân een of meerdere regelluwe zones kunnen worden ingesteld; deze ruimte biedt het Rijk. Dit vereist ook een andere rol: van toetsend naar uitnodigend beleid. Onze taak is om wenkende randvoorwaardelijke perspectieven en flexibele beleidstoepassingen te bieden. Ook willen wij bewoners, de recreatiesector, natuur- en milieuorganisaties verleiden gezamenlijke afspraken te maken om minder regels te stellen in kansrijke toeristische gebieden en meer gezamenlijk aan de gang te gaan met het investeren in kwaliteit. Uitkomst zou kunnen zijn een shared green space.

36

De toeristische sector is medeproducent van de ruimtelijke kwaliteit en is hiervoor ook medeverantwoordelijk. De sector gebruikt de natuur als decor en maakt gebruik van de kwaliteit van de natuurlijke omgeving. Met dit uitgangspunt willen wij stakeholders verleiden om met plannen te komen voor recreatieve labs voor sensing stories. Op deze wijze willen wij een of meerdere investeringsomgevingen creëren die passen bij de aard en schaal van het toeristisch bedrijfsleven. In deze trajecten worden concepten ontwikkeld tot bijzondere proposities, waar kennis, bedrijvigheid en kapitaal bijeen wordt gebracht om innovatieve toepassingen en producten te ontwikkelen. Daarnaast willen wij de ontwikkeling van economische verdienmodellen voor de Friese nationale parken en nationale parken stimuleren. Wij zijn bereid te participeren in de innovatieaanpak van de drie brancheorganisaties om het innovatiepotentieel onder 100 bedrijven in Fryslân een impuls te geven. Wij zijn van mening dat een persoonlijke begeleiding een goede strategie kan zijn om het innovatiepotentieel in deze sector op een vergelijkbaar niveau te brengen met de andere Friese economische beleidsprioriteiten. Resultaten:  De provincie Fryslân kan zich in 2018 presenteren als een van de meest innovatieve toeristische bestemmingen van Nederland met opgestarte innovaties binnen toeristische bedrijven in de omgeving. Fryslân is een blauwdruk voor de rest van Nederland.  Eind 2017 hebben 100 recreatief-toeristische ondernemers een persoonlijke traject ondergaan via de Innovatieagenda Toeristisch Fryslân 2013-2017  In 2018 zijn vier toeristische gebiedsinnovaties uitgewerkt.  In 2014 geven wij een brochure uit om de recreatief-toeristische ondernemers goed te informeren over de nieuwe spelregels voor uitbreiding van accommodaties en toeristische voorzieningen en financieringsmogelijkheden voor de recreatief-toeristische sector. 6.4. Goede monitoring Er is een ruim en divers palet aan onderzoeken in Nederland, zoals het Continu vakantieonderzoek (Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen), Continu vrijetijdsonderzoek (NBTCNIPO), Statistiek logiesaccommodaties (Centraal Bureau voor de Statistiek), Continu zakenreisonderzoek (NBTC), Landelijke standaard (IPO), onderzoek Inkomend Toerisme (NBTC) en Bootvakanties van Nederlander (NBTC). Echter, geen enkel onderzoek is perfect. Het is daarom niet eenvoudig om de effecten van de sector Recreatie en toerisme goed en eenduidig te monitoren. De CBS-cijfers zijn zinvol om op provinciaal niveau de ontwikkelingen te vergelijken, met dien verstande dat de watersportsector, tweede woningen, logies & ontbijt en vaste standplaatsen niet zijn meegenomen en hogere ondergrenzen voor de verblijfsaccommodaties zijn gehanteerd. Dit is ook de reden waarom wij de opdracht hebben verstrekt om de toeristische ontwikkelingen specifiek voor onze provincie in de periode 1996-2012 te monitoren. Deze uitkomsten verschijnen jaarlijks in de rapportages van Toerdata (sinds 2011: de Toerisme Monitor). Het voordeel van de Toerisme Monitor ten opzichte van overige onderzoeken is dat overnachtingen betrekking hebben op alle verblijfscategorieën, watersport (bootverhuur en jachthavens) wordt meegenomen en uitkomsten ook op regionaal niveau worden weergegeven. Ook kleinere bedrijven zijn in de database opgenomen. Maar de uitkomsten zijn lastig vergelijkbaar met andere regio’s en de onderzoeksystematiek verschilt erg van de nationale onderzoeken. Een veelgehoord geluid in het veld is dat de informatievoorziening over beleidsmatige recreatieftoeristische statistieken versnipperd en niet volledig is. Daarin herkennen wij ons ook in. Begin 2014 zullen wij daarom een toerisme- en recreatieatlas uitbrengen, waarin de uitkomsten van alle relevante toeristische onderzoeken die betrekking hebben op Fryslân zullen worden gebundeld. Deze atlas biedt de basis voor de ontwikkeling van een slim toeristisch managementinformatiesysteem. Dit rapport willen wij als leidraad gebruiken voor een samenhangend en een zo volledig mogelijke monitoringsysteem voor effectmeting van de recreatief-toeristische ontwikkelingen.

37

Wij hebben voor ogen om periodiek metingen te verrichten specifiek voor de vier kernthema’s. Echter, wij zijn ons wel bewust van het feit dat veel niet-beïnvloedbare factoren een essentiële rol spelen, zoals de gesteldheid van het weer, de economische ontwikkelingen en de concurrentiepositie van Fryslân ten opzichte van andere landen en gebieden. De monitoring willen wij op twee manieren organiseren, namelijk het verrichten van een voortgangsmeting en een effectmeting. In de eerste meting staat de voortgang van de uitvoering van de programma’s centraal. In de effectmeting worden de effecten gemonitord van de uitvoering van de programma’s. Op de voortgangsmeting kunnen wij direct afgerekend worden. De effectmeting geeft aan in hoeverre wij met de afgesproken acties de doelen hebben bereikt. De volgende indicatoren hebben wij voor ogen op basis van de vier kernthema’s. Internationalisering:  Marktaandeel Fryslân qua binnenlandse bestemming  Marktaandeel Fryslân qua buitenlandse bestemming  Herkomst Nederlandse toerist  Herkomst buitenlandse toerist  Bezoekersaantallen van (jaarlijkse) evenementen  Zichtbaarheid meertalige en Friestalige informatie in recreatief-toeristische sector Recreatieve basisinfrastructuur:  Afname witte plekken routestructuren  Waardering recreant en toerist voor routestructuren, nationale parken en nationale landschappen  Multipliereffecten inspanningen Beleef Friesland (vanaf 2014: nieuwe regiomarketingorganisatie)  Specifieke data conform de vier programma’s Elf Steden, Wadden, Grenzeloos Varen en Friese Wouden Duurzaamheid en kwaliteitsverbetering:  Aantal kwaliteitsverbeteringstrajecten van recreatieve ondernemers  Ecologische voetafdruk van de sector recreatie en toerisme Innovatie  Aantal succesvolle gebiedsinnovaties  Aantal innovatieve projecten  Totaal R&D-investeringen  Aantal vernieuwende business modellen waarmee zichtbaar wordt dat recreatie en toerisme bijdraagt aan de natuurwaarde Met het oog op de verblijfsparadox willen wij het verloop van de bezettingsgraad onder verschillende accommodatievormen gedurende het voor-, hoofd- en naseizoen en het verloop van aantallen verblijfsaccommodaties en dagrecreatievoorzieningen permanent monitoren. Aangezien het Friese Meren Project in 2015 afloopt en de hoofddoelstellingen van het huidige toeristisch beleid voor de periode tot en met 2015 zijn geformuleerd stellen wij voor om eind 2015 een endtermreview aan Provinciale Staten aan te bieden. Op deze wijze sluiten wij de beleidsperiode tot en met 2015 af voor wat betreft programma Topattractie en het Friese Meren Project.

38

7. Financiële inzet provincie Fryslân Wij streven een goede inzet na van beleidsinstrumenten die passen bij de aard en schaal van Fryslân. Ons financieringsplan biedt volgens ons een goede mix van economische dynamiek (prosperity), maatschappelijke dynamiek (people) en dynamiek voor natuur en milieu (planet). In dit hoofdstuk wordt in een oogopslag een overzicht weergegeven van de benodigde financiële middelen om de voorgestelde ambities over de periode 2014-2017 te kunnen realiseren. In deze financiële paragraaf zijn drie verschillende overzichten van financieringsmiddelen weergegeven, te weten:  (reguliere) middelen specifiek gericht op beleidsprioriteit recreatie en toerisme; deze middelen zijn of structureel of tijdelijk van aard;  additionele middelen voor beleidsprioriteit recreatie en toerisme in het kader van het programma Wurkje foar Fryslân; deze middelen zijn bedoeld voor een versnelling van structurele versterking en innovatiepotentieel;  algemene economische middelen (o.a. voor bedrijfsfinanciering), die beschikbaar worden gesteld in het kader van Wurkje foar Fryslân en overige generieke economische programma's, waarbij wij de sector recreatie en toerisme willen verleiden hiervan te profiteren. 7.1. Inzet reguliere middelen voor recreatie en toerisme: Hieronder gaat het om een budget aan financiële middelen die bedoeld zijn voor de uitvoering van de doelstellingen van het reguliere recreatief-toeristisch beleid. Bijdrage knelpunten Bijdrage Marrekrite Programmatische aanpak landrecreatie Regiomarketing¹ Topattractie Toeristisch Programma Friese Wadden¹ Friese Meren Project Totaal (in €)

2014 100.000 530.000 1.200.000

2015 100.000 530.250 1.200.000

2016 100.000 556.831 1.200.000

2017 100.000 570.752 1.200.000

Totaal (in €) 400.000 2.200.833 4.800.000

1.160.000 1.040.000 250.000

1.160.000 1.050.000 250.000

1.160.000 -

1.160.000 -

4.460.000 2.090.000 500.000

39.329.508

18.975.551

1.554.072

-

59.859.131

43.494.608

23.263.801

4.555.903

3.015.752

74.489.964

¹ waarin opgenomen budgetten die zijn aangevraagd via de Kadernota 2014 (in totaal 2.120.000 euro extra voor regiomarketing en 500.000 euro voor Wadden)

39

Korte beschrijving van de inzet van de (huidige) budgetten: 

Bijdrage knelpunten: dit structureel budget is bedoeld voor financiering van projectontwikkeling en (onvoorziene) knelpunten op het terrein van recreatie en toerisme.



Bijdrage Marrekrite: de provinciale deelnemersbijdrage is gesteld op ca. 42% van de totale bijdrage. De overige bijdragen zijn afkomstig van de 22 gemeenten aan het vasteland. Vanaf 2015 volgt een indexering van 2,5%. Dit vinden wij redelijk, aangezien het takenpakket van De Marrekrite is uitgebreid met beheer- en onderhoudswerkzaamheden voor landrecreatie.



Programmatische aanpak landrecreatie: in de periode 2007-2013 werd jaarlijks 1,2 miljoen euro gestort in het budget pMJP Landelijke Gebied. In dit programma is hiermee uitvoering gegeven aan financiering van projecten binnen de thema’s (1) recreatief groen en (2) ontwikkeling en versterking van toegankelijkheid en voorzieningenniveau. Deze regeling is qua effectmeting geëvalueerd in opdracht van de provincie Fryslân. In bijlage twee is hierover nadere informatie te vinden. Voor de periode 2014-2017 wordt voorgesteld om met deze middelen de jaarlijkse bijdrage te bekostigen aan Wandelnet, Fietsplatform en Stichting Recreatievaart Nederland (SRN) voor de instandhouding van de nationale netwerken voor wandelen, fietsen en varen. De provinciale bijdrage voor Wandelnet en Fietsplatform bedraagt jaarlijks elk 27.500 euro voor de komende vier jaar. Het voorstel voor de inzet van de overige structurele middelen is bedoeld voor ontwikkeling en medefinanciering van plannen routestructuren en toeristische overstappunten (de zgn. TOP’s), de toeristische hardware zaken, per Streekagenda.



Regiomarketing: in de Kadernota 2014 is dit budget aangevraagd voor een forse impuls van de brede regiomarketing voor de doelgroepen bezoekers, bedrijven, bewoners en bollebozen. Dit komt in de plaats voor de structurele subsidie aan Fryslân Marketing (vanaf 2013: Stichting Beleef Friesland) en de projectsubsidie Fan Fryslân. De inzet is om dit budget te verdubbelen met bijdragen van derden (o.a. gemeenten, bedrijven).



Topattractie: dit budget is ingesteld bij de vaststelling van het programma Topattraksjes 2011-2013, en is met name bedoeld voor (1) versterking van de programmatische aanpak Elfsteden, Friese Wouden, Grenzeloos Varen en Wadden, (2) reguliere structuurversterking en (3) verbinding met crossovers.



Toeristisch Programma Friese Wadden: in de Kadernota 2014 is dit budget aangevraagd voor het opstarten van het overkoepelende programma Friese Wadden voor aanjaagkosten, monitoring, verwerving van Waddenfondsprojecten en cofinanciering van projecten die elders niet kunnen worden gefinancierd.



Friese Meren Project: voor de periode 2014-2016 staan voor ca. 60 miljoen euro aan middelen in de begroting opgenomen voor projecten in het kader van het Friese Meren Project. Het gaat o.a. om de projecten Sluis Stavoren, Polderhoofdkanaal, baggerprojecten, regeling elektrisch varen.

40

7.2. Inzet additionele middelen voor recreatie en toerisme in Wurkje foar Fryslân In het kader van Wurkje foar Fryslân is voorgesteld om ca. 11,5 miljoen euro aan additionele middelen beschikbaar te stellen voor het geven van een impuls en het versnellen van de toeristische ambities op:  het realiseren van kwaliteitsverbetering en verduurzaming van toeristische verblijfsaccommodaties;  het versterken van de samenwerking binnen de toeristische sector, gericht op kwaliteitsverbetering, een meer samenhangend aanbod, uitbouw van kennis en innovatie, en gerichte marketing richting specifieke doelgroepen.  het behalen van maximale economische spin-off uit Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018.  het versterken van Harlingen als bestemming voor cruisetoerisme. De hieronder genoemde middelen vormen een plus op het reguliere beleid op het terrein van recreatie en toerisme. Wij willen met het programma Wurkje foar Fryslân een versnelling aanbrengen in (1) de kwaliteitsverbetering en innovatie in de sector recreatie en toerisme en in (2) de structuurversterking over de brede linie van de sector. Het einddoel is de totstandkoming van een noordelijk cluster recreatie en toerisme Internationalisering en internationale marketing mede gerelateerd aan doelstellingen KH18 Ondersteunen van samenwerkingsinitiatieven tussen ondernemers, onderzoek en onderwijs (Innovatieagenda Toeristisch Fryslân) Stagnerende obstakelvrije projecten voor financiering werkgelegenheidsimpuls Stinaf II Totaal (in €)

2013 -

2014 1.000.000

2015 1.000.000

2016 1.000.000

2017 1.000.000

Totaal (in €) 4.000.000

250.000

250.000

250.000

250.000

-

1.000.000

-

1.660.000

-

-

-

1.660.000

1.000.000 1.250.000

3.000.000 5.910.000

1.000.000 2.250.000

1.250.000

1.000.000

5.000.000 11.660.000

Korte beschrijving van de inzet van de additionele budgetten:  Internationalisering en internationale marketing mede gerelateerd aan doelstellingen Culturele Hoofdstad 2018: met inzet van dit budget willen wij een impuls geven aan de internationalisering van het Fries toeristisch product aan de hand van financiering in een Fries evenementenfonds. Met dit fonds willen wij komen tot een festivalkalender met (inter)nationale topevenementen die brede doelgroepen aanspreekt voor de periode 2014-2017. 

