// State of the Art
De Hilversumse Melkfabriek is getransformeerd tot een levendig complex voor wonen, werken en leren. De schoorsteen fungeert als ventilatiekanaal voor de parkeergarage.
8 // Bouwwereld
Tekstproductie ing. Josine Crone // Fotografie Rob Hoekstra
De Melkfabriek, Hilversum // Locatie: Oude Larenseweg // Opdrachtgever: Dudok Wonen // Bouwtijd: april 2011 – oktober 2013
De fiere schoorsteen van De Melkfabriek blaast geen rook, maar ventilatielucht uit de garage. Met dit baken is de aftrap gegeven voor de metamorfose van de fabriek naar brede school, woningen en kantoor. De karakteristieke betonconstructies vervullen opnieuw een indrukwekkende functie.
Bouwwereld // 9
// State of the Art Door het uitzagen van de beganegrondvloer is een groot atrium gecreëerd.
De bestaande galerij is gehandhaafd en ontsluit nu de kantoren.
10 // Bouwwereld
In het atrium is een openbaar plein ingericht.
Bouwwereld // 11
// State of the Art
1
2
3
1 // De woningen zijn voorzien van voorzetwanden en isolerende plafonds. 2 // De paddenstoel kolommen in de kelder zijn gehandhaafd, zodat de historie zichtbaar blijft. 3 // Doorsnede van de getransformeerde Melkfabriek die na herbestemming ruimte biedt aan de functies leren, werken en wonen (illustratie Inbo).
12 // Bouwwereld
De Melkfabriek in Hilversum is een begrip in de stad. Dit monumentale gebouw is voor veel Hilversummers een icoon. De ligging van de Melkfabriek vlak achter het station was gunstig voor herontwikkeling door de centrale locatie en functiemenging. Vandaar dat corporatie Dudok Wonen het plan opvatte om voor de sinds 2005 leegstaande fabriek een herbestemming te zoeken als versterking van de buurt. Dat Dudok Wonen besloot het eigen kantoor in de Melkfabriek te huisvesten, gaf veel vertrouwen bij andere partijen om ook in het project te stappen. Zo kon een verlaten fabriek worden getransformeerd in een levendig centrum voor wonen, werken en leren. Heel treffend is dat de oude melkstraat, waar boeren hun bussen melk met paard en wagen brachten, opnieuw de centrale as vormt in de getransformeerde Melk fabriek. Deze straat ontsluit de nieuwe functies van basisschool, kinderdag verblijf, naschoolse opvang, kantoren en woningen. De melkstraat is openbaar toegankelijk en geeft toegang tot een atrium waar bezoekers welkom zijn. Aansluitend aan de voormalige fabriek is een eenlaagse ondergrondse parkeergarage aangelegd. Op het dak van de garage ligt het schoolplein. Ertegenover is een nieuw woongebouw met 16 studio’s en maisonnettes gebouwd in de stijl van de fabriek. Innovatief dak De Melkfabriek is in de periode 1954-1957 gebouwd in functionalistische stijl naar ontwerp van Breebaart, Martens & Kramer. Opvallend is het betonnen skelet met indrukwekkende schaaldaken. Aan de voorzijde staan de voormalige kantoorblokken met aansluitend vier bedrijfshallen en een hoge bakstenen fabrieksschoorsteen aan de achterzijde. Rondom
Aanbouwen zijn gesloopt en plafonds verwijderd om de oorspronkelijke uitstraling in beeld te brengen
de grote fabrieksruimte loopt de galerij waaraan de laboratoria, regelkamers en directievertrekken lagen. Hoog in de centrale hal hangt het zogenaamde toezichtshuisje met schuine glasvlakken. Zeer kenmerkend voor de fabriek zijn de fraaie boogspanten en dunne schaal daken, die ook tot uitdrukking komen in de langsgevels. In de centrale hal zorgen de gewelfde daken voor een lichte en ruimtelijke beëindiging van de hal. De fabriek is een vroeg voorbeeld van toepassing van voorgespannen betonconstructies. De schaaldaken zijn slechts 70 tot 80 mm dik en worden gedragen door de