Ga de boer op installateur moet adviseren

LED MAGAZINE NR. 5 - DECEMBER 2014

‘Ga de boer op’ installateur moet adviseren

Ryan Air kiest voor led uit Appingedam

‘niet energiebesparing, maar betere verlichting moet het doel zijn’

special LeD expo 2015: ‘Beursgrootte verdubbeld, kwart extra bezoekers’

Voorwoord

4

In de schijnwerpers Met de eerste winterse nachten die gepasseerd zijn, is voor mij als hoofdredacteur van LED Magazine het moment daar om het nog lopende kalenderjaar te evalueren. Het is alweer meer dan een jaar geleden dat de eerste editie van LED Magazine verscheen. Sindsdien is er veel gebeurd. Voor de redactie is het een gedenkwaardig jaar. Zeker omdat recent uit de eerste editie van het LED Trendrapport bleek dat LED Magazine onder de ruim vijfhonderd geënquêteerden inmiddels het meest gelezen vakblad is.

The new wave in LED is coming.

28

34 34

Ook voor de markt is het een bijzonder jaar. Nederlandse bedrijven presteren goed. Dat wordt ook deze editie weer duidelijk wanneer wij spreken met Double Lux Lighting dat door Ryan Air als het ware tot ‘huisleverancier’ van led-verlichting voor haar onderhoudsloodsen bestempeld is. Een andere markante gebeurtenis die de sector toch wel op zijn grondvesten deed schudden, is de aankondiging van Philips om zichzelf in twee delen te splitsen. Dit zal in 2015 veel verandering met zich meebrengen. Dat led-verlichting grote belangstelling geniet van zowel leveranciers en installateurs als van eindgebruikers blijkt wel uit de grote hoeveelheid evenementen die dit kalenderjaar plaatsvonden en de komende maanden weer in het verschiet liggen. Zo trok het LED Evenement begin december een recordaantal standhouders en vele honderden bezoekers. Bovendien was Nederland in september gastheer van het internationale congres Licht 2014 zoals u verderop in het magazine kunt lezen. Overigens treft u vanaf pagina 21 een special aan over de tweede editie van LED Expo die plaatsvindt op woensdag 11 en donderdag 12 februari 2015.

Philips SMD3535 LEDs Kleurweergave CRI >90 Bescherming IP44 Nano coating

Philips plug & play driver Verblindingsfactor UGR <19 “Deep recessed” ontwerp 45.000 branduren

Warm wit 3000°K Lichtbundel 75° “Wave” koeling 100 lumen/watt

2015 wordt in ieder geval het jaar waarin LED Magazine haar positie als leidend medium in berichtgeving over led-verlichting verder zal trachten uit te bouwen. Hopelijk wordt het ook een jaar waarin de verschillende overheden door zullen gaan met het verduurzamen van hun energiehuishouding via led-verlichting. Waar wij in de openbare ruimte al aardig op weg zijn, is het daarbij de uitdaging om ook de binnenkant van alle overheidsgebouwen te ‘ledificeren’. Uit de vele projecten die wij ieder kwartaal door u aangeleverd krijgen voor de rubriek ‘Uitgelicht’ blijkt in ieder geval dat bedrijven de weg naar led-verlichting voor in hun gebouwen weten te vinden.

LEDS & DRIVER

Tenslotte wens ik u, nu de maand december alweer begonnen is, natuurlijk fijne feestdagen toe en hoop ik u in januari op een van de vele nieuwjaarsborrels te treffen!

Inhoud

Claudia Reiner (UNETO-VNI): ‘Ga de boer op en dialoog aan over besparingspotentieel van led’

12

‘Niet energiebesparing, maar betere verlichting moet het uitgangspunt zijn’

16

Led-producten Double Lux Lighting gaan de hele wereld over

18

Special LED Expo

21

‘Led-sector verwacht omzetgroei van tweeëntwintig procent in 2015’

22

2014 illustreert onomkeerbare opmars van led-verlichting in openbare ruimte

26

HBI toont op LED Expo succesvol ingezette verbredingsstrategie

27

‘Retailer bewustmaken van omzetverhogende werking van led’

28

Edwin van Gastel | Hoofdredacteur en uitgever van LED Magazine

Stand

F7

Lagotronics BV • Noorderpoort 28 • 5916 PJ • Venlo www.lagotronics.nl

Heerhugowaard: ‘2020-doel Energieakkoord onhaalbaar, 2030-doel gaan wij zeker halen’

30

Energiebesparing reguleren bij bedrijven

33

‘Keurmerk beloning voor fabrikanten die goede led-module maken’

36

Pleidooi voor lichtmetingen rond kwaliteit en prestaties led-verlichting

42 LED MAGAZINE DECEMBER • 3

Meest geklikt in onze nieuwsbrief 1 Ryanair kiest voor twee vliegtuighangars opnieuw voor Nederlandse led-verlichting Het Ierse Ryanair heeft voor zijn vliegtuighangars opnieuw gekozen voor het nieuwe LED verlichtingssysteem van Double Lux Lighting BV uit Appingedam (Groningen). Eerder dit jaar werden led-lampen geleverd en gemonteerd in Frankfurt (Hahn) en London (Stansted) Airport. Het gaat om driehonderd watt led-armaturen die in Nederland zijn ontwikkeld, met een speciale daglichtkleur zodat de monteurs ook ‘s avonds en ‘s nachts optimaal kunnen doorwerken. 2 Honda plaatst in logistiek centrum Gent achtduizend led-lampen Vandaag wordt de plaatsing van led-verlichting in logistiek centrum van Honda te Gent afgerond. Daarmee zijn achtduizend oude tl-lampen vervangen. Noë Denecker van Honda stelt dat de energierekening hiermee met twintig procent omlaag gaat. Er zijn evenveel nieuwe led-lampen geplaatst als tl-lampen verwijderd. Deze laatsten worden door afvalverwerkingsbedrijf Sita verwerkt. De terugverdientijd bedraagt slechts twee jaar en dat is voor het bedrijf reden om het vervangen van de verlichting in andere gebouwen samen met andere energiebesparende projecten nader te bestuderen. C

M

Y

CM

MY

Output ziet vraag naar Sharp producten stijgen door ‘drang’ naar A-merken

Nieuw centrum voor onderzoek naar telen met led De Provincie Limburg, Philips Horticulture LED Solutions, HAS Hogeschool en Botany hebben op het voormalige Floriadeterrein in Venlo een samenwerkingsovereenkomst op het gebied van teelt onder volledig gecontroleerde omstandigheden. Deze vorm van high tech tuinbouw met led-verlichting maakt het mogelijk om in klimaatcellen, onafhankelijk van natuurlijke factoren, op grote schaal planten te telen.

De ruim honderd jaar bestaande Japanse elektronicafabrikant Sharp maakte afgelopen voorjaar bekend haar led-verlichting voor het eerst in de Benelux op de markt te brengen. De Bossche onderneming Output – actief in de distributie van professionele audio-, video- en lichtapparatuur – verwierf het distributieschap voor Sharps led-verlichting. ‘Wij kennen een jarenlange relatie met Sharp via onze activiteiten op het gebied van videotechnologie’, duidt Hans van den Bergh, directeur van Output. ‘Sharp is in de verlichtingswereld aan een enorme opmars bezig. In eigen land is het bedrijf zelfs al marktleider. Zoals bekend schakelt Japan in rap tempo over op duurzame energie en energiebesparende producten zoals led-verlichting. Dit alles als direct gevolg van de tsunami.’

nordeons Baldur bekroond met Goed industrieel Ontwerp Award

CMY

K

4 Veertien woningcorporaties: led-verlichting in flats rendabel Woningcorporaties kunnen flink besparen op energie- en onderhoudskosten door de collectieve verlichting van flats te vervangen door led-verlichting. Dat concluderen veertien woningcorporaties in het publieke rapport ‘flat op led’. De deelnemers agenderen de uitrol van led-verlichting binnen hun bezit (tweehonderdvijftigduizend appartementen) en de branche. Het rapport is opgesteld door Maarten Corpeleijn, onafhankelijk adviseur van Huur & Energie Consult. 5 Eerste gelijkspanningsnet op bedrijventerrein in gebruik genomen De nieuwe openbare verlichting gevoed door gelijkspanning op bedrijventerrein De Liede in de gemeente Haarlemmermeer is op feestelijke wijze in gebruik gesteld. Het is het eerste moderne en duurzame gelijkspanningsnet in Nederland dat op een bedrijventerrein is geïnstalleerd. Het is aangelegd door CityTec. Aanleiding voor het gelijkspanningsnet is het streven van Bert van Dijk, die namens Afvalzorg bedrijventerrein De Liede beheert, om zowel energie als kosten te besparen. De oude verlichting had een verbruik van negentig watt maar de nieuwe led-verlichting slechts maximaal zestig watt en kan op elk gewenst moment gedimd worden naar twintig watt.

4 • LED MAGAZINE DECEMBER

Kleurtemperatuur Unique selling points van de producten van Sharp zijn volgens Van den Bergh niet alleen de vijfjarige garantie, maar ook de kleurtemperatuur van hoge kwaliteit. ‘Meer en meer organisaties die led-verlichting installeren of afnemen komen tot de ontdekking dat de keuze voor A-merken een keuze voor kwaliteit betekent. In de afgelopen jaren hebben partijen meermaals hun neus gestoten aan onder meer veranderende kleurtemperaturen tijdens het gebruik van de verlichting of om andere reden slecht presterende producten. Wij merken nu al dat de erkende kwaliteit van Sharp voor velen aanleiding is om hiervoor te kiezen. De grote spelers willen enkel producten van A-merken.’ Vijf productreeksen Output biedt in totaal zesenveertig led-producten van Sharp aan, verdeeld over vijf productreeksen voor winkelpanden en industriële ruimtes. De armaturen beschikken over de zogenaamde Zenigata (COB) multichip-led, waardoor men slechts één led in een armatuur hoeft te plaatsen. De productreeksen zijn de YUJI en HAYU voor winkels, de TADA en KATO voor industriële ruimtes en de YUNA, die geschikt is voor beide sectoren. De YUJI is een universele spotverlichting voor standaard Europese driefasesystemen. De HAYU heeft op haar beurt alle kenmerken van de YUJI in een twee-in-één-opbouwspotverlichting en inbouwspot. De derde productreeks, TADA, is een robuust vochtbestendig armatuur met een behuizing van gegoten aluminium. Deze is bestand tegen extreme condities (IP66) zoals water, schokken, trillingen en temperaturen van min vijfentwintig tot plus vijfendertig graden Celsius. De KATO is een lage armatuuroplossing voor ruimtes met hoge plafonds en toepassingen in de openlucht. Tenslotte is er de YUNA, een universele inbouwverlichting met een IP44-kwalificatie die geschikt is voor zowel industriële ruimtes als winkelpanden.

Het centrum van Musselkanaal heeft vierenveertig nieuwe lichtmasten met led-armaturen verwelkomd. De lampen worden gevoed door een twee kilometer lang gelijkspanningsnet, gerealiseerd door CityTec. Bij vervanging van huidige openbare verlichting kiest Amstelveen voortaan standaard voor led-verlichting. Deze vergroot volgens de gemeente de zichtbaarheid en draagt bij aan sociale veiligheid. De provincie Utrecht gaat led-verlichting plaatsen op de fietsroute langs de provinciale weg (N401) tussen Kockengen en Breukelen. Dit hebben Gedeputeerde Staten van de provincie Utrecht besloten op verzoek van omwonenden. De verlichting zal in het voorjaar van 2015 worden aangelegd. De provincie Utrecht gaat led-verlichting plaatsen op de fietsroute langs de provinciale weg (N401) tussen Kockengen en Breukelen. Dit hebben Gedeputeerde Staten van de provincie Utrecht besloten op verzoek van omwonenden. De verlichting zal in het voorjaar van 2015 worden aangelegd.

CY

3 Negen gemeenten provincie Antwerpen presenteren gezamenlijk masterplan Negen Antwerpse gemeenten hebben als eerste in de provincie Antwerpen een gemeenschappelijk masterplan voor de openbare verlichting gepresenteerd. Het gaat om Brecht, Grobbendonk, Kalmthout, Malle, Ranst, Rijkevorsel, Schilde, Zandhoven en Zoersel. Elke gemeente kreeg een individuele doorlichting van het verlichtingspark laat netbeheerder Eandis weten. De gemeenten moeten nu individueel een actieplan voor de openbare verlichting uitwerken.

De gemeente Cromstrijen heeft besloten om in de toekomst standaard te kiezen voor led-verlichting in de openbare ruimte. ‘Hiermee dragen wij bij aan een beter milieu en het is ook nog eens goed voor onze eigen portemonnee’, aldus wethouder Bas Boelhouwers.

Nordeons led-lichtlijnsysteem Baldur is bekroond met een Goed Industrieel Ontwerp (GIO) Erkenning op de jaarlijkse GIO Awards-

plechtigheid. De jury bestond uit een onafhankelijk panel van industrieel design experts, voorgezeten door Wim Poelman.

Yksi ontwikkelt nieuw concept voor schoenwinkels Manfield met led Het Eindhovense ontwerpbureau Yksi heeft een nieuw concept ontworpen voor de bijna zeventig Nederlandse filialen van schoenenwinkel Manfield. In de winkels wordt gekozen voor led-verlichting. Ook in de rest van het ontwerp staat duurzaamheid centraal; zo is gekozen voor natuurlijke materialen als massief hout en leer voor vloer, wanden en meubilair.

Investeerders bieden op lichtdivisie Philips, vestiging Terneuzen dicht Het nieuws rond Philips Lighting stapelt zich snel op. Kwam in Zeeland het nieuws hard aan dat de fabriek in Terneuzen dichtgaat, landelijk wordt het nieuws vooral gedicteerd door biedingen op Philips’ lichtdivisie. Nadat bekend werd dat Philips de lichtdivisie gaat verzelfstandigen en daarmee het bedrijf opsplitst in twee delen, hebben verschillende investeringsmaatschappijen biedingen gedaan voor de verlichtingsdivisie.

De provincie Groningen heeft in totaal 1,2 miljoen euro beschikbaar gesteld voor projecten in het kader van leefbaarheid in de drie krimpregio’s van de provincie Groningen. Het gaat om projecten in de Eemsdelta (zeshonderdvijftigduizend euro), Oost-Groningen (vierhonderdzeventigduizend euro) en De Marne (zesenveertigduizend euro). De gemeente Nieuwkoop heeft voor de periode 2014–2018 een beleids- en beheerplan openbare verlichting opgesteld. Met het plan zet het college in op duurzame openbare verlichting. Bij groot onderhoud wordt verouderd materiaal vervangen voor led-verlichting met dimmers. Met het ontsteken van de verlichting van de vier havenlichten in IJmuiden heeft Rijkswaterstaat de plaatsing van zevenhonderd led-lichtbakens afgerond. Dit alles vond plaats in het kader van het project ZekerDuurzaam waarmee de verlichting langs de Nederlandse vaarwegen is verduurzaamd. De nieuwe lichtopstanden zijn palen of andere constructies met daarop zonnepanelen gemonteerd. De gemeente Groningen en voetbalvereniging Be Quick gaan samen de hoofdtribune van stadion Esserberg renoveren. Bovendien worden vier nieuwe kleedkamers gebouwd. Het project kostte een kleine vijfhonderdduizend euro. Bij het stadion worden onder meer een zonneboilersysteem en ledverlichting geplaatst. De gemeente Borsele telt 4.400 armaturen waarvan in 2015 tien procent voorzien zal zijn van led-verlichting. Van het totale arsenaal is bovendien zeventig procent voorzien van spaarlampen. Volgens het college van Burgemeester en Wethouders loopt de gemeente daarmee voor op de ambities uit het Energieakkoord.

GE investeert veertig miljoen dollar in productie led-circuitboards GE Lighting investeert veertig miljoen dollar in haar fabriek in het Amerikaanse Hendersonville voor de productie van led-circuitboards. Voorheen werden de circuitboards niet in Amerika maar in Azië geproduceerd.

Wereldmarkt voor slimme led-lampen zal verhonderdvoudigen In 2013 werden er pas tweeënhalf miljoen slimme ledlampen verkocht, maar in 2020 zal dit aantal bijna verhonderdvoudigd zijn tot 223 miljoen stuks. Dit voorspelt ABI Research. De dalende led-prijzen en de goedkeuring van de internationale standaard ZigBee Light Link als gewenste connectiviteitsoplossing zullen hiervoor zorgen.

ceerd wordt. De aan de voorzijde aanwezige led-verlichting zal wit oplichten als de trein naar voren rijdt en rood als hij achterwaarts gaat.

Licht 2014 trekt vierhonderdvijftig internationale bezoekers

Stroomopwekkende voetbal zorgt voor led-verlichting in de nacht

In het World Congres Center in Den Haag hebben zo’n vierhonderdvijftig bezoekers het internationale congres Licht 2014 bijgewoond. Het driedaagse evenement, waarvan de NSVV gastheer was, werd informeel geopend met een borrel in Madurodam. Ena Voûte – dagvoorzitter van Licht 2014 – hield tijdens het congres een pleidooi waarbij zij stelde dat het verlichtingsberoep zijn derde fase ingaat. ‘Hierbij staat niet langer de lamp, maar het licht centraal. Licht is luminantie, met aandacht voor de positie en richting van het licht. Er is behoefte aan een multidisciplinaire aanpak waarin fysica, optica, biologie, psychologie, design en engineering gecombineerd worden.’ Daarbij opereren lichtspecialisten volgens haar in de driehoek van fysica, waarneming/ verschijning en ontwerp. ‘Deze drie zaken komen in het midden, bij de synthese, samen.’