Stagnerende obstakelvrije projecten voor financiering werkgelegenheidsimpuls: in het kader van het Friese Meren Project is extra financiering (quick win) beschikbaar gesteld voor waterinfrastructurele projecten. 41



Stinaf II: met dit instrument willen wij een forse kwaliteits- en duurzaamheidsimpuls bewerkstelligen van minstens 50 toeristische bedrijven.



Ondersteunen van samenwerkingsinitiatieven tussen ondernemers, onderzoek en onderwijs: Deze middelen zijn bedoeld voor de totstandkoming van een cluster recreatie en toerisme en het samenstellen van een gezamenlijk onderzoeksagenda. Daarnaast willen wij met deze middelen 100 recreatief-toeristische de kans bieden te participeren in de Innovatieagenda Toeristisch Fryslân 2013-2017, opgesteld door Hiswa, KHN en Recron.

De financiering voor de cruisehaven Harlingen wordt nog nader bepaald. Het is eerst noodzakelijk dat een rendabele business case wordt opgesteld. 7.3. Inzet algemene economische middelen Wij zien voor onszelf een rol weggelegd om de sector zoveel mogelijk te verleiden gebruik te maken van het brede palet aan specifieke subsidie- en financieringsinstrumenten voor het MKB. De provincie heeft ook enkele specifieke subsidie- en financieringsregelingen voor het MKB ingesteld.  Doefonds i.o.: financiering van innovatie (aanjaag- en schaalsprongfonds);  Fryske Skjinne Enerzjy Fûns i.o.: revolverend fonds voor energieprojecten;  Fryslân Fernijt IV i.o.: subsidie bedoeld voor innovatieprojecten bedrijven/kennis voor de 4 maatschappelijke thema’s duurzame energie, schoon water, gezond voedsel en demografische ontwikkelingen;  NIOF (via SNN): advieskosten voor innovatie/vermarkting en human resource management; In het kader van Wurkje foar Fryslân worden additionele middelen beschikbaar gesteld voor generiek werkkapitaal en innovatie. Het gaat hierbij om de volgende instrumenten:  

Nederlandse Kredietbank met een eerste tranche van 5 miljoen euro dat bij succes kan oplopen tot 20 miljoen euro. Strategisch innovatiefonds voor speerpuntsectoren en crossovers met een financiële omvang van 10 miljoen euro.

Verder biedt het Waddenfonds - een gemeenschappelijke regeling tussen de provincies Fryslân, Groningen en Noord-Holland - financieringsmogelijkheden voor projecten binnen het thema ‘werelderfgoed, toerisme en recreatie, landschap en cultuurhistorie’. Voor 2013 bedroeg het subsidieplafond voor dit thema: 14.893.000 euro. Tot slot is er een agenda Economie waarbij jaarlijks een structureel budget beschikbaar is van 800.000 euro voor economische projecten bedoeld voor de vijf beleidsprioriteiten en de algemene economische structuurversterking in Fryslân.

42

BIJLAGEN A. Evaluatie provinciaal toeristisch beleid B. Leefstijlsegmentatie: nader uitleg C. Samenvatting van zes onderzoeken 1. Economische impact verblijfsrecreatie en toeristisch-recreatieve voorzieningen, 8 juli 2013, Decisio 2. Evaluatieonderzoek subsidieregelingen recreatie en toerisme Fryslân, 23 september 2013, Grontmij 3. Friese gemeenten in beeld, benchmark recreatie en toerisme 2012, mei 2013, provincie Fryslân 4. Leefstijlatlas dagrecreatie provincie Fryslân, Smart Agent 5. a. Conclusies Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid, april 2013, Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd b. De ontwikkeling van verblijfsrecreatie in Fryslân, juli 2013, European Tourism Futures Institute 6. Watersport en jeugd, scenarioplanningsonderzoek, oktober 2012, European Tourism Futures Institute D. Bronvermelding

43

A. Evaluatie provinciaal toeristisch beleid In 2011 is er onderzoek gedaan naar het beleid Recreatie & Toerisme van de provincie Fryslân over de periode 2002-2010. Op basis van de uitkomsten is de ‘Uitvoeringsagenda 2011-2013 Fryslân Toeristische Topattractie’ opgesteld. Ten behoeve van de nieuwe beleidsnota voor de periode 2014-2017 is inzicht nodig in de ontwikkelingen die hebben plaatsgevonden. Hiervoor vond een aanvullende evaluatie plaats van de meetbare doelstellingen en de beleidsmatige uitgangspunten, gebaseerd op gegevens van de afgelopen tien tot twaalf jaar. Daarnaast is er een kwalitatieve evaluatie uitgevoerd.

1. Resultaten meetbare hoofddoelstellingen Voor het uitvoeringsprogramma van Fryslân Toeristische Topattractie zijn vier meetbare hoofddoelstellingen geformuleerd:  Toename van de bezoekersstroom met 15%  Handhaving van het bestedingsniveau boven het nationaal gemiddelde  Minimale handhaving van de werkgelegenheid in de Friese toeristische sector  Kwaliteitsverbetering van de recreatieve voorzieningen 1.1 Toename van de bezoekersstroom met 15% Het aantal overnachtingen in Fryslân is in de afgelopen twaalf jaar met 4,4% toegenomen. De doelstelling van een toename van 15% is daarmee niet gehaald. Na het topjaar 2009 heeft de oorspronkelijke groei zich niet doorgezet. Met name op de Waddeneilanden liep het aantal bezoekers terug. Hetzelfde gold in mindere mate voor de gemeente Boarnsterhim, de voormalige gemeente Gaasterlân-Sleat en vier gemeenten in Zuid-Oost Fryslân. Opvallend is dat er in gemeente Súdwest-Fryslan in 2012 juist een kleine toename van het aantal overnachtingen te zien was. Grafiek 1 (zie volgende bladzijde) toont de ontwikkeling van het aantal overnachtingen in Fryslân over de periode 2000-2012, gemeten door het CBS en door Toerisme Monitor/Toerdata. De cijfers verschillen, omdat het CBS een groot deel van het economisch toeristisch potentieel buiten beschouwing laat. Het totaal aantal overnachtingen komt uit op ruim 9,5 miljoen. Wanneer de vaste accommodaties buiten beschouwing worden gelaten, komt de bezoekersstroom uit op 8%. De cijfers van Toerisme Monitor/Toerdata geven ook inzicht in de ontwikkelingen op regionale schaal binnen Fryslân. Daarbij valt op dat Ameland en Terschelling er met kop en schouders bovenuit steken. Maar liefst 35% van alle toeristen overnacht op deze twee eilanden. Op het vasteland is het gemeente Súdwest-Fryslân die de kroon spant.

44

Grafiek 1: Aantal overnachtingen in Fryslân (relatief t.o.v. 2000)

Aantal overnachtingen Toerdata/Toerisme Monitor versus CBS 115 110 105 100 95 90 85 80 2000

2001

CBS

2002

2003

2004

2005

2006

Toerdata excl. vaste accommodaties

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Toerdata incl. vaste accommodaties

Bronnen: Toerisme Monitor 2012, ETFI Toerdata Noord (2002-2012); CBS, Toerisme in Nederland, het gebruik van logiesaccommodaties.

1.2 Handhaving van het bestedingsniveau boven het nationaal gemiddelde De doelstelling om het bestedingsniveau van toeristen en recreanten in Fryslân boven het nationaal gemiddelde te handhaven is bereikt. Wel is duidelijk dat de verschillen kleiner worden. Het bestedingsniveau bij korte vakanties neemt de laatste jaren landelijk toe. Bij de lange vakanties blijft het bestedingsniveau landelijk gelijk terwijl het in Fryslân terugloopt. De gemiddelde bestedingen per persoon per dag in Fryslân bij lange vakanties zijn op dit moment 18 % hoger dan het landelijke gemiddelde. Bij lange vakanties wordt per persoon per dag 26 euro uitgegeven tegenover een gemiddelde van 22 euro in heel Nederland. De gemiddelde bestedingen per persoon per dag in Fryslân bij korte vakanties zijn nu 17 % hoger dan het nationale gemiddelde. Een verblijfstoerist die in Fryslân voor korte tijd op vakantie is geeft per dag gemiddeld 41 euro uit; in Nederland wordt gemiddeld 35 euro per dag uitgegeven. Bovenstaande cijfers zijn gebaseerd op onderzoek van het Continu vakantieonderzoek. De cijfers zijn uitsluitend van toepassing op uitgaven van Nederlanders. Ze zijn daarom zeer geschikt voor de vergelijking tussen Fryslân en Nederland, maar minder geschikt voor de berekening van de totale bestedingen, omdat de uitgaven van buitenlanders er niet in zijn betrokken. In grafiek 2 (zie volgende bladzijde) is het verloop van de totale bestedingen in Fryslân weergegeven, inclusief de bestedingen van buitenlandse toeristen. Tot 2012 is er in de totale bestedingen een toename te zien tot circa 1,029 miljard met een piek in 2011. Sinds 2002 zijn de bestedingen toegenomen met 38,5%. Werd er tot en met 2008 bijna evenveel besteed in het dagtoerisme als in de verblijfsrecreatie, vanaf 2009 werd het verschil groter. Dat verschil handhaaft zich tot nu toe. De toename over de hele periode was het grootst in de verblijfsrecreatie, namelijk 56% tussen 2002 en 2012. In het dagtoerisme was de groei 22%.

45

Grafiek 2: Bestedingen recreatie en toerisme

Bestedingen recreatie en toerisme 1200

miljoen euro

1000 800 600 400 200 0 2002

2003

2004

2005

2006

Verblijfsrecreatie

2007

2008

Dagrecreatie

2009

2010

2011

2012

Totaal

Bron: Toerisme Monitor 2012 ETFI, Toerdata Noord (2002-2012)

1.3 Minimale handhaving van de werkgelegenheid in de Friese toeristische sector De derde doelstelling van het huidige beleid is gericht op het minimaal handhaven van het werkgelegenheidsaandeel van de Friese toeristische sector op 6,5%. Deze sector levert op dit moment ongeveer 19.000 banen, goed voor een aandeel van 6,6% van de werkgelegenheid in Fryslân. In vergelijking met 2002 (6,7%) is dat aandeel ongeveer gelijk gebleven. Indirect gaat het om een aandeel van 8,8%, iets minder dan 25.000 banen. Op nationaal niveau is het aandeel banen in de recreatief-toeristische sector gestegen van 5,8% naar 6,2%. Het Friese aandeel blijft groter dan het landelijke aandeel, maar het verschil loopt terug. Het totaal aantal banen in de Friese toeristische sector is in de afgelopen tien jaar toegenomen met 3,8%. Werkgelegenheid naar regio Grafiek 3 (volgende bladzijde) laat een regiospecifieke indeling van de werkgelegenheid in de recreatief-toeristische sector zien. De meeste banen (5582 in 2012) op het gebied van Recreatie &Toerisme zijn te vinden in de regio Zuidwest Fryslân met een piek in 2008. De regio’s Noordwest en Zuidoost zijn goede volgers met respectievelijk 4861 en 4374 banen. De regio Noordoost heeft het kleinste aantal banen in deze sector, 2020 banen in 2012. De grootste groei sinds 2000 heeft plaats gevonden in Zuidoost en Noordoost Fryslân. Het aantal banen is daar gestegen met respectievelijk 923 (27%) en 331 (20%).

46

Grafiek 3: Werkgelegenheid naar regio

Bron: Toerisme Monitor 2012 ETFI, Toerdata Noord (2002-2012)

Werkgelegenheid naar sectoren In verhouding tot de andere sectoren doet Recreatie & Toerisme het nog steeds goed wat betreft werkgelegenheid. Samen met Zorg en Commerciële dienstverlening zijn deze sectoren van groot belang om het verdergaande verlies aan arbeidsplaatsen in Landbouw en Industrie te compenseren. Wel moet worden opgemerkt dat de teruggang die in 2009 in Recreatie & Toerisme is begonnen nog steeds doorzet, terwijl dat niet geldt voor de sectoren Zorg en Commerciële dienstverlening. 1.4 Kwaliteitsverbetering van de recreatieve voorzieningen De beleidsnotitie ‘Fryslân, toeristische topattractie in Nederland’ formuleert drie criteria voor het verbeteren van de kwaliteit van recreatieve voorzieningen: diversiteit in het aanbod, hogere bezettingsgraden en een goede waardering van de klant (minimaal een 8). Diversiteit in het aanbod Het aanbod aan verblijfsrecreatie is meer divers geworden. Daarbij is het aanbod op het gebied van bungalows veel meer toegenomen dan alle andere verblijfsaccommodaties. Vooral in 2007 was daar een sterke stijging te zien. Deze groei zette door tot 2010 en stabiliseerde zich daarna. Ook het aanbod aan bedden in hotels en pensions is gestegen, evenals het aantal ligplaatsen in jachthavens. Dit laatste aantal liep vanaf 2007 echter weer wat terug. Het aanbod aan huurboten is in de periode 2000-2007 behoorlijk teruggelopen. De daling zette door tot 2010, waarna er sprake was van herstel. Het aantal standplaatsen op campings is tot 2010 behoorlijk teruggelopen. Daarna is het weer licht gestegen. Het aanbod aan groepsaccommodaties loopt langzaam maar zeker terug. Wat betreft het totaal aan recreatief-toeristische voorzieningen, heeft Fryslân vergeleken met andere provincies veel te bieden. Maar een groot deel van dit aanbod is in omvang kleiner.

