jeppe - polsstok(ver)springen halje-trawalje - plotseling, overhaast harkeniel(tsje
en; 2. als vrijer ‘s avonds een meisje bezoeken krûpelhintsje - 1. krielkip; 2. lieveheersbees
elytsen - langzamerhand, zachtjes Fryslân, aan noflik lân fan- 1. taalgenoeglijk, aangenaam; 2. handzaam;
Fryslân lân fan taal
re - nagebootst, niet echt sydsulver - 1. zilverwerk; 2. wederhelft skewiele - 1. gerieve
ûk - behaaglijk, gezellig, knus tûkelteam(men) - 1. hindernis, belemmering; 2. dwaze handeli
iten - katjesspel, spel dat op ruzie uitloopt earrebarre - ooievaar famke - meisje; dochter
n (fier)ljeppe - polsstok(ver)springen halje-trawalje - plotseling, overhaast harkeniel(tsj
en; 2. als vrijer ‘s avonds een meisje bezoeken krûpelhintsje - 1. krielkip; 2. lieveheersbees
- langzamerhand, zachtjes aan noflik - 1. genoeglijk, aangenaam; 2. handzaam; 3. gemak geven
ebootst, niet echt sydsulver - 1. zilverwerk; 2. wederhelft skewiele - 1. gerieve
n smûk - behaaglijk, gezellig, knus tûkelteam(men) - 1. hindernis, belemmering; 2. dwa
en bargebiten - katjesspel, spel dat op ruzie uitloopt earrebarre - ooievaar famke - meis
en, verworden (fier)ljeppe - polsstok(ver)springen halje-trawalje - plotseling, overha
vondvisite brengen; 2. als vrijer ‘s avonds een meisje bezoeken krûpelhintsje - 1. krielkip;
- moeder njonkelytsen - langzamerhand, zachtjes aan noflik - 1. genoeglijk, aangenaam;
1
n sabeare - nagebootst, niet echt sydsulver - 1. zilverwerk; 2. wederhelft skewiele - 1. gerieve
n smûk - behaaglijk, gezellig, knus tûkelteam(men) - 1. hindernis, belemmering; 2. dwa
Ynhâld
2
Inleiding – bijzonder en gewoon
4
Fries is een taal
8
Dialecten, mengtalen en ... het Stellingwerfs
9
Fries in het onderwijs
13
Fries in de samenleving
19
Fries bij de overheid
22
Voel je thuis in Fryslân
26
Adressen
27
3
Inleiding – bijzonder en gewoon
4
Fryslân: de grootste provincie van Nederland (het water meegerekend) met het grootste aantal dorpen, de langste mensen en gemiddeld de hoog ste levensverwachting. Een land van ruimte, weidse vergezichten, bollende zeilen en eeuwenoude kerkjes op hoge terpen, maar ook van kantoortorens, bedrijventerreinen en nieuwbouwwijken aan de horizon. Fryslân is bijzonder en gewoon. Wat Fryslân werkelijk onder scheidt van de rest van Nederland is de eigen taal en cultuur: het Fries. En daar zijn de Friezen trots op. De import friezen ook. De meeste Friezen spreken Fries - naast Nederlands - en bijna alle
642.230 inwoners (2006) verstaan de taal wel. Dat betekent dat het Fries overal wordt gesproken en kan worden gebruikt. Bij de bakker, in de super markt, in de bibliotheek, op school, op de klaverjasclub, op de sportvelden, op plaatsnaamborden, in de media, in het theater en op het werk. Voor de Friezen is tweetaligheid heel gewoon. De eigen taal maakt Fryslân voor veel Nederlanders tot een stukje buitenland in het eigen land. Ze vin den het speciaal en ook wel een beetje exotisch. Als men echter naar Europa kijkt, is meertaligheid eigenlijk niet zo speciaal. Bijna 50 miljoen mensen ge bruiken elke dag twee of meer talen. In de moderne taalwetenschap gaat men er dan ook van uit, dat het merendeel van de mensen meertalig is. Fries vergezicht, Wyns 2008
5
Van alle inwoners van Fryslân van 12 jaar en ouder kan: Fries verstaan Fries spreken Fries lezen Fries schrijven