Uncharted Play lanceert met de ‘Soccket’ een voetbal met energiegenerator en led-verlichting. Na drie uur voetballen is er drie uur verlichting beschikbaar. Het Amerikaanse bedrijf haalde geld binnen met een crowdfundingscampagne en biedt de voetbal nu voor negenennegentig dollar aan.

Afvalcentrale Incineration Line 6 verlicht met duizenden led’s In Roskilde is de door de Nederlandse architect Erick van Egeraat ontworpen afvalverwerkingscentrale Incineration Line 6 verlicht met duizenden led-lampen. Het gebouw is uitgerust met lasergesneden cirkels die de gehele gevel versieren. Het gebouw licht ‘s nachts op via de individueel gecontroleerde led-lampen.

Smart Headlight 2.0 met meer dan één miljoen led-lampen De koplamp Smart Headlight 2.0 met meer dan één miljoen led-lampen moet ervoor zorgen dat automobilisten beter zicht krijgen en tegelijkertijd andere weggebruikers niet verblinden. Het is een vinding van Amerikaanse onderzoekers.

Nobelprijs voor Natuurkunde naar uitvinders blauwe led De Japanners Isamu Akasaki en Hiroshi Amano en de Amerikaan Shuji Nakamura hebben de Nobelprijs voor de Natuurkunde gewonnen met hun blauwkleurige led. De Koninklijke Zweedse Academie voor Wetenschappen hierover: ‘De wetenschappers kwamen begin jaren negentig met een blauwkleurige led, waarmee voor het eerst wit licht kon worden gecreëerd.’

Londen presenteert nieuwe metro met prominente rol voor led London Underground (LU) heeft de ‘New Tube’ gepresenteerd, het nieuwe high tech metrostel dat in 2022 geïntrodu-

Cree introduceert high power led met negentien watt en 2.250 lumen Cree introduceert met de SC5 Technology Platform naar eigen zeggen de nieuwe generatie verlichting met de introductie van ‘extreme high power’ (XHP) led’s. Het platform vormt een nieuwe benchmark voor led-lumen per wafer.

Samsung introduceert slimme led-lampen Samsung introduceert enkele nieuwe series led-lampen. Het betreft spotjes, led-buizen en klassieke sfeerlampen. Daarnaast introduceert Samsung slimme led-lampen die gebruikers via Bluetooth kunnen bedienen met een smartphone of tablet.

Baldur een allroundtalent ontworpen door de uitvinders van het lichtlijnsysteem In Duitsland worden op de productielocatie van Nordeon al sinds 1974 lichtlijnsystemen gemaakt. Baldur is de derde generatie in deze lichtlijntraditie en zal een nieuwe maatstaf voor LED-lichtlijnsystemen worden. Baldur - Een attractief lichtlijnsysteem met vele toepassingen. Elegante combinatie van algemene - en accentverlichting, altijd met Duitse kwaliteit. Met meer dan 40 jaar ervaring en speciaal ontworpen voor LED biedt Baldur optimale flexibiliteit met specifieke lichtoplossingen voor kantoor, retail en industrie. En dat met zeer korte terugverdientijden! Interesse gewekt? Contacteer ons op: [email protected] Tel: 31 (0)408200106

Nordeon I Lichttoren 32 I 5611 BJ Eindhoven I Nederland I www.nordeon.com

Alfonso Boekhoudt, gevolmachtigd minister van Aruba, liet zijn licht schijnen op de wereldwijde ontwikkelingen in de wereld van licht en de internationale invloed van Aruba. ‘Onze minister-president heeft een missie: een economische en sociale veerkracht creëren die de gezondheid, het geluk en welzijn van onze inwoners verhoogt. Maar welke impact heeft een klein eiland als Aruba met honderdduizend inwoners nu op wereldschaal? Wij willen in 2020 volledig onafhankelijk zijn van fossiele brandstoffen en enkel schone energie produceren. Met windmolens, met zonnepanelen en door het laten branden van energiezuinige led-verlichting. Niet voor niets tekenden wij afgelopen april een overeenkomst met Philips om de verschillende soorten verlichting op ons eiland onder handen te nemen.’

DUURZAAM EN ENERGIEZUINIG

LED PRODISC SERIE

UW GANG OF TRAPPENHUIS VERLICHTEN

Eenvoudig te monteren opbouw en semi-inbouw armatuur

Het LED Prodisc armatuur van Prolumia zorgt voor hoge energiebesparingen (>70%) d.m.v. intelligent lichtbeheer met aanwezigheidsmelders. Om een veilige doorgang te waarborgen moeten trappenhuizen en gangen goed en helder verlicht zijn. Dit zonder reflecties. De LED Prodisc is hier uitermate geschikt voor.

SPECIFIEKE KENMERKEN • Polycarbonaat behuizing, voorzien van opalen PMMA lens • Toe te passen als opbouw en semi-inbouw armatuur • Optioneel leverbaar met (onzichtbaar) ingebouwde microwave-/daglichtsensor en/of noodfunctie • Mogelijkheid om te schakelen tussen 0% en 100%, of om het armatuur continu op 20% te laten branden en bij detectie naar 100% te laten gaan • Armaturen met en zonder sensor kunnen worden gecombineerd als master/slave (bedraad)

Het bestuur van Technologiestichting STW heeft groen licht gegeven aan zes onderzoeksprogramma’s die moeten leiden tot innovatieve technologieën. Het gehonoreerde project ‘LED it be 50%’ heeft als doel om met slimme led-verlichting het energieverbruik in de glastuinbouw te verminderen vijftig procent. De stichting Humanitas start met de invoering van energiezuinige led-panels in haar verpleeghuizen. Het verpleeghuis Hannie Dekhuijzen in Rotterdam wordt als eerste voorzien van LEDSGOGREENER led-panels ter vervanging van de bestaande TL- en PL-armaturen. Het ontwerp van het nieuwe kantoor van machinebouwer Geelen Counterflow uit Haelen heeft vijf sterren gekregen in de BREAAM-certificering. De score van 94,19 procent is de hoogste score in Nederland ooit. Het gebouw telt onder meer driehonderddertig zonnepanelen en is volledig van daglichtgestuurde ledverlichting voorzien. Attiva Lichtprojecten heeft een led-project opgeleverd bij de Triavium ijsbaan in Nijmegen. Er zijn vijfenzeventig led-armaturen Astro geplaatst die dimbaar zijn. De energiebesparing loopt op tot boven de zeventig procent.

MEER INFO OP: WWW.PROLUMIA.NL

Openbare Verlichting op gelijkspanning? CityTec doet ’t!

Gelijkspanning in de openbare verlichting is de toekomst. Dat komt omdat gelijkspanning (DC) in vergelijking met wisselspanning (AC) enorme besparingen oplevert. CityTec maakt zich daar sterk voor want wij weten het zeker: Gelijkspanning is de veilige en duurzame oplossing voor de toekomst. Uw openbare verlichting ook op gelijkspanning? Kijk voor meer informatie op: www.citytec.nl

Bezoekadres Nieuwland Parc 400, 2952 DD Alblasserdam Postadres Postbus 348 / 2950 AH Alblasserdam T 088-895 9000 / E [email protected] / W www.citytec.nl

De open dag van Romar Led heeft meer dan driehonderd bezoekers getrokken. De dag stond dit jaar in het teken van ‘totaalbeleving’. Het bedrijf organiseerde het evenement voor relaties met het thema ‘Experience’. Medewerkers van de AM-groep hebben in het raadhuis in Haarlemmermeer 2.179 lichtarmaturen voorzien van ledverlichting. Het sociaal werkbedrijf AMgroep deed dat samen met GreenFox dat afgelopen maand ook nog tot een de winnaars van de verkiezing ‘Slimste bedrijf van Nederland’ werd gekozen. BMW Amsterdam heeft het oude pand aan de Pieter Braaijweg 2 verruild voor een nieuw pand even verderop, gelegen aan de A10. Op en rondom dit nieuwe pand, dat zowel BMW als MINI huisvest, heeft Haco Lichtreclame de complete installatie van de corporate identity uitgevoerd met het plaatsen van (led-) lichtreclames, zuilen, bewegwijzering en dergelijke uitingen.

Testinstituut DEKRA heeft drie tips gepubliceerd om tijdens de feestdagen ongelukken door onveilige kerstverlichting te voorkomen. Een van de tips is om te kiezen voor led-verlichting in plaats van ‘ouderwetse’ lampjes. In haar fabriek in Helmond heeft gordijnleverancier Vadain de EVAline Industry led-lijnverlichting. De marktleider in op maat gemaakte gordijnen maakt deel uit van de Venture Group, een krachtige holding die wereldwijd actief is en meer dan achthonderd medewerkers heeft. De led-verlichting van EVA Optic werd deze herfst opgeleverd. De nieuwe productiefaciliteit van Ampelmann - uitgerust met led-verlichting – is officieel geopend. De nieuwe productiehal bevindt zich in de voormalige onderzeebootloods, onderdeel van de oude RDMwerf in het Rotterdamse havengebied.

Licht flitsen! ETAP introduceert met ‘US’ een nieuwe generatie softlights met led. De US led is beschikbaar in drie inbouwhoogtes. De producten hebben een afgeschermde lichtbron, waardoor ze geen verblinding veroorzaken, iets wat bijvoorbeeld voor de zorgsector en kantooromgevingen van toegevoegde waarde is. Eerder dit jaar introduceerde Aura Light een nieuwe led retrofit-lamp. Het bedrijf heeft haar assortiment in aansluiting hierop uitgebreid met speciale versies die voldoen aan de hoge eisen in de industrie, retail en opslagruimten. De led retrofit-lampen worden toegepast in bestaande T8-lichtinstallaties en vervangen T8-fluorescentielampen. BAVA Light Concepts introduceert de Shine Max Zoom led-spot. Deze heeft de mogelijkheid om de breedte van de lichtbundel zelf af te stellen van twaalf tot vijfenveertig graden, volgens het bedrijf een doorbraak op het gebied van ledverlichting. De spot beschikt over een zoomfunctie waarmee de breedte van de

lichtbundel en de hoeveelheid licht zelf afgestemd kunnen worden. Norton introduceert drie nieuwe ledarmaturen: SOLO-S LED, SPS-O LED en de LDN-W. Twee van deze armaturen zijn toegevoegd aan de Norton Ledizationlijn: het SOLO-S LED opbouwarmatuur en het SPS-O LED sporthalarmatuur. Vakantieoord Dopersduin heeft zes Solatubes aangevuld met SmartLED laten plaatsen. ‘De SmartLED is ingesteld op een gewenst lichtniveau in combinatie met bewegingsdetectie. Dit resulteert in een verbruik bij voldoende daglicht van minimaal nul watt tot een maximaal verbruik bij nacht van 7,5 watt. LUXeXceL Group meldt haar 3D-printproces naar een volgend level te hebben gebracht. Met een nieuw platform dat het printen van het materiaal LUX-Opticlear mogelijk maakt, wordt de steeds gemaakt naar het printen van de optieken met een hoogte van twintig millimeter. ‘Abri’s moeten naast een goede beschutting tegen weer en wind ook goed verlicht zijn zodat reizigers een gevoel van veiligheid ervaren.’ Met deze missie in het achterhoofd heeft Elspec een sensorgestuurde dimbare led-verlichting voor zogenaamde volglas abri’s ontwikkeld. Het hart van de besturing wordt gevormd door de Eurel Schakel Dimmer ESD. Attiva Lichtprojecten heeft het verzamelgebouw King Brother aan de A12 in Nootdorp van verlichting voorzien. De installateur is Oudshoorn Elektrotechniek. Zij heeft voor Disano en Fosnova binnenen buitenverlichting gekozen. CLS introduceert de CLS led-app. Met deze App zijn gebruikers online en offline in staat om informatie te delen met hun klanten. De app biedt gebruikers onder meer de mogelijkheid om klanten gerealiseerde projecten te tonen. Daarnaast staat in de app ook alle informatie over de producten, de handleidingen, de bedrijfsfilm en de catalogus. LUXimprove heeft de vriescellen bij Farm Frites voorzien van led-verlichting. ‘De temperaturen liggen ver onder nul wat positief is voor de levensduur van de led’s’, duidt Marien Klootwijk van LUXimprove.

LED MAGAZINE DECEMBER • 9

’s borrel In de rubriek LED’s borrel doet LED Magazine verslag van beurzen en andere events in woord en beeld... Dit kwartaal blikt de redactie in verband met de rustige zomerperiode niet terug, maar vooruit naar twee bijzondere evenementen. Alle led-gerelateerde evenementen – zoals het Nationale LED Trendcongres en LED Expo – die de komende maanden plaatsvinden, zijn te raadplegen in de rubriek led’s connect op pagina 41. trum in Den Bosch heeft een recordaantal standhouders opgeleverd. Nooit eerder waren er op de kennismarkt van het LED Evenement zoveel praktische oplossingen te vinden. Vierenveertig exposanten lieten op hun stands de ruim vijfhonderd bezoekers zien welke mogelijkheden er zijn bij het ontwikkelen van led-applicaties. Ook was er weer een armaturenplein waar bezoekers elkaar laten zien wat er afgelopen jaar in Nederland is ontwikkeld.

VAKBLAD ELEKTRISCH VERVOER EN SMART GRIDS / DECEMBER 2014

INHOUD

Genomineerden Dutch Solar Awards bekendgemaakt

‘Waardering voor montagesystemen hoger op agenda’

Special vakbeurs Solar Event 2014 vanaf pagina 21

LED MAGAZINE NR. 4 - SEPTEMBER 2014

September 2014 Jaargang 5, nummer 3

Led-congres Milieudienst IJmond druk bezocht

Sneak preview eerste editie LED Trendrapport

THUISBEZORGD.NL NEEMT

LAGE LANDEN HAKEN AAN BIJ MEGA WATERSTOFCONSORTIUM

IN DRIE JAAR VERDUBBELD’ NEDERLAND EN BELGIË MIDDENVELDSPELERS IN SMART GRIDPROJECTEN

NSVV: ‘Behoefte aan normen en regelgeving voor led-verlichting’

SCHIPHOL HEEFT GROOTSTE ELEKTRISCHE TAXIVLOOT

LUXeXcel wil met 3D-printtechniek marktleiderschap

Bailey en LivingLight gaan samenwerken voor lineaire led

www.egmedia.nl

Smart E-Mobility - Solar Magazine - LED Magazine

Lichtfestival Glow trekt opnieuw meer bezoekers Het Eindhovense lichtfestival Glow heeft honderddertigduizend bezoekers meer getrokken dan vorig jaar toen er al een groei van zeventigduizend bezoekers was. In totaal kwamen er zo’n zeshonderdvijftigduizend mensen af op het lichtspektakel. ‘Stad in beweging’ was het thema van dit jaar. Voor de negende keer was Eindhoven dit jaar versierd met lichtgevende sculpturen en projecties. Het thema dat de kunstenaars uitdaagde, was er een met een diepere betekenis. Met ‘Stad in beweging’ wilde de organisatie ook bezoekers in beweging krijgen en een verrassende kijk op de levendige stad bieden. De hoogtepunten van het evenement waren volgens de bezoekers vooral de kunstwerken op de Parklaan, bij de Augustijnenkerk en de Catharinakerk.

Milieudienst IJmond kijkt tevreden terug op het congres dat het afgelopen week liet organiseren door LED Expo Benelux. Meer dan honderd ondernemers en bestuurders uit de regio IJmond waren aanwezig in de Vredevorstkerk. Dagvoorzitter wethouder Tim de Rudder van Gemeente Beverwijk gaf wethouder Floor Bal van Gemeente Velsen als eerste het woord. Wethouder Bal gaf zijn visie op duurzaamheid en de rol die led-verlichting daarin heeft, gelardeerd met voorbeelden uit zijn gemeente. Ellen de Vries van het LUX LAB nam de eerste lezing over de toekomst van led voor haar rekening. Koen van Winkel van Schréder vertelde over de voordelen van led en over de technische aspecten die bij de toepassing van led komen kijken. Bert Pannekeet gaf tenslotte een voorzet over het beleid van de milieudienst op het gebied van led-verlichting in de komende jaren en over de handhaving in het kader van de EPK-regeling. Het congres is de eerste stap in een meerjarig stimuleringstraject waarin de milieudienst de overgang naar duurzamere vormen van verlichting wil versnellen.

Recordaantal standhouders op LED Evenement Het LED evenement op 2 december in 1931 Congrescen-

LED MAGAZINE DECEMBER • 11

UNETO-VNI vicevoorzitter Claudia Reiner doet op roep aan installateurs:

‘Ga de boer op en ga de dialoog aan over het besparingspotentieel van led-verlichting’ De bestuurster constateert dat de installatiesector het negatieve sentiment rond de economische crisis achter zich heeft gelaten. ‘Een aantal installateurs zijn weliswaar nog bezig te overleven, maar de grootste groep kijkt vooruit en beseft dat de wereld om hen heen aan het veranderen is. Innovatie is daarbij van groot belang. De installateur is bezig met het vraagstuk wat de energietransitie – van duurzame opwekking tot energiebesparing – voor zijn bedrijf, activiteiten en marktsegmenten betekent. Met energieopwekking – meer specifiek zonne-energie – en energiebesparing – meer specifiek led-verlichting – zijn twee focusmarkten genoemd waar zeer veel kansen liggen.’