47

Hogere bezettingsgraden Evenals het aanbod is ook de bezettingsgraad van recreatiewoningen tot 2007 toegenomen, hoewel de bezetting aanzienlijk minder steeg dan het aantal accommodaties. Tot 2010 liep de bezetting van de voorzieningen weer terug terwijl het aantal verder toenam. Dit extra gecreëerde aanbod werd daardoor dus niet door de consument gebruikt. Na 2010 bleven beide stabiel. De bezettingsgraad bedroeg in 2012 zo’n 34%. Over de hele periode 2000-2012 is de bezetting in hotels en pensions ongeveer gelijk gebleven, bij een stijgend aanbod. De bezettingsgraad van vaste kampeerterreinen en jachthavens is toegenomen, terwijl op dit gebied het aantal voorzieningen afnam. De bezetting van toeristische kampeerterreinen en groepsaccommodaties is gedaald, tegelijk met het aanbod. Waardering van de klant (minimaal een 8) Aan het eind van 2013 zullen hierover nieuwe cijfers verschijnen (Consumentenonderzoek). Bij de laatste meting waardeerde de gemiddelde toerist de provincie Fryslân met een 7,8. Hiermee is deze waardering ten opzichte van eerdere metingen ongeveer gelijk gebleven.

2. Resultaten beleidsmatige uitgangspunten Belangrijke beleidsmatige uitgangspunten van de notitie ‘Fryslân, toeristische topattractie in Nederland’ zijn toename van seizoensverbreding, toename van het internationaal toerisme en kwaliteitsverbetering op alle fronten. 2.1 Seizoensverbreding Tussen 2000 en 2009 is er verbreding van het seizoen opgetreden en is de toeristenstroom zich gelijkmatiger over het jaar gaan verdelen. Het aandeel overnachtingen nam in het voorseizoen en laagseizoen toe en nam af in het hoofdseizoen. Ook in de laatste jaren zette de seizoensverbreding door. Daarbij lijkt er een verschuiving plaats te vinden naar het laagseizoen, november tot april. 2.2 Internationaal toerisme Voor het bevorderen van het internationaal toerisme werden er promotieactiviteiten gericht op Duitsland, België en in mindere mate Frankrijk, Groot-Brittannië en de Scandinavische landen. De Duitsers zijn veruit de belangrijkste doelgroep. Tussen 2000 en 2010 groeide het aantal bezoekers uit dit land sterk. In de afgelopen drie jaar nam dit aandeel echter af met 6%, terwijl het aantal toeristen uit België en Groot-Brittannië licht toenam. Grafiek 4 (volgende bladzijde) toont de verdeling in 2012.

48

Grafiek 4: Herkomst buitenlandse toeristen

Herkomst buitenlandse toeristen in Fryslân (2012) 1,4%

10,4%

2,4%

Duitsland

8,2% Belgie GrootBrittannie Frankrijk 77,5%

Overig

Bron: CBS, Toerisme in Nederland, het gebruik van logiesaccommodaties.

2.3 Kwaliteitsverbetering op alle fronten Er is een evaluatieonderzoek uitgevoerd door Grontmij naar de subsidieregelingen Fryslân Fernijt, Stinaf en pMJP. De resultaten zijn opgenomen in een rapport dat dit jaar verschenen is.

3. Kwalitatieve evaluatie In de Uitvoeringsagenda 2011-2013 staat dat de implementatie van het beleid van Fryslân Toeristische Topattractie wordt gedaan met behulp van programma’s die gekoppeld zijn aan de zogenoemde ‘Unique Selling Points’ uit het provinciaal beleid. Deze programma’s heten Friese Wadden, Grenzeloos Varen, Elfsteden en Friese Wouden. Om na te gaan in hoeverre deze aanpak contouren heeft gekregen, zijn gesprekken gevoerd met de betrokken beleidsmedewerkers van de provincie. Uit deze gesprekken is naar voren gekomen dat de uitvoering van het Topattractie beleid gericht is opgepakt. De beschikbare capaciteit bij het cluster Fryslân Topattractie was echter niet toereikend om alle geplande programma’s in een tijdig stadium aan te pakken en te voorzien van de noodzakelijke ondersteuning. Het programma Friese Wouden zit daardoor nog in de beginfase. Daar tegenover staat dat Grenzeloos Varen en Friese Wadden bijna zijn afgerond. De programma’s Elfsteden en Friese Wadden zijn opgenomen in het bidbook Culturele Hoofdstad 2018. De behoefte aan inpassing van activiteiten in een kadervormend programma is duidelijk aanwezig. De belanghebbende partijen worden gericht betrokken bij het proces. De provincie beheert het uitvoeringssecretariaat terwijl de betrokken gemeenten zelf de regie hebben over de uitvoering van de concrete activiteiten. Het is de rol van de provincie om de gezamenlijk gemaakte afspraken te bewaken en waar nodig de oorspronkelijke doelen in de gaten te houden. Bij het programma Grenzeloos Varen werd dit door de in het onderzoek betrokken beleidsmedewerkers gezien als een efficiënte benadering. Ook bij de programma’s Friese Wadden en Friese Wouden is op verzoek van de betrokken partijen gewerkt volgens deze methode.

49

B. Leefstijlsegmentatie De Recron heeft de opdracht aan SmartAgent verstrekt om de ‘Recreantenatlas’ te ontwikkelen. In deze atlas wordt inzicht gegeven in het gedrag en de beleving van recreanten op basis van psychologische en sociologische kenmerken. Zowel voor de verblijfsrecreatie als voor de dagrecreatie zijn belevingswerelden onderscheiden die zich tussen twee extremen bevinden:  inspanning versus ontspanning  activiteiten versus het gezelschap Met deze nieuwe manier van kijken naar doelgroepen, de zogenaamde leefstijlsegmentatie, is het mogelijk dat wensen en behoeften De Recreantenatlas onderscheidt voor dagrecreatie zeven belevingswerelden, of ook wel leefstijlen genoemd, met allemaal een eigen kleur. Lekker iets gaan doen, actief zijn, inspanning

Activiteiten centraal

Uitbundig Geel 18,2%

Gezellig Lime 24,2%

Ondernemend Paars 9,4% Stijlvol & Luxe Blauw 9,0%

Ingetogen Aqua 16,7%

Het gezelschap, de mensen centraal

Creatief & inspirerend Rood 6,1%

Rustig Groen 16,4%

Ontspannen en tot rust komen

Voor de kampeer- en bungalowsector zijn vijf leefstijlen gedefinieerd. Hierbij vallen de leefstijlen de leefstijlen blauw, rood en paars uit de dagrecreatie samen in één leefstijl: avontuurlijk paars.

50

Elke kleur staat voor een specifiek vrijetijdsprofiel. Uitbundig Geel

Gezellig Lime

Rustig Groen

Ingetogen Aqua

Avontuurlijk Paars (dagrecreatie: ondernemend paars)

Echte levensgenieters. Houden van samen met anderen actief en sportief recreëren. Vaak jonge gezinnen. Zoeken graag de gezellige drukte op, recreëren is lekker eten, genieten en leuke dingen doen. Beschikken over iets meer budget dan gemiddeld. Recreëren is lekker vrij zijn, rust en ontspanning. Zijn gericht op het eigen gezin, de directe leefomgeving. Het gemiddeld inkomen ligt wat lager, zijn prijsgevoelig. Een braderie of rommelmarkt is gezellig, je komt er altijd wel iemand tegen. Veel gezinnen met wat oudere kinderen en oudere tweepersoonshuishoudens. Rustige recreanten. Geen grote wensen, houden van privacy en rust. Vaak één en tweepersoonshuishoudens in de oudere leeftijdscategorie. Willen de drukte vermijden en gaan daarom dus niet graag naar evenementen en grote attracties. In de eigen omgeving is genoeg moois te zien en te ontdekken, je hoeft er niet ver voor te reizen. Doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg. Rustige, geïnteresseerde recreanten. Zoeken inspirerende activiteiten. Gaan vaak samen met hun partner op stap. Waarderen sportieve en culturele mogelijkheden. Willen meedoen met de maatschappij en alle veranderingen die zij daarin zien. Laten zich graag verrassen en inspireren, met name door cultuur. Nieuwe dingen zien, ontdekken en beleven. Het gewone is vaak niet goed genoeg, op zoek naar een bijzondere ervaring. Cultuur, activiteit en sportiviteit. Ontspannen door sauna of een wellness arrangement. Vaker mensen van middelbare leeftijd, 35-54 jaar. Mat name één en tweepersoonshuishoudens. Voorkeur voor individuele activiteiten.

51

De segmentatie van de dagrecreanten (naast andere vormen van verblijfsrecreatie) levert nog twee extra belevingswerelden op, namelijk: Stijlvol en Luxe Blauw

Creatief en Inspirerend Rood

Zelfverzekerd. Vinden dat ze in hun vrijetijd wel wat luxe en stijlvolle ontspanning verdienen. Zakelijk en intelligent. Houden van stijl en klasse, meer gericht op exclusievere vormen van recreatie. Recreëren is ontspanning en afstand nemen van de dynamiek van alledag. Actief sporten en aandacht besteden aan het sociale netwerk (ons soort mensen). Jonge één en tweepersoonshuishoudens en huishoudens met oudere kinderen. Creatief, op zoek naar uitdagingen en inspirerende ervaringen. Bewegen zich graag buiten de gebaande paden. Vaak hoog opgeleid, maar door het grote aandeel jongeren nog niet altijd een hoog inkomen. Recreatie betekent naast sportiviteit en ontspanning ook het zoeken naar vernieuwende stromingen, moderne kunst en andere culturen.

Op dit moment wordt een update voorbereid voor de verbreding van de verblijfsrecreantenatlas naar verblijfsrecreatie in de volle breedte (inclusief hotels, hostels, pensions en bed & breakfasts). Zo wordt dit instrument ook bruikbaar voor de ontwikkeling en uitvoering van beleid in andere accommodaties dan kampeer- en bungalowbedrijven. De Recron Innovatie Campagne krijgt ook een andere naam: de Gastvrijheid Innovatie Campagne. De verblijfssector en de dagrecreatieve sector wordt binnen deze campagne meer met elkaar verbonden.

52

C. Samenvatting van de onderzoeken 1. Samenvattende conclusies onderzoek economische impact verblijfsrecreatie en toeristisch recreatieve voorzieningen (Decisio) 2. Samenvatting Evaluatieonderzoek subsidieregelingen R&T Fryslân (Grontmij) 3. Samenvatting benchmark recreatie en toerisme 2012, Friese gemeenten in beeld, mei 2013 (provincie Fryslân) 4. Managementsamenvatting Leefstijlatlas dagrecreatie provincie Fryslân (Smart Agent) 5. 1. Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid, april 2013 (Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd) 2. De ontwikkeling van verblijfsrecreatie in Fryslân, juli 2013, European Tourism Futures Institute 6. Watersport en jeugd, scenarioplanningsonderzoek, oktober 2012, European Tourism Futures Institute

53

1.

Samenvattende conclusies onderzoek economische impact verblijfsrecreatie en toeristisch recreatieve voorzieningen, Decisio

De volgende vragen zijn in het kader van dit onderzoek relevant: 1. Wat is de economische impact van de markt voor verblijfsrecreatie? Bij deze vraag verlangt de provincie Fryslân: a. een beeld van de indicatoren, kengetallen en multipliers (voor Fryslân en daar buiten) die de economische impact van de markt verduidelijken; b. een onderscheid naar grootteklassen voor de verblijfsrecreatie; c. een kwalitatief beeld van de maatschappelijke effecten van de verschillende marktsegmenten van de verblijfsrecreatie, gelet op leefbaarheid/landschap; d. een inschatting van het economische effect wanneer er marktverschuivingen in/tussen de verschillende marktsegmenten plaatsvindt; e. een inschatting van de lange termijn economische effecten van de toename van recreatiewoningen ten koste van vaste seizoenplaatsen op campings. 2. Wat zijn de ontwikkelingen in Fryslân voor wat betreft de toeristisch-recreatieve voorzieningen; waarbij specifieke aandacht is gevraagd voor: a. wat is het beeld voor de toeristisch-recreatieve voorzieningen in het licht van een onder- dan wel een oververtegenwoordiging? Hoe verhoudt zich het aanbod in Fryslân ten opzichte van de omliggende provincies en andere gebieden?; b. welke initiatieven zijn momenteel in ontwikkeling, maar nog niet gerealiseerd?; c. is een aanvulling op het huidige aanbod noodzakelijk en hoe wordt het huidige aanbod ‘vermarkt’? Welke, logische aanvullingen op het huidige aanbod liggen voor de hand? In de volgende paragrafen wordt stilgestaan bij de belangrijkste constateringen en conclusies in relatie tot de gestelde onderzoeksvragen. 1. Conclusies economische impact van de markt voor verblijfsrecreatie De economische impact is nader onderzocht op basis van:  de indicatoren, kengetallen en multipliers die de economische impact van de markt verduidelijken;  het onderscheid naar grootteklassen/normeringen voor de verblijfsrecreatie;  het kwalitatieve beeld van maatschappelijke effecten van de verschillende marktsegmenten van de verblijfsrecreatie;  het economische effect wanneer er marktverdringing in/tussen de verschillende marktsegmenten plaatsvindt;  de lange termijn economische effecten van de toename van recreatiewoningen ten koste van seizoen plaatsen. 1.1. Indicatoren, kengetallen en multipliers Schets van de diverse marktsegmenten binnen de verblijfsrecreatie in Fryslân De Friese hotelsector staat onder druk. Het aantal hotelbedrijven en –bedden is de afgelopen jaren (2007 tot en met 2011) in Fryslân toegenomen, maar het aantal hotelovernachtingen is overall redelijk stabiel gebleven. Het aantal overnachtingen per bedrijf en per bed is daardoor afgenomen (bezettingsgraad daalt). Deze ontwikkeling is het sterkst in Zuidoost Fryslân, maar ook voor alle, andere regio’s geldt dat bezettingsgraden dalen.

