Techniek tekst Els van den Brink
A
Aardgas maken met CO2
Terwijl klimaatdeskundigen hun hoofd breken hoe ze de CO2 uitstoot kunnen verminderen, hebben Wageningense onderzoekers een slim trucje bedacht. Ze ontwikkelden een speciale biobatterij die kooldioxide kan omzetten in methaan, de belangrijkste component van aardgas. Dat is nog eens een groene manier om van overtollig CO2 af te komen!
De biobatterij, die aan de Wageningen Universiteit is ontwikkeld, verbruikt naast CO2 alleen elektriciteit. Handig om in te zetten bij alle windturbines en waterkrachtcentrales die ’s nachts veel meer elektriciteit produceren dan nodig is. Door van deze biobatterij gebruik te maken, zouden ze hun energie-overschot op kunnen slaan in de vorm van methaan. Dit methaan kan bijgemengd worden met aardgas en zo gebruikt worden als brandstof.
te veel elektriciteit Veel mensen maken zich zorgen over een wereldwijde energiecrisis die kan ontstaan wanneer de voorraad fossiele brandstoffen uitgeput raakt. Volgens berekeningen zou dat al in 2030 kunnen ge-
22
Een stukje van de buisvormige kathode, met daarop een aantal micro-organismen die methaan maken.
beuren. Bovendien hebben fossiele brandstoffen veel schadelijke effecten op het milieu, bijvoorbeeld door de uitstoot van fijnstof en CO2. Op alle mogelijke manieren wordt gezocht naar duurzame alternatieven, zoals biobrandstof die geproduceerd wordt uit graan of stro en elektriciteit die wordt opgewekt in windturbines, zonnepanelen en waterkrachtcentrales. Allemaal positieve ontwikkelingen, maar een echt volwaardig alternatief voor aardolie en aardgas is er nog niet. Een van de problemen is dat er in de maatschappij vooral behoefte is aan brandstof (benzine, diesel en gas), terwijl duurzame alternatieven vooral elektriciteit produceren. Het lastige bij elektriciteit is bovendien dat je het niet kunt bewaren. Wanneer een windmolen elektriciteit produceert, moet dit ook direct door iemand worden verbruikt. Om
die reden worden windmolens ’s nachts regelmatig stilgezet, zelfs bij harde wind. Als iedereen ligt te slapen, kunnen ze hun elektriciteit te weinig kwijt. De biobatterij zou dit probleem kunnen oplossen en de nachtelijke elektriciteit in brandstof kunnen omzetten. Windmolens en andere elektriciteitscentrales zouden daarmee veel efficiënter kunnen worden ingezet.
Biobatterij De biobatterij heeft net zoals een gewone batterij een positieve en negatieve elektrode, de anode en de kathode (zie figuur 1). De rest van de batterij bestaat echter niet uit cadmium, zink of andere metalen, maar uit een waterige oplossing met kleine micro-organismen die zich aan de kathode hebben vastgehecht. Deze micro-organismen zijn allemaal methanogenen. Dat zijn archaebacteriën die methaan produceren als ze in een omgeving zijn zonder zuurstof. Je kunt ze bijvoorbeeld tegenkomen in moerassen
stoken op aardgas dat van co2 is gamaakt; groener kan haast niet!
augustus 2012
en andere waterrijke gebieden. Om die reden wordt methaan ook wel moerasgas genoemd. Methanogenen worden ook toegepast in afvalwaterzuiveringsinstallaties. Wanneer deze micro-organismen in de biobatterij onder spanning worden gezet, kunnen ze heel efficiënt methaan produceren uit water en CO2.
Compensatie De onderzoekers slaan met de biobatterij twee vliegen in één klap. De biobatterij geeft energiecentrales de mogelijkheid om de energie van elektriciteit op te slaan in de vorm van methaan. Tegelijkertijd verbruikt de biobatterij CO2, waardoor het de CO2 uitstoot van andere fabrieken kan compenseren. Universitair docent Annemiek ter Heijne: „De biobatterij kan de kooldioxide niet direct uit de lucht halen, omdat daar de concentratie niet hoog genoeg is. Maar Microorganismen
Figuur 1 O2
H+
Zuurstof
CH4
H2O
Water
CO2
Kooldioxide
Anode
Kathode
Methaan
we zouden het wel kunnen koppelen aan een fabriek die CO2 uitstoot, zoals een bioethanolfabriek of een vergistingsinstallatie voor de productie van biogas.” De rook uit de fabriekspijp zou dan via een pijpleiding naar een naastgelegen biobatterij geleid worden, waar de kooldioxide wordt omgezet in methaan. Via een gasleiding wordt dit bijgemengd bij het normale aardgas. „In plaats van methaan hadden we ook kunnen kiezen voor de productie van andere stoffen, zoals waterstof. Maar het voordeel van methaan is dat er al een heel distributienetwerk voor aardgas beschikbaar is, waar we zo op kunnen aansluiten”, vertelt onderzoekster Mieke van Eerten-Jansen.