6
Friezen hebben een eigen mentali teit. Nuchter, maar met veel emotie. Ze moeten niets hebben van vleierij, opschepperij en onoprechtheid en beseffen meer dan normaal dat alle mensen gelijk zijn. Stug? Dat is niet wetenschappelijk onderzocht, maar misschien wonen in Fryslân relatief meer mensen die aan een paar woor den genoeg hebben als het om het Ne derlands gaat. En dat is niet zo vreemd. De eerste taal die je als kind
2007 94% 74% 68% 26%
1994 94% 74% 64% 17%
1980 94% 73% 65% 11%
1967 97% 85% 69% 11%
Friese bewegwijzering moet ook even wennen. Zo worden bijvoorbeeld de Nederlandse namen Hardegarijp en Roodhuis in het Fries als Hurdegaryp en Reahûs aangeduid. Wilt U meer weten over dat stukje buitenland in Nederland? Of bent U een Fries en
hebt geleerd, is de taal waarin je je het beste kunt uiten. Het is de taal van de emotie. En dus de taal die je de groot ste woordenschat biedt. Mensen moeten even wennen aan de Friese klanken, wanneer de autoradio als ze Friesland binnenrijden op Omrop Fryslân overschakelt. Voor de eentalige Nederlander is dat soms ver warrend: ‘een weg’ is ‘in wei’, ‘een glas karnemelk’ is ‘in glês sûpe’, ‘koeien’ zijn ‘kij’ en ‘heal’ betekent ‘half ’. De
wilt U meer weten over de achtergrond van Uw moedertaal? Lees dan dit boekje. ‘Fryslân, lân fan taal’ geeft in het kort informatie over de wortels van de Friese taal en cultuur en hun plaats in de hedendaagse maatschappij.
7 Cartoon
Fries is een taal
Dialecten, mengtalen en... het Stellingwerfs
Het Fries is een taal. Het voldoet aan een aantal belangrijke criteria: politieke erkenning
een gestandaardiseerde spelling en grammatica
Stadsfries In Leeuwarden, Dokkum, Bolsward, Sneek, Harlingen en Franeker wordt behalve Fries ook Stadsfries gesproken: een mengtaal van vooral Nederlandse woorden met Friese klanken. Voor eentalige Nederlanders is het vrij ge makkelijk te verstaan. Het Stadsfries is in de 16e eeuw door handelscontacten
Dialecten zijn regionale varianten van een taal. Het Fries heeft zijn eigen varianten: Kleifries, Woudfries en het Zuidwesthoeks.
ontstaan. Hindeloopen heeft een eigen variant van het Fries.
een taalhistorische ontwikkeling een rijke woordenschat die in belangrijke mate afwijkt van het Nederlands eigen combinaties van klinkers en medeklinkers
het wordt gesproken, gezongen en geschreven het wordt privé, in de cultuur en het officiële openbare verkeer gebruikt de taal heeft status
eigen regels voor de woordvorming
8
Naast de drie grote dialecten van het Fries zijn er in Friesland een aantal kleinere dialecten en nog mengvor men. Nederlands zondag zaterdag school oog duim
Kleifries snein sneon skoalle each tomme
Zuidwesthoeks snain sneon skölle each tomme
Verschillen in uitspraak van de Friese dialecten
Woudfries sneen saterdy skoalle êch tûme
9
De Wadden-dialecten Op de Waddeneilanden worden varian ten van zowel het Fries als het Neder lands gesproken. Schiermonnikoog en Terschelling hebben, net zoals het oude havenstadje Hindeloopen, een eigen van het Fries afwijkend dialect ontwik keld. OpTerschelling worden zelfs twee varianten gesproken: het Westers en het Oosters. Ameland kent een variant op het Nederlands en er wordt net zoals op Vlieland bijna geen Fries gesproken.