54

Overeenkomstig het toenemende aanbod in de hotelsector (bedrijven en bedden) is ook het aanbod van recreatiewoningen (in parken) in Fryslân in de periode 2007 tot en met 2011) sterk toegenomen. De groei van het aantal recreatiewoningenbedrijven en recreatiewoningen is sterker geweest dan de groei in de hotelsector. Ook de Friese recreatiewoningensector staat onder druk. Hier is, net als in de hotelmarkt, het aantal overnachtingen per bedrijf en per woning in de recreatiewoningmarkt sterk(er) afgenomen. Dit speelt vooral in Noordoost, Noordwest en Zuidoost Fryslân. Het extra gecreëerde aantal (nieuwe) bedden in deze markt wordt niet door de vraag/consument ‘opgenomen’. Positieve uitzondering hierop zijn de Waddeneilanden (gelijkblijvende bezetting) en Zuidwest Fryslân (toename bezettingsgraad). De ontwikkelingen in de jachthavenmarkt in Fryslân zijn evenwichtiger (minder dynamisch vergeleken met de ontwikkelingen in de Friese hotel- en recreatiewoningenmarkt). Het aantal bedrijven, ligplaatsen, ligplaatsen per bedrijf en overnachtingen is de afgelopen jaren licht toegenomen; het aantal overnachtingen per bedrijf en per ligplaats nam iets af. Deze ontwikkelingen getuigen van een relatief stabiele markt; alleen Zuidoost Fryslân laat sterke ontwikkeling zien. Het aantal bedrijven en ligplaatsen nam daar sterk toe terwijl het aantal overnachtingen per bedrijf en per ligplaats sterk daalde. De markt voor campings in Fryslân lijkt, qua structuur, aan verandering onderhevig. Het aantal campingstandplaatsen bleef de afgelopen jaren stabiel; terwijl het aantal campingbedrijven toenam. Dit wijst op schaalverkleining. Daarnaast wordt duidelijk dat het aantal overnachtingen per bedrijf en per standplaats afneemt. Ook hier nemen de bezettingsgraden af. De campingmarkt in Zuidoost Fryslân ontwikkelde zich, vergeleken met de andere regio’s, relatief stabiel (geen toe- of afname). Overall concludeert Decisio dat de markt voor verblijfsaccommodaties zich in de jaren 2007 tot en met 2011 niet gunstig ontwikkelde. Door een toenemend aanbod (van voorzieningen en hun faciliteiten) en een afnemend aantal overnachtingen (vraag) dalen de bezettingsgraden in de gehele sector. Economische impact verblijfsrecreatie De circa 200 hotelbedrijven (9.500 bedden) in de provincie Fryslân genereren op jaarbasis in totaal tussen de 2.600 en 3.950 banen (gemiddeld in totaal 3.500 banen). De hotelsector is de omvangrijkste banenmotor in de Friese markt voor verblijfsaccommodaties. Hotelgasten hebben de grootste impact op de regionale economie. Dat is het gevolg van de relatief hoge bestedingen door hotelgasten en het grote aandeel van deze bestedingen dat in de regio terecht komt. De sector vertegenwoordigt een groot belang in de Friese economie, maar dit belang staat wel onder druk gelet op de dalende bezettingsgraden van hotels in de periode 2007 tot en met 2011. De hotelsector kent gemiddelde toegevoegde waarde- en werkgelegenheidsmultipliers; respectievelijk 1,4 en 1,221. De gemiddelde hotelbesteding bedraagt 113 euro per persoon per nacht. De ruim 200 recreatiewoningparken (3.050 verhuurwoningen) in de provincie Fryslân betekenen op jaarbasis in totaal tussen 1.300 en 1.900 banen (gemiddeld in totaal 1.600 banen). De recreatiewoningparken vormen het relatief kleinste segment in de markt voor verblijfsaccommodaties in Fryslân (ten opzichte van hotels, campings en jachthavens). Doordat vele eigenaren van recreatiewoningen meestal niet in de regio wonen, komt een groot deel van de bestedingen buiten de regio terecht. Echter, de ‘spin-off’ van recreatiewoningparken is groter, bijvoorbeeld vergeleken met hotels, omdat gasten van recreatiewoningparken in behoorlijke mate bestedingen verrichten bij horeca en detailhandel. Wat ook duidelijk blijkt uit de gemiddelde toegevoegde waarde- en werkgelegenheidsmultipliers; respectievelijk 1,7 en 1,3. Het economisch belang van dit deel van de markt staat wel onder druk; het aantal overnachtingen is

21 een toegevoegde waarde multiplier van 1,2 betekent dat op elke euro toegevoegde waarde in de hotelsector, 20 eurocent indirecte toegevoegde waarde elders in Fryslân wordt gecreëerd.

55

de afgelopen jaren niet meegegroeid met het sterk toegenomen aanbod (aantal bedrijven en verhuurwoningen). De gemiddelde besteding bedraagt 35 euro per persoon per nacht (voor recreatiewoningparken). De bijna 260 jachthavens (34.750 ligplaatsen) in Fryslân betekenen een jaarlijks werkgelegenheidsbelang van tussen de 1.550 en 1.950 banen (gemiddeld in totaal 1.750 banen). De gemiddelde toegevoegde waarde- en werkgelegenheidsmultipliers bedragen respectievelijk 1,2 en 1,1. De jachthavens hebben vooral een impact op de industriële sector en de groot- en detailhandel. Ondanks de, in vergelijking met andere segmenten, bescheiden economische bijdrage is de jachthavensector wel een stabiele markt. Het aantal bedrijven, ligplaatsen, ligplaatsen per bedrijf en overnachtingen is de afgelopen jaren licht toegenomen; het aantal overnachtingen per bedrijf en per ligplaats nam iets af. De gemiddelde besteding bedraagt 121 euro per persoon per nacht (voor jachthavens). De bijna 390 campingbedrijven (25.800 standplaatsen) in Fryslân genereren op jaarbasis in totaal 1.500 tot 2.700 banen (gemiddeld in totaal 1.850 banen). De sector is, gelet op het aantal gegenereerde banen, iets groter dan de recreatiewoningen- en jachthavensector. En, met ruim 3,6 miljoen overnachtingen per jaar is de camping de meest populaire vorm van verblijfsrecreatie in Fryslân. De sector wordt tevens gekenschetst door de hoge (gemiddelde) toegevoegde waarde- en werkgelegenheidsmultipliers: respectievelijk 1,9 en 1,4. Dit betekent dat de campingsector, net als de jachthavensector, in Fryslân relatief veel economische spin-off oplevert (in verhouding vergeleken met de hotelsector en de recreatiewoningparken). De markt is, gelet op structuur, wel in beweging. Er vindt schaalverkleining plaats; bovendien nemen de bezettingsgraden af. De gemiddelde campingbesteding bedraagt 22 euro per persoon per nacht. Tabel Belangrijkste, economische indicatoren en economische impact MultiMultiplier Directe Indirecte Totale plier WG WG WG WG TW (banen) (banen) (banen) Hotels

1,4

1,2

2.2003.300 Recreatie1,7 1,3 1.000won. 1.400 Jachthavens 1,2 1,1 9501.250 Campings 1,9 1,4 1.2002.200 Gemiddeld 6.700 TW: toegevoegde waarde, WG: werkgelegenheid

400-650 300-500 600-700 300-500 2.050

2.6003.950 1.3001.900 1.5501.950 1.5002.700 8.750

Gemiddeld WG (banen) 3.500 1.600 1.750 1.850 -

1.2. Onderscheid naar grootteklassen voor de verblijfsrecreatie Op basis van de uitkomsten van het onderzoek is op dit moment geen eenduidig onderscheid te maken naar grootteklassen voor de verschillende, onderzochte verblijfsaccommodatietypen. Daarvoor is er sprake van een te grote diversiteit binnen de verschillende marktsegmenten (en de onderzochte cases). Die diversiteit bestaat uit onder meer uit: type doelgroep, geografische ligging, faciliteiten, kwaliteit en prijs. Zo zijn er grotere jachthavens die vooral geld verdienen aan zomerstalling, terwijl er ook kleinere jachthavens zijn die juist omzet genereren uit winterstalling, service en onderhoud. Per ligplaats is dan niet eenduidig aan te geven of een omvangrijkere jachthaven per ligplaats economisch beter rendeert/meer opbrengt dan kleinere jachthaven. Hier ligt het gevaar op de loer dat ‘appels met peren’ worden vergeleken. 56

1.3. Het kwalitatieve beeld van maatschappelijke effecten Het kwalitatieve beeld van meer maatschappelijke effecten van verblijfsaccommodaties op de directe omgeving is divers en sterk afhankelijk van de rol, functie en faciliteiten van de vele (verschillende) verblijfsaccommodaties in Fryslân. Op dit vlak concludeert Decisio het volgende:  belangrijkste, al eerder vermelde, maatschappelijke effect van verblijfsaccommodaties in Fryslân is dat zij zorgen voor werkgelegenheid;  voor het bevorderen van de lokale en regionale economie (mede vanuit een maatschappelijke betrokkenheid en verantwoordelijkheid) en de gewenste ‘couleur locale’ van het toeristischrecreatieve aanbod zijn verblijfsaccommodaties wel gericht op lokale en regionale inkoop. Daarbij gaat het om uiteenlopende diensten en producten: verswaren, regionale kwaliteitsproducten, maar ook service en onderhoud. Tevens spelen verblijfsaccommodaties, net als andere bedrijven, een rol in opleiding en scholing van personeel (bijvoorbeeld als leerbedrijf);  vooral voor hotels en recreatiewoningparken is de status van de eigena(a)r(en) van belang. Ketenbedrijven (dus: vaak hotels of recreatieparken behorend tot een (inter)nationale keten) hebben veelal meer een centraal gestuurde inkoop en organisatie; wat meer leidt tot het wegvloeien van bestedingen. Daarnaast geldt dat ketenbedrijven of individuele eigenaren van recreatiewoningen veelal niet in Fryslân gevestigd zijn wat betekent dat ook een deel van winsten buiten de regio valt;  ketenbedrijven (vooral de hotels en recreatiewoningparken) beschikken daarentegen over een omvangrijker, breder marketingapparaat wat ervoor zorgt dat gasten ook geattendeerd worden op de verblijfsmogelijkheden in Fryslân (terwijl men wellicht in eerste instantie Fryslân niet als eerste verblijfsdoel voor ogen had);  recreatiewoningparken die in eigendom én beheer/exploitatie zijn van een organisatie zullen naar verwachting meer geneigd zijn hun gasten meer op het park zelf te laten besteden; bijvoorbeeld door het verzorgen van een groter aanbod aan voorzieningen (horeca, leisure, wellness, supermarkt). Dit leidt wel tot een hogere werkgelegenheid; de economische spin-off naar bedrijven in de omgeving zal beperkter zijn;  vooral omvangrijkere recreatiewoningparken kunnen, veelal in gebieden met een beperkter voorzieningenniveau, zeker een bijdrage leveren aan het versterken van dit voorzieningenniveau. Door de extra, toegevoegde draagkracht van (de gasten van) het park ontstaat meer volume wat aanleiding geeft tot bijvoorbeeld een grotere, kwalitatief betere supermarkt of extra openbaar vervoerverbindingen;  vooral recreatiewoningparken bieden een breed palet aan voorzieningen aan die ook toegankelijk zijn voor omwonenden in de regio. Het kan daarbij gaan om uiteenlopende zaken: zoals verhuur (fietsen, sloepen, boten), horeca/feestgelegenheid en publiek toegankelijke recreatievoorzieningen (zoals zwembad, strand, meer etc.);  vooral de jachthavens, maar ook campings, zijn belangrijke, economische ‘aanjagers’ voor aanverwante dienstverlening, horeca, detailhandel en industrie. Bijvoorbeeld als het gaat om de relatie tussen jachthavens en het watersportcluster (stalling, onderhoud, scheepsbenodigdheden, haven/bruggeld/passantenplaatsen, maritieme detailhandel, scheepsbouwindustrie). 1.4. Het economische effect van marktverschuivingen Marktverschuivingen binnen of tussen de verschillende segmenten verblijfsaccommodaties gaan in feite over de economische begrippen ‘substitutie’ en ‘verdringing’. Van substitutie is sprake wanneer de consumptie van producten en diensten op andere markt(segment)en wordt beconcurreerd (bijvoorbeeld camping versus hotel). Marktverdringing vindt plaats binnen hetzelfde 57

marktsegment (bijvoorbeeld hotel versus hotel). Tegen deze achtergrond is in onze ogen de volgende beschouwing relevant in relatie tot de verschillende verblijfsaccommodaties in de provincie Fryslân. Decisio veronderstelt de volgende relaties:  hotels en jachthavens: de markt voor hotels en voor jachthavens lijken vooral op zichzelf staande markten te zijn die niet of nauwelijks hinder ondervinden van substitutie. Deze typen verblijfsaccommodaties kennen, vergeleken met gasten van recreatiewoningparken en campings, sterk doelgerichte doelgroepen. Het hotelbezoek is veelal een kort verblijf; vaak ook nog met een zakelijk karakter. Jachthavens zijn specifiek gericht en bedoeld voor watersporters. Marktverdringing, bijvoorbeeld door toevoeging van nieuwe hotels, kan vooral bedrijfseconomisch (lagere bezettingsgraden) en kwalitatief (minder geld om te investeren) van invloed zijn (mits extra aanbod niet door de vraag wordt opgenomen). Overall verwachten wij, los van mogelijke, incidentele, omvangrijke marktwijzigingen, geen sterke regionaaleconomische effecten voor hotels en jachthavens; mede omdat het hierbij om kapitaalintensieve investeringen gaat (waardoor er sprake is van een relatief stabiele markt);  campings: de markt voor campings lijkt wel gevoelig voor substitutie (van camping naar ander type verblijfsaccommodatie) en voor marktverdringing (van camping naar andere camping). Wij baseren dit op de tendens dat campings in toenemende mate een omslag maken van campingstandplaatsen naar het aanbod van stacaravans, chalets, blokhutten of tenthuizen (‘halve’ substitutie). Bovendien constateren we de tendens van schaalverkleining; wat verklaard kan worden door de opkomst van minicampings, kamperen bij de boer, kleinschalig natuurcampings etc. Mogelijk dat beide tendensen elkaar ook versterken. In regionaaleconomische termen hoeft dit geen verstrekkende (negatieve) gevolgen te hebben; het draagt wellicht juist bij om het dalende aantal campingovernachtingen in te perken;  recreatiewoningparken: ook de markt voor recreatiewoningparken lijkt ons gevoelig voor substitutie en marktverdringing. We veronderstellen dat recreatiewoningparken profiteren van de dalende belangstelling voor campings omdat gasten meer luxe en comfort wensen (substitutie). Daarnaast is de markt voor recreatiewoningparken een relatief homogene markt. In onze ogen is er, los van de geografische locatie, sprake van een relatief gelijksoortig aanbod van recreatiewoningen. Dit maakt dat parken vooral op prijs concurreren en dus voor de consument eenvoudig uitwisselbaar zijn. Ook hier geldt dat deze ontwikkelingen niet per se een omvangrijke negatieve danwel positieve uitwerkingen hebben op de regionale economie. 1.5. Economische effecten recreatiewoningen versus vaste staanplaatsen Er zijn signalen dat vaste staanplaatsen (in toenemende mate) worden opgeheven voor de realisatie van recreatiewoningen. De vraag is of deze ontwikkeling van invloed is (ook op de langere termijn) op de regionale economie in Fryslân. En zo ja, wat zou daarvan de omvang zijn? In dat verband zijn, naar onze mening, de volgende overwegingen van belang:  het aantal vaste staanplaatsen op campings is de afgelopen jaren in Fryslân relatief stabiel gebleven. In 2011 waren er ruim 12.300 vaste staanplaatsen; in 2007 waren dat er 12.700. Op basis van deze aantallen kan niet worden vastgesteld dat het aantal vaste staanplaatsen op campings snel afneemt (waarbij de omslag naar recreatiewoningen dan een van de verklaringen zou kunnen zijn; los van andere ontwikkelingen);  de verhuurgraad (de mate waarin vaste staanplaatsen op jaarbasis verhuurd zijn) is in Fryslân eveneens stabiel in de afgelopen jaar: de verhuurgraad bedraagt ruim 85 procent. Dit geeft (deels) aan dat er sprake is van een stabiele vraag in deze markt;