Opschalen Voorlopig is het nog niet zo ver. De onderzoekers hebben nu alleen nog een biobatterij op laboratoriumschaal. Daarmee laten ze zien dat het principe goed werkt. Voor een commerciële toepassing moet het productieniveau van de biobatterij nog wel een factor 25 worden opgekrikt. Mieke heeft er alle vertrouwen in dat dat gaat lukken.
De gevaren van taggen Je vriend taggen in een Facebook-foto lijkt leuk en onschuldig, maar een nieuwe studie waarschuwt voor gevaar: als gezichtsherkenningssoftware gekoppeld wordt aan profielen van sociale media, weet iedereen precies wie je bent. Maar wil je dat wel?
in situaties waar we normaal gesproken anonimiteit verwachten.”
Wil je dat wel?
Acquisti en zijn team combineerden drie technologieën voor persoonsidentificatie, zowel in de virtuele (online) als in de ‘echte’ wereld (offline). Ze gebruikten hiervoor doorsnee software voor gezichtsherkenning, cloud computing (zie Weet Magazine 10, 42-45) en voor iedereen beschikbare gegevens van sociFacebook kocht onlangs Face.com, een ale netwerken. Op basis van de studiewebsite waarop apps worden aange- resultaten verwachten de onderzoekers boden voor het automatisch taggen dat het in de toekomst heel eenvoudig van foto’s op basis van automatische zal zijn om iedereen die over de opengezichtsherkenning. Facebook ver- bare weg loopt herkenbaar te maken. wacht hier kennelijk veel van. De mo- En dat niet alleen door vrienden en gelijkheden van overheidsinstelgezichtsherkenlingen –die over ning zijn dan geavanceerde ook enorm. Volsystemen begens privacy-exschikken– maar pert Alessandro door iedereen Acquisti van de die een smartCarnegie Mellon phone met Universiteit is internetverbinhet bijvoorbeeld ding heeft. De nu al mogelijk vraag is of je om onbekenden te identificeren en hun dat wel wilt. persoonlijke informatie te verkrijgen; Acquisti’s team wist de identiteit te achsoms zelfs het sofinummer! Dat kan terhalen van mensen die een populaire door gezichtsherkenningssoftware en datingsite gebruikten en die met schuilprofielen van sociale media te combine- namen werkten om hun privacy te beren. „Iemands gezicht is een link tussen schermen. Tevergeefs dus. In een ander zijn offline en online identiteit. Als we experiment identificeerden de onderfoto’s van onszelf delen en die taggen, zoekers studenten die over de campus wordt het voor anderen mogelijk ons liepen. Dat gebeurde op basis van de gezicht te koppelen aan onze namen, profielfoto’s van studenten op Facebook. In het derde experiment ook een app die demonstreert hoe eenvoudig het is voorspelden de onderzoekers om opvallend vaak kloppende en soms gevoelige voor- de persoonlijke interesses en spellingen te doen. (in sommige gevallen) zelfs de sofinummers van studenten, Bezorgd waarbij men startte met uitsluiMet het oog op de toekomst uit Acquisti zijn zorgen. tend een gezichtsfoto. Veel van De samenvloeiing van online en offline gegevens kan de voorspellingen kwamen uit. er volgens hem voor zorgen dat mensen in de toe- Het onderzoeksteam bouwde komst anders met elkaar omgaan. Vertrouw je dan nog op je eigen inschattingsvermogen en ervaring met weet meer: Kijk uit Of vaar je blind op de persooneen gesprekspartner? n www.tiny.cc/taggen1 met taggen lijke informatie die je smartphone over iemand geeft? n www.tiny.cc/taggen2
het lukte soms zelfs om sofinummers te achterhalen op basis van getagde foto’s
UITLOOP
23
Techniek tekst Riekelt Pasterkamp
En nu nog opruimen... Hoe berg je een half gezonken cruiseschip van bijna 300 meter dat ook nog eens op zijn kant ligt? Verankeren, rechttrekken en wegslepen. Makkelijker gezegd dan gedaan.