E- en W-installateur ‘De installateur focust zich meer en meer op energiebesparing in de gebouwde omgeving en led is daarbij logischerwijs een belangrijke component’, aldus Reiner. ‘Voor UNETO-VNI staat het faciliteren van de leden centraal. Wij helpen hen bij het maken van keuzes en brengen de marktkansen, zoals met led-verlichting in beeld. Daarnaast stellen we vast welke kennis nodig is om succesvol op deze markt actief te worden en helpen om deze kennis te ontsluiten.’ Reiner stelt dat er zowel voor de E- als W-installateur kansen liggen bij ledverlichting. ‘En daar waar de vakkennis over bijvoorbeeld lichtplannen niet in huis is, zullen zij die binnen moeten halen. Dit past ook bij de gedachte van “ketenintegratie” die in de bouwkolom snel terrein wint.’ Gedachte achter 12 • LED MAGAZINE DECEMBER

Claudia Reiner werd begin vorig jaar benoemd tot vicevoorzitter van UNETO-VNI (zie kader). Zij was daarvoor al jaren actief binnen UNETO-VNI als voorzitter van de regio Zuid. Bij haar aantreden stelde Reiner als doel zich te gaan inzetten voor de vernieuwing van de sector. Energiebesparing en verduurzaming van de gebouwde omgeving – en daarmee led-verlichting – spelen volgens Reiner een belangrijke rol. ‘De installatiebranche kan het imago van led positief beïnvloeden’, aldus de vicevoorzitter.

de ketenintegratie is dat de bouw-, installatie- en vastgoedbranche intensief samenwerken om het innovatieve vermogen te vergroten. UNETOVNI werkt hiertoe zelf al samen met onder meer Bouwend Nederland en Aedes, de koepelorganisatie voor woningbouwverenigingen. Reiner: ‘Een voorbeeld van de integrale gedachte om elke opgave in de bouwsector integraal aan te pakken is de Stroomversnelling. Vier bouwers en zes woningcorporaties werken binnen dit project met een groot aantal partners aan de degelijke renovatie van 111.000 woningen.’

Over claudia Reiner Claudia Reiner is binnen UNETOVNI niet alleen vicevoorzitter maar ook voorzitter van de ‘Groep Klein’. Hieronder vallen alle lidbedrijven met nul tot dertig medewerkers. Circa vierduizend van de vijfenveertighonderd leden vallen onder de bedrijvengroep ‘klein’. Reiner is binnen UNETO-VNI voorzitter van de projectgroep ‘Energieakkoord’.

Transitie van organisatie

Wet milieubeheer

‘Het kennisvraagstuk pakken wij als UNETO-VNI samen met onze partners op’, vervolgt Reiner. ‘Die lopen uiteen van stichting KIEN tot ISSO en TVVL. Bovendien gaat voor de interne organisatie het roer komend jaar om. Voorheen zat alle kennis binnen UNETOVNI “opgesloten” in platforms en moesten leden daarom lid worden van specifieke vakgroepen om toegang te krijgen tot bepaalde kennis. De huidige transitie vraagt er echter om dat de kennis breder toegankelijk wordt. Wij gaan het voor onze leden eenvoudiger maken om basale kennis over zaken als energiebesparing en -opwekking in huis te halen. Als ik daarbij kijk naar het potentieel van led-verlichting dan is dit een goede ontwikkeling. De groep van leden die actief zijn met led-verlichting wordt namelijk alleen maar groter. Misschien is het dan ook wenselijk om binnen UNETO-VNI een breder platform voor led-verlichting te creëren om onze leden sneller vooruit te helpen.’

Want de aandacht voor led-verlichting zal volgens Reiner in de komende jaren alleen maar groeien. Volgens de vice-voorzitter van UNETO-VNI komt dit deels doordat led-verlichting op de lijst ‘met erkende maatregelen voor energiebesparing’ staat. Op basis van de Wet milieubeheer moeten bedrijven en instellingen die jaarlijks meer dan vijftigduizend kilowattuur aan elektriciteit of meer dan vijfentwintigduizend kubieke meter gas verbruiken, energiebesparende maatregelen nemen. ‘In het kader van het Energieakkoord zijn aanvullende afspraken gemaakt over het treffen van verplichte energiebesparende maatregelen die in maximaal vijf jaar zijn terugverdiend’, licht Reiner toe. ‘Ledverlichting is binnen die termijn terugverdiend en de uitrol van deze technologie kan daarmee in een versnelling raken.’

>>> LED MAGAZINE DECEMBER • 13

ElektroTechniek ’15 VOOR WONING, INDUSTRIE, UTILITEIT, INFRA & ENERGIE

>>>

Ik maak het mogelijk!

Voor de leden van UNETO-VNI is het in de visie van Reiner de uitdaging om zichzelf te profileren in het relatief ‘onoverzichtelijke’ speelveld. ‘Met de uitkomsten van het LED Trendrapport wordt opnieuw duidelijk dat er steeds meer aanbieders van led-verlichting op de markt komen waarvan de kwaliteit niet altijd bewezen is. Bovendien wordt de kwaliteit van de erkende installateurs niet altijd herkend en gewaardeerd. Op het moment dat led door opdrachtgevers wordt voorgeschreven is het juist voor de bij ons aangesloten installateurs zaak om hun verantwoordelijkheid te pakken. Er ligt dan een kennisvraagstuk op tafel waarbij de installateur onderscheidend kan zijn door de opdrachtgever te adviseren over de transitie van traditionele naar led-verlichting.’

Besparingspotentieel

JAARBEURS UTRECHT 29 SEPT. T/M 2 OKT. 2015 Meer informatie: elektrotechniek-online.nl

‘De installateur mag naar mijn idee pro-actiever worden bij de verkoop van energiebesparende producten en systemen’, vervolgt Reiner. ‘Installateurs kunnen bijvoorbeeld gemeenten uitdagen door ze te informeren over het besparingspotentieel. Gemeenten hebben hun handtekening onder het Energieakkoord gezet en moeten energiebesparingingsdoelstellingen realiseren. Mijn oproep aan installateurs is: ga de boer op en ga met mogelijke opdrachtgevers de dialoog aan over het besparingspotentieel van led-verlichting. Door gemeenten te benaderen, praat je ook direct over grotere volumes omdat zij veel gebouwen in beheer hebben. Bovendien zullen snel andere gemeenten volgen als buurgemeenten zich profileren met led-verlichting.’ En de ambitie voor 2020? ‘Wij moeten de lat hoog leggen. Ik denk dat op de korte termijn 1 januari

een belangrijk moment is waarop je het gesprek aangaat met potentiële opdrachtgevers. Dan krijgen alle huiseigenaren een brief van de overheid met daarin het indicatieve energielabel. Hét moment om te adviseren over energiebesparende maatregelen en dus verbetering van het energielabel. Verder moeten in 2020 de doelstellingen uit het Energieakkoord behaald zijn. Daaraan kan de installateur in de gebouwde omgeving en in de infratechniek een grote bijdrage leveren door alert in te spelen op nieuwe klantbehoeften. Als UNETO-VNI hebben wij in de komende jaren de uitdaging om te vernieuwen en onze rol op te eisen in de bouwopgave. Het energiezuinig maken van ons land is niet mogelijk zonder de installatiebranche dus er liggen volop kansen om onze kennis en kunde in te brengen. Een belangrijk element is dat de installatiebranche het imago van ledverlichting positief kan beïnvloeden.’

‘De installateur mag mijns inziens veel pro-actiever energiebesparende producten verkopen’

LED MAGAZINE DECEMBER • 15

Bert van de Bunt (Spectrum Advies & Design):

‘niet energiebesparing, maar betere verlichting moet het uitgangspunt zijn’ ‘Wij willen weten met welk doel licht wordt neergezet. Dit kan leiden tot de keuze voor een andere technologie dan led of zelfs tot het weglaten van verlichting. Ik ben voorstander van licht enkel daar waar je het nodig hebt. Dat gaat verder dan bepalen of je in het donker loopt of niet.’ Aan het woord is Bert van de Bunt van Spectrum Advies & Design.

Bert van de Bunt richtte nog geen tien jaar geleden – in februari 2007 – Spectrum Advies & Design op. Anno 2014 staat er een bedrijf met negentien medewerkers en vestigingen in Putten, Waalwijk en Hoogeveen. Bovendien werd vorig jaar het nieuwe bedrijf Spectrum Beheer & Ontwerp opgericht dat zich bezighoudt met technisch installatiebeheer en kortlopende detachering. ‘En zeven jaar na de start van Spectrum is mijn ambitie nog altijd idealistisch’, duidt Van den Bunt. ‘Wij willen met onze kennis een bijdrage leveren aan een betere verlichting van de openbare ruimte. Goed omgaan met verlichting, kan ook betekenen niet verlichten. Verlichting moet immers wel een meerwaarde hebben.’

Richtlijnen Ook Van de Bunt constateert net als vrijwel alle andere stakeholders in het openbare domein dat de opkomst van led-verlichting onomkeerbaar is. ‘De markt is veranderd’, stelt Van de Bunt. ‘Een groot nadeel van led-verlichting is dat alles ondergeschikt gemaakt lijkt te worden aan het besparen van energie. Het doel – betere lichttechniek – lijkt soms te worden vergeten. Een voorbeeld hiervan is het één-op-één uitwisselen van een conventioneel armatuur voor een led-variant. Dat kan lang niet altijd. Het gevaar bestaat dat je de gebruiker openbare verlichting biedt die een mindere prestatie levert waardoor de verkeers- en sociale veiligheid afneemt. Natuurlijk ben ook ik een voorstander van energiebesparing, maar het uitgangspunt moet altijd betere verlichting zijn.’ Want ook Spectrum adviseert inmiddels in het merendeel van de projecten waarbij zij betrokken is led-verlichting. Van de Bunt: ‘Led-armaturen kun je inmiddels in dusdanig veel varianten krijgen, dat het vrijwel altijd aan de gewenste eisen kan voldoen. Daarbij wil ik de kanttekening 16 • LED MAGAZINE DECEMBER

maken dat wij voor led-verlichting nieuwe richtlijnen moeten gaan opstellen. Het met led toerekenen naar bestaande richtlijnen zorgt er niet altijd voor dat de lichtinstallatie doet waar je haar voor neerzet. Richtlijnen zijn niet het doel maar een (hulp)middel om de kwaliteit te beschrijven. Uiteindelijk gaat het om het belang van de burger.’

Missiewerk Met regelmaat wordt Spectrum volgens Van de Bunt door klanten gevraagd om advies bij de keuze van led-verlichting. ‘Dan is het missiewerk dat wij verrichten om een stap terug te maken. Wij willen eerst weten waarvoor iemand licht neerzet. Dat kan ook leiden tot de keuze voor een andere technologie dan led of tot het weglaten van verlichting. Ik ben voorstander van licht enkel daar waar je het nodig hebt. Dat gaat verder dan bepalen of je in het donker loopt of niet. Tal van facetten spelen een rol om te bepalen of er verlichting moet komen. Van de omvang van de verkeersstroom tot de aanwezigheid van schoolgaande kinderen op de fiets. Helemaal geen licht op de gevel of toch maar een beetje. Als je kiest voor verlichting, dan kun je daarna nog bepalen of het altijd op volle sterkte moet branden of dat dimmen op bepaalde tijdstippen gewenst is. Dan kun je achteraf nog bepalen of het altijd moet branden en eventueel laten opschakelen bij slecht weer door middel van intelligentie.’

Futuristisch Kijkt Van de Bunt in de verre toekomst, dan ziet hij over dertig of veertig jaar snelwegen die enkel verlicht zijn bij de op- en afritten. ‘Het klinkt misschien futuristisch, maar het is niet ondenkbaar dat wij als automobilisten te zijner tijd bij het oprijden van de snelweg ons stuur loslaten. Want hoe gaat verlichting zich verhouden tot zelfrijdende auto’s? Op de

snelwegen is minimale verlichting dan vermoedelijk toereikend.’ Tegen die tijd is er in de visie van Van de Bunt misschien ook wel een concurrerende techniek van led op gestaan. ‘De ontwikkelingen gaan immers door. Wij zijn nu met zijn allen gestart met led en de investeringen hebben veel geld gekost. Er moet een geldgenerator op gang zijn om over financiën te beschikken voor nieuwe innovaties. De technologische ontwikkeling is echter nooit opgehouden en led is dan ook niet de laatste lichtbron die er zal zijn.’

Beleving Voor de komende twintig jaar verwacht Van de Bunt echter dat led het overgrote deel van de markt voor zijn rekening zal nemen. ‘Zeker nu ook het comfort van de verlichting omhoog gaat – zo komt strooilicht weer terug, zij het gedoseerd – en traditionele verlichting steeds beter wordt nagebootst.’ En hoe Spectrum erover vijf jaar uitziet? ‘Ik hoop dat wij dan hetzelfde bedrijf zijn, met dezelfde intentie en beleving om de openbare ruimte kwalitatief goed te verlichten. Wij willen als onafhankelijke partij vanuit ons hart een bijdrage leveren. Daarbij willen wij oog hebben voor alle facetten. De groei van het bedrijf is nooit een doel op zich geweest. Het is organisch gegroeid tot wat het nu is.’ Tenslotte heeft Van de Bunt nog wel één wens: ‘Waarom ontwikkelen fabrikanten niet een armatuur dat tien in plaats van twintig jaar meegaat. Dit armatuur is goedkoper in aanschaf – de levensduur en het aantal branduren is immers minder – en zorgt dat de eindgebruiker twee keer in twintig jaar de nieuwste technologieën tot zijn beschikking krijgt. Als je ziet wat er de afgelopen zes jaar in lichttechniek en besparingsmogelijkheden veranderd is, dan zou het gek zijn om nu en vervolgens pas over twintig jaar de nieuwste technologie aan te schaffen.’

5 maart 2015: spectrum organiseert derde symposium OVL Op donderdag 5 maart 2015 organiseert Spectrum Advies & Design voor de derde keer het symposium openbare verlichting. ‘Wij zijn dit symposium gestart om het belang van openbare verlichting te duiden’, legt Van de Bunt uit. ‘Het was min of meer een opvolger van de Taskforce Verlichting die in 2011 ophield te bestaan. Met het symposium hebben wij een dedicated platform voor openbare verlichting gecreëerd waar de branche jaarlijks bij elkaar komt. De omvang maakt het symposium uniek. Alle vakspecialisten geven acte de présence, ook onze concullega’s. Ik wil namelijk dat het geen Spectrum symposium is, maar een evenement van de sector.’ Kijk voor meer informatie en deelname aan het symposium op http://ovl2015.nl

LED MAGAZINE DECEMBER • 17

De VarioLED

Ryan Air en Blokker kiezen voor bedrijf uit Appingedam

Led-producten Double Lux Lighting gaan de hele wereld over Double Lux Lighting. Het is misschien niet een naam die bij iedereen een belletje doet rinkelen. Grote internationale ondernemingen als Ryan Air en Blokker dachten daar anders over. Die vroegen de kleine Groninger onderneming in de afgelopen maanden om hun gebouwen van led-verlichting te voorzien. Een gesprek met Tjark Klasens, directeur van Double Lux Lighting BV. Tjark Klasens startte in april 1989 vanuit het Groningse Appingedam met Double Lux Lighting. Wat begon met de verkoop van Deense spiegelreflectoren groeide in de loop der jaren uit tot een specialistisch bedrijf in lichtlijnen en projectverlichting. Sinds een kleine drie jaar behoort ook ledverlichting tot het portfolio. ‘Vanwege het kwaliteitsvraagstuk hebben wij heel lang gewacht met het aanbieden van led-verlichting aan onze klanten’, duidt Klasens. ‘Door speurwerk en het bezoeken van tientallen beurzen zijn wij uiteindelijk op het gewenste product gestuit.’ 18 • LED MAGAZINE DECEMBER

VarioLED Doube Lux Lighting laat nu op eigen specificatie in Oost-Europa en Azië haar verlichting produceren. In het led-assortiment zitten onder meer downlighters, lichtpanelen, stalverlichting en straatverlichting. ‘Wij zijn doelbewust enkel actief in het industriële segment’, legt Klasens uit. ‘Hardloper in ons led-portfolio is de VarioLED. Dit led-armatuur – met led-modules van Osram – kun je in bedrijfshallen, distributiecentra of stallen hangen. Het is opgebouwd uit drie “bars”. De middelste bar schijnt met negentig graden naar be-

neden. De twee buitenste bars kunnen wij navenant de behoefte van de klant richten en instellen tot tweehonderdzeventig graden. Je kunt met dit armatuur dus een zeer brede baan bestrijken. Overigens is er een honderdtachtig en driehonderd watt-uitvoering.’ Een van de tot de verbeelding sprekende orders die Double Lux Lighting dit jaar met de VarioLED mocht bijschrijven, is afkomstig van vliegtuigmaatschappij Ryan Air. In februari werd de opdracht in de wacht gesleept om de vlieghangars van de Ierse prijsvechter op London Stans-

ted Airport en Frankfurt-Hahn Airport te voorzien van led-armaturen. Deze herfst volgen Bremen en Glasgow. ‘Ryan Air is op ons bedrijf gestuit tijdens de vakbeurs light+building’, memoreert Klasens. ‘Want ook al tellen wij maar enkele medewerkers, wij proberen op zo veel mogelijk beurzen acte de présence te geven. In het geval van Ryan Air was de juiste persoon op het juiste moment op de juiste plek.’