58

 



de vaste staanplaatsen genereren een aanzienlijk aantal overnachtingen van ruim 2,1 miljoen overnachtingen in 2011. In totaal waren er in 2011 ruim 12.300 vaste staanplaatsen; de verhuurgraad geeft echter nog geen beeld van de bezettingsgraad van de vaste staanplaatsen. Dat gaat dan om de mate waarin (op jaarbasis) er daadwerkelijk gebruik gemaakt wordt van de vaste staanplaats. Friese cijfers over de bezettingsgraad van vaste staanplaatsen zijn, voor zover bekend, niet beschikbaar. Onderzoek22 naar vaste staanplaatsen aan de Belgische kust geeft wel een indicatie. Daar blijkt dat vaste staanplaatsen gemiddeld genomen 64 dagen per jaar gebruikt worden (bezettingsgraad van 17,5 procent). Op grond van ruim 2,1 miljoen overnachtingen en 12.305 vaste staanplaatsen in Fryslân in 2011 (en een gemiddelde bezetting van 2,5 persoon per vaste staanplaats) zou de bezettingsgraad in Fryslân van vaste staanplaatsen circa 19 procent bedragen. Een dergelijk bezettingsgraad is laag vergeleken met andere vormen van verblijfsaccommodaties; ook de bestedingen per persoon per nacht voor vaste staanplaatsen zijn in dit verband relevant. Ook hier ontbreken relevante Friese cijfers, maar voornoemde onderzoek uit 2008 geeft wel de indicatie dat de besteding per persoon per nacht (gecorrigeerd voor 2013) ruim 20 euro bedraagt. Dat zijn gemiddeld genomen lagere bestedingen per persoon vergeleken met andere vormen van verblijfsaccommodaties.

Op basis van voorgaande overwegingen constateren we dat het aanbod van vaste staanplaatsen in Fryslân sinds 2007 niet sterk is af- of toegenomen. Oftewel, er is geen sterke daling van het aanbod van vaste staanplaatsen (die mogelijk veroorzaakt zou zijn door een omslag van staanplaatsen naar recreatiewoningen). Echter, in het geval het aanbod van vaste staanplaatsen sterk zou afnemen als gevolg van een omslag naar recreatiewoningen dan is het maar de vraag of dit een negatief regionaaleconomisch effect zou hebben. Sterker nog, het zou waarschijnlijk eerder een positief effect hebben want de aan de vaste staanplaatsen gekoppelde bezettingsgraad (20 procent: veronderstelling) en bestedingen per persoon (20 euro: veronderstelling) zijn aanzienlijk lager dan alle andere vormen van verblijfsaccommodaties. Daar staat wel tegenover dat, qua aantal overnachtingen, de vaste staanplaatsen wel ruim 20 procent van het totaal in Fryslân vertegenwoordigen. Dit aandeel is daarmee wel een economische factor van belang voor Fryslân. Voorgaande laat echter onverlet dat, ondanks een beperkt (of zelfs positief) economisch effect, het maatschappelijk gezien de voorkeur heeft ook een aanbod van lager geprijsde verblijfsaccommodaties aan te kunnen bieden. De omslag van vaste staanplaatsen naar recreatiewoningen (die dus niet uit de cijfers duidelijk naar voren komt) is dus eerder een maatschappelijke afweging dan een economische afweging. 2. Conclusies toeristisch-recreatieve voorzieningen in Fryslân In deze paragraaf is nader ingegaan op de belangrijkste conclusies over de toeristisch-recreatieve voorzieningen in de provincie Fryslân. In de analyse van toeristisch-recreatieve voorzieningen in Fryslân is gekeken naar het aanbod van uiteenlopende voorzieningen zoals musea, attractieparken, dierentuinen etc. Op grond van onze analyses worden de volgende conclusies getrokken: Voor het aanbod van toeristisch-recreatieve voorzieningen in Fryslân constateert Decisio dat:

22 Onderzoek naar het gebruik van vaste staanplaatsen op kustcampings 2008, Westtoer

59













Fryslân per 100.000 inwoners én per 100.000 gasten (vergeleken op de schaal van NoordNederland) een meer dan gemiddeld aanbod heeft aan toeristisch-recreatieve voorzieningen. Qua aantallen uit zich dit vooral in het aantal musea, zwembaden en ambachtsactiviteiten. Gelet op aantallen voorzieningen in Fryslân is in ieder geval geen sprake van een eventueel kwantitatieve ondervertegenwoordiging van voorzieningen; eerder is er sprake van een oververtegenwoordiging; 80 procent van het Friese voorzieningenaanbod heeft maximaal 25.000 bezoeken op jaarbasis. Dit is relatief hoog vergeleken met de andere Noord-Nederlandse provincies Groningen en Drenthe. Voor Groningen en Drenthe geldt respectievelijk dat 72 procent en 75 procent van de voorzieningen in deze provincies maximaal een bezoekaantal van 25.000 bezoeken per jaar heeft. Dit betekent dat Fryslân relatief veel, in omvang kleine, toeristisch-recreatieve voorzieningen heeft; voorgaande conclusie wordt verder ondersteund door de constatering dat in Fryslân 10 procent van de voorzieningen 50.000 bezoeken of meer per jaar heeft. Dat aandeel is in de provincies Groningen en Drenthe hoger; respectievelijk 14 procent en 22 procent; het ontbreekt in Fryslân aan een of meerdere grootschalige voorzieningen die op jaarbasis bijvoorbeeld ruimschoots meer dan 300.000 bezoeken realiseren. In Fryslân vindt 51 procent van alle bezoeken plaats in voorzieningen met meer dan 100.000 bezoeken op jaarbasis. In Groningen en Drenthe is dit aandeel hoger; respectievelijk 63 procent en 79 procent. Het grootst aantal bezoeken in Fryslân (35 procent) vindt plaats in zwembaden met meer dan 100.000 bezoeken. Dit beeld is overigens gelijk voor de provincies Groningen (30 procent) en Drenthe (24 procent). Fryslân heeft met Thialf de enige, omvangrijke dag attractie in de top 50 van Nederlandse dagattracties met ruim 400.000 bezoekers per jaar; de provincie Drenthe kent, als enige provincie in Noord-Nederland, een brede, aantrekkelijke voorzieningenbasis. Naast de zwembadenbezoeken (24 procent), worden de meeste bezoekers ontvangen in dierentuinen (19 procent) en attractieparken (17 procent). Een dergelijke, brede toeristisch-recreatieve voorzieningenbasis ontbreekt in Fryslân; gelet op het verblijfszwaartepunt van toeristen in het westelijk deel van Fryslân (Waddeneilanden, Friese meren, IJsselmeerkust) en de afnemende actieradius van verblijfstoeristen (voor een toeristisch-recreatief uitstapje) kan het voorzieningenaanbod in de provincies Groningen en Drenthe logischerwijs niet tot het aanbod van Fryslân gerekend worden.

3. Conclusies hoofdvraag De hoofdvraag voor dit onderzoek luidde: “Waar kan Fryslân in de sector recreatie en toerisme het meeste (economische) rendement halen met borging van kwaliteit en de minste schade voor het milieu en landschap?”. Rendement behalen door uiteenlopende markten van verblijfsaccommodaties te behouden Belangrijke constatering is dat de provincie Fryslân beschikt over een viertal verschillende typen verblijfsaccommodaties die ieder voor zich hun economische waarde hebben voor de regionale economie. In de huidige tijden van financiële en economische crises is het van belang de positie en de ontwikkeling van deze verblijfsaccommodaties te borgen, stimuleren etc. om economische rendement voor de provincie Fryslân voor de toekomst te behouden. Want:  hotelsector: de Friese hotelsector is vooral van belang omdat deze sector veruit het meeste economische rendement genereert. De hotelsector met een economische impact van 3.500 banen is - economisch gezien - groter dan de recreatiewoningen- en jachthavensector samen;

60







recreatiewoningensector: de recreatiewoningensector is vooral belangrijk vanwege de impact die de sector heeft (indirect) op andere sectoren (horeca, detailhandel etc.); wat blijkt uit de relatief hoge multipliers voor toegevoegde waarde en werkgelegenheid; jachthavensector: de jachthavensector is de ruggengraat voor een aantal belangrijke unique selling points van de provincie Fryslân: het Friese Meren gebied, de Friese IJsselmeerkust en de Wadden. Verder is de jachthavensector, indirect, van groot belang voor vooral de detailhandel en industrie (in relatie tot onderhoud, service, stalling etc.); campingsector: het belang van de Friese campingsector is vooral gelegen in het (hoogste) aantal overnachtingen in verblijfsaccommodaties in Fryslân en de (indirecte) impact van de sector op detailhandel en horeca; vooral gelet op de relatief hoge multipliers van de sector voor gerealiseerde toegevoegde waarde en werkgelegenheid.

Markten momenteel verzadigd; alleen vernieuwend aanbod biedt kansen De uitgevoerde marktanalyses voor de verblijfsaccommodaties bieden het beeld dat (vooral voor hotels en recreatiewoningen) de markt momenteel verzadigd is; het aanbod overtreft grotendeels de vraag met dalende bezettingsgraden tot gevolg. Op korte termijn lijkt deze situatie aan te houden. Toevoegingen aan de markt lijken alleen mogelijk te zijn wanneer dit een vernieuwend aanbod betreft. Het gaat dan om accommodaties waarvan geen gelijke in de provincie Fryslân te vinden zijn. Voortzetten van kwaliteitsontwikkeling van verblijfsaccommodaties Gelet op de uiteenlopende trends en ontwikkelingen voor de verschillende typen verblijfsaccommodaties is het duidelijk, dat in de provincie Fryslân verdere stappen moeten worden gezet. Om met de huidige verblijfsaccommodaties een blijvend, interessant aanbod aan recreanten en toeristen te kunnen doen, dient het accent op verbetering van de kwaliteit te worden gelegd. Het ontwikkelen van een grootschalige toeristisch-recreatieve voorziening in Fryslân In tegenstelling tot vele andere provincies, ontbeert Fryslân een grootschalige toeristischrecreatieve voorziening die op jaarbasis meer dan 300.000 bezoekers trekt. Het ligt voor de hand om hiervoor een tweesporenbeleid te volgen: 1. acquisitie van een grootschalige voorziening (en, indien deze zich aandient, deze ontwikkeling waar mogelijk faciliteren op basis van het provinciale instrumentarium voor ruimtelijke ontwikkeling etc.); 2. het aanmoedigen, aanjagen en ruimtelijk mogelijk maken van de doorgroei van enkele, bestaande toeristisch-recreatieve voorzieningen in Fryslân (met potentie) die op de langere termijn kunnen doorgroeien tot een grootschalige voorziening.

61

2.

Samenvatting Evaluatieonderzoek subsidieregelingen Recreatie en Toerisme Fryslân, Grontmij

De Provincie Fryslân ziet in de toeristisch-recreatieve sector een belangrijke economische pijler. Er gaat veel geld in om en er hangt veel werkgelegenheid mee samen. Om de sector extra te stimuleren tot innovaties en kwaliteitsverbetering heeft de provincie de afgelopen jaren een aantal subsidieregelingen opengesteld: Fryslân Fernijt (I en II), STINAF en het pMJP. De drie subsidieregelingen zijn inmiddels verlopen of lopen ten einde. De Provincie Fryslân werkt aan een nieuw programma op het gebied van recreatie en toerisme voor de periode 2014 – 2017. Voor het opzetten van dit nieuwe programma wenst de Provincie Fryslân inzicht te krijgen in de werking en de resultaten van de voorgaande regelingen. Hebben de subsidieregelingen, als provinciale instrumenten, geleid tot de beoogde resultaten? Dit evaluatieonderzoek geeft inzicht in deze vraag en geeft antwoord op vijf – door de provincie geformuleerde - onderzoeksvragen. 1. Wat zijn de beoogde doelen en resultaten van de verschillende regelingen? De drie subsidieregelingen die in dit onderzoek zijn geëvalueerd - STINAF, Fryslân Fernijt (I en II) en pMJP – hebben geleid tot forse investeringen van zowel de toeristisch-recreatieve sector als de overheid in de verbetering en uitbreiding van het toeristisch-recreatieve product van Fryslân. Zo is de STINAF met name gericht geweest op kwaliteitsverbetering en vernieuwing van het aanbod in de verblijfssector, had Fryslân Fernijt met name als doel om innovaties te implementeren en had het pMJP als doel om het toeristisch-recreatieve aanbod te bevorderen, te versterken en te verbeteren. De investeringen variëren van de kwaliteitsverbetering van het bestaande aanbod van accommodaties en voorzieningen tot uitbreiding van het aanbod en de toeristische infrastructuur. De beoogde doelen en resultaten van de verschillende regelingen zijn gekoppeld aan de provinciale toeristische beleidsdoelstellingen, te weten:  toename van de bezoekersstroom van 15%;  handhaving van het bestedingsniveau boven nationaal gemiddelde;  minimale handhaving werkgelegenheidsaandeel Fries toeristische sector van 7,6%;  kwaliteitsverhoging van recreatieve voorzieningen. Met deze doelstellingen is het uiteindelijke doel om de toeristisch-recreatieve concurrentiepositie van Fryslân te versterken. De mate waarin de regelingen hebben bijdragen aan deze doelen is zeer lastig te achterhalen. Op het moment dat een subsidieproject is afgerond, en er een eindverslag wordt opgesteld, is de verbouwing / nieuwbouw immers vaak net opgeleverd en is er nog geen zicht op de toename van (structurele) werkgelegenheid en /of toename van bestedingen. STINAF De STINAF heeft met name geleid tot kwaliteitsverbetering van verblijfsaccommodaties en jachthavens. Enerzijds in de vorm van verbetering van het bestaande aanbod en anderzijds door uitbreiding van het aanbod. De subsidieregeling heeft open gestaan van 2009 tot en met 2011 en heeft geresulteerd in 90 uitgevoerde of in uitvoering zijnde projecten gericht op kwaliteitsverbetering, met totaal begrote kosten van ruim 54 miljoen euro. Door de STINAF-regeling is een aantoonbare invulling gegeven aan de kwaliteitsverhoging van recreatieve voorzieningen in Fryslân. Fryslân Fernijt I en II Fryslân Fernijt had primair als doel om innovatieve ontwikkelingen los te krijgen in de toeristischrecreatieve sector. Het resultaat van de regelingen Fryslân Fernijt I en II is dat er 58 projecten zijn uitgevoerd, waarvan 22 projecten met een toeristisch-recreatief karakter. Deze 58 projecten zijn met circa 10,5 miljoen euro subsidie uitgevoerd in de periode 2004 - 2010.