David Fabi werkt bij het Italiaanse Dipartimento della Protezione Civile, het ministerie van civiele bescherming. Op vrijdag 13 januari van dit jaar werd hij geconfronteerd met het gedeeltelijk zinken van het gigantische cruiseschip Costa Concordia voor de kust van Toscane, op de rotsige zeebodem bij de haven van het eilandje Giglio. Een lokale crisis die snel een internationale uitstraling kreeg. „Een uniek en
24
zeer complex scenario”, aldus Fabi over de ramp met het 290 meter lange cruiseschip van 17 dekken hoog en ruim 4400 mensen aan boord. „Je kunt van alles trainen, maar op zo’n situatie ben je absoluut niet voorbereid.”
Complexe duik Na de chaotisch verlopen evacuatie van de overlevenden begon het zoeken naar slachtoffers. Fabi schetst een van de tientallen uitdagingen die zijn team voor de
kiezen kreeg: „Hoe duik je in een schip dat 65 graden op z’n kant ligt?” Oriëntatie is moeilijk, er is geen ‘normaal’ onder en boven, door de ruimte zweeft meubilair, het water is soms vervuild en deuren kunnen niet meer open of vallen juist onverwacht dicht. Duikers van de Italiaanse marine, brandweer en gespecialiseerde bedrijven mochten dan ook maar voor een bepaalde tijd, altijd in gezelschap en vast aan een lijn het schip in. Uiteindelijk werden dertig lichamen geborgen. Twee opvarenden zijn nog altijd vermist.
Klus als alle andere Belangrijk bij de berging van de Concor-
augustus 2012
Bergers pompen olie uit ongeluksschip Nederlandse bergingexperts van Smit zetten ‘hot-tapping’-technologie – afvoer van door stoom en zeewater verdunde dikke olie – in om meer dan 2.400 ton zware stookolie, 200 ton dieselolie en andere smeermiddelen uit de deels gezonken Costa Concordia te pompen
Costa Concordia
Brandstoftanks
Gat in de romp naast brandstoftanks Dubbele wand: Drie centimeter dikke staalplaat Rompflens: Gaten met schroefdraad geboord in romp. Flens aangebracht om pompen in de juiste positie te brengen
1
Tervoort is iemand van de praktijk – handen uit de mouwen. „De bemanning van een rampschip vertrekt en jij komt juist aan boord. Voor dat risico worden we betaald.”
Huzarenstuk
het begin van de winter weer overeind is. Mocht dit nog nooit vertoonde huzarenstukje slagen, dan is de rest eigenlijk een fluitje van een cent. Links en rechts van de Concordia worden enorme ‘ballonnen’ aan het schip bevestigd en gevuld met lucht zodat het schip weer gaat drijven. Vervolgens wordt het naar een Italiaanse haven gesleept en daar gesloopt.
Italiaanse experts beschouwen het cruiseschip Costa ConcorIsolatiedia als verloren ventiel: en schatten de Bevestigd op rompflens schade op meer Flens dan 350 miljoen De een zijn dood, is de ander zijn euro. Eigenaar Hot-tap-apparaat: Aangebracht op flens. Ventiel open – hydraulische brood. Dat geldt ook in de wereld van Costa Crociere boor maakt opening in romp en de cruisevaart. Het Europese MSC brandstoftank besloot dat het AfzuigCruises kocht eind maart van dit jaar schip in haar geslang: Stoominjectieeen half afgebouwd cruiseschip dat heel verwijderd systeem en aanvankelijk was bedoeld voor het slang bevestigd moet worden om op flens – regime van de Libische leider Gadaffi. duiker opent zo min mogelijk Hot-tap-apparaat ventiel wordt teruggetrokken schade toe te en ventiel afgesloten – beDe Phoenicia werd in 2010 besteld door de perkt hoeveelheid ontsnapte brengen aan het stookolie tot minimum General National Maritime Transport Compamilieu. En het is Olie overgepompt naar opvangponton. Wanneer olie ny, bestuurd door Hannibal Gadaffi, de vierde natuurlijk voor aan de oppervlakte komt gaat het door olie-waterafscheider © GRAPHIC NEWS Bronnen: Smit Salvage, Titan Salvage zoon van de voormalig Libische leider. Aan het oog van de boord 1751 hutten, 26 liften, 