Vliegvelden Ryan Air is in Europa op eenenvijftig vliegvelden met eigen vliegtuighangars aanwezig. De totale vliegtuigenvloot is in de loop der jaren gegroeid tot boven de vierhonderd en daarmee is de Ierse onderneming de grootste vliegtuigmaatschappij van Europa. Ryan Air vroeg volgens de ondernemer dan ook meerdere bedrijven een aanbieding voor de nieuwe verlichting te doen. ‘Ik denk dat ze uiteindelijk voor ons gekozen hebben omdat wij de competitie met de grote bedrijven kunnen weerstaan’, vermoedt Klasens. ‘Wij hebben lage overheadkosten, bieden een complete oplossing aan inclusief installatie en nemen Ryan Air daarmee alle zorg uit handen.’ Die oplossing bestaat uit driehonderd watt led-armaturen met daglichtkleur. Dit zodat de monteurs ook ’s avonds en ’s nachts optimaal kunnen

doorwerken. Klasens: ‘De lichtopbrengst van vijfhonderd lux is een normering die normaal voor kantoorwerkplekken geldt. Het is dus een extreem hoge waarde voor loodsen om goed onderhoud te faciliteren.’ Grote projecten – zoals Ryan Air – voert Doube Lux Lighting volgens Klasens altijd zelf uit. ‘Vijfentachtig procent van onze producten bereikt de eindgebruiker via installateurs en voor vijftien procent voeren wij de projecten zelf uit. Als installatiebedrijf moet je ook wel heel goed internationaal georiënteerd zijn wil je een klus als die van Ryan Air kunnen uitvoeren. Wij hebben momenteel offertes lopen voor twintig vliegvelden in Europa. Dat alles op basis van no cure no pay. Wij kunnen pas factureren als een order binnengesleept en uitgevoerd is. Dergelijke zaken doet een kleine installateur natuurlijk liever niet. Die vliegt niet op eigen risico naar Rome Lanzarote of Stockholm. Dat is geen installateurswerk.’

Blokker Begin november werd door Double Lux Lighting ook de nieuwe led-verlichting van het hoofdkantoor van Blokker Holding in Amsterdam opgeleverd. ‘Alle plafonds zijn hier uitgerust met led-downlighters van achttien en vijfentwintig watt’, licht Klasens toe. ‘Waar de standaard in feite

nog pl-lampen is, kiezen zij vanwege de energiebesparing en de duurzaamheid voor led. In de business-to-businessmarkt moet verlichting snel terugverdiend worden, anders begint men er niet aan. Alle projecten waarbij wij voor led kiezen, moeten binnen drie jaar terugverdiend zijn. Anders adviseren wij simpelweg geen led. Het aantal branduren bepaalt daarbij of led interessant is. Scholen vragen bijvoorbeeld veelvuldig om led, maar eerlijkheidshalve is door het gemiddelde aantal branduren van scholen – twaalfhonderd uur per jaar – de terugverdientijd mijns inziens te lang. Al met al zijn wij een lichtbedrijf en geen led-bedrijf. Ondanks dat in het overgrote deel van de huidige projecten door ons led toegepast wordt.’ In de komende twee jaar denkt Klasens de omzet van Double Lux Lighting te kunnen verdubbelen. ‘En dit ondanks dat wij aan het begin van de crisis in de jaren 2009-2010 een zeer moeilijke tijd hebben gehad. Wij verdienen nu ons geld met producten die wij toen nog niet in ons assortiment hadden. Led-verlichting heeft ons bedrijf een enorme boost gegeven. Deze technologie is voor ons precies op het juiste moment gekomen. Wij groeien hard, maar dat is niet onze ambitie. Dat is namelijk leuke projecten uitvoeren met een klein team.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 19

S met de preek spe fabrik anten, cialisten: gr levera nciers oothandels, en tes , consultan ts tinstan ties.

LED EXPO

Gratis kennisworkshops over kwaliteit, toepassingen, financiële modellen en meer.

De grootste vakbeurs voor led-verlichting in de Benelux 11 & 12 februari 2015 Brabanthallen Den Bosch LED Expo Benelux: het informatiemoment voor directies, inkoopmanagers, gebouweigenaren/ beheerders, adviesbureaus, installateurs, bouwbedrijven, architecten, zorg- en onderwijsinstellingen en beleidsambtenaren. Op LED Expo vindt u het grootste aanbod van led-lampen, led-profielen, led-dimmers, binnen/buiten armaturen en complete led-verlichtingsoplossingen.

Het meest complete overzicht van het actuele aanbod.

Beleef de toekomst van licht in de LED Dome.

Meld u nu aan voor gratis toegangskaarten op www.ledexpo.nl met de invitatiecode le15ledmagazine

Meer info over bezoeken op www.ledexpo.nl Innovative lighting solutions for Office - Retail & Hospitality - Industry - Outdoor

Onze partners: IGOV • OliNo • NSVV Sterkin • DEKRA • [inst]ALLICHT LED Magazine • Verlichting.nl

Net als afgelopen jaar staat de organisatie van LED Expo als een huis. Dit alles steunt op de volgende drie pijlers: sales; productkennis, marketing en technische workshops; en tenslotte het onderhoud van relaties en netwerk. Naast de oorspronkelijke partners InterGemeentelijkoverleg Openbare Verlichting (IGOV), de Stichting Knooppunt Innovatie Elektrotechniek Nederland (KIEN), de Stichting Erkenning Installatiebedrijven en Sterkin zijn een aantal nieuwe partijen aangehaakt. Vrisekoop: ‘Wij hebben samenwerkingsverbanden gesloten met de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) en de Nederlandse Licht Associatie (NLA). Wij bevinden ons dus steeds dieper in de keten.’

Top drie Maar niet alleen wat branche- en koepelorganisaties betreft mag LED Expo zich in de aanwezigheid van bekende namen weten, Vrisekoop is ook blij met de bekende namen die vanuit de industrie zijn aangehaakt. ‘Op het IGOV Paviljoen is met Philips, Schréder en Lightronics de volledige top drie van de openbare verlichtingsmarkt aanwezig. Ook bekende spelers als Lightwell, Innolumis en HBI Bisscheroux zijn present. Rond een van de belangrijkste onderwerpen, kwaliteit – zoals naar voren kwam in het LED Trendrapport is dit een van de hot issues – zijn er met DEKRA en OLiNO klinkende namen op de beursvloer.’ Uiteraard is er net als afgelopen jaar ook in het uitgebreide inhoudelijk programma aandacht voor kwaliteit (red. zie ook het artikel op pagina 25). Nieuw dit jaar is dat alle workshops op de beursvloer plaatsvinden en niet in speciale zalen. ‘De workshops en lezingen rond het IGOV Paviljoen vonden bij de eerste editie al op de beursvloer plaats. Dat is de bezoekers en exposanten dermate goed bevallen dat wij dit in 2015 met alle workshops zullen doen’, duidt Vrisekoop. ‘Het leidt tot een open karakter. Er is zo een laagdrempelige meet en greet voor de sector. Verder komt er een leddome. Dit wordt een plek die verduisterd is en waar exposanten lichteffecten optimaal aan de bezoekers kunnen illustreren. In de dome zal ook een spectaculaire lichtshow gaan plaatsvinden. Verder wil ik ook zeker de Innovatieboulevard niet ongenoemd laten. Deze bevindt zich bij de entree van de beurs en toont de nieuwste producten

LeD expo op 11 en 12 februari 2015: ‘Verdubbeling qua beursoppervlakte, aantal bezoekers met kwart laten groeien’ Henriëtte Vrisekoop, Rolf Heynen en Peter Groot trokken afgelopen jaar de stoute schoenen aan door de eerste dedicated vakbeurs voor ledverlichting in de Benelux te organiseren. Met 3.036 bezoekers en zo’n zeventig standhouders was de beurs die zich richt op ‘led-verlichting in en om het gebouw’ direct een succes. ‘En uiteraard leggen wij de lat een stuk hoger in 2015’, aldus Vrisekoop. ‘Een kleine twee maanden voor de beurs ligt een verdubbeling qua beursoppervlakte in het verschiet en streven wij naar minimaal vijfentwintig procent extra bezoekers.’ en projecten van onze exposanten. De bezoeker is daar in één oogopslag op de hoogte van de nieuwste trends.’

Kennisoverdracht Nog ongenoemd is de keuze voor de Brabanthallen in ’s-Hertogenbosch. ‘Wij willen een vakbeurs zijn die de gehele Benelux bedient. Door voor de Brabanthallen te kiezen zijn wij in staat meer Belgische bezoekers aan te trekken’, aldus Vrisekoop. De Brabanthallen zijn zodoende twee dagen het toneel van de beurs waar facilitair managers, gebouwbeheerders,

architecten, lichtontwerpers, ingenieurs, installateurs, adviseurs, bestuurders en hoofdambtenaren elkaar ontmoeten. ‘Wij zien de beurs net als een tijdschrift’, besluit Vrisekoop. ‘Je wilt zaken niet te veel segmenteren. Door verschillende typen exposanten naast elkaar te plaatsen worden de bezoekers naar alle plekken van de beurs gezogen. Zo krijgen ze een totaalbeeld van wat er op de markt te verkrijgen is. Afgelopen jaar hebben wij gemerkt dat er op LED Expo zaken gedaan worden – leren doet men daarbij via de workshops – en dat is ook voor 2015 het hoofddoel.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 21

Eerste editie nationaal LED Trendrapport verschenen:

‘Led-sector verwacht omzetgroei van tweeëntwintig procent in 2015’ Installateurs maken zich gemiddeld meer zorgen over de kwaliteit van led-verlichting dan de led-sector als geheel. De helft van de installateurs gebruikt nooit of in maximaal vijfentwintig procent van de projecten een lichtplan. Het zijn twee opmerkelijke uitkomsten van het LED Trendrapport 2014. De eerste editie van dit marktonderzoek – tot stand gekomen door een coproductie van LED Expo en LED Magazine – kende ruim vijfhonderd deelnemende bedrijven en organisaties die de onderliggende enquête invulden. Het rapport omvat ruim zeventig pagina’s met gegevens, interpretaties en aanbevelingen. Eind oktober werd het eerste exemplaar van het LED Trendrapport 2014 overhandigd aan Claudia Reiner, vicevoorzitter van UNETO-VNI. Het LED Trendrapport 2014 omvat circa tachtig pagina’s met gegevens, interpretaties en aanbevelingen. In het rapport zijn de resultaten verwerkt op basis van de vier verschillende respondentgroepen: producenten, installateurs, ontwerpers en dienstverleners en tenslotte afnemers.

Bestel online het

LED Trendrapport 2014

Het LED Trendrapport 2014 is een marktonderzoek (tot stand gekomen door een coproductie van LED Expo Benelux en LED Magazine) waaraan circa vijfhonderd respondenten - van producent tot installateur, lichtontwerper en eindgebruiker – hebben meegewerkt. Het LED Trendrapport 2014 omvat circa tachtig pagina’s met gegevens, interpretaties en aanbevelingen. Een volledig exemplaar van het LED Trendrapport 2014 is via de website www.ledexpo.nl/ trendrapport na te bestellen.

22 • LED MAGAZINE DECEMBER

Installateurs Maar liefst zevenenveertig procent van de respondenten die meegewerkt hebben aan het LED Trendrapport is installateur. Een kleine vijftig procent van hen heeft een omzet van minder dan honderdduizend euro. Bijna de helft van de producenten die hebben gereageerd, haalt meer dan driekwart van de omzet uit led-verlichting. Dit staat in grote tegenstelling tot de installateurs en de ontwerpers. Maar vijf procent van de installateurs en negen procent van de ontwerpers haalt meer dan driekwart van de omzet uit led.

Branchevereniging Verder valt op dat een groot deel van de led-sector (nog) niet aangesloten is bij een (branche)vereniging. De producenten zijn het minst georganiseerd via een (branche)vereniging: vijfenzeventig procent van hen is bij geen enkele (branche)vereniging aangesloten. Ontwerpers zijn een ‘goede’ tweede met vijfenvijftig procent en bij de installateurs is zesendertig procent niet aangesloten bij de (branche)vereniging.

‘Led-provincies’ Noord-Brabant en Zuid-Holland zijn bij dit alles de ‘led-provincies’. Dit

beeld voldoet aan de verwachting en is in overeenstemming met andere bekende gegevens, zoals de verdeling van installatiebedrijven over Nederland. Opvallend is wel dat Noord-Brabant de provincie is met de meeste producenten van led-verlichting. Vijfentwintig procent van fabrikanten is hier gevestigd. Installateurs vormen voor de fabrikanten overigens de grootste groep afnemers van led-verlichting.

Zonne-energie Naast activiteiten rond led-verlichting, bieden veel van de respondenten logischerwijs traditionele verlichting aan. Toch zijn veel bedrijven ook actief in diensten en in aanverwante sectoren. Opvallend is dat advieswerkzaamheden en zonne-energie belangrijke business activiteiten zijn. Met name de ontwerpers zijn een groot deel actief met advieswerkzaamheden en installateurs zijn een uitschieter met zonne-energie.

Omzetgroei De led-sector verwacht in 2015 een omzetgroei van tweeëntwintig procent. Eenenzeventig procent van de respondenten voorspelt deze omzetstijging op basis van de groei van de led-sector. Er zijn duidelijk verschillen in antwoord te zien tussen producenten, installateurs en ontwerpers. Bij de producenten is men zeer positief gestemd: achtennegentig procent verwacht omzetgroei, vijfenzestig procent van de producenten zelfs meer dan tien procent. Het gewogen gemiddelde (exclusief de respondenten die het niet weten) geeft een verwachte omzetgroei van tweeëntwintig procent.

meer zorgen over de kwaliteit van ledverlichting dan de led-sector als geheel. Een andere opvallende uitkomst is dat de helft van de installateurs nooit of in maximaal vijfentwintig procent van de projecten gebruikmaakt van een lichtplan. Veertig procent van de installateurs maakt in meer dan een kwart van de projecten gebruik van een lichtplan. Er blijkt door opdrachtgevers bij een offerte of aanbestedingstraject slechts beperkt gevraagd te worden naar een lichtplan. Tweeënzestig procent van de installateurs zegt nooit of maximaal in een kwart van de gevallen opdrachtgevers te hebben die vragen naar een lichtplan. Ten aanzien van het kwaliteitsvraagstuk geven ontwerpers en dienstverleners aan behoefte te hebben aan een eenduidige kwaliteitsaanduiding of een keurmerk voor led-verlichting. Daarnaast is er veel vraag naar (betere) vergelijkingsmogelijkheden en instrumenten tussen producten. Ook het kennisniveau van professionals binnen de branche kan volgens de ontwerpers en dienstverleners nog verder omhoog.

• het led-productassortiment is vooral gericht op kantoren, op buitenruimte en op scholen; • zeventien procent van de utiliteitsverlichting in Nederland is volgens de sector momenteel led; • de sector verwacht dat het aandeel led in utiliteitsverlichting groeit naar drieënvijftig procent in 2020; • op dit moment heeft led volgens de sector een aandeel van vijftien procent in woonbestemming-verlichting; • de sector verwacht dat het aandeel led in woonbestemming-verlichting groeit naar achtenveertig procent in 2020; • zevenenvijftig procent van de producenten vindt de mate van kwaliteitsproblemen van led-verlichting aanvaardbaar.

LeD Magazine meest gelezen vakblad LED Magazine is het meest gelezen vakblad van de Nederlandse lichtgemeenschap. Dit blijkt uit de uitkomsten van het LED Trendrapport 2014. In minder dan een jaar tijd heeft LED Magazine zich in de voorhoede van belangrijkste informatiebronnen voor de lichtsector weten te vestigen. Vakbeurzen, persoonlijke contacten en leveranciers zijn daarbij wel informatiebronnen die LED Magazine nog voor zich moet dulden.

Besparing onbekend

Kwaliteitsvraagstuk

Voor afnemers van led-verlichting zit de grootste belemmering bij de uitrol van led-verlichting in de hogere prijs (vierenvijftig procent) en in onduidelijkheid over kwaliteit (zesenveertig procent). Zeer opvallend is dat bijna de helft van de afnemers (zesenveertig procent) geen idee heeft hoeveel er bespaard is met led-verlichting. Dat is opvallend, daar in eerder onderzoek is aangetoond dat energiebesparing een van de belangrijkste redenen is voor aanschaf van ledverlichting. Blijkbaar is de emotie die dat oproept belangrijker dan het meten van de opbrengst van de verlichting.

Het kwaliteitsdilemma komt ook in het LED Trendrapport veelvuldig terug. De installateurs maken zich gemiddeld

Andere opmerkelijke hoofdlijnen uit het LED Trendrapport 2014 zijn: LED MAGAZINE DECEMBER • 23

exposantenlijst, workshops en productaanbod LeD expo

Productaanbod LED Expo LED Expo richt zich als vakbeurs op led-verlichting in en om het gebouw. De beursorganisatie wil haar exposanten niet alleen de laatste stand der techniek laten tonen, maar wil dit ook zo praktisch mogelijk doen door eindtoepassingen en producten te laten zien. Een greep uit het productaanbod dat op 11 en 12 februari 2015 te zien is tijdens LED Expo.