62

pMJP Het pMJP heeft op het gebied van toerisme en recreatie met name geleid tot investeringen in de toeristisch-recreatieve infrastructuur (fietsen wandelpaden). Met name lokale overheden hebben gebruik gemaakt van deze regeling om ontbrekende schakels in het routenetwerk op te heffen. Onder het subthema ‘Ontwikkelen en versterken van toegankelijkheid en voorzieningenniveau’ zijn in totaal 138 projecten uitgevoerd of in uitvoering over de periode 2007-2013, met een totaal investeringsvolume van rond de 12 miljoen euro. Door de projecten onder dit subthema is een aantoonbare invulling gegeven aan de kwaliteitsverhoging van recreatieve voorzieningen in Fryslân. 2. Zijn de projecten uitgevoerd conform de beschikking? Zo niet, op welke punten verschillen beschikking en uitvoering van elkaar? Was daarvoor een duidelijke verklaring en zo ja, welke? Veelal zijn de projecten uitgevoerd conform te beschikking. Wat hierbij opgemerkt kan worden is, dat met name bij Fryslân Fernijt, er bij projecten gedurende de uitvoering tussentijdse aanpassingen zijn geweest op het oorspronkelijke projectplan. De verklaring hiervoor is dat het bij Fryslân Fernijt om innovatieve projecten gaat. Innovatie vraagt om een flexibele aanpak, omdat het proces vooraf veelal moeilijk is te voorspellen. Projecten hebben doorgaans een hoog ‘trial and error’- gehalte. In algemene zin kan worden geconstateerd dat, ook indien er wel veranderingen op het projectplan en de bijbehorende beschikking zijn geweest, dit over het algemeen goed is overlegd / gecommuniceerd met de Provincie Fryslân. Daarbij moet de kanttekening worden geplaatst dat bij een aantal projecten vanuit Fryslân Fernijt nog sprake is van onenigheid over de eindafrekening tussen de Provincie Fryslân en de uitvoerende partij. 3. Hebben de projecten bijgedragen aan de beoogde doelen van de regeling? STINAF Ten aanzien van de projectdoelen concluderen we dat de STINAF-regeling heeft bijgedragen aan een economische kwaliteitsverbetering van de toeristisch-recreatieve sector in Fryslân. Door een aaneenschakeling van projectinvesteringen is het aanbod uitgebreid en is het bestaande aanbod verbeterd en beter toegespitst op de veranderende marktvraag. Tegelijkertijd zien we dat op veel andere projectdoelen een veel geringere of zelfs geen enkele bijdrage is geweest. De STINAFregeling heeft niet aantoonbaar geleid tot meer innovatie in de sector of innovatieve toeristischrecreatieve producten en diensten. In veel projectdossiers ontbreekt informatie over de bijdrage van een project aan dit thema. Daar waar er wel melding van wordt gemaakt, moet de conclusie getrokken worden dat de bijdrage aan innovatie van de betreffende voorzieningen of de accommodatie niet of nauwelijks zichtbaar is. Thema’s die voor ondernemers niet direct tot extra bezoekers en bestedingen van klanten leiden, zoals landschappelijke inpasbaarheid, architectuur en natuurontwikkeling, zijn beperkt terug te vinden in de projecten die onder de STINAF-regeling zijn uitgevoerd. De STINAF-regeling heeft dus maar beperkt bijgedragen tot deze projectdoelen. Op het vlak van duurzaamheid zijn er wel aantoonbare resultaten geboekt, met name op het vlak van energiebesparing en gebruik van materialen. De vraag werpt zich echter op of deze resultaten wellicht niet ook waren behaald als dit projectdoel niet specifiek was benoemd binnen deze subsidieregeling. Duurzaamheid is inmiddels zo geïntegreerd in de bouwsector, dat isolatie en gebruik van duurzame materialen eerder regel is dan uitzondering. Ten aanzien van het projectdoel toegankelijkheid heeft een aantal projecten onder deze regeling een goede bijdrage geleverd. Door dit thema specifiek op te nemen, heeft de STINAF-regeling ertoe geleid dat bij kwaliteitsverbetering (bouw, verbouw, herinrichting) in een aantal gevallen ook meteen de toegankelijkheid voor minder validen is verbeterd. Dit was mogelijk niet gebeurd als toegankelijkheid niet als specifiek projectdoel opgenomen was geweest. 63

Fryslân Fernijt Voor Fryslân Fernijt is een groot aantal projectdoelen geformuleerd. Niet aan alle projectdoelen is een even grote bijdrage geleverd door de individuele projecten. Er zijn projectdoelen waar een grote bijdrage aan is geleverd, maar er zijn ook projectdoelen die niet tot nauwelijks bediend zijn. De projecten hebben over het algemeen wel een grote bijdrage geleverd aan de verbetering van de marketingmogelijkheden van het toeristisch-recreatieve aanbod. Veel projecten hebben geleid tot nieuwe producten of diensten, waarmee Fryslân zich kon of nog steeds kan onderscheiden van andere regio’s. Ook is er bij veel projecten samen gewerkt met onderwijsinstellingen en zijn er leerprojecten ontstaan, waarbij studenten / stagiaires zijn ingezet. In veel projecten heeft een samenwerking plaatsgevonden tussen verschillende partijen zowel binnen de sector als ook daarbuiten. Aan de doelstellingen om toeristische voorzieningen specifiek op het Friese platteland en in de steden te ontwikkelen en om nieuwe bedrijvigheid in de toeristisch-recreatieve sector te ontwikkelen is maar zeer beperkt een bijdrage geleverd. Ook zijn er weinig nieuwe, duurzame vervoersconcepten ontstaan. Het innovatie karakter van de projecten is in veel gevallen tot uiting gekomen in de ICTtoepassingen. Veel van deze toepassingen waren innovatief op het moment van ontwikkeling, maar zijn inmiddels achterhaald door de razendsnelle ontwikkelingen in deze sector. Programma Meerjaren Plan Landelijk Gebied (pMJP) De meerderheid van de projecten die onder dit thema zijn uitgevoerd hebben een bijdrage geleverd aan het versterken/verbeteren van de kwaliteit van het toeristische voorzieningenniveau. Hierbij gaat het met name om projecten waardoor de toegankelijkheid van voorzieningen en attracties is verbeterd. In algemene zin wordt geconstateerd dat er met name veel fysieke projecten zijn gerealiseerd, zoals de aanleg van fietspaden en het realiseren of verbeteren van dagrecreatieve voorzieningen / attracties. Deze projecten hebben geleid tot een verbetering van de fysieke infrastructuur, meer mogelijkheden tot vermaak in Fryslân en meer mogelijkheden tot de beleving van de natuur- en cultuurwaarden in de provincie. Aan deze subdoelen is dan ook een wezenlijke bijdrage geleverd door middel van het pMJP. In beduidend mindere mate heeft het pMJP geleid tot de verbetering van de kwaliteit van de bedrijfsvoering van ondernemingen in de toeristisch-recreatieve sector. In de steekproef zijn geen projecten waarbij de onderneming heeft deelgenomen aan een kwaliteitstraject. Ook op het vlak van samenwerking tussen de verschillende partijen en het tegengaan van de versnippering in de sector heeft het pMJP een zeer beperkte bijdrage geleverd. Voor Fryslân Fernijt I en II is een nadere analyse uitgevoerd. Een belangrijke motivatie voor deze nadere analyse is, dat de Europese Unie aanstuurt op het verbeteren van het innovatiepotentieel onder de Europese regio’s om de concurrentiepositie te verbeteren. In het nieuwe programma van de Provincie Fryslân zal de nadruk worden gelegd op het thema innovatie. De NoordNederlandse provincies hebben hun Europese strategie inmiddels vastgesteld in de RIS (Regionale Innovatie Strategie). Een andere reden voor deze nadere analyse is, dat het bij Fryslân Fernijt primair gaat om innovatieve projecten, waarbij het in veel gevallen gaat om een ontwikkeling van een nieuw product, een nieuwe voorzieningen of een nieuwe dienst. De Provincie Fryslân wil van deze projecten graag - na een aantal jaren na afronding - weten in welke mate er sprake is van een doorwerking van de innovaties in de Friese samenleving. Hebben de projecten een vervolg gekregen? Is er sprake van een marktlancering? En wat zijn de succes- en faalfactoren hierbij geweest? De volgende onderzoeksvragen zijn hiertoe geformuleerd:

64

4. Wat is er gebeurd na afronding van de projecten; zijn de resultaten van de projecten opgepakt in de Friese samenleving? Kortom, kregen de resultaten van de pilotprojecten een vervolg; hebben ze de marktlancering gehaald? Alle projecten nader geanalyseerd, dan kan geconcludeerd worden dat een groot deel van de projecten niet heeft geleid tot de beoogde marktlancering / marktimplementatie. Hiervoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Het huidige economische klimaat is een belangrijke oorzaak dat een aantal innovatieve projecten (soms tijdelijk) zijn gestopt. Er zijn echter ook oorzaken die meer beïnvloedbaar zijn, ofwel door de projectuitvoerders zelf, ofwel door de provincie. Het ontbreken van een goede marktanalyse en een gerichte marketingstrategie en het ontbreken van ondersteuning bij de implementatie zijn ook oorzaken waarom projecten niet tot een vervolg hebben geleid. 5. Wat waren hierbij de succes- en faalfactoren? Succesfactoren Circa de helft van de projecten heeft geleid tot een vervolg, vertaald in een product, voorziening of dienst waar ook nu nog steeds gebruik van gemaakt kan worden. Succesfactoren zijn:  een krachtige en duurzame organisatie , of samenwerking tussen organisaties, rondom de uitvoering van het project;  een gedegen analyse van de behoefte onder potentiële afnemers (marktanalyse);  aandacht voor de vermarkting van het product / de dienst / de voorziening. Faalfactoren We zien dat meer dan de helft van de projecten - na afronding van het subsidietraject – niet geleid heeft tot de marktlancering en implementatie die vooraf was beoogd. Faalfactoren die hiervoor gelden, zijn:  de economische situatie die is ontstaan na het intreden van de financiële crisis;  het ontbreken van ondersteuning bij de implementatie van het opgeleverde product op de opgeleverde dienst.

65

3.

Samenvatting Friese gemeenten in beeld, benchmark recreatie en toerisme 2012, provincie Fryslân

Het benchmarkonderzoek had tot doel een helder beeld te scheppen van de stand van zaken rond toerisme en recreatie bij de Friese gemeenten. De Provincie wil met deze algemene analyse zeker stellen dat het toekomstige uitvoeringsprogramma een stuk is waarin de gemeenten zich herkennen en dat het goed aansluit op hun wensen en ambities. Er bestaat op dit moment geen overzicht van de manier waarop de gemeenten in Fryslân zich organiseren in de recreatieftoeristische sector. Dit rapport verschaft de lezer een algemeen inzicht in het recreatieftoeristische beleid van alle Friese gemeenten. Het onderzoek had als doel het formuleren van een antwoord op drie hoofdvragen: 1. Hoe is het gemeentelijk beleid van de Friese gemeenten tot nu toe vormgegeven? 2. Wat zijn de ambities voor de toekomst van de Friese gemeenten? 3. Wat hebben de Friese gemeenten van de Provincie nodig om hun ambities waar te maken? Om een antwoord te verkrijgen op deze drie hoofdvragen hebben de beleidsmedewerkers recreatie en toerisme van alle Friese gemeenten een vragenlijst ingevuld. Hierna is een verdiepingsslag gemaakt door middel van een deskresearch en aanvullende telefonische interviews. Het gemeentelijk beleid Ten tijde van de nulmeting beschikt de helft van de Friese gemeenten over een zelfstandige recreatief/toeristische nota en/of visie. Het beleid wordt echter niet vaak geactualiseerd. Daarbij valt op dat niet veel gemeenten een uitvoeringsprogramma hebben opgesteld om uitvoering te geven aan hun doelstellingen/ambities. Iets minder dan de helft van de gemeenten beschikt over een actieplan voor recreatie en toerisme. De voornaamste reden hiervoor lijkt een gebrek aan tijd en geld te zijn. Analoog aan de rest van Nederland is er toenemende aandacht voor regiomarketing in Fryslân. Marketing en promotie staan met stip op één als belangrijkste aandachtsveld bij de Friese gemeenten. Deze willen door meer bezoekers te trekken hun economie versterken. Op het Friese platteland beschouwt men de ontwikkeling van recreatie en toerisme als een kans om de sociaaleconomische problemen aan te pakken en de vitaliteit en leefbaarheid te behouden. Er wordt ook gestreefd naar een provinciedekkend netwerk van alle routestructuren. Inmiddels zijn fietsroutestructuren goed ontwikkeld, maar dit is nog niet het geval voor wandel-, men-, ruiter- en kanoroutes. Verder is het ontwikkelen van de watersport een belangrijk thema in Fryslân, waaraan via Het Friese Merenproject al veel aandacht geschonken wordt door de provincie, gemeenten en ondernemers samen. Ook het verbeteren van de kwaliteit van het verblijfsrecreatief aanbod is een belangrijk aandachtsveld, vooral in de meer toeristische gebieden waar het aanbod onvoldoende aansluit op de vraag vanuit de markt. Andere veelgenoemde aandachtspunten zijn: het stimuleren en ontwikkelen van het ondernemerschap; het versterken van de informatievoorziening met een nieuwe provinciebrede structuur; intergemeentelijke samenwerking en de ontwikkeling van het cultuurtoerisme. Ambities voor de toekomst Het algemene beeld met betrekking tot de ambities is dat alle gemeenten de sector willen versterken en ontwikkelen tot een stevigere economische activiteit. Hoewel in de enquête wel uitspraken over de toekomst werden gedaan, beschikken de meeste gemeenten niet over een (actuele) langetermijnvisie voor recreatie en toerisme. Enkele gemeenten hebben wel streefbeelden opgesteld die richtinggevend zijn voor het te voeren beleid. De huidige economische crisis heeft zijn weerslag gehad op de manier waarop de gemeenten zich organiseren. Het algemene beeld is dat de gemeentebegrotingen en daarmee ook de uitvoering van het toerismebeleid onder druk is komen te staan. Het is voor de meeste gemeenten een uitdaging om doeltreffend en efficiënt om te gaan met de beperkte middelen waarover zij nog beschikken. Een tendens hierbij is dat de gemeenten steeds meer met elkaar samenwerken, bij66