voorgespannen portalen in de dwarsrichting. De schaaldaken zijn gevormd door de wapening op uitgetimmer de bekistingen aan te brengen en deze in het werk handmatig met beton aan te smeren. Allemaal heel ambachtelijk uitgevoerd, maar vanwege de voorspanning en de schaalvorm ook innovatief. Er was relatief weinig staal en beton nodig voor de schaaldaken, hetgeen in de wederopbouwtijd van belang was. In het midden zijn uitsparingen gemaakt voor daklichten, waardoor de fabriek royaal van daglicht werd voorzien. Karakter handhaven Het 95 meter brede en 65 meter diepe complex krijgt weliswaar veel daglicht via het dak, maar heeft beslist een uitdagende vorm voor een herbestemming. Langs de buitengevels zijn functies gekomen die veel daglicht en uitzicht vereisen: vooral de onderwijs- en opvangruimten en 38 woningen. In het midden is de ruimte benut voor kantoren en een groot centraal plein. In de lichtstroken in de schaaldaken is helder in plaats van het oude matglas gekomen. Door in de vloer van het 1200 m2 grote atrium een groot gat te zagen, kon de ruimte in de kelder bij het atrium worden getrokken. In die kelderruimte zijn vergaderfaciliteiten voor de kantoren en de facilitaire ruimten ondergebracht. Een deel van de kelder is in gebruik als parkeervoorziening en met een automatische parkeerinstallatie bereikbaar. Architecte Trude de Vroomen van Inbo architecten vertelt over het ontwerp: “Zo’n gebouw vraagt om een bescheiden opstelling. Je moet in de huid van de oorspronkelijke architect kruipen en kijken hoe hij tot dit ontwerp is gekomen. Met een nieuwe functiemix wilden we het karakter van de oude Melkfabriek in
Door de sloop van een deel van de beganegrondvloer worden twee kolommen niet meer door de vloer gesteund. De kolommen bleken sterk genoeg om deze extra krachten op te vangen.
Bouwwereld // 13
// State of the Art
De melkstraat heeft een nieuwe functie gekregen en is nog steeds een belangrijke as in het complex. Ze ontsluit de nieuwe functies van basisschool, kinderdagverblijf, naschoolse opvang, kantoren en woningen.
stand houden en verder versterken, zoals het hernieuwde gebruik van de melkstraat als centrale as in het gebouw. Waar vroeger de directeur van de melkfabriek uit zijn kantoor over de melkstraat keek, ziet nu de directeur van de basisschool de kinderen naar school lopen. De eyecatcher is de centrale hal, het atrium, met een semi-openbare functie. Die hal was met de indrukwekkende schaaldaken vroeger heel imponerend en dat voel je nu opnieuw.” Opschonen casco Hoewel de Melkfabriek vóór de ingreep niet in een slechte toestand verkeerde, was het wel nodig om het casco grondig op te schonen. Zo zijn aanbouwen gesloopt en plafonds en betimmeringen verwijderd om de oorspronkelijke uitstraling in beeld te brengen. In de melkstraat is de verdiepingsvloer verwijderd om meer vrije hoogte te creëren. De paddenstoelkolommen staan er nog wel, zodat de historie voelbaar blijft. Dat geldt ook voor een deel van de betonnen dragers van de melksilo’s. Zelfs de betegelde galerijen met de mintgroene hekjes zijn nog intact, net als een hoog glas-in-loodraam en een muurschildering van Flip Hamers in het interieur. Voldoende reservecapaciteit De buitenzijde van het casco vertoonde wat betonrot, maar aan de binnenzijde was maar weinig schade. Bovendien was er veel
14 // Bouwwereld