Midslân
Noordhoeks Dokkum
Bildts
Bitgum
L j o u we r t Frjentsjer
Woudfries
Harns
Kleifries
Drachten
Snits
Tsjalbert
Warkum De Jouwer
I t H e a rre n fe a n
10
Zuidwesthoeks
Stellingwerfs
Appelsche
Bildts Het Bildt is een oud poldergebied uit de 16e eeuw, ten noordwesten van Leeu warden. De Noord- en Zuid-Hollandse boeren die Het Bildt inpolderden, na men eigen arbeiders mee en Het Bildt werd al snel een echte Hollandse enclave. De Friese landarbeiders pasten zich aan Taalkaart van Fryslân
en in de loop van de tijd ontwikkelt het Noord- en Zuid-Hollands van de 16e eeuw zich tot het hedendaagse Bildts. Opvallend is dat de taal vernederlandst is, maar vooral ook veel invloed heeft ondervonden van het Fries. In de tweede helft van de twintigste eeuw is onder invloed van de emanci patie van het Fries een echte emancipa tiebeweging voor het Bildts ontstaan. Deze emancipatiebeweging vormde het begin van de Stichting Ôns Bildt en het resulteerde uiteindelijk tot het ge bruik van de taal in cultuur, op school, in de media, de kerk en het bestuur, maar bovenal tot Bildtse plaatsnaam borden. Hiermee is de gemeente Het Bildt de eerste Nederlandse gemeente die een Nederlandse streektaalvariant op de plaatsnaamborden gebruikt.
11
12
Stellingwerfs Het Stellingwerfs is geen dialect. Naast het Fries en het Nederlands is het de derde taal van Fryslân. Het wordt maar in een klein gebied gesproken: de gemeenten Ooststellingwerf en West stellingwerf. De historische wortels van de Stellingwerven verschillen van de rest van de provincie. Tot 1504 waren de Stellingwerven zelf standig. Met het veroveren van Fryslân in 1498 door Albrecht van Saksen werd ook dit gebied bezet. De Stelling werven namen het Nedersaksisch van de overheersers over. Het tegen woordige Stellingwerfs is dan ook meer verwant aan het Drents, het Gronings en het Platduits dan aan het Fries. De Stellingwerven vormen een klein taalgebied. Ongeveer een derde van het aantal inwoners heeft het Stelling
werfs, een derde het Fries en een derde het Nederlands als moedertaal. Net zoals het Fries heeft het Stellingwerfs (Stellingwarfs) een eigen woordenboek (sinds 1994).
Fries in het onderwijs
Alle kinderen hebben recht op onder wijs in de moedertaal. Zo staat het in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties. Onderwijs in de moedertaal is van belang voor de ontwikkeling van het kind. Men leert gemakkelijker en vlugger lezen en schrijven als men dat eerst in de moedertaal doet. Bovendien heeft het onderwijs in het Fries ook een algemeen-vormende waarde. Fries taligen kunnen hun mogelijkheden in en met het Fries uitbreiden: nietFriestaligen kunnen zich oriënteren op de tweetalige maatschappij en de Friese cultuur. Het Fries hoort er gewoon bij voor kinderen en jongeren in Fryslân.
13
Van de peuterspeelplaats tot en met de middelbare school en het beroeps onderwijs.
14
Een aantal voordelen van meertalig heid op een rijtje:
meertalige kinderen zijn taalgevoeliger; meertalige kinderen begrijpen al jong dat taal een verzameling van afspraken is; meertalige kinderen weten meer over taal, zijn flexibeler in taal en kunnen sneller van de ene taal overschakelen op de andere; meertalige kinderen begrijpen al jong dat iedereen een eigen taal heeft en zijn zich bewust van meertaligheid; meertalige kinderen leren er in een later stadium gemakkelijker een derde, vierde of vijfde taal bij; meertalige kinderen leren gemiddeld sneller lezen; dat gebeurt doordat ze een gesproken zin eerder in woorden kunnen opdelen en die vervolgens weer in klanken; meertalige kinderen hebben een groter werkgeheugen; meertalige kinderen kunnen beter hun aandacht focussen, omdat ze van jongs af aan gewend zijn te wisselen tussen talen; de taal die op dat moment niet relevant is, ‘filteren ze weg’.