voorbeeld om hun zelfstandigheid te kunnen behouden en voor het vergroten van hun slagkracht. Daarbij is ook gemeentelijke schaalvergroting een actueel thema. Aandachtspunten voor de Provincie De gemeenten gaven in de vragenlijst aan dat: er een gebrek is aan geld en formatie; ondernemers moeilijk kunnen uitbreiden; goed cijfermateriaal ontbreekt; er sprake is van onvoldoende gastheerschap; de marketing en promotie versnipperd is, en dat ze niet of onvoldoende worden meegenomen in de provinciale marketing. De gemeenten zien voor de provincie een taak in het tot stand brengen van meer synergie, bijvoorbeeld door het organiseren en coördineren van provinciebrede overleggen, al dan niet met een thematisch karakter. Daarbij verlangen ze ook meer (financiële) samenwerking op grotere projecten, bijvoorbeeld op regioniveau. De provincie zou ook kunnen zorgen voor een (digitale) kennisbank waarmee gemeenten van kwalitatief goed cijfermateriaal worden voorzien. Het meest opvallende antwoord was een roep om meer regie voor het creëren van eenheid in de marketing en promotie en de opzet van meer projecten zoals het Friese Merenproject, met de nadruk op het ontwikkelen van de landrecreatie. Tot slot verlangen de gemeenten naar een versoepeling van regelgeving, zodat ondernemers meer ontwikkelruimte hebben en - ongehinderd door bureaucratie - adequaat kunnen reageren op de snel veranderende markt.

67

4.

Managementsamenvatting leefstijlatlas dagrecreatie provincie Fryslân, Smart Agent

Wat biedt de leefstijlatlas dagrecreatie? •

Op basis van de dagrecreatieve wensen, behoeften en voorkeuren van inwoners, onderscheiden wij zeven leefstijl doelgroepen voor dagrecreatie. In deze leefstijlatlas dagrecreatie Fryslân wordt een breed beeld gegeven van de recreatieve vraag in Fryslân op basis van de leefstijlen van de inwoners. De informatie in de atlas wordt gegeven op drie schaalniveaus: de provincie, de regio, en de gemeente.

•

De leefstijlatlas ondersteunt beleidsmakers en ondernemers om nog meer aan te sluiten bij de vraag en de behoeften van de verschillende typen recreanten in de provincie. Het geeft aanknopingspunten voor het klantgericht denken in relatie tot gebiedsontwikkeling, productontwikkeling en marketing & promotie.

Wat zijn de zeven leefstijlen? In NL

In Fryslân

Creatief en Inspirerend Rood

6,1%

3,7%

Creatieve, avontuurlijke mensen, op zoek naar uitdagingen en bijzondere ervaringen.

Uitbundig Geel

18,2%

20,4%

Levensgenieters die graag samen met anderen actief en sportief recreëren.

Gezellig Lime

24,2%

23,5%

Gewone, gezellige mensen die recreëren om zo even weg te zijn van de dagelijkse beslommeringen.

Rustig Groen

16,4%

18,4%

Kalme, nuchtere en serieuze mensen. Recreëren is uitrusten, ontspannen en tijd hebben voor je hobby’s.

Ingetogen Aqua

16,7%

16,0%

Evenwichtige, bedachtzame mensen, op zoek naar verdieping. Geïnteresseerd in natuur, cultuur en maatschappij.

Stijlvol & Luxe Blauw

9,0%

11,2%

Zelfverzekerde, ambitieuze mensen. Vinden dat ze in hun vrije tijd wel wat luxe en stijlvolle ontspanning verdienen.

Ondernemend Paars

9,4%

6,9%

Assertieve, onafhankelijke mensen, op zoek naar verrassende en inspirerende ervaringen, vooral cultuurgericht.

De leefstijlen in de provincie Fryslân •

In de provincie Fryslân zijn de Gele, Lime en Groene leefstijlen qua omvang de grootste groepen. Deze leefstijlgroepen zoeken graag andere mensen op en ook een dagje weg draait voor hen om de gezelligheid en het gezelschap waarmee ze op pad zijn. De Gele en Groene leefstijlen zijn in Fryslân bovendien oververtegenwoordigd ten opzichte van de leefstijlverdeling in Nederland. Verder is ook de (kleine groep) Stijlvol & Luxe Blauwe leefstijl oververtegenwoordigd.

•

Op het totaalniveau van de provincie Fryslân zien we een aantal activiteiten naar voren komen die de inwoners graag doen, en die ook aansluiten bij de leefstijlen die we er sterk terugvinden (Geel, Lime, Groen). Zo zijn buitenactiviteiten in trek, zoals fietsen en activiteiten op en 68

rond het water (zwemmen, varen, zeilen). Ook gaat men vaak naar de rommelmarkt, kinderboerderij, jaarmarkt of een voetbalwedstrijd. Er is grote interesse in (plaatselijke) cultuur. En het verenigingsleven is in de provincie Fryslân een belangrijke plek waar de inwoners elkaar graag ontmoeten. •

Als op een dieper niveau wordt ingezoomd, zijn nog scherpere verschillen te zien in leefstijlen en de activiteiten die mensen graag doen. Hieronder is voor de verschillende regio’s in Fryslân in een schema samengevat welke leefstijlen er in belangrijke mate aanwezig zijn, en welke activiteiten er relatief vaker door de inwoners gedaan worden.

•

Per Streekagenda zijn onderstaande profielen voor dagen verblijfrecreatie weergegeven, inclusief een zeer beknopte beschrijving van de toeristische situatie en belangrijkste uitdagingen per regio.

Friese Streekagenda’s

Toeristische situatie en belangrijkste uitdagingen

Profiel dagrecreatie (inwoner)

Waddeneilanden

Toerisme is de belangrijkste sector, nauwe verbondenheid met natuur en landschap. Uitdagingen: seizoensverlenging, duurzaamheid en aantrekken nieuwe doelgroepen. Aanbod aan laten sluiten op vraag.

Op de Waddeneilanden relatief veel Rustig Groene, Ingetogen Aqua en Stijlvol en Luxe Blauwe leefstijlen. Deze drie leefstijlen kenmerken zich door hun behoefte aan rust, ruimte en privacy (dit laatste betreft voornamelijk Blauw, Aqua).* Evenementen, winkelen en cultuur zijn drie belangrijke type activiteiten die hier vaker gedaan worden. Musea, theater, concerten worden vaak bezocht (Aqua). Daarnaast aandacht voor de (plaatselijke) historie en cultuur (Aqua, Groen). Buitenactiviteiten als varen en vissen worden ook vaak gedaan (Groen, Aqua).

Noordwest Fryslân

Noordoost Fryslân

Algemeen kleinschalig toeristisch aanbod; lagere aantrekkingskracht vergeleken met andere regio’s. De kracht ligt bij cultuurtoerisme. Uitdagingen: versterking samenwerking, infrastructuur en aanbod. Samen met Noord-Oost en Waddeneilanden meer richten op profiel Wadden.

Algemeen kleinschalig toeristisch aanbod; lagere aantrekkingskracht vergeleken met andere regio’s met enkele toeristische concentratiepunten. Uitdagingen: sterker toeristisch profiel, toerisme met zorg, ontwikkeling waterrecreatie, grotere afwisseling van het aanbod.

Actief verenigingsleven zoals op het gebied van religie, zang, sport (Lime) of school, koken, wijnen, exclusieve sporten (Blauw). Gaan graag naar rommelmarkt, jaar-

Profiel huidig aanbod verblijfrecreatie (relatief t.a.v. andere regio’s in Fryslân) Hotels, campings en recreatiewoningen: omvangrijk Groepsaccommodaties: zeer omvangrijk Jachthavens: klein

Hotels: omvangrijk Jachthavens: gemiddeld Campings, recreatiewoningen en jachthavens: klein

Recreatiewoningen: gemiddeld. Campings, hotels, groepsaccommodaties en jachthavens: klein.

69

markt (Lime). Ook wordt er actief gesport, zoals zeilen (Blauw). Zuidoost Fryslân

Zuidwest Fryslân

Groen en afwijkend Fries profiel. Ligt toeristisch centraal. Uitdagingen: verbetering samenwerking, meer samenhang in aanbod, verbetering toegankelijkheid, product en regiopromotie.

Culturele activiteiten zoals bezoek aan toneelvoorstellingen, klassieke concerten, galerieën (Paars). Sportwedstrijden bezoeken komt hier veel voor (Lime, Geel). Actief wandelen en mountainbiken doen inwoners graag (Paars, Geel).

Hotels en campings: gemiddeld.

Toeristisch sterk ontwikkeld, met name de watersport. Uitdagingen: ontwikkeling vraaggericht aanbod, samenwerking, verbetering infrastructuur, seizoensverlenging en productontwikkeling en vernieuwing.

Veel activiteiten op en rond het water. Rustigere activiteiten als varen, vissen en wandelen (Groen, Lime) maar ook actief en sportief zeilen (Blauw, Geel). Daarnaast is het verenigingsleven belangrijk.

Jachthavens: zeer omvangrijk.

Recreatiewoningen, groepsaccommodaties en jachthaven: klein.

Campings en recreatiewoningen: omvangrijk. Hotels en groepsaccommodaties: gemiddeld.

Bronnen: leefstijlsegmentatie Fryslân Smart Agent en Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid, april 2013, Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd * Dit profiel moet met voorzichtigheid worden geïnterpreteerd, omdat er te weinig waarnemingen zijn die een getrouw beeld geven van het recreatief gedrag van de inwoners op de Waddeneilanden.

Wat biedt de leefstijlatlas dagrecreatie?  Op basis van de dagrecreatieve wensen, behoeften en voorkeuren van inwoners zijn zeven leefstijl doelgroepen voor dagrecreatie onderscheiden. In deze leefstijlatlas dagrecreatie Fryslân wordt een breed beeld gegeven van de recreatieve vraag in Fryslân op basis van de leefstijlen van de inwoners. De informatie in de atlas wordt gegeven op drie schaalniveaus: de provincie, de regio, en de gemeente. 

De leefstijlatlas ondersteunt beleidsmakers en ondernemers om nog meer aan te sluiten bij de vraag en de behoeften van de verschillende typen recreanten in de provincie. Het geeft aanknopingspunten voor het klantgericht denken in relatie tot gebiedsontwikkeling, productontwikkeling en marketing & promotie.

De leefstijlen in de provincie Fryslân 

In de provincie Fryslân zijn de Gele, Lime en Groene leefstijlen qua omvang de grootste groepen. Deze leefstijlgroepen zoeken graag andere mensen op en ook een dagje weg draait voor hen om de gezelligheid en het gezelschap waarmee ze op pad zijn. De Gele en Groene leefstijlen zijn in Fryslân bovendien oververtegenwoordigd ten opzichte van de leefstijlverdeling in Nederland. Verder is ook de (kleine groep) Stijlvol & Luxe Blauwe leefstijl oververtegenwoordigd.



Op het totaalniveau van de provincie Fryslân zien we een aantal activiteiten naar voren komen die de inwoners graag doen, en die ook aansluiten bij de leefstijlen die we er sterk 70

terugvinden (Geel, Lime, Groen). Zo zijn buitenactiviteiten in trek, zoals fietsen en activiteiten op en rond het water (zwemmen, varen, zeilen). Ook gaat men vaak naar de rommelmarkt, kinderboerderij, jaarmarkt of een voetbalwedstrijd. Er is grote interesse in (plaatselijke) cultuur. En het verenigingsleven is in de provincie Fryslân een belangrijke plek waar de inwoners elkaar graag ontmoeten. 

Als we inzoomen op een dieper niveau, zijn nog scherpere verschillen te zien in leefstijlen en de activiteiten die mensen graag doen. Op de volgende pagina is voor de verschillende regio’s in Fryslân in een schema samengevat welke leefstijlen er in belangrijke mate aanwezig zijn, en welke activiteiten er relatief vaker door de inwoners gedaan worden.

Noordoost Fryslân

3% 18%

Noardwest Fryslân

4%

Zuidoost Fryslân 5%

30%

20%

18%

22%

Zuidwest Fryslân

2% 22%

Waddeneilanden

3% 18%

16% 25%

24%

24% 20%

13%

19% 19%

11%

21%

21% 13%

1%

6% 6%

10% 12%

16%

13% 5%

22%

12% 6%

Creatief en Inspirerend Rood Uitbundig Geel Gezellig Lime Rustig Groen Ingetogen Aqua Stijlvol en Luxe Blauw Ondernemend Paars

Provincie Fryslân

4%

Nederland 6% 0%

20% 18% 20%

24%

18%

16%

11% 7%

24%

16%

17%

9% 9%

40%

60%

80%

100%

71

5.

Onderzoeken verblijfsrecreatie Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd en European Tourism Futures Institute

a.

Conclusies Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid, Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd

Het Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd heeft ten aanzien van de verblijfsrecreatie in Fryslân de volgende conclusies getrokken: 

De situatie in de verblijfsrecreatieve markt in Fryslân is (op basis van de cijfers tot en met 2011) matig tot slecht. Er is voornamelijk sprake van een krimpende vraag, wat terug te zien is in over het algemeen teruglopende bezettingsgraden en aantallen overnachtingen, in combinatie met vraagverschuiving (met name naar een ander type recreatieverblijf en een hogere kwaliteit). Dat betekent dat er gemiddeld genomen sprake is van verzadiging van de verblijfsrecreatieve markt, met als belangrijkste uitzondering de hotelsector, waarin nog wel groei zichtbaar is. Daarom is er niet zozeer sprake van een groeimarkt, maar van een vervangingsmarkt. Het gaat daarbij enerzijds om een verzadiging van de markt, anderzijds om de behoefte aan kwaliteitsverbetering, uitbreiding en/of schaalvergroting.