reserve-draagcapaciteit. Constructeur Jaap Westerman van SmitWesterman: “In de melkstraat hebben opslagtanks met 30.000 liter melk gehangen. In de diverse hallen stonden machines om melkproducten te verpakken. Door het verwijderen van die zware lasten ontstonden nieuwe mogelijkheden. Zo zijn voor het kantoor en de school nieuwe verdiepingen met staalplaat betonvloeren aangebracht. Deze steunen voor een deel op bestaande en gedeeltelijk op nieuwe constructies. Maar we hebben wel alle lasten uiteindelijk naar de bestaande fundering kunnen leiden.” Enige versterking van de fundering was wel nodig als gevolg van de bouw van de nieuwe parkeergarage. Deze is net als de Melkfabriek op staal gefundeerd. Om te voorkomen dat het zand onder de bestaande fundering zou weglopen tijdens het graven, is de grond geïnjecteerd met een groutmengsel. Daarna kon de put voor de garage steil worden afgegraven. Uitdagend sloopwerk Een bijzondere uitdaging vormden juist de constructies die gesloopt zijn. Zo is een deel van de beganegrondvloer uitgezaagd voor het verdiepen van het atrium. Daardoor konden vergaderzalen in de kelder komen. De consequentie van het verwijderen van zo’n vloer is dat twee kolommen onder de dakspanten niet langer meer horizontaal afgesteund werden door de vloer. De kniklengte werd veel langer. Om na te gaan of deze kolommen
hiervoor stijf genoeg waren, heeft SmitWesterman de constructies onderzocht op betonsterkte en de aanwezige wapening. Doordat de kolommen vooral op druk zijn belast, was het beton alleen maar sterker geworden. De met apparatuur vastgestelde wapening was eveneens voldoende voor de nieuwe situatie, zodat de operatie kon doorgaan. Een andere spannende ingreep was het verwijderen van de vloeren boven de melkstraat. Boven deze vloer bevonden zich trekkolommen voor het ophangen van de verdiepingsvloer aan de dakspanten. “Door het verwijderen van de vloeren verandert de samenhang. Dat kan gevolgen hebben voor de stabiliteit. Daarom hebben we uitgebreid onderzoek gedaan en gerekend aan de nieuwe situatie. Aanvullende versterkingen bleken niet nodig. De verzekering eiste in dit geval een second opinion, die ook uitwees dat het verantwoord was. Het rekenen aan zo’n bestaand gebouw vraagt wel een hele andere expertise dan bij nieuwbouw. Ook constructief toezicht tijdens het slopen is echt van belang om zo nodig in te kunnen grijpen. Zelf vinden we het fantastisch om te zien wat je met zo’n oud pand nog kunt doen.”
2
Gevelrenovatie Aan het exterieur is vanwege het handhaven van het karakter van dit gemeentelijke monument weinig veranderd. De constructieve betonrasters zijn waar nodig hersteld en volledig gecoat. In de betonnen kaders zitten bakstenen invullingen, die hersteld en gereinigd zijn. De oorspronkelijke betonnen kozijnen zijn gehandhaafd en voorzien van nieuwe aluminium puien. Op de begane grond van de school zijn extra puien aangebracht, omdat hier oorspronkelijk alleen hoge ramen zaten. Omdat het gebouw ook energiezuinig gemaakt moest worden, zijn de gevels en alle daken aan de binnenzijde geïsoleerd. De gevels zijn voorzien van voorzetwanden van metalstud profielen, mineralewol-isolatie en een afwerking van gipsplaat. De schaaldaken hebben een soortgelijke bekleding. De plafonds in het atrium zijn voorzien van een 35 mm dikke akoestische spuitpleister van gebonden en brandwerende gerecyclede cellulosevezels.
3
1
Duurzame installaties Het atrium is een geklimatiseerde binnenruimte. Om geen on nodig hoge stookkosten te krijgen is voor de verwarming en koeling van de grote ruimte vloerverwarming aangelegd, die wordt gevoed vanuit een WKO-installatie en een warmtepomp. Ook alle kantoorruimten, de school en de woningen zijn hierop aangesloten. Daarbij was het streven om door toepassing van duurzame installaties en thermische isolatie de EPC-waarden voor nieuwbouw te behalen.