En de negatieve verhalen dan? Wanneer een kind problemen heeft met het verwerven van een taal, wordt vaak gedacht dat meertaligheid hét probleem is. Volgens deskundigen is meertaligheid echter nooit de oorzaak van een taalpro bleem en het probleem kan ook nooit worden opgelost door de moedertaal te vervangen door een andere taal. Kinderopvang en peuterspeelzalen Peuterspeelzalen en kinderdagverblijven zijn er in Fryslân in drie vormen: 1 eentalige Friese peuterspeelzalen en kinderdagverblijven (de opvang en instructietaal is hier het Fries) 2 peuterspeelzalen en kinderdag verblijven waarbij ouders een keuze kunnen maken tussen een of meer Friestalige groepen en een of meer Nederlandstalige groepen; Tomke, Fries leesbevorderingsproject
3 peuterspeelzalen en kinderdag verblijven waar kinderen worden op gevangen in tweetalige groepen. Hier gebruikt de ene leidster consequent het Fries als opvangs- en instructie taal en de andere het Nederlands.
15
Basisonderwijs Ieder kind dat in Fryslân naar de basisschool gaat of speciaal onder wijs volgt, leert Nederlands en Fries. Dit geldt ook voor kinderen die niet in Fryslân geboren zijn of thuis een andere taal spreken. Provincie en Rijk stimuleren de Friese basisscholen om op het gebied van Fries, Nederlands (en Engels) tot integraal taalbeleid te komen.
16
Drietalige School Gedurende acht jaar hebben zeven basisscholen in Fryslân meegedaan aan het project de Drietalige School. De resultaten waren zo goed dat de projectscholen graag verder wilden met drietalig onderwijs. De positieve resul taten van drietalig onderwijs kunnen in drie punten worden samengevat:
1 de prestaties op het gebied van het Nederlands in groep 8 liggen op lan delijk niveau. Een opvallend resultaat. Meer Engels en Fries gaat dus niet ten koste van het Nederlands. 2 drietalig onderwijs zorgt ervoor dat de leerlingen beter scoren op het gebied van Fries lezen en schrijven. 3 de leerlingen van drietalige scholen gaan gemakkelijker om met het Engels. Ze hebben meer flair, durven de taal eerder te gebruiken. Kinderen van een drietalige school schakelen dus vlot over op het Engels.
andere vakken. Er is sprake van een drietalige school als drie talen in een bepaalde verhouding worden gebruikt als les- of voertaal. De leerkracht geeft dan bijvoorbeeld gymnastiek, biologie, geschiedenis of aardrijkskunde in het Engels of het Fries.
Voortgezet onderwijs Het vak Fries is een verplicht vak voor het voortgezet onderwijs. De meeste scholen bieden het aan in de basis vorming, maar er zijn ook scholen die het aanbieden als examenvak of het gebruiken als instructietaal. Beroepsopleiding (MBO en HBO) Veel scholen voor beroepsopleiding in Fryslân gebruiken het Fries als voertaal. Meestal wordt ook van de leerlingen verwacht dat ze de vak termen eveneens in het Fries beheersen en soms worden ook lessen in het Fries aangeboden.
Ieder jaar komen er nieuwe scholen bij die drietalig onderwijs willen aanbieden. Dat houdt in dat de drie talen die worden gebruikt niet alleen als vak worden onderwezen, maar ook worden gebruikt om les in te geven bij
Pabo De Pabo-studenten in Fryslân krijgen Friese les; zij kunnen een speciale be voegdheid halen die nodig is voor het Logo 3 Talige Skoalle
17
basisonderwijs. Het gaat hierbij om de eigen taalvaardigheid en om de didac tiek van de meertaligheid.
Fries in de samenleving
Lerarenopleiding Fries De Noordelijke Hogeschool Leeuwar den verzorgt de opleiding tot leraar Fries in het voortgezet onderwijs (tweedegraads).
Fries op het werk Op veel werkplekken hoort men zowel Fries als Nederlands. Beide talen func tioneren naast elkaar, zonder proble men. Vaak komt het goed uit om voor het Fries te kiezen. Immers, als men iets wil van een ander, heeft men meer kans van slagen als de taal wordt ge bruikt waarin die ander zich het beste thuis voelt. Friezen stellen het op prijs dat moeite wordt gedaan om hen in de eigen taal aan te spreken.