21 bars en vier dia is de bescherming van het milieu: de wereldpers geen zwembaden. Het schip, dat met 333 meter afvoer van olie en het uit de zee vissen gezicht als het cruiseschip ter pleklanger is dan de Eiffeltoren, zou in december van bijvoorbeeld meubilair en persoon- ke in stukken wordt gezaagd… 2012 in Tripoli afgeleverd worden. Het zou het lijke bezittingen van opvarenden. Ook De Amerikaanse berger Titan Saleerste cruiseschip zijn dat door een Afrikaanmoet het schip constant in de gaten wor- vage mag de klus klaren. De kosse maatschappij wordt gerund. MARITIME: Salvage hot-tapping process den gehouden. ten voor deze operatie worden geMaar het liep anders. Na de omverwerping Op 24 januari begon het Nederlandse ber- schat op 235 miljoen euro. Medio van het Libische regime ontving scheepswerf gingsbedrijf Smit Internationale met mei werd het plan van aanpak beSTX in het Franse St. Nazaire geen cent meer. het verwijderen van de bijna 2500 ton kend, half juni gingen de bergers De bouw lag maanden stil, maar is hervat nu brandstof die aan de slag. de Mediterranean Shipping Company (MSC) aan boord was Met stalen het schip kocht. MSC is een van de grootste van de Costa kabels wordt rederijen ter wereld, met meer dan 460 scheConcordia. Daarde Concordia pen in de vaart. naast bracht verankerd op het bedrijf de de kust om ligging van het afglijden naar schip minutieus dieper water in kaart in verte voorkomen. band met een Zeker in het toekomstige najaar kan het berging. Voor Sylvia Tervoort, bergingsin- nogal spoken voor de kust van Gispecteur bij Smit Internationale, een op- glio. Onder water bouwen de berdracht als vele andere: „Als berger weet gers een platform. Als dat gereed is je nooit waar je in welk deel van de we- trekken ze het schip over bakboord reld terechtkomt, maar het is altijd op ba- weer recht en rust het gevaarte op sis van expertise en technische kennis.” dat platform. In feite is iedere klus voor Smit een unie- Directeur Richard Habib van Titan Het enorme cruiseschip ke situatie in unieke omstandigheden. Salvage denkt dat het schip aan
Cruiseschip voor Gadaffi
2
3
5
4
De Concordia gaat weer drijven door links en rechts van het schip enorme ‘ballonnen’ op te laten
Phoenicia werd aanvankelijk gebouwd voor Gadaffi, maar dat feestje ging niet door.
25
Reportage tekst Jasper van den Bovenkamp
L
Locatie paleis illustere koningin hult zich na drie millennia nog in raadselen
Gissen naar het hof van Scheba Ze kwam met soldaten, paarden en kamelen, bepakt en bezakt met specerijen, goud en edelstenen. Dat de koningin van Scheba bij koning Salomo op bezoek is geweest, zoals de Bijbel beschrijft, erkennen archeologen en historici met plezier. Dat haar reis vol glorie was evenzeer. Maar wáár ze precies vandaan kwam, daar verschillen de meningen al eeuwen over. Was het Ethiopië? Jemen? Oman misschien?
26
augustus 2012
27
Boven het glooiende landschap van Oman trilt de lucht van een zinderende woestijnhitte. Bij een wadi, even buiten Salalah –een stad in het zuiden van het langgerekte sultanaat– lessen kamelen hun dorst. De bultige beesten doen het vandaag rustig aan. De zon stuwt het kwik tot net onder de veertig graden en zelfs voor de kamelen is dat gortig. Oman laat zich niet licht per voet doorkruisen; de tocht vereist uiterste kalmte. Gids Mohammed Said Ramdan kan het weten. Hij heeft de reis vaker gemaakt. Zijn hagelwitte gewaad – de traditionele dishdasha – contrasteert met de droge vlakte achter hem. Terwijl de bruine jongeman de heuvel van Khor Rori beklimt, vertelt hij honderduit over zijn land, de bijzondere historie en – vooral – de bijzondere grond waarop hij nu loopt. Volgens Mohammed is dit stukje Oman namelijk nauw verweven met de illustere vorstin uit Scheba.