Workshops LED Expo Benelux 2015 Tijdens LED Expo worden er in de algemene workshopruimte en op het IGOV Paviljoen diverse workshops verzorgd. Het meest actuele overzicht van workshops vindt u op www.ledexpo.nl onder het tabblad ‘Bezoeken’.

Algemene workshops Introductie in led-verlichting Alles over kwaliteit van led-drivers Het belang van een lichtplan Beoordeling kwaliteit van led-verlichting Led-leaseconcepten Led-oplossingen voor winkels Totaalbeleving winkels: licht, geur en geluid Led-oplossingen voor scholen en ziekenhuizen Led-keurmerken Verplichte registratie en recycling

Op woensdag 11 en donderdag 12 februari 2015 geven ruim honderd bedrijven acte de présence op de twee editie van de vakbeurs LED Expo. Zij zullen in de Brabanthallen in ’s-Hertogenbosch een dwarsdoorsnede tonen van wat de Nederland led community te bieden heeft aan installateurs, gebouweigenaren, facility managers, projectinrichters, architecten, lichtontwerpers en ambtenaren. Onderstaand exposantenoverzicht is bijgewerkt tot en met 24 november 2014.

Bedrijfsnaam

A&C Solutions Aigostar BV Allure Verlichting Attiva Lichtprojekcten B.V. Aura Light AVALITE / CREE CDE Technology BV CityTec CO2 Lighting Crius LED bv Dalen Benelux DEKRA Certification EcoBright/De Led Leverancier EGLO Verlichting Nederland BV Elektropraktijk Elincom Electronics BV Energy World Distribution BVBA Etaloid Verlichtingstechniek B.V. Fagerhult GHM Eclatec BV HBI Bisscheroux b.v. House of Light BV IGOV/Straatbeeld Innolumis Inside Information instALLICHT KELPA-IMPERIAL 24 • LED MAGAZINE DECEMBER

* onder voorbehoud

Workshop IGOV Paviljoen Armaturenwijzer.nl RELOADED De OVL-regisseur Het specificeren van verlichting volgens het DEKRA LED Performance keurmerk Licht ervaring in een urban setting Design, engineering en lichttechniek

Standnummer E8 E12 D2 I17 C15 D6 D3 I1 C9 B15 D3 B17 F8 F11 A6 F14 F13 G1 C10 I9 E13 F6 I19 I15 G3 E16 A3

B3

B1

Key-Light International BV Kleinworks BV Konica Minolta Sensing Europe LAGOTRONICS BV Led Flatlight LED Magazine Ledbuydirect bv LEDLED B.V. LEDshine LEDSign LEDTechnic BVBA Light International B.V. Lightronics B.V. Lightwell BV Lux-Groep M&M Verlichting MAVOM MKB Energie Info Molestia/Lokoled Nedelko BV Nobra Technisch Adviesbureau BV NSVV OliNo ORANGE Lighting B.V. Philips - Indal Outdoorlighting PoleLed PyraSied diffuser company

F1 E15 F7 G2 C1 C7 E17 E3 E2 C11 I4 I2 I5 I11 C13 E6 G4 F5 E1 I6 E21 C4 I13 I14 D8 D1

Rofianda Consultancy RomarLED Rosch LED Lighting SAPA Pole Products Schréder BV Solar LED Solutions BV Sterkin Stichting KIEN Studio Picus TCI s.r.l. ITALY Telerex Verlichting.nl Vezalux BV WE-EF Nederland Wilpro Ziut bv

Rofianda (Ronald Gronsveld) Elincom & Lumotech (Michiel Wubs) Havells-Sylvania / LED Flatlight (*) OliNo (2 dagen) Ledshine Keylight (Remco de Groot) Romar (Annemieke van Casteelen) Rofianda (Ronald Gronsveld*)

F4 E10 E11 I20 I3 I10 A4 B13 D3 F9 D7 I12 D5 I7

B5

B9

B11

Jaap Nuesink (Dekra) Virgil Warnars (Lightwell) WE-EF (Bert Nederlof)

B13

I1

I3

I5

I7

I9

I11 I13

A10

B15

ALGEMENE WORKSHOPRUIMTE

I2

I14

IGOV PAVILJOEN

I15

B17

A9

I17

A8 A7

C1

C2

C4

C3

C5

C6

C8

C7

I4

I6

C11

C13

C10 C9

I8 C15

I10

I12

C17 C19

A5

D2 D1

A4

D4 D3

LED DOME

D5

D6

D8

D7

D9

E2

E4

E6

E8

E3

E11

F2

F3

E13

F8

F1 A2

E10

F4

F5

F6

F7

E12 E15

E17

F10

E14

E16

E19

E21

F12 F9

A1

F14 F11

F13

G2 INNOVATIEBOULEVARD & CATERINGPLEIN

Lightronics toont op LED Expo een dwarsdoorsnede van haar straat- en terreinverlichting, wand- en plafondverlichting en extreem slagvaste verlichting.

Philips Intelligent City Philips toont op haar stand hoe in de openbare ruimte de stap naar intelligente steden gemaakt kan worden via haar lichtmanagementsysteem CityTouch. De combinatie van led’s met nieuwe digitale verbindingstechnologieën biedt eindeloze mogelijkheden om gemeenten veiliger én leefbaarder te maken.

Romar

G6

WE-EF Nederland

G9

G5 G4 G3

G1

Lightronics

G7

I20

G8 A3

Nedelko laat op de beursvloer onder meer de serie Prolumia LED Pro-Ceiling zien. Deze combineert decoratief licht met de verfijning van een eigentijds armatuur. De producten zijn verkrijgbaar in een ronde of vierkante vorm voor plafond- of wandmontage en kent een levensduur van meer dan vijfendertigduizend uur. De behuizing is gemaakt uit gegoten aluminium. De lichtterugval wordt tot een minimum beperkt doordat de behuizing tevens fungeert als koellichaam.

Romar heeft in de afgelopen maanden haar Experience-showroom ingericht met vernieuwde technieken en een nieuwe show: ‘Experience’. Waar voorheen de focus lag op alleen led-verlichting gaat Romar nu de markt benaderen met totaalbeleving. Het thema van de nieuwe showroom staat in het teken van het prikkelen van de diverse zintuigen en dit probeert het bedrijf ook op de beurs te doen.

I19

A6

E1

Voor de meest actuele exposantenlijst surf naar het LED Expodossier op de website van LED Magazine (www.ledmagazine.nl en klik op de dossierbutton in rechterkolom) of surf naar de website van de vakbeurs LED Expo (www.ledexpo.nl). Er zijn nog enkele stands beschikbaar.

B7

Ruben van Bochove (BemaLux) Ruben van Bochove (BemaLux)

Prolumia

WE-EF Nederland toont de nieuwste toevoeging aan haar portfolio VFL paaltoparmaturen range: een ‘MINI’ versie. De VFL520 is vooral ontwikkeld voor smalle profielen zoals voet- en fietspaden. Door de nieuwe P65 lenstechniek van WE-EF kunnen deze schijnwerpers met grotere mastafstanden worden geplaatst.

LED MAGAZINE DECEMBER • 25

‘Noodverlichting is markt van speldenknopjes in het plafond geworden’

2014 illustreert onomkeerbare opmars van led-verlichting in openbare ruimte De markt van openbare verlichting kent in de Benelux een aantal grote partijen. Niet alleen zijn er de bekende sterkhouders onder lichtfabrikanten zoals Philips, Lightronics en Schréder, maar ook in het uitvoerende deel van de keten zijn een groot aantal spelers actief. Van CityTec tot Nobra en Ziut. In opmars naar LED Expo – waar een speciaal beursgedeelte is ingeruimd voor openbare verlichting – brengt de redactie van LED Magazine de belangrijkste marktontwikkelingen in het lopende kalenderjaar in beeld.

Het aantal gemeenten dat in 2014 plannen onthult om over te stappen op led-verlichting kan met recht ‘gigantisch’ genoemd worden. Van Gouda tot Oss en van Loppersum tot Stein. Een van de gemeenten die opvalt is Haarlem. Deze is gestart met het vervangen van zo’n 9.600 armaturen die technisch afgeschreven zijn door led-verlichting. Aan het eind van het kalenderjaar zijn al tussen de zes- en achthonderd armaturen vervangen. Bijzonder was ook de rol van CityTec. Dit bedrijf realiseerde in 2014 de twee gelijkspanningsnetten in twee Nederlandse gemeenten. In de gemeente Stadskanaal voor het eerst in een stadscentrum en in Haarlemmermeer voor het eerst op een bedrijventerrein. Bij de ingebruikname is direct ook de bestaande openbare verlichting door led-verlichting vervangen. 26 • LED MAGAZINE DECEMBER

Concurrentiegerichte dialoog De gemeente Eindhoven heeft dit jaar in haar zoektocht naar een partner die de komende jaren de stad als proeftuin wil inzetten voor de ontwikkeling van slimme lichttoepassingen, vier kandidaten geselecteerd. Dit als onderdeel van de Europese aanbesteding die de stad gestart is in de vorm van een concurrentiegerichte dialoog. De vier marktpartijen zijn Hoeflake Intratech/Grontmij Nederland, Philips Nederland/Heijmans Wegen, Vialis/KPN en Ziut. Het streven is om de winnende marktpartij medio 2015 te laten starten met de proeftuinaanpak.

Digitale veiling Rotterdam heeft op haar beurt een bijzondere primeur met de eerste digitale veiling voor de aankoop van led-armaturen. Voor het eerst zijn in Nederland openbare verlichtings-

armaturen op deze manier aanbesteed. De veiling is een digitale veiling waarbij leveranciers ‘boden’ op verschillende kavels. Door het laten zakken van hun prijs dongen zij mee om de laagste EMVI score (Economisch Meest Voordelige Inschrijving) te behalen en daarmee de aanbesteding te winnen.

Visie OVL2030 opgeleverd Het IGOV bereikte vlak voor het zomerreces een belangrijke mijlpaal met de oplevering van het rapport ‘Traject OVL 2030’. Deze visie op de openbare ruimte en verlichting in 2030 werd in een periode van minder dan een jaar tot stand gebracht onder leiding van Iris Dijkstra (Atelier LEK) en Kirsten van Dam (Out Of Office). Het document bevat trendanalyses, visies en feiten die zijn vertaald in mogelijke handelingsperspectieven en concrete middelen om beheerders en andere stakeholders te ondersteunen in hun toekomstige rol. Het eerste exemplaar werd in ontvangst genomen door Bertholt Leeftink, directeurgeneraal Bedrijfsleven en Innovatie van het Ministerie van Economische Zak

iGOV Paviljoen Net als afgelopen jaar kent LED Expo het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) Paviljoen. Het IGOV is Nederlands belangrijkste overlegorgaan voor overheidsfunctionarissen. Op het paviljoen zullen diverse lezingen verzorgd worden. Een greep uit de exposanten die er acte de présence geven: Attiva Lichtprojecten, Avalite, CityTec, GHM Eglatec, LUX-Group, Innolumis, Lightwell, Light International, Lightronics, Nobra, TellCo Europe Group, Philips Indal, Orange Lighting, Schréder, Ziut en WE-EF Nederland.

hBi toont op LeD expo succesvol ingezette verbredingsstrategie De markt van noodverlichting kent meerdere grote partijen van wie een aantal acte de présence geeft op LED Expo. Zo ook HBI Bisscheroux dat naast Cooper Safety (Blessing), Famostar en Van Lien Noodverlichting al decennialang een belangrijke rol speelt. Afgelopen voorjaar lanceerde het bedrijf een nieuwe strategie. Een gesprek met HBI-directeur Fons Bisscheroux en -lichtadviseur Patrick Mestriner over de ingezette weg. ‘Wij hebben vorig jaar eens goed nagedacht over onszelf en de markt en dit heeft geleid tot een nieuwe markt- en communicatiestrategie’, opent Bisscheroux het gesprek. ‘Kern van die strategie is de verbreding van ons bedrijf. Van een fabrikant van louter noodverlichting tot een leverancier van intelligente verlichtingsoplossingen voor de openbare ruimte, tot aan de straat (red. geen straatverlichting). Dit doen wij via LEDOLOGY: een verlichtingsconcept dat intelligentie verbindt met extreem duurzame en hoogwaardige materialen en zodoende veelal meer dan honderdduizend branduren kent.’

Speldenknopjes Tot midden jaren negentig produceerde HBI op ambachtelijke wijze noodverlichting en werden zelfs de trafo’s in eigen huis gewikkeld. In de afgelopen zes jaar heeft led echter een gigantische opmars gemaakt en is ook het speelveld voor noodverlichting volledig veranderd. Bisscheroux: ‘Er ontstaat meer en meer een markt van led-speldenknopjes in het plafond die tot en met Sint-Juttemis meegaan. De markt wordt ijl doordat de drempel om toe te treden laag is vanwege de relatief eenvoudige technologie.’ ‘En wij willen juist waarde toevoegen en fabrikant blijven’, vult Mestriner aan. ‘Je wilt niet enkel dozen schuiven. Want hoe je het ook wendt of keert, het wordt veel moeilijker om je te onderscheiden in de markt van noodverlichting.’ Bisscheroux: ‘Noodverlichting is inmiddels niet alleen zo klein geworden als een speldenknopje, maar technisch

gezien is led-noodverlichting veel minder moeilijk aan te sturen dan de traditionele fluorescentiebuis.’

Verschuiving Als gevolg van de transformatie die HBI ondergaat, zien Mestriner en Bisscheroux enorme verschuivingen optreden. ‘De ontwikkeling gaat nu zo hard dat wij de omzet met tientallen procenten zien verschuiven. Overigens zullen wij altijd onze partij blijven spelen in noodverlichting, maar de nieuwe productgroep groeit ongekend hard.’ De keuze om sinds 1 januari vanuit de ‘why’gedachte te communiceren werpt volgens Mestriner en Bisscheroux dus zijn vruchten af. ‘Wij vertellen klanten nu waarom wij de dingen doen zoals we ze doen. Wij gaan daartoe veel pro-actiever de markt af op om ons verhaal te vertellen.’ Een van de succesproducten waar daarbij op voortgebouwd wordt, is volgens Bisscheroux en Mestriner de Polaris. Dit led-armatuur voor de openbare ruimte – dat inmiddels meerdere varianten kent – werd enkele jaren geleden ontwikkeld als volwaardige vervanger voor een tl-armatuur van acht watt. Mestriner: ‘Basisprincipe van LEDOLOGY is de aanwezigheid van slechts één printplaat met alle functionaliteiten aan boord, aangestuurd door één krachtige microchip. Ook in de led-strip zit ongekend veel innovatie. Het leidt tot een product met een levensduur van meestal meer dan twaalf jaar dat voorzien is van lichtsensoren en slimme radars die beweging detecteren. Er vinden door de micro-controller honderden

metingen per seconde plaats. Hierdoor is licht gegarandeerd: bij voldoende daglicht is het armatuur uit. Indien het schemerig wordt schaalt elk armatuur langzaam op naar een low-level niveau, bij beweging naar highlevel en eventueel bij netspanningsuitval op noodverlichting.’

Woningbouwverenigingen Bisscheroux vult aan: ‘Wij boeken met het LEDOLOGY-concept en de Polaris momenteel veel succes bij woningbouwverenigingen en verenigingen van eigenaren (vve’s). Het gaat daarbij voor verlichting in gangen en galerijen (Polaris Corridor) en portieken en entrees (Polaris Square).’ Begin dit jaar werd het ‘proof of concept’ van LEDOLOGY geleverd met een aansprekend project in Roermond. ‘In een appartementencomplex van Wonen Zuid zijn toen honderdtachtig intelligente armaturen geplaatst’, aldus Mestriner. Bisscheroux besluit: ‘Als ik kijk naar het aantal projecten dat momenteel valt, dan kunnen we wel concluderen dat onze verbredingsstrategie een succes is’, besluit. Onze ambitie is in ieder geval om in het segment van de openbare ruimte tot aan de straat een positie te verwerven tussen de topspelers. Negentig procent van de omzet komt momenteel uit Nederland, maar buitenlandse expansie in de omringende landen ligt voor de komende jaren in het verschiet.’

LED MAGAZINE DECEMBER • 27

‘Retailer bewustmaken van omzetverhogende werking van led’

Design en intelligentie zijn twee van de uitgangspunten bij de ontwikkeling van de verlichtingsproducten van Lightwell. Het bedrijf zag in 2007 het levenslicht en heeft sindsdien onder meer de erkende ontwerper Friso Kramer aan zich weten te binden. Het resultaat – het openbare verlichtingsarmatuur Friso Kramer LED – is onder meer in Rotterdam toegepast. In de openbare verlichting is Lightwell onder meer vaste leverancier van de havenstad, maar ook van Venlo en Leiden. Maar daar houdt het niet op. ‘Onze andere voornaamste tak van sport is design en smart lighting, dus ook voor de retail’, aldus Janssen.