“Met een nieuwe mix wilden we het karakter in stand houden, zoals hernieuwd gebruik van de melkstraat als centrale as”
1 // Het indrukwekkende karakter van de oude melkfabriek met boog spanten en schaaldaken is goed te zien in het atrium. 2 // De toezichts ruimte van de oorspronkelijke fabriek is nu het kantoor waar contracten worden getekend. 3 // Voor Het Nieuwe Werken zijn overlegruimten gecreëerd in het atrium.
Bouwwereld // 15
// State of the Art
Tegenover het schoolplein is een nieuw woongebouw met 16 studio’s en maisonnettes gebouwd in de stijl van de Melkfabriek.
Uniek wonen en werken Vrijwel alle woningen die in de fabriek zijn gemaakt, zijn uniek van vorm en afmetingen. Aan de achterzijde zijn zeven luxe appartementen met buitenruimte gemaakt in de voormalige directievertrekken. Op de plaats van de laboratoria en regelkamers is een mix van 14 sociale en 17 vrije sector huurappartementen rondom de centrale hal gerealiseerd. Deze appartementen worden ontsloten door de oorspronkelijke galerij die langs het centrale plein loopt en zijn in de bestaande structuur ingepast. Alle eigenaardigheden van het casco komen in deze appartementen terug, zoals de schaaldaken en bijzondere doorzichten. De hoge verdiepingen maken het mogelijk om entresols toe te voegen. Voor Dudok Wonen is de vernieuwde Melkfabriek het visitekaartje van de corporatie geworden. Naast de invoering van Het Nieuwe Werken is ook de openstelling van het atrium voor publiek nieuw voor de organisatie. Projectleider Martijn Ketelaar van Dudok Wonen is trots op het behaalde resultaat, waarbij veel unieke elementen van de historische fabriek zo goed zijn benut voor de nieuwe functiemix: “Zelfs de schoorsteen is gerestaureerd en heeft ook weer een functie gekregen als afzuiginstallatie van de parkeergarage, geweldig toch!”
16 // Bouwwereld
Projectgegevens // Locatie: Oude Larenseweg, Hilversum // Opdrachtgever: Dudok Wonen, Hilversum, dudokwonen.nl // Architect: Inbo architecten, Woudenberg, inbo.com // Constructeur: Ingenieursbureau SmitWesterman, Gouda, smitwesterman.nl // Bouwfysisch adviseur: Cauberg Huygen, Amsterdam, chri.nl // Installatieadviseur: Wolf Dikken adviseurs, Wateringen, wolfdikken.nl // Aannemer: Slokker Bouwgroep, Huizen, slokkerbouwgroep.nl // Bruto vloeroppervlakte: totaal 11.500 m2 (excl. parkeergarage 3600 m2) // Programma: 43 woningen, kantoor ca. 3500 m2, basisschool ca. 1600 m2, kinderopvang ca. 250 m2, peuter speelzaal ca. 140 m2, ondergrondse parkeergarage met 150 plaatsen // Bouwkosten: 16,7 miljoen euro, incl. instal laties, excl. btw // Bouwperiode: april 2011 – oktober 2013; oplevering fase 1 (parkeergarage, school, kinderopvang, peuterspeelzaal en 16 nieuwbouwwoningen): september 2012; oplevering fase 2 (kantoren en fabriekswoningen): oktober 2013
1
1 // Vanaf de speelplaats van de school zijn de
2
3
appartementen in de voormalige directiever trekken te zien, die eigen buitenruimten heb ben. 2-3 // De nieuwe kozijnen zijn uitgevoerd in een smal aluminium profiel en geplaatst in de bestaande betonnen kozijnen. 4 // Op de begane grond van de school zijn extra puien aangebracht, omdat hier oorspronkelijk alleen hoge ramen zaten. 5 // De lichtstraten in de schaaldaken zijn vervangen en voorzien van helder glas.
4
5
Bouwwereld // 17