Goudmijn verhaal. De precieze locatie van Hebbeding in de al haar paleis blijft onbekend.” dan niet verdraaide Verwarring geschiedschrijving De oudtestamenticus zegt veel blijft de locatie van te voelen voor de visie van Kenhet paleis van de neth Anderson Kitchen, emeritusvorstin. Vorig jaar hoogleraar Egyptologie aan de wijdde de Duitse universiteit van Liverpool. Deze krant Der Spiegel er een groot verhaal professor, die overigens alle talen Mart Jan Paul aan en begin dit in het Midden-Oosten beheerst, jaar wist het Britse duidt Scheba in of in de buurt dagblad The Guardian te melden dat van het huidige Jemen. Paul: „Vanuit het archeologe Louise Schofield in Noord- Hebreeuws ontstaat er enige verwarring, Ethiopië de mijn had ontdekt waar de ko- omdat de namen Seba, Saba en Scheba ningin haar goud won. Het leven van de door elkaar worden gebruikt. Onduidelijk vorstin –reeds drieduizend jaar geleden is of hier dezelfde plaatsen mee worden ontslapen– houdt tot op vandaag theolo- bedoeld.” Zo worden in het Oude Testagen, historici en archeologen bezig. ment de plaatsen Saba of Seba verbonOver de exacte plek van haar optrek doen den met Tema en Dedan. Volgens Paul vele theorieën de ronde, beaamt oud- duiden deze plekken op locaties in Noordt e s t a m e n - Arabië. ticus prof. Dat de landsgrenzen ten tijde van de dr. Mart Jan koningin van Scheba heel anders lagen Paul, hoogle- dan nu, maakt lokalisering van haar paraar aan de leis extra gecompliceerd. Volgens Paul Evangelische is het evenwel het meest waarschijnlijk Theologische dat hare majesteit in het huidige Jemen Faculteit in woonde. Leuven. „Zo’n beetje het hele Midden- Er liep een lange handelsroute van Oman Oosten claimt het. Oman, Jemen, Egypte, via Jemen en Saudi-Arabië richting Israël, Nubië, Ethiopië: ze willen ‘m allemaal stelt Kitchen. Het traject staat vandaag hebben. Natuurlijk, toeristische motieven de dag op de Werelderfgoedlijst van spelen een rol, maar veel lokale en natio- Unesco als de Wierookroute. Paul: „De nale tradities stoelen op oude verhalen, karavaan trok langs de zee omhoog, die soms teruggrijpen tot tweeduizend omdat de dorre woestijn weinig overlejaar geleden. Hun verklaringen zijn niet vingskansen bood. Het is goed mogelijk zomaar uit de lucht gegrepen, maar ver- dat bepaalde specerijen die de koningin tellen geen van alle een echt bevredigend van Scheba meenam, niet uit Jemen zelf afkomstig waren, maar uit Oman of zelfs uit India.”
„Zo’n beetje het hele midden-oosten claimt het paleis van scheba”
Het bestaan van de koningin is in de loop der eeuwen omsluierd geraakt door tal van mythen en legenden. Behalve de informatie die de Bijbel (1 Koningen 10; 2 Kronieken 9) en de koran over haar leven verstrekken, hebben lokale geschiedschrijvers voortdurend frappante futiliteiten ontsloten. Deels werden deze opgenomen in de canon van cultuur en religie, deels woekerden ze voort als ‘onkruidhistorie’.
Rijkdom
Pas op: overstekende kamelen!
28
Opvallend in dat kader is het volgens Paul dat verschillende specerijen die in de tabernakel werden gebruikt, geen inheemse producten waren. „We weten dat Egypte er allerlei expedities op uitstuurde om die spullen te pakken te krijgen. Salomo deed dat ook. Ik vermoed dat David en Salomo hun rijkdom deels te danken hebben aan landen als Oman en Jemen.” Eén van de producten die de koningin van Scheba op kamelen naar Salomo
augustus 2012
luiten. De sandelboom komt veel voor in India. Het is dan ook niet ondenkbaar dat het kostbare hout per schip naar Oman is getransporteerd en vervolgens via de handelsroute bij de koningin van Scheba is beland.