Universitaire studie Wie een wetenschappelijke studie Fries wil volgen, kan bij de universiteiten van Groningen, Amsterdam en Leiden terecht.
18
In de zorgsector wordt de taal steeds meer gezien als onderdeel van het professioneel omgaan met patiënten en cliënten. De patiënt of cliënt staat
centraal, dit is al jaren het devies en mensen aanspreken in de eigen taal hoort daar uitdrukkelijk bij te worden genoemd. Kwetsbare mensen hebben er veel voordeel van dat ze in de eigen taal worden aangesproken. Fries in de media Het Fries komt men in de media overal tegen. Wie op de regionale radio zender afstemt, hoort het meteen: dit is Omrop Fryslân. Daarnaast hebben veel gemeenten hun eigen lokale zender, vaak Friestalig. Ook de kranten in Fryslân zijn duide lijk als Fries te herkennen, de dagbla den net zo goed als de huis-aan-huis bladen. Er zijn Friese rubrieken, Friese ingezonden stukken, Friese columns en in de Nederlandstalige artikelen wor
19
den mensen vaak in het Fries geciteerd. Verder zijn er Friese tijdschriften voor diverse doelgroepen. Fries in de cultuur Cultuur ontstaat door mensen: deel nemers en toeschouwers. Hoe meer mensen meedoen, hoe rijker de cul tuur. In Fryslân bestaat een bruisend Friestalig cultureel leven van beroeps en amateurs. Zo is Fryslân bijvoorbeeld van oudsher rijk aan toneelgezelschap pen. Tryater, het in 1966 opgerichte beroepsgezelschap dat in het Fries speelt, valt het meest op. Verder heeft Fryslân een eigen literaire traditie en is er een ruim aanbod van Friese kinderen jeugdboeken.
20
Fries en de wetenschap Sinds 1938 heeft Fryslân een eigen wetenschappelijk instituut: de Fryske Akademy in Leeuwarden. De Akademy doet onderzoek naar de Friese taal en cultuur en verzorgt wetenschappelijk onderwijs. Het wetenschappelijk on derzoek naar de Friese taal en cultuur is niet alleen belangrijk voor het niveau van de wetenschappelijke kennis, maar ook voor de Friese identiteit, de Friese culturele gemeenschap en de status van het Fries. Een ander belangrijk instituut voor de Friese wetenschap is Tresoar. Hier wordt het Fries cultureel erfgoed be waard, bestudeerd, tentoongesteld en als het even kan uitgeleend.
Daarnaast komt men de taal in de muziek ruimschoots tegen.
21 Set van Hjoed, Omrop Fryslân
Fries bij de overheid
22
Het spreken en schrijven van het Fries is een wettelijk recht en iedereen kan hiervan gebruik maken. Steeds meer Friezen vinden het vanzelfsprekend, want door zoveel mogelijk Fries te spreken kan de taal zich verder ontwik kelen. De provincie Fryslân wil graag dat er zoveel mogelijk Fries wordt gesproken. En dat kan al gauw, want ruim negentig procent van de inwoners verstaat zowel Fries als Nederlands. In Fryslân heeft iedereen de kans om zich in de eigen taal verstaanbaar te maken. Het vraagt soms wel wat aanpassings vermogen om iemand anders te verstaan. Tweetalige gesprekken en vergaderingen komen regelmatig
voor en helemaal als de emoties los komen: iemand kan zijn gevoelens pas echt goed uiten in de taal waarin hij of zij is grootgebracht. Tussen overheid en burger Vragen, klachten en zaken mededelen, burgers die de overheid wat hebben te melden, kunnen dat in het Fries doen. Andersom hebben de gemeenten en de provincie het recht om de burgers in het Fries aan te spreken. Tweetalige vergaderingen bij de gemeenten en provincie zijn eerder regel dan uitzon dering. Wat in het Fries wordt gezegd, wordt ook in het Fries genotuleerd. Officiële documenten Officiële schriftelijke bepalingen, zoals verordeningen, beleidsvoorschriften, notariële akten en gerechtelijke uit
spraken mogen in het Fries. In de wet is vastgelegd dat stukken, als belang stellenden hier behoefte aan hebben, gratis vertaald kunnen worden. In de praktijk worden dergelijke officiële documenten ook in het Nederlands opgemaakt.