Fitto-concept Met ruim honderdduizend fysieke winkels in het Nederlandse retail segment zijn de kansen voor led-verlichting logischerwijs groot. Voornaamste ijzer dat door Lightwell in deze markt in het vuur gehouden wordt is het Fitto-concept. Het verlichtingsconcept voor paskamers lanceerde het bedrijf afgelopen voorjaar. ‘Zo’n vier jaar geleden was ik met mijn vrouw aan het winkelen in de Bijenkorf en zij bleek bij thuiskomst niet een zwart maar bruin kledingstuk te hebben gekocht. De slechte verlichting in de paskamer was daar debet aan.’ Janssen pakte met zijn team de uitdaging op om een speciaal lichtconcept voor paskamers te lanceren. Met een drietal ingenieurs afgestudeerd aan de TU Delft werd Fitto bedacht. ‘Het is een verlichtingsunit die bestaat uit een spiegel waarnaast twee lichtlijsten met led’s in een hoek van vijfenveertig graden geplaatst zijn’, legt Janssen uit. ‘Aan de bovenzijde is bovendien een ledlichtpaneel gemonteerd onder een hoek van vijfendertig graden. Hierdoor wordt 28 • LED MAGAZINE DECEMBER

de klant optimaal belicht en zijn er geen schaduwen in het gezicht te zien. Menlijkt ook niet magerder of dikker.’

Kaarslicht Belangrijkste functionaliteit van de Fitto is de mogelijkheid voor de klant om in het pashokje te kiezen voor drie lichtkleuren: candle-, studio- en daylight. Wanneer de paskamer niet gebruikt wordt, wordt het licht automatisch gedimd. Bij het binnenkomen van de paskamer worden de lichten automatisch helderder en wordt de ‘kaarslicht’-modus actief. Volgens Jansen boekt Lightwell met Fitto momenteel diverse successen bij grootwinkelbedrijven. Ook in Nederland waar onder meer bij Coolinvest in haar winkels een proef doet met Fitto.’ De producten van Lightwell worden in Nederland geproduceerd bij Robedrijf in Rotterdam. Janssen: ‘Wij gebruiken in onze producten led’s van Cree. De schakeling is ons eigen ontwerp en is ook gepatenteerd. Ook de Fitto is dus een Nederlands product dat inmiddels over de hele wereld geëxporteerd wordt; van Mexico tot Kazachstan. Doordat het concept eveneens gepatenteerd is, zijn wij de enige fabrikant die dit product magn vervaardigen. De kansen in het buitenland zijn dan ook gigantisch.’

Productbeleving Met de Fitto wil Lightwell volgens Janssen nog maar eens benadrukken dat de retailsector behoefte heeft aan een kleurweergave-index (CRI) van vijf en negentig of hoger. ‘Een dergelijke CRI-waarde is een zeer belangrijk facet. Als je in een supermarkt loopt wil je toch dat de tomaatjes en het vlees eruit spatten? De retailer moet bewust gemaakt worden van het gegeven

dat, als zij een kwalitatief goed led-product kopen ze daar hun omzet mee kunnen verhogen. Goede verlichting verhoogt de merk- en productbeleving. In verhouding tot het buitenland is er in Nederland nog weinig aandacht voor het toepassen van led-verlichting in de retail.’ Als het aan Janssen ligt breekt Lightwell de retailmarkt in de komende jaren dan ook verder open voor led-verlichting. ‘Wij zijn bezig met een concept van intelligente verlichting. De mogelijkheden zullen eindeloos zijn, van het communiceren met klanten tot reclameactiviteiten en het uitlichten van producten. Design en goede kwaliteit tegen een redelijke prijs zullen de uitgangspunten zijn.’

JARGOn

Wie in Nederland de gemiddelde supermarkt, kledingwinkel, warenhuis of elektronicazaak binnenloopt, zal nog maar mondjesmaat led-verlichting aantreffen. Als het aan Henk Janssen ligt, directeur van de Amsterdamse led-verlichtingsfabrikant Lightwell en op 11 en 12 februari 2015 exposant op LED Expo, komt daar snel verandering in. ‘De retailer moet bewust gemaakt worden van het gegeven dat led de omzet kan verhogen.’

LeD

Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

ICHT BinninG LREFLECTOR Binning is de benaming voor het sorteren/classificeren van led’s in groepen met gelijkaardige karakteristieken, bijvoorbeeld op het gebied van kleurcoördinaten.

LeD

Puntvormige lichtbron

cOMPOnent

Een lichtbron is puntvormig als de afstand tussen het te verlichten vlak en het armatuur groter of gelijk is dan tien maal de lengte van het armatuur.

De combinatie van de led, de behuizing en de primaire optiek vormen de led-component. Deze omvat en beschermt de led, zorgt ervoor dat de intern gegenereerde warmte ook verspreid wordt, en bevat een optisch systeem om het gegenereerde licht te verzamelen en uit te stralen.

DEPRECIATIE Depreciatie is het verminderen van de lichtopbrengst van een lamp als deze in gebruik is. Om met dit verlies rekening te houden, wordt gebruikgemaakt van een behoudfactor, een getal tussen nul en één, zodat de verlichtingssterkte in de loop der jaren niet onder een bepaald niveau zakt, eenmaal in gebruik.

Een reflector is een helder reflecterend materiaal dat achter of rondom een groot deel van een lamp wordt aangebracht met als doel het verhogen van de lichtopbrengst.

SPECTRORADIO

METER Een spectroradiometer is een meetinstrument waarmee de spectrale verdeling en daarmee de kleurtemperatuur en kleurweergave-index van lichtbronnen en objecten gemeten kunnen worden. Bovendien is het vaak ook mogelijk om luminanties te meten.

UPS

UPS is een afkorting van Uninterruptable Power Supply, oftewel een ononderbroken stroomvoorziening. Met een UPS kan men ervoor zorgen dat een installatie beperkt door kan draaien wanneer de stroom uitvalt. Een UPS is een accu waar stroom in wordt opgeslagen die vrijkomt wanneer er geen nieuwe toevoer van stroom meer is.

LED MAGAZINE DECEMBER • 29

Heerhugowaard maakt led in openbare verlichting tot de standaard:

‘2020-doel energieakkoord voor ons onhaalbaar, 2030-doel gaan wij zeker halen’ Ron Nadort startte zijn carrière in de wereld van openbare verlichting bij de gemeente Beverwijk. Daar was hij van 1989 tot het jaar 2000 teamleider verkeersregelinstallaties en openbare verlichting. Sinds de eeuwwisseling is hij manager openbare verlichting (ovl) en verkeersregelinstallaties (vri) in Heerhugowaard. Een gemeente die ongeveer twaalfduizend lichtmasten met 12.300 armaturen telt. ‘Waar wij voor verkeersregelinstallaties al in 2005 overstapten op led-verlichting, kwam het voor de openbare verlichting eigenlijk pas een jaar of vier à vijf geleden serieus in beeld’, aldus Nadort.

Weliswaar kent de gemeente Heerhugowaard niet Nederlands grootste led-arsenaal qua openbare verlichting, maar de gemeente heeft zich in de loop der jaren in de kijker gespeeld door zich innovatief op te stellen. Zo werd in samenwerking met Alkmaar een beheersysteem ontwikkeld en is er door de burger aan te sturen led-verlichting op een fietspad. Bovendien wordt momenteel het dagelijks onderhoud gezamenlijk aanbesteed met Langedijk, Alkmaar en Bergen samen; één bestek voor vier percelen onder één directie. De redactie van LED Magazine sprak over dit alles en meer met Ron Nadort van de gemeente Heerhugowaard.

TechView Het pionieren deed Nadort namelijk niet met led-verlichting, maar met het beheerpakket voor de openbare verlichting. Al in 2001 startte Nadort met een commerciële partij aan de ontwikkeling van het beheerpakket OVMS. Vanaf 2008 is samen met Kees Opdam van de gemeente Alkmaar en het bedrijf Techtek gestart met de ontwikkeling van het beheersysteem TechView. ‘Dat is een dusdanig succes geworden dat het inmiddels onder meer in Amsterdam en Eindhoven wordt gebruikt’, vertelt Nadort. ‘Het systeem is multifunctioneel toepasbaar voor het beheren van de gehele openbare ruimte. Een van de unieke aspecten is dat het open source software betreft. Voor gebruikers is daardoor zowel de toegankelijkheid als de prijs aantrekkelijk.’ Terug naar led-verlichting. Heerhugowaard heeft sinds 2005 dus in al haar verkeersregelinstallaties led. Maar er is meer weet Nadort te melden. ‘Vanaf 2011 wordt in industriegebied Zandhorst II de led-verlichting tussen zeven uur ’s avonds en zes uur ’s ochtends gedimd naar veertig procent in goed overleg met de ondernemers. Diverse brugleuningen in onze gemeente zijn voorzien van led-verlichting. Dat is al snel enkele honderden meters verlichting. Verder staan in meerdere industriegebieden en 30 • LED MAGAZINE DECEMBER

woonwijken straatlantaarns met led. In totaal telt Heerhugowaard nu zo’n zeshonderd led-armaturen en dit zal volgend jaar verdubbeld worden. Een ander bijzonder led-project is het pad Oostertocht waar het licht tussen acht uur ’s avonds en zeven uur ’s ochtends wordt teruggebracht naar dertig procent. Fietsers en voetgangers die dit te donker vinden, kunnen zelf met een drukknop het niveau tijdelijk opschroeven. De tennisvereniging en de sterrenwacht, buren van elkaar, kunnen de led-verlichting op het gemeentelijk parkeerterrein naar behoefte schakelen. Datzelfde geldt voor de skatebaan en de voetbalkooi.’

Vervangingsbudget Nadort legt uit dat hij verder van de politiek ieder jaar de beschikking krijgt over een vervangingsbudget. ‘Voor elk armatuur wordt geld gereserveerd om het zodoende iedere twintig jaar te kunnen vervangen. In de toekomst zal vrijwel zeker altijd voor led gekozen worden. Daarmee kan ik over twintig jaar voldoen aan de wensen van de Rijksoverheid die voort zijn gekomen uit het Energieakkoord (red. twintig procent energiebesparing voor openbare verlichting in 2020 en vijftig procent in 2030 ten opzichte van 2013). Wij zijn voornemens om in de woonwijken in de nachtsituatie te gaan dimmen naar de helft van de verlichtingssterkte. Bewoners vragen hierom omdat Heerhugowaard een relatief veilige gemeente is. Het dimmen zal dan vanaf elf uur ’s avonds tot zeven uur ’s ochtends gebeuren naar een niveau van anderhalf tot twee lux. Hulpdiensten kunnen bij calamiteiten het dimmen opheffen.’ Nadort geeft verder aan dat zijn gemeente met een piek in de vervangingsvraag heeft te maken die stamt uit de tijd van de oliecrisis. ‘In 1985 hebben wij namelijk eenderde van de masten verwijderd en de armaturen vervangen door lagedruk natrium (SOX). Als direct gevolg daarvan hebben wij in 2005 al deze armaturen vervangen door compact fluorescentie (PLL) met elektronische voorschakelapparatuur.’

2030

De Broekerweg, de verbindingsweg tussen Heerhugowaard en Langedijk, die voorzien is van led-armaturen van Cree met Luminizer interactieve besturing van Luminext.

Doordat pas in 2025 een groot deel van de armaturen in Heerhugowaard wordt vervangen, is de doelstelling 2020 uit het Energieakkoord niet haalbaar. ‘Maar het 2030 doel gaan wij wel halen’, aldus Nadort.

‘Daarbij verwacht ik dat er in 2030 openbare verlichtingsinstallaties zijn waarvan alle componenten digitaal zowel identificeerbaar als traceerbaar zijn. Dat betekent dat alle beheergegevens en tekeningen automatisch door de beheerapplicatie worden binnengehaald en gegenereerd. Een uitkomst voor de beheerder, vooral als je kijkt naar de versnelling in technologische ontwikkeling, omdat alleen al op led-gebied de laatste twee jaar meer varianten ontstonden dan in de twintig jaar daarvoor met conventionele verlichting. Ook verwacht ik veel innovatie door de ontwikkeling van gelijkspanningsinstallaties in de openbare verlichting. De locatie van een grondkabelstoring wordt direct door de beheerapplicatie getoond, of zelfs opgelost door de voeding om te leiden. Ook andere zaken die je nu niet op afstand kunt waarnemen – bijvoorbeeld of een lichtmast aangereden wordt, het luik van een lichtmast aanwezig is, de mastaarding in orde is of dat het armatuur goed gesloten is – zijn dan wél te signaleren.’ Ondertussen zal volgens Nadort de terugverdientijd van de openbare verlichting te allen tijde essentieel blijven. De maatschappelijke kosten moeten laag zijn, het maatschappelijk comfort hoog. ‘Ik mag van de politiek led toepassen, maar de investering moet wel binnen twintig jaar terugverdiend zijn via lagere onderhouds- en energiekosten. Bovendien stellen wij onze eigen garantievoorwaarden. Elke fabrikant kent zijn eigen voorwaarden ten aanzien van garantie. Hierdoor kun je geen eerlijke vergelijking maken tussen de leveranciers over een periode van twintig jaar. Vier jaar geleden hebben wij daarom onze eigen garantie- en servicevoorwaarden opgesteld.’ In de praktijk komt het erop neer dat Heerhugowaard jaarlijks één euro aan garantiekosten betaalt per led-armatuur. ‘Als bijvoorbeeld een armatuur in het twintigste levensjaar meer dan dertig procent lichtverlies heeft ten opzichte van de nieuwwaarde, verklaren gemeente en fabrikant dat het defect is. De fabrikant moet vervolgens binnen acht weken een weer werkend armatuur leveren van gelijke vorm en lichtspecificaties. Op deze wijze denken we de beeldkwaliteit te borgen, appels met appels te vergelijken en zijn we in staat een realistische raming van de total cost of ownership te maken.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 31

9, 10 en 11 december 2014 14.00 - 22.00 uur

energiebesparing reguleren bij bedrijven en instellingen

De vakbeurs die installatie, industrie en energie met elkaar verbindt

BEURS BEZOEKEN?

Gratis entreebewijs via www.evenementenhal.nl/elektro-hb

6140002586

Nieuw: Een slimme en efficiënte kijk op industrie - Uitgebreide productbeleving op de beursvloer - Machine van de toekomst - Vakinhoudelijk kennisprogromma

Evenementen N * KLEI

www.evenementenhal.nl

RT

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

ANSPO

INCLU

In de praktijk is echter gebleken dat het toezicht op ‘verplichte’ energiebesparende maatregelen onvoldoende is. Eind 2012 nam de Tweede Kamer de motie Van Veldhoven over energiebesparing aan. In deze motie werd gevraagd om een betere handhaving van energiebesparingsverplichting zoals hierboven genoemd. Mede op basis van deze motie heeft de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu in overleg met het bedrijfsleven en de lokale bevoegde gezagen afspraken gemaakt over een betere handhaving. De afspraken zijn opgenomen in het Energieakkoord voor Duurzame Groei dat in september 2013 werd gesloten tussen het Rijk en ruim veertig organisaties. In het Energieakkoord

is vastgelegd dat er voor verschillende branches maatregelenlijsten worden opgesteld met daarin energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van minder dan vijf jaar. Deze maatregelenlijsten zullen in de regelgeving worden verankerd. Met het toepassen van de maatregelen uit de lijst weet een ondernemer dat hij voldoet aan de wettelijke verplichting om energie te besparen. Hiermee wordt het voor de toezichthoudende instantie ook duidelijker en eenvoudiger om toezicht te houden.

Over Bert Pannekeet Bert Pannekeet is directeur van de Milieudienst IJmond. Deze dienst voert milieutaken uit voor achttien gemeenten gelegen in de regio´s IJmond, Zuid-Kennemerland en Waterland. Milieudienst IJmond heeft in de afgelopen jaren veel ervaring opgedaan met projecten gericht op energiebesparing en duurzame ontwikkeling bij bedrijven en instellingen.

Inmiddels zijn voor zeven sectoren lijsten opgesteld waaronder de metaalindustrie, autoschadeherstelbranche, rubber- en kunststofindustrie, datacenters, scholen en kantoren en zorginstellingen. De staatssecretaris heeft aangegeven de komende maanden afspraken te gaan maken met andere sectoren. Op dit moment worden er ook afspraken gemaakt met en tussen de lokale overheden om de intensiteit op het toezicht op de naleving van de verplichte energiebesparende maatregelen bij bedrijven en instellingen op te voeren. De komende jaren zullen ondernemers tijdens controles op de naleving van de milieuwetgeving in toenemende mate worden aangesproken op het treffen van energiebesparende maatregelen. Volgens de doorrekening van het energieakkoord van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) wordt met deze maatregel een aanzienlijk deel van de energiebesparing die het energieakkoord kan opleveren, gerealiseerd. Het creëert logischerwijs ook kansen voor energiebesparende led-verlichting.

SIEF

PLEIN

*

HAL

TR

Bedrijven en instellingen die jaarlijks meer dan vijftigduizend kilowattuur aan elektriciteit of meer dan vijfentwintigduizend kubieke meter gas verbruiken moeten in het kader van de Wet milieubeheer, energiebesparende maatregelen nemen. Hierbij wordt op basis van jurisprudentie het uitgangspunt gehanteerd dat iedere maatregel met een terugverdientijd van vijf jaar of minder verplicht door het bedrijf of instelling moet worden uitgevoerd. In de meeste gevallen is de gemeente op basis van de milieuwetgeving het bevoegde gezag. Het bevoegde gezag dient erop toe te zien dat het bedrijf of de instelling deze besparende maatregelen uitvoert. Ondernemers zijn zich er vaak niet van bewust dat het bevoegd gezag een dergelijke maatregel kan verplichten. Energiebesparing is dus niet vrijblijvend.

cOLUMn

Hardenberg

LED MAGAZINE DECEMBER • 33

GeLicht

Uit

In de rubriek UITGELICHT toont LED Magazine ieder kwartaal in woord en beeld bijzondere projecten waarin led-verlichting is toegepast. De projecten zijn stuk voor stuk uniek. Soms vanwege de omvang, een andere keer door nieuwe technologie.

sissy Boy (Amersfoort) Nordeon heft de nieuwe vestiging van Sissy Boy in Amersfoort voorzien van haar led-lichtlijnsysteem met spots Baldur. In de winkel zijn honderdvijfentwintig spots geplaatst die tachtig procent energie besparen. Nordeon heeft berekend dat het per spot leidt tot een jaarlijks besparing van veertig euro, oftewel vijfduizend euro voor de gehele winkel. Als Sissy Boy al haar Nederlandse vestigingen onder hanen zou nemen, dertig winkels in totaal, zou de totale besparing oplopen tot honderdvijftigduizend euro per jaar. Het aantrekkelijk maken van de winkelruimte, het in staat zijn om de ruimte aan te passen aan seizoenen, promoties en lay-out wijzingen en tenslotte het verlagen van de operationele kosten lagen ten grondslag aan de keuze voor led door Sissy Boy.

34 • LED MAGAZINE DECEMBER

Openbare Bibliotheek Amsterdam (Oosterdokskade) De hoofdvestiging van de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) aan de Oosterdokskade heeft zevenduizend Philips Fortimo led-prints in gebruik genomen. Het project, in de nachtperiodes uitgevoerd door Koreman Verlichting, is eind november opgeleverd. Na een uitgebreide proef in de zomerperiode besloot de OBA te kiezen voor de oplossing van Koreman Verlichting. Directeur Maarten Loerakker: ‘De lichtkolommen zijn

opgebouwd uit individuele modules van zestig bij honderdveertig centimeter met ieder acht led-prints. De aluminium panelen zijn ons eigen ontwerp en de assemblage heeft in eigen huis plaatsgevonden. De installatie is dimbaar en dit alles leidt tot een energiebesparing van vijftig procent. De keuze voor led is grotendeels gemaakt vanwege de moeilijke bereikbaarheid van de lichtinstallatie. Het geringe onderhoud dat led-verlichting vergt, zorgde voor de overstap.’

Moeder ik wil bij de Revu (Utrecht) Invent Design heeft voor de nieuwste musical van Joop van den Ende Theaterproducties – de kaskraker ‘Moeder ik wil bij de Revu’ – de decorstukken met ledverlichting uitgerust. Het decor in het Beatrix Theater in Utrecht is voorzien van enorme pilaren, afgewerkt met de DiGidot Micro (achttien millimeter). In de bogen boven het toneel is er gebruik gemaakt van de DiGidot Diamond.

LED MAGAZINE DECEMBER • 35

Lichtontwerper Iris Dijkstra:

‘Keurmerk beloning voor fabrikanten die goede led-module maken’ De carrière van lichtontwerpster Iris Dijkstra startte in 2004 toen zij na haar studie een eerste project uitvoerde bij de gemeente Rotterdam. Destijds was er behoefte aan herinrichting van de Coolsingel en was de aanwezige sfeerverlichting in de bomen afgeschreven. De gemeente zocht een partij die licht met meerdere dimensies kon creëren. Tien jaar na dato heeft Dijkstra een imposant portfolio opgebouwd en was zij dit jaar de hoofdverantwoordelijke voor de ‘Visie OVL 2030’.

Toen Dijkstra in 2004 haar eerste project realiseerde stond led volgens haar nog in de kinderschoenen en ‘was dus geen optie’. In de afgelopen tien jaar is er volgens haar echter veel veranderd. ‘Inmiddels heb ik verschillende projecten met led-verlichting gerealiseerd. De toegevoegde waarde van led zie ik daarbij vooral in de dynamiek – de mogelijkheid 36 • LED MAGAZINE DECEMBER

tot dimmen – en de kleuren. Led als basisverlichting is ook steeds vaker een realistisch toepasbare optie. ’ Een van de eerste led-projecten waar Dijkstra trots op is betreft het gemaal in Breda. ‘Het gebouw, een ontwerp van Lode Havermans Architecten, is zodanig aangelicht met een combinatie van led-lijnverlichting en -spots waardoor je

het water in lagen over het gebouw ziet stromen. De led-verlichting is uitgevoerd in IP68, is te dimmen. De combinatie tussen led-verlichting en water is ook gunstig vanwege de koeling van de leds.’

Toegevoegde waarde Volgens Dijkstra zoekt zij te allen tijde naar de toegevoegde waarde van ledverlichting alvorens te beslissen deze toe te passen. ‘De stelling dat “led de opvolger is van al het licht” vind ik erg pretentieus. Daarnaast heb ik in projecten ervaren dat de verschillende nuances van lichtbronnen juist waardevol zijn en dat verlies je bij de keuze voor slechts één lichtoplossing, ongeacht de veelzijdigheid. Je wilt ruimte om ook lichtbonnen met andere kwaliteiten toe te passen.’ ‘Natuurlijk heeft led als digitale lichtbron heel veel mogelijkheden’, vervolgt Dijkstra. ‘De gemeenten die in de afgelopen jaren pilots hebben gedraaid, beschikken over veel ervaring en kennen de reacties van bewoners. Overigens hoeven die ervaringen niet altijd positief te zijn. Ik ben één dag per week werkzaam voor de gemeente Dordrecht. Daar zie je dat binnen twee jaar nog redelijk wat led-verlichting is uitgevallen. Het is dus lang niet altijd zo dat de beloofde levensduur gehaald wordt. Bovendien vraagt led-verlichting een totaal andere wijze van implementatie en beheer. Ik vind het erg waardevol dat gemeenten kennis uitwisselen over de opgedane ervaringen via een platform als het IGOV. Gemeenten zijn terecht kritisch en door ervaringen te delen kunnen goede voorbeelden navolging krijgen en elkaar helpen bij het onderscheiden van goed en slechte kwaliteit.’

Keurmerk Uit eigen ervaring weet Dijkstra namelijk dat er grote verschillen zijn tussen op het eerste oog gelijke armaturen, althans wat specificaties betreft. ‘De verschillen

tussen led-armaturen kunnen zeer groot zijn, ondanks dat ze op papier hetzelfde zouden moeten presteren. Dat kan niet alleen bij armaturen van verschillende leveranciers het geval zijn, maar zelfs binnen één merk doordat het om verschillende generaties gaat. De led van goede kwaliteit onderscheidt zich dan ook in hoge mate van de led van mindere kwaliteit. Ik ben lang niet altijd voorstander van keurmerken, maar het zou in deze markt een beloning zijn voor fabrikanten die echt hun best doen om goede ledmodules te maken. Met een keurmerk kan richting de gebruiker heel duidelijk aangegeven worden dat goedkoop vaak duurkoop is. De klant kan in de huidige situatie niet zo heel goed de kwaliteit herkennen. Zelfs als lichtontwerpers moeten wij ver doorvragen om de beste kwaliteit te krijgen. Mijns inziens moeten wij daarom samen met de fabrikanten nadenken over hoe wij gezamenlijk op de langere termijn de beste kwaliteit kunnen garanderen. Dat is momenteel simpelweg voor de gemiddelde beheerder niet inzichtelijk waardoor installaties met ledverlichting onbeheersbaar worden.’

Visie OVL 2030 Een van de grote projecten die Dijkstra dit jaar samen met Kirsten van Dam en Arthur Klink van het IGOV afrondde, was het opstellen van de ‘Visie OVL 2030’; een visie op de openbare ruimte en verlichting in 2030. De ‘Visie OVL 2030’ is volgens Dijkstra een zeer leerzaam document. ‘Zowel om te lezen als om te maken. Ik heb er dan ook veel van opgestoken. Een van de aspecten die mij aanspreekt is dat het lichtvak inspireert en wel zodanig dat je er de jongere generatie mee kunt prikkelen. Momenteel ben ik drukdoende om teams van jonge studenten te formeren waarmee wij vraagstukken uit de Visie OVL 2030 gaan beantwoorden. Dergelijke projec-

ten enthousiasmeren de studenten en openen hun ogen. Zij zien dat het vak van licht leuk is en zeker in de context van de openbare ruimte waarin ongekend veel beweging is.’ De lichtontwerpster is dan ook zeer benieuwd hoe het ‘spanningsveld’ van de openbare ruimte er over enkele jaren uitziet. ‘Er gebeurt momenteel ontzettend veel tussen de overheid, de markt en de gebruikers. Ik hoop dat het spanningsveld over vijf jaar nog steeds gezond is en er een levendige afstemming en discussie is over hoe de plannen tot stand komen. Op dit moment signaleer ik een zich sterk terugtrekkende overheid waardoor de kennis bij lokale gemeenten afneemt. Bij gebruikers is er van oudsher nog weinig kennis van de vocabulaire van lichtbeleving. Het zou goed zijn om vaker proefopstellingen en workshops samen met de eindgebruiker te organiseren zodat ze zich beter leren uitdrukken over welke kwaliteit openbare verlichting ze wensen. Dan zijn ze in een participatief ontwerpproces een gelijkwaardige partner zijn om zinvolle lichtplannen te maken. Pas als er voldoende kennis bij de gebruikers, marktpartijen en overheden aanwezig is krijg je een gelijkwaar-

dige discussie. Bij gemeenten betekent dit dat de openbare verlichting onderdeel moet zijn van de stedenbouw-, ingenieurs- en beheerafdeling. Vanuit die drie perspectieven moet er samen met de markt en de burgers tot optimale verlichting worden gekomen. Dat is dan ook een mooi streefbeeld voor de openbare verlichting in 2030 of zo mogelijk eerder.’

Onafhankelijkheid Net als bij led-verlichting, is er volgens Dijkstra ook een groot onderscheid in kwaliteit van lichtadviseurs en -ontwerpers. ‘Niet voor niets is er regelmatig discussie over onze vakgroep. Juist om die reden vind ik het zelf belangrijk om me met het opleiden van de nieuwe generatie bezig te houden. Mijns inziens is het bovendien wenselijk dat er een soort kwaliteitsmerk komt, bij voorkeur zelfs een beschermde titel die je krijgt als je afgestudeerd bent. In een land als Engeland is de kwaliteit van een lichtontwerper of -adviseur vanzelfsprekend. Daar zit bij ieder project een lichtontwerper aan tafel en ziet men het als vanzelfsprekend om tot kwaliteit in het avondbeeld te komen. Dat zou in Nederland ook een mooie ambitie zijn.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 37

het LeD Magazine jaaroverzicht LED Magazine blikt ieder jaar in december terug op de belangrijkste gebeurtenissen van het afgelopen kalenderjaar. Van dieptepunten tot hoogtepunt. Van Nederlandse gemeenten die massaal overstappen op led-verlichting tot Walmart die led tot de standaard maakt en de eerste editie van het LED Trendrapport. Ryan Air Een bijzondere order wordt door de ‘low cost-airliner’ Ryan Air. Zij besteld voor meerdere internationale vlieghangars led-verlichting bij het Nederlandse Double Lux Lighting. Onder meer in Londen en Frankfurt worden de led-armaturen aangebracht. De verwachting is dat Ryan Air alle hangars in de loop der tijd gaat voorzien van energiezuinige led-armaturen van het bedrijf uit Appingedam.

Albert Heijn versus Walmart In februari werd voor het eerst een Albert Heijn in Nederland volledig van led-verlichting voorzien. Het gaat om het filiaal in Alkmaar in winkelcentrum De Hoef in Alkmaar. Philips heeft een lichtplan ontworpen waarin elke armatuur speciaal volgens de wensen van Albert Heijn is geprogrammeerd. Hiermee wordt door de supermarktketen zo’n veertig procent energie bespaard. In de internationale supermarktgemeenschap doet Walmart er nog een schepje bovenop. Het Amerikaanse Walmart kondigt aan wereldwijd over te stappen op led-verlichting, te beginnen met tweehonderd winkels. Met vijfentachtighonderd winkels in vijftien landen onder vijfenvijftig verschillende merknamen is Walmart werelds grootste detailhandelsconcern. GE Lighting is geselecteerd om een variëteit aan solid state lighting (SSL) producten te installeren.

Twee keer zo veel led

FE B

14 0 2 I R RUA

In de eerste maanden van het jaar werd bekend dat de Nederlandse bevolking in 2013 ruim twee keer zo veel

led-verlichting kocht als het jaar ervoor. De stijging is aanmerkelijk sterker dan in voorgaande jaren. De verkoop van spaarlampen nam daarentegen flink af, waardoor het totaal aantal verkochte energiezuinige lampen met tien procent daalde. Dit alles bleek uit het jaarverslag van de stichting LightRec, namens de producenten en importeurs van verlichting in Nederland verantwoordelijk voor de inzameling en recycling.

AVV en inzamelingsplicht In de maand februari is er een Algemeen Verbindend Verklaring (AVV) van kracht geworden voor alle Nederlandse producenten en importeurs van led-, maar ook andere energiezuinige verlichting. De maatregel zorgt ervoor dat alle producenten bijdragen aan de inzameling en recycling van verlichting. Voornaamste doel van de AVV is het veilig stellen dat ook in de toekomst zo veel mogelijk lampen en armaturen worden gerecycled. Of zoals Jeroen Bartels, directeur van LightRec Nederland, het verwoordt: ‘de inzameling van lampen hoort tussen de spreekwoordelijke oren te zitten’.

Philips splitst zich op

3D-printfabriek

Krap zes jaar na de invoering van haar licentieprogramma het Philips de vierhonderdste licentiehouder verwelkomd. Met het programma stelt Philips sindsdien intellectueel eigendom voor basisuitvindingen voor led-armaturen via licenties aan derden beschikbaar. Het is echter niet het licentieprogramma dat Philips op haar grondvesten doet schudden, maar de aankondiging om haar bedrijf in tweeën te splitsen. De divisie Lighting wordt ondergebracht in een aparte, zelfstandige divisie, Consumer Lifestyle en Healthcare worden gebundeld in HealthTech. Chief executive officer Frans van Houten: ‘Ik erken de gigantische invloed van deze beslissing, maar op deze manier is ons lichtbedrijf beter gepositioneerd om haar huidige marktleiderschap in led-verlichting, armaturen en connected lichting systems uit te bouwen. Zo kunnen wij ook profiteren van de fundamentele veranderingen die de lichtindustrie momenteel ondergaat.’

LUXeXceL Group nam dit jaar een nieuwe 3D-printfabriek in gebruik voor de productie van grotere volumes functionele lenzen en optieken voor de led-industrie. De nieuwe 3D-printfabriek met een oppervlakte van duizend vierkante meter staat in Zeeland langs de A58 en slechts een paar kilometer van het hoofdkantoor van LUXeXceL.

Drukbezocht… Frankfurt was eind maart en begin april het toneel van Light+Building 2014. De gehele internationale verlichtingsindustrie gaf acte de présence, waaronder maar liefst zesenvijftig Nederlandse bedrijven. Bovendien gaven nog zo’n vijfentwintig Nederlandse bedrijven met hun Duitse vestiging acte de présence. Vanuit België toonden tweeënveertig bedrijven hun innovaties.

Cree loopt zes jaar voor

Overtuigen

Het Amerikaanse Cree bereikt aan het begin van het jaar een belangrijke mijlpaal met de presentatie van het eerste concept led-armatuur met tweehonderd lumen per watt. Het Amerikaanse overheidsorgaan Department of Energy voorspelde eerder nog dat een dergelijke prestatie pas na 2020 mogelijk zou zijn. Baanbrekende innovaties van Cree zorgen volgens de organisatie voor een drastische versnelling van de roadmap. Het zou mede mogelijk gemaakt worden door de verticale integratie binnen Cree, waar innovaties en productie onder één dak plaatsvinden.

Bij opdrachtgevers is over het algemeen nog weinig kennis aanwezig over led. Dit staat de toepassing ervan in veel projecten in de weg. Dit bleek halverwege het jaar uit onderzoek onder E-installateurs dat USP Marketing Consultancy werd uitgevoerd. In tweederde van de verlichtingsprojecten wordt door de E-installateur nog geen led toegepast (vijfenzestig procent). De hoge aanschafkosten (tweeënzeventig procent) en de opdrachtgever die er nog niet om vraagt (vijfendertig procent) worden door de E-installateur het vaakst genoemd als reden hiervoor.

JULI 2014

Nederlandse led’s Bayern München De Allianz Arena, de thuisbasis van de Duitse voetbalkampioen FC Bayern München, is het eerste stadion in Duitsland en het grootste in Europa dat is uitgerust met dynamische, bewegende lichtshows die mogelijk zijn gemaakt door energiezuinige ‘connected’ led-buitenverlichting van Philips. De installatie maakt deel uit van een strategisch partnerschap van de club en Philips. Onderdeel van de overeenkomst is dat Philips ook sponsor en de officiële verlichtingspartner wordt van FC Bayern München. De gevel van de Allianz Arena is omsloten door de grootste membraanomhulling ter wereld. 380.000 led’s in achtduizend Philips ColorGraze armaturen stellen het stadion in staat meer dan alleen statische beelden te presenteren.

Van fabrikant naar service ‘Over vijf jaar zijn wij geen lichtfabrikant meer, maar een lichtservicebedrijf. Wij zullen niet langer enkel een armatuur, maar een service aanbieden. Deze zal naast het leveren van een armatuur bestaan uit het zorgen dat het licht blijft branden. Te zijner tijd hebben wij bovendien in alle landen van Noordwest- Europa een stevige voet aan de grond gekregen.’ Dit stelt Jos Spapens, managing director van Lightronics uit Waalwijk, in een interview met de redactie van LED Magazine. LED MAGAZINE DECEMBER • 39

17, 18 en 19 maart 2015 14.00 - 22.00 uur De vakbeurs die installatie, industrie en energie met elkaar verbindt

the connected Lighting Alliance verwelkomt dertigste lid

BEURS BEZOEKEN?

Gratis entreebewijs via www.evenementenhal.nl/elektro-ve

inteRnAtiOnAAL

Venray

The Connected Lighting Alliance (TCLA) verwelkomde begin november haar dertigste lid. Een belangrijke mijlpaal voor de internationale samenwerking die ‘connectieve’ verlichting promoot.

8150002523

De TCLA speelt in op de verschuiving in de verlichtingsindustrie van bedrade naar draadloze connectiviteit. Een uniforme aanpak is volgens de alliantie nodig om de compatibiliteit van het (licht)systeem mogelijk te maken. En dat is in feite de reden waarom nog geen anderhalf jaar geleden de TCLA van start ging. Zij heeft daartoe inmiddels overigens de ZigBee Light Link – een open standaard voor draadloze verbindingen tussen apparaten op korte afstand – onderschreven als standaard voor residentiële lichtapplicaties.

The Edge Led-verlichting combineert design, energiebesparing, informatie, welzijn en comfort en maakt hiermee de sprong naar de toekomst mogelijk. Terminologie

als ‘connected lighting’ wordt in relatie tot led-verlichting volgens de TCLA de norm. Het eerste Nederlandse kantoorgebouw, The Edge op de Zuidas, is ermee uitgerust. Hier kunnen medewerkers onder andere de kantoorverlichting personaliseren met een smartphone en stelt het de gebouwbeheerder in staat om nieuwe inzichten te krijgen over het verbruik in het kantoor. De sterke groei die de TCLA dit jaar doormaakt lijkt overigens de definitieve doorbraak van ‘connected lighting’. De organisatie heeft inmiddels dertig leden. Dit jaar traden onder meer Aurora Lighting, Bridgelux en Havells Sylvania toe en waardeerde LG Electronics haar lidmaatschap op. ‘Founding fathers’ van de TLCA zijn overigens General Electric, Lutron, Osram, Panasonic, Philips en Toshiba.

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

www.evenementenhal.nl

Ons evenement.

UW MOMENT.

LED MAGAZINE DECEMBER • 41

Pleidooi voor lichtmetingen rond kwaliteit en prestaties led-verlichting LED Evenement 2014 druk bezocht Bijna zeshonderd mensen waren begin december aanwezig bij het LED Evenement in de Congrescentrum 1931 te ’s-Hertogenbosch. De organisatie, die in handen was van het FHI Led-cluster, kan terugkijken op een succesvolle vijfde editie van het evenement. Konica Minolta was een van de partijen die acte de présence gaf en een lezing verzorgde over het meten van led-verlichting. Het uitgebreide verslag van het LED Evenement kunt u nalezen op de website van LED Magazine: www.ledmagazine.nl.

42 • LED MAGAZINE DECEMBER

Het meten van led-verlichting – al dan niet met een luxmeter – is al jaren een bron van discussie. Op het LED Evenement hield Theo Duncker van Konica Minolta begin december een lezing over tristimulus versus spectrale meetinstrumenten. ‘Mijns inziens wordt er simpelweg te veel vertrouwd op de goedwillendheid van de leverancier van de openbare verlichting. Op dit punt zie ik de discussie graag op gang komen en dat er meer metingen rond kwaliteit en de prestaties van led verricht worden’, aldus Duncker. Het was volgens Duncker de aanjagende vraag vanuit de industrie die Konica Minolta deed besluiten om specifieke meetinstrumenten voor led-verlichting te gaan ontwikkelen. ‘Bij het meten van led-verlichting met traditionele instrumenten traden in sommige vallen problemen op’, memoreert Duncker. ‘Het grootste probleem ligt bij de ooggevoeligheidskromme. De goedkopere meetinstrumenten – veelal luxmeters die waarde meten bij fotopisch zicht – komen niet goed overeen met de gevoeligheid van het menselijk oog. Op het moment dat een lichtbron als led een piek heeft bij een opgaande of neergaande flank van de ooggevoeligheidscurve, krijg je een grotere afwijking in je meting. Om dat probleem op te lossen zijn wij specifieke led-meetproducten gaan ontwikkelen, waaronder de chromameter CS-200.’

meer gedetailleerd willen meten, kunnen dat volgens Duncker doen met een spectroradiometer of zeer nauwkeurige chromameter. ‘Waar het bij nauwkeurige lichtmeting om draait is het verkrijgen van zeer nauwkeurige XYZ-waarden. In onze chromameter CS-200 zitten daartoe veertig sensoren die elk een gebied van tien nanometer bestrijken. De informatie van al die aparte sensoren gebruiken wij om de perfecte XYZ-waarden van de CIE 1931 ooggevoeligheidskromme te construeren. Lichtfabrikanten hebben bijvoorbeeld behoefte aan dergelijke informatie. Ook in de automobielindustrie – waar led de standaard aan het worden is – is men heel erg gespitst op zeer nauwkeurige metingen. Daar is een afwijking van zes procent te groot en eist men een meer gedetailleerde meting met bijvoorbeeld een spectroradiometer.’

XYZ-waarde

‘Non-issue’

Een afwijking in het meetresultaat van een luxmeter leidt overigens niet noodzakelijkerwijs tot ‘foute’ meetresultaten. Iedere luxmeter heeft een kleine afwijking die acceptabel is, aangeduid met de f1-factor. Duncker: ‘Zolang de afwijking minder is dan zes procent, ontstaan er geen grote problemen bij het meten van witte lichtbronnen. Wel is het zaak dat de luxmeter ieder jaar gekalibreerd wordt.’ Organisaties die

‘Tegelijkertijd merk je dat, als je er bij leveranciers van armaturen naar vraagt, er nog weinig kwaliteitscontrole is door het meten van licht’, vervolgt Duncker. ‘Sommige leveranciers hebben er meer aandacht voor dan andere en huren een extern bureau in om de kwaliteit te controleren, maar helaas wordt het in veel gevallen toch als een “non-issue” ervaren. Fabrikant van de lichtbronnen zelf – de led’s – controleren het uiteraard

wel. Wil het nameten van de prestaties van led de standaard worden in de gehele keten, dan moet er nog heel wat gebeuren. Bewustwording is noodzaak.’

Scotopisch zicht Duncker toont zich ondertussen content met de extra aandacht voor licht die ontstaat door de opkomst van led. ‘Je kunt met led veel meer doen dan met de traditionele gloeilamp. Steeds meer mensen gaan onderzoek doen naar licht. Daar zijn weer goede meetinstrumenten voor nodig. Op dit moment vormt de led-industrie dan ook een grote groep afnemers van onze lichtmeters.’ Een van de belangrijke afzetmarkten van led-verlichting– die van openbare verlichting – heeft volgens Duncker behoefte aan betere meetinstrumenten. Dit ondanks dat een luxmeter in eerste aanzet toereikend lijkt. ‘Het kijken bij fotopisch zicht – bij goede verlichting – en bij scotopisch zicht – bij weinig licht – is bij led-verlichting erg belangrijk. Want op het moment dat het donker begint te worden en straatverlichting de enige vorm van licht is, verschuift de gevoeligheid van het menselijk oog naar het blauw. Dat betekent dat je met een standaard luxmeter – die waarden bij fotopisch zicht meet –geen perfecte meting kunt verrichten. De waarde van het gemetene komt dan immers niet overeen met de visuele beoordeling.’

‘De meeste gemeenten kopen ledverlichting in en vertrouwen erop dat de kwaliteit goed is’, besluit Duncker. ‘Slechts mondjesmaat wordt het door henzelf of door een onafhankelijke partij nagemeten. Dit om te kijken of de waarden die de leverancier opgeeft wel klop-

pen. Mijns inziens wordt er simpelweg te veel vertrouwd op de goedwillendheid van de leverancier. Op dit punt zie ik de discussie graag op gang komen en dat er meer metingen rond kwaliteit en de prestaties van led verricht worden.’

LED MAGAZINE DECEMBER • 43

cOLUMn

’s connect

Led-verlichting en kwaliteit

Over Rob van heur Rob van Heur is verlichtingsspecialist bij Laborelec, het onderzoekscentrum van GDF-Suez op het gebied van Elektriciteit, van productie tot en met verbruik en toepassingen. De organisatie heeft onder meer een eigen ISO17025 geaccrediteerd lichtlaboratorium. Van Heur is bovendien bestuurslid van de NSVV.

‘Is dit een goede kwaliteit led-lamp?’ Zodra bekend is dat je voor een lichtlaboratorium werkt is dat meestal een van de eerste vragen die je krijgt. En zoals bij veel vragen geldt: bij een eenvoudige vraag hoort niet vanzelfsprekend een eenvoudig antwoord. Dit begint al met de interpretatie van ‘goede” en van “kwaliteit’. Het zijn beide rekbare begrippen waarvan iedereen een eigen interpretatie zal hebben. En JA, er is zeker een groot kwaliteitsverschil tussen verschillende led-producten. Net zoals er een kwaliteitsverschil is tussen verschillende merken spaghetti, sportschoenen, auto’s en nagenoeg elk ander product dat we kunnen kopen. Is dat erg? Nee, het geeft ons juist vrijheid om een product te kiezen dat bij onze toepassing past. En daar ligt dan ook de essentie van het kwaliteitsoordeel. We moeten eerst naar onze toepassing kijken en bepalen welke kwaliteit we daarvoor nodig hebben. Als we die maatstaf hebben bepaald, dan is het eenvoudig om een product te zoeken dat voldoet aan de eisen. Een voorbeeld: men zegt weleens dat een led-lamp met een levensduur van dertigduizend uur niet van goede kwaliteit zou zijn. Dat kun je je afvragen. Stel, ik heb een toepassing met duizend branduren per jaar. Dan kan ik met dit product dertig jaar vooruit. Als de aanschafprijs dan ook nog interessant is kan het best eens een goede keuze zijn. De toepassing bepaalt dus de kwaliteitseis. Waar het spreekwoordelijke schoentje wel vaak knelt is de kwaliteit en betrouwbaarheid van de specificaties. Dat de led-lamp in het voorbeeld een levensduur heeft van dertigduizend uur is niet erg, maar het moet wel in de specificatie staan. Wordt mij een levensduur van zestigduizend uur beloofd, dan moet de lamp niet na dertigduizend uur defect zijn maar minimaal zestigduizend uur meegaan en leveren wat gespecificeerd is.

44 • LED MAGAZINE DECEMBER

Hetzelfde geldt voor de efficiëntie. Is een lamp met vijftig lumen per watt een slechte led-lamp? Niet per definitie. Zolang ik als koper maar weet dat de lamp vijftig lumen per watt levert. Dan kan ik voor mijzelf prima uitmaken of dat voor mij voldoende is of niet. Maar als men een vijftig lumen per watt lamp verkoopt als ware het een tachtig lumen per watt lamp, dan is er een probleem. De kwaliteit zit hem wederom in de betrouwbaarheid van de specificaties. Een recent onderzoek van de Europese Commissie naar de belemmeringen voor grootschalige toepassing van led in Europa toont aan dat de voornaamste zorgen zitten in de kwaliteit en de betrouwbaarheid van specificaties. Dat is heel erg jammer, omdat er zo veel mooie producten op de markt zijn. In de dagelijkse praktijk zien we dit ook. Onlangs sprak iemand mij nog aan met de opmerking dat led-technologie toch echt wel slecht was. Hij had een pilotproject gedaan en na één jaar was vijfentwintig procent van de led-lampen al defect. Dus conclusie voor hem: led is een slechte technologie?!.... ‘Nee meneer, led is niet slecht. Men heeft u gewoon een product verkocht dat bij lange na niet levert wat men u beloofd heeft.’ Is er nu met de komst van de led-techniek nu echt zo veel veranderd? Nee toch? Het is toch al sinds mensenheugenis zo dat je in de eerste stap van een lichtplan begint met het vastleggen van de wensen en eisen van de klant? En daarna ga je toch pas het juiste product erbij zoeken? Dat is met de komst van led niet veranderd. Wat wel veranderd is, is dat we naast de klassieke lichtbronnen er een prachtig alternatief bij hebben gekregen waardoor we beter dan ooit de juiste lichtbron bij de toepassing kunnen selecteren.

27 november 2014 tot en met 18 januari 2015 Amsterdam Light festival De historische binnenstad van Amsterdam is ruim vijftig winterdagen het sfeervolle decor voor het internationale licht- en waterfestival. Het festival toont op haar derde editie verschillende lichtsculpturen, projecties en installaties van hedendaagse (internationale) kunstenaars in de openbare ruimte, veelal mogelijk gemaakt met led-verlichting. www.amsterdamlightfestival.com

9 tot en met 11 december 2014 elektro Vakbeurs hardenberg SMART Industry: ‘een slimme en efficiënte kijk op industrie’ is de titel van het nieuwe concept voor de elektrotechnische industrie dat geïntroduceerd wordt op de vijftiende editie van de Elektro Vakbeurs Hardenberg. Het concept bestaat uit drie elementen: persoonlijk contact, productbeleving en een plenair programma. www.evenementenhal.nl/hardenberg

14 tot en met 16 januari 2015 Vakbeurs facilitair Dit evenement is sinds de start in 1999 uitgegroeid tot hét vakevenement op het gebied van facilitair management. Gemiddeld trekt het evenement bijna twintigduizend bezoekers en ruim vierhonderd standhouders. De beurs

besteedt traditiegetrouw ook aandacht aan (led-)verlichting. www.vakbeursfacilitair.nl

een transparant marktoverzicht krijgen en kennis opdoen tijdens de workshops. www.ledexpo.nl

29 januari 2015 nsVV nationaal Lichtcongres 2015

5 maart 2015 spectrum symposium OVL 2015

Het jaarlijkse congres van de NSVV vindt dit jaar in Hoevelaken plaats. Meer informatie wordt zo spoedig mogelijk bekendgemaakt. www.nsvv.nl

Met de vierde editie van dit evenement wil Spectrum een bijdrage leveren aan de kennis van openbare verlichting (OVL) in Nederland. http://ovl2015.nl

9 tot en met 13 februari 2015 Led’n’Light 2015 Led’n’Light is tijdens de Week van de Bouw aanwezig in de hal van Renovatie & Transformatie. De week is een combinatie van vakbeurzen, gala, awarduitreikingen, netwerkbijeenkomsten, festivals en congressen. Led’n’Light presenteert het hele verlichtingsscala. Van led-lampen tot armaturen en van componenten tot complete verlichtingsoplossingen. www.lednlight.events

17 tot en met 19 maart 2015 elektro Vakbeurs Venray De Elektro Vakbeurs Venray trok de afgelopen editie ruim honderd exposanten en ruim drieduizend elektrotechnici. De groei die afgelopen jaar gerealiseerd is wil de organisatie in 2015 doorzetten. De fabrikanten, importeurs en toeleveranciers die acte de présence geven zijn werkzaam binnen diverse disciplines in de elektrotechnische branche, waaronder techniek vam led-verlichting. www.evenementenhal.nl/venray

11 en 12 februari 2015 LeD eXPO LED Expo is dé vakbeurs voor de led-verlichtingsbranche. LED Expo biedt professioneel geïnteresseerde bezoekers een helder overzicht van het huidige assortiment, de actuele ontwikkelingen en de brede toepassingsmogelijkheden. Tijdens LED Expo kunnen bezoekers op één locatie

LED MAGAZINE DECEMBER • 45

Jaargang 2 - nr. 4 DECEMBER ’14 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

NR. 5 - DECEMB ER 2014

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

COLOFON

LED MAGAZINE

LeD industry Register

‘Ga de boer op’ Installateur moe t adviseren

Uitgever & Hoofdredacteur N.V. BOM

NSVV

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

Eindredactie Els Stultiens (EG Media)

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

Ryan Air kiest vo or led uit Appinged am

Fotografie Vincent Knoops en Ineke van der Leij

FHI LED Cluster

Output

Coverfoto

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

Ineke van der Leij

‘Niet energiebes paring, maar betere ve rlichting moet het doel zijn’

Abonnementen & Advertenties [email protected]

Redactionele klankbordgroep M. Weeda (BOM) H. Wijsman (FHI) R.J. Vos (NSVV)

IGOV Innovatieplatform

Special LED Expo 2015: ‘Beursgrootte ve rdubbeld, kwart extra bezo ekers’

Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. [email protected] I. www.igov.nl/innovatieplatform

JA, ik neem een postabonnement op LeD Magazine voor 49,95 per jaar exclusief btw en/of © EG Media 2014 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden. 46 • LED MAGAZINE DECEMBER

JA, ik neem een digitaal en kosteloos abonnement op LeD Magazine www.twitter.com/LEDMagazineNL