Wierook
Wadi in de buurt van Muscat. vervoerde, was het zogenoemde ‘almuggimhout’, vandaag beter bekend als sandelhout. Van dit hout maakte de koning van Israël steunpilaren voor de tempel en muziekinstrumenten zoals harpen en
Deze lezing wordt gestaafd op de heuvel Khor Rori, ook wel Sumharam genoemd. Gids Mohammed heeft inmiddels het hoogste punt bereikt. Achter hem spreidt zich de Arabische Zee langs de horizon uit. Langs de heuvel meandert een riviertje dat uitmondt in de zee. „Een natuurlijke haven”, wijst de Omani gids naar beneden, in het dal. „Ruim achthonderd jaar lang was dit een van de belangrijkste logistieke centra voor de wereldwijde export van wierook.
Het geurige goedje kwam hier per kameel aan, maar er lag niet elke dag een schip klaar om het direct te transporteren. Dat deed gemiddeld zo’n twee maanden over de heen- en terugreis. De wierook werd bij de haven –inmiddels een onder het zand vandaan gegraven ruïne– opgeslagen. Op hun terugreis namen de schepen
„De meest voor de hand liggende locatie is jemen” goud, paarden, hout en specerijen mee.” Volgens Mohammed kwam de koningin van Scheba regelmatig een kijkje nemen in de haven van Sumharam. Gewoon om te checken wat er werd ingevoerd en wat er weer uit ging. Het is dan ook aannemelijk dat dit gebied toentertijd onder haar beheer stond, zegt hij. Maar dat haar paleis zich hier bevond, is volgens Mohammed kletskoek. „Sommige Omani geschiedschrijvers houden het ervoor, maar ik geloof er niet in. De meest voor de hand liggende locatie is Jemen.”
Salomo volgens de koran Hoe dan ook voelen de Omani enige verwantschap met de markante vorstin. Ook Salomo speelt in verschillende legendes een rol, legt Mohammed een uurtje later uit, in de bus naar Salalah. De gids kan soms amper op z’n benen blijven staan. De chauffeur koerst behendig door de stoffige hitte van het binnenland, maar af en toe schudt het busje heftig heen en weer. Bijvoorbeeld als het moet remmen voor een kudde kamelen die in alle kalmte de weg oversteekt. Mohammed is het wel gewend; hij vertelt rustig door. Sulayman, zoals Salomo in de koran heet, was volgens de gids niet de koning van Israël, maar „een begaafde profeet, een wijs en een rijk man. Hij bezat veel land.” In tal van Omani legendes speelt de ziener een rol. Mohammed kent er genoeg. Zo gaat het verhaal dat Sulayman ooit op een vliegend tapijt van Israël naar Oman vloog. De profeet reisde als djinn, wat wil zeggen dat hij een geest bezat die zowel menselijke als dierlijke gestaltes kon aannemen. Eenmaal aangekomen, bouwde hij binnen tien dagen maar liefst 10.000 aflaj. Dat zijn ingenieuze irrigatiesystemen die in de bergen vocht opvangen en dat op een slimme
De ruïne.
29
manier naar beneden transporteren. Het systeem is uniek in de wereld en staat ook op de Werelderfgoedlijst van Unesco. De Omani bouwden er jaren aan, maar Sulayman klaarde binnen een paar dagen de klus. De profeet werd later zelfs als grondlegger van het systeem aangewezen. Sulayman, zo vertelt de gids, was bovendien gezegend met de wonderlijke eigenschap dat hij met dieren kon spreken. Hij had een bijzondere band met hen. Als de profeet ging eten, schoven al z’n dieren aan. Tijdens een aangerichte maaltijd, zo luidt een andere legende, constateerde Sulayman dat er een vogeltje aan de dis ontbrak. Hij maakte zijn verwondering publiek en kreeg spoedig te horen dat het beestje het paleis van de koningin van Scheba had gevonden. Dat was goed nieuws. Al snel kwam de profeet meer over haar te weten. Ze zou een vermogende en slimme vrouw zijn en, net als Sulayman, een groot rijk bezitten. Maar ze had één slechte eigenschap: de koningin van Scheba bad tot een andere god. En daarom stuurde de profeet haar een brief. De boodschap was kort, maar krachtig: Als je je niet tot de islam bekeert, verklaar ik je de oorlog. Na wat correspondentie heen en weer, nodigde de ziener de koningin uit, omdat hij nog steeds vond dat ze zich moest bekeren tot de islam. Terwijl hare koninklijke hoogheid zich voorbereidde op de verre reis, liet Sulayman in zijn eigen paleis een
Kamelen lessen hun dorst.
glazen vloer aanleggen met daaronder een laagje water. Toen