Bij de notaris Iedere notariële akte kan in het Fries worden opgesteld, zoals testamenten, hypotheken, echtscheidingen, on dercuratelestellingen en dergelijke. Hiervoor is speciaal een Fries juridisch woordenboek ontwikkeld.
Trouwen Wie in Fryslân voor de burgerlijke stand trouwt, kan dat in het Fries of in het Nederlands doen. De trouw akte wordt dubbeltalig, zowel in het Fries als in het Nederlands, opgesteld. Men kan om een Friestalige trouw ambtenaar vragen en er is een Friestalig trouwboekje beschikbaar.
23
Bij de rechter Verdachten en getuigen hebben het recht om Fries te spreken bij zittingen van de rechtbank in Fryslân. De rech ter stelt vast of een tolk nodig is. Bij zittingen buiten Fryslân mag ook Fries worden gesproken. Dit geldt alleen voor strafzaken en indien de verdachte of getuige aannemelijk kan maken dat hij zich niet goed genoeg in het Neder lands kan uitdrukken.
24
Plaatsnamen Veel plaatsnamen zijn in de loop van de tijd “vernederlandst”. Gemeenten kunnen kiezen voor officiële aandui dingen van plaatsnamen in het Fries. De gemeenten Boarnsterhim, Dan tumadiel, Ferwerderadiel, Littensera diel, Menameradiel, Tytsjerksteradiel en Wymbritseradiel hebben dat reeds
gedaan. Zo is het Nederlandse Roorda huizum op de officiële plaatsnaamborden in het Friese Reduzum veran derd, is Grouw nu Grou en is Ooste rend nu Easterein. De meeste plaats namen in de provincie staan in beide talen op de plaatsnaamborden. De waterwegen hebben hun Friese naam ook weer terug. Op de wegenkaarten en in de telefoonboeken zijn de Friese namen ook opgenomen. Bovendien zijn er routeplanners met Friese aan duidingen voor straten en plaatsen.
25 Friese plaatsnamen Dantumadiel
Voel je thuis in Fryslân
26
Wie naar een ander deel van het land verhuist, hoopt snel nieuwe vrienden en kennissen te maken. Door het leren van de Friese taal kan men zich in Fryslân snel thuis voelen. Aan de meeste nieuwkomers in Fryslân wordt het advies gegeven om vanaf de eerste dag de radio op Omrop Fryslân af te stemmen en meteen lessen bij de Afûk te volgen. En echt waar: het is een van de handigste manieren om het Fries zo snel mogelijk te kunnen verstaan en na verloop van tijd ook te kunnen spreken en lezen. Er zijn speciale cursussen voor nieuw komers, voor mensen die al wat verder zijn en voor hen die zelf les willen ge
ven of zich in de geschiedenis en litera tuur willen verdiepen. Bovendien zijn er bijvoorbeeld ook nog cursussen voor gerechtsdienaren, medisch personeel en ambtenaren.
www.wolkomynfryslan.nl Hiermee wil de provincie nieuwe inwoners wijzen op de meertalige realiteit in Fryslân, de culturele rijk dom van de regio en op mogelijkheden om interessante Friese producten te bestellen.
Provincie Fryslân www.fryslan.nl Afûk www.afuk.nl Cedin/ Taalsintrum Frysk www.taalsintrumfrysk.nl
www.praatmarfrysk.nl Het algemene doel van de ‘Praat-mar-Frysk’ campagne is om de inwoners van Friesland bewust te maken van hun eigen taal, cultuur en identiteit en van de meerwaarde van hun meertaligheid.
www.edufrysk.nl EduFrysk is een internetomgeving waar u Fries kunt leren door van Fries te genieten. Genieten en beleven staan voorop bij eduFrysk.
Fries Museum www.friesmuseum.nl Fryske Akademy www.fryske-akademy.nl Omrop Fryslân Radio en TV www.omropfryslan.nl Toneelgezelschap Tryater www.tryater.nl Tresoar www.tresoar.nl
27
28