De teruggang van het aantal overnachtingen wordt deels veroorzaakt door de recessie en wordt mogelijk versterkt door de kleinschaligheid en een geringe diversiteit van het aanbod. Daarnaast is het aanbod over het algemeen te eenzijdig en biedt het voor de verschillende leefstijlen te weinig diversiteit.



In Fryslân is sprake van een oververtegenwoordiging van het verblijfsrecreatieve aanbod dat aantrekkelijk is voor de leefstijlen rustig groen, uitbundig geel en in mindere mate voor gezellig lime. De aqua belevingswereld kan relatief maar weinig aanbod vinden dat past bij haar leefstijl. Voor de rode, paarse en blauwe belevingswerelden zien we grote regionale verschillen qua beschikbaarheid van aantrekkelijk verblijfsrecreatief aanbod.



Er liggen kansen in de hotelmarkt en mogelijk op termijn ook in de recreatiewoningenmarkt. Een nadruk op (voorzichtige) groei in het hotel en recreatiewoningenaanbod geeft uiteindelijk kansen voor seizoensverlenging en meer bestedingen. De hotelmarkt in Fryslân is onder andere kansrijk door de geconstateerde toename van het aantal hotelovernachtingen in de voorbije periode, die zich naar verwachting zal doorzetten. Door vraagverschuiving ontstaan er naar verwachting ook kansen door een toenemende vraag naar verhuurrecreatiewoningen in combinatie met een afnemende vraag naar kampeerplaatsen.



Een nadruk op (voorzichtige) toename en/of verbetering van het hotel- en recreatiewoningenaanbod resulteert op termijn ook in seizoensverlenging en hogere bestedingen per overnachting. Dit is van belang tegen de achtergrond van de krimpende vraag in de kampeersector en tegen het licht van de constatering dat het aanbod in Fryslân relatief eenzijdig is en een kort seizoen kent. Wil Fryslân geen marktaandeel verliezen, dan is het van belang om nieuw of vervangend aanbod te realiseren. Het gaat hierbij dus niet eens zo zeer om capaciteitsgroei, maar veel meer om het meebewegen met de vraagverandering.



Er is (beleids- en fysieke) ruimte nodig voor aanpassing en/of kwaliteitsverbetering van het huidige aanbod, i.c. het faciliteren van de vraagverschuiving. Daarnaast is er behoefte aan nieuw, vernieuwend en meer divers aanbod en tegelijkertijd sanering van verouderd aanbod. Deze tegenstelling (verzadigde markt tegenover nieuwe kansrijke initiatieven bij ondernemers) werd door RECRON al omschreven als de ‘Verblijfsrecreatie-paradox’.

72



Het ruimtegebruik van de sector met 1% is zeer beperkt, ook in vergelijking met andere provincies. Puur statistisch gezien is er dus meer dan voldoende fysieke ruimte in Fryslân voor nieuwe initiatieven. Het ondernemerschap is soms nog te intern gericht, waardoor de neiging tot ‘meer van hetzelfde’ onvoldoende wordt doorbroken.



De sector binnen de provincie is over het algemeen erg kleinschalig. Alleen bedrijven met een financieel gezonde bedrijfsvoering met grotere schaalomvang (of clustering en ketenvorming) zijn in staat om in te spelen op de snel veranderende trends en de marktvraag. Dit wil overigens niet zeggen dat kleinschalig aanbod geen kwaliteit kan hebben of per definitie niet exploitabel is.



De huidige toerist wenst meer luxe, comfort en kwaliteit. Voor kwaliteitsverbetering en/of differentiatie is vrijwel altijd meer ruimte nodig, bijvoorbeeld voor grotere standplaatsen, landschappelijke inpassing of voor omvorming of verstening, zonder dat er per definitie sprake hoeft te zijn van een toename van de beddencapaciteit en/of van toename van de recreatieve druk op de natuur.



De kampeermarkt heeft het moeilijk en in de kampeermarkt is vraag naar meer kwaliteit, bijv. naar alternatieve luxe kampeer-verhuuraccommodaties.



Toekomstige ontwikkelingen zijn in de hedendaagse samenleving slechts beperkt voorspelbaar. Provincies en gemeenten die hun ruimtelijk beleid voldoende ruim hebben geformuleerd, het scenariodenken toepassen en slimme early warning signals mechanismen hebben geïmplementeerd, zijn in staat om sneller toegang te bieden aan vernieuwende verblijfsrecreatievormen. Op deze manier zijn overheden sneller in staat in te spelen op marktinitiatieven.

73

b.

Ontwikkeling van de verblijfsrecreatie in Fryslân, European Tourism Futures Institute

Toerisme is een belangrijke sector voor de provincie Fryslân. De sector draagt bij aan de economie en de werkgelegenheid maar stimuleert ook de leefbaarheid van stad en platteland. Als snelgroeiende sector heeft toerisme in het streekplan de ruimte gekregen zich verder te ontwikkelen, vooral in kwalitatieve zin. Het Bureau voor Ruimte en Vrijetijd en het European Tourism Futures Institute (ETFI)hebben na uitvoerig onderzoek samen een advies opgesteld dat de provincie kan helpen om aanvragen uit de markt voor de ontwikkeling van recreatiewoningen goed te kunnen beoordelen. Het adviesrapport is separaat beschikbaar onder de titel ‘Verblijfsrecreatie in Fryslân, onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid’ (mei 2013). In dit onderzoek worden de resultaten beschreven van het deelonderzoek dat door het ETFI is uitgevoerd. Uit een analyse van de ontwikkelingen van de verblijfsrecreatie in Fryslân blijkt dat er in de periode 1996-2011 een lichte groei is geweest van het aantal overnachtingen bij hotels/pensions, tweede woningen en in de watersport. Daartegenover staat een daling van het aantal overnachtingen op campings (vast en toeristisch), bij de verhuurwoningen en bij groepsaccommodaties. Met uitzondering van campings is bij alle andere accommodatievormen het aanbod licht gegroeid. Bij alle accommodatievormen staat de bezettingsgraad onder druk. Wanneer op de verschillende regio’s wordt ingezoomd dan blijkt de minst gunstige ontwikkeling in het aantal overnachtingen zich in het zuidoosten van Fryslân af te spelen (daling), en de meest gunstige in het noordwesten (groei); in de andere regio’s is er sprake van een stabiele situatie of lichte groei van het aantal overnachtingen. Er is ook een berekening gemaakt van de economische effecten van verschillende soorten verblijfsrecreatie. Hierbij is gebruik gemaakt van een regionaal input-output model. Sinds 2002 zijn de totale bestedingen van verblijfsrecreanten per persoon per dag toegenomen van 36 euro in 2002, tot 41 euro in 2005 en 44 euro in 2009 (gecorrigeerd voor inflatie). Uit de berekeningen blijkt dat hotelgasten per dag het meeste besteden en campinggasten en gasten van groepsaccommodaties het minst. Rekening houdende met het aantal overnachtingen in de verschillende accommodatietypen is het economisch belang van de hotelsector het grootst, gevolgd door de verhuurwoningen en de vaste kampeerplaatsen. Voor de werkgelegenheid is het beeld anders: in de watersport leidt elke € tot ruim 53 banen, bij de andere accommodatievormen leidt elke euro tot een kleine 9 banen. Het economische effect (bestedingen en werkgelegenheid) van een wijziging van tweede woningen (niet in verhuur) in verhuurwoningen is positief, maar tamelijk beperkt. Dat geldt ook voor een verandering van seizoenplaatsen op campings in eigen tweede woningen (niet in verhuur). Aan de hand van een viertal scenario’s beschrijft het ETFI vier plausibele toekomstschetsen van de verblijfsrecreatiesector in Fryslân. De scenario’s zijn gebaseerd op de belangrijkste onzekerheden die de komende jaren op de sector van invloed zijn, respectievelijk de mate van invloed die de provinciale overheid daarop kan hebben. Van elk van de scenario’s (‘creative concepts’, ‘niveau riche’, ‘pretlandschap’ en ‘fun, family & friends’) worden de implicaties beschreven voor economie, landschap en samenleving. Belangrijk is dat bij de ontwikkeling van de sector voldoende veerkracht wordt ingebouwd om de gevolgen van belangrijke (plotselinge) veranderingen in de samenleving, de markt en de economie te kunnen opvangen. Er worden voorstellen gedaan voor strategieontwikkeling, zoals het ontwikkelen van een ‘early warning system’ om dergelijke ontwikkelingen voortdurend te kunnen monitoren.

74

Tot slot wordt aandacht besteed aan het vraagstuk van duurzaamheid. Beschreven wordt hoe de ontwikkelingen in de sector zodanig kunnen worden bijgestuurd dat ze zowel vanuit een economische, een landschappelijk en een leefbaarheidperspectief tot een wenselijke situatie leiden. Het bestaande instrumentarium waarmee organisaties de duurzaamheid proberen te bevorderen wordt toegelicht en geëvalueerd: de 3V3P-matrix(vermaak, verblijf, vermaak versus people, planet en profit), ‘criteria for hotels en touroperators’ opgesteld door de Global Sustainable Tourism Council en de UN World Tourism Organisation (UN WTO), certificeringen zoals de Green Key en de Green Globe en instrumenten zoals de Hotel Energy Solution e-Toolkit, ontwikkeld door de UN WTO. Omdat de provincie Fryslân nog niet over een integraal instrument beschikt om duurzame ontwikkeling te meten wordt aanbevolen aansluiting te zoeken bij de ontwikkeling van de Duurzame Groei Index voor Noord-Nederland en in afwachting van deze ontwikkeling indieners van plannen voor de ontwikkeling van verblijfsaccommodaties de 3V3P matrix te laten invullen.

75

6.

Managementsamenvatting onderzoek Watersport en jeugd, European Tourism Futures Institute

Jongeren reizen veel. Tegenwoordig kunnen ze kiezen uit een enorm en aantrekkelijk geprijsd aanbod. Een watersportvakantie in Fryslân staat niet meer hoog op hun lijstje. Dit is geen probleem van voorbijgaande aard: het is reëel te veronderstellen dat jongeren die geen watersport uitoefenen, ook in de toekomst niet meer voor Fryslân zullen kiezen. Bij hun vakantiekeuze kijken jongeren wat er op een plaats te doen valt. Het merendeel wil uitgaan, feestvieren en anderen ontmoeten. Dit is het “kernproduct”; als ze overdag ook nog spannende, nieuwe dingen kunnen ervaren is dat meegenomen. Op zich leent de watersport zich daar prima voor. Maar in Fryslân is er de afgelopen periode niet voor gekozen om deze groep aan de regio te verbinden. Willen we jongeren trekken, dan moeten we keuzes maken. Aantrekkelijke uitgaans- en “chill”mogelijkheden zijn keuzebepalend. Daarvoor zijn acties en innovaties nodig bij zowel overheden als bij ondernemers. Ook het watersportaanbod zelf moeten we kritisch bekijken. Jongeren komen niet meer in de eerste plaats om zeilkampioen te worden, maar om een spannende en/of gezellige vakantie te beleven. Dat vereist creativiteit, variatie en flexibiliteit bij ondernemers, en openstaan voor nieuwe initiatieven bij overheden. In dit rapport schetsen wij vier verschillende scenario’s waarin met de unieke sterkten van Fryslân een aantrekkelijk watersportaanbod voor jongeren kan worden gecreëerd. De mogelijkheden die wij suggereren sluiten elkaar overigens niet uit. Het ETFI heeft hiermee een bijdrage willen leveren aan de discussie over de vernieuwing van de sector in Fryslân.

76

D. Geraadpleegde literatuur Geraadpleegde onderzoeken en rapporten die in opdracht van de provincie Fryslân zijn uitgevoerd:  De Friese gemeenten in beeld; benchmarkonderzoek Recreatie en Toerisme 2012; provincie Fryslân, mei 2013  Economische Beleidsvisie ‘groen, slim en baanbrekend’; provincie Fryslân, september 2012  Economische impact verblijfsrecreatie en toeristisch-recreatieve voorzieningen; 8 juli, Decisio  Evaluatie beleid recreatie & toerisme, onderzoek naar Fryslân Fernijt, pMJP en Stinaf; Grontmij in opdracht van provincie Fryslân, 23 september 2013  Evaluatie Toerist Info Fryslân; Elzinga & Oterdoom, 25 april 2013  Fryslân in Friesland, innovatie tourism concepts meet the Frisian Ecosystem (draft version); A. Hochtritt, september 2013  Menukaart Krimp, provincie Fryslân  Midterm Review Friese Meren Project, provincie Fryslân, 10 september 2013  Ontwikkeling van verblijfsrecreatie in Fryslân; scenario-onderzoek; European Tourism Futures Institute, juni 2013  Toerisme Monitor 2012, onderzoek naar de ontwikkelingen van de toeristische sector in de provincies Fryslân en Groningen in het jaar 2012; European Tourism Futures Institute, juni 2013  Verblijfsrecreatie in Fryslân; onderzoek en advies ten behoeve van ruimtelijk en toeristisch beleid; Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd, april 2013 Externe geraadpleegde bronnen:  Bidbook Leeuwarden-Ljouwert’s application for European Capital of Culture 2018, Iepen Mienskip; Stichting Lwd 2018, juli 2013  Economie en natuur slim verbinden, eindrapportage Taskforce Economie en Natuur; SER Brabant, maart 2013  Effectmetingsrapportage Fryslân Marketing; Grontmij in opdracht van Fryslân Marketing, 2012  Innovatiestrategie Toeristisch Fryslân 2013-2017, Anders durven denken; Hiswa, Recron en KHN, juli 2013  Kwartaalbericht toeristisch belang verschilt per regio; ING Economisch Bureau, 23 mei 2012  Kwaliteitsmonitor Fietsregio’s 2013, Fietsplatform  Onderzoek internationale marktkansen van toeristisch Noord-Nederland; Stenden en European Tourism Futures Institute in opdracht van de Kamer van Koophandel, 2012  Toerisme en recreatie in Fryslân, naar een toekomstbestendige sector; European Tourism Futures Institute, juli 2013  Trendrapport Toerisme, recreatie en vrijetijd 2012; NBTC-NIPO, september 2012  Trots, trends en traditie in het Noorden; de samenhang tussen innovatie, cultuur en identiteit in de Noord-Nederlandse economie; BBO, Universiteit Twente en Kamer van Koophandel, februari 2009  Van Friese meren naar een blauwe oceaan, strategisch regiomarketingplan 2011-2014, H. van der Schaaf  Websites: www.blueflag.nl en www.greenkey.nl

77

Gastvrij Fryslân

Recommend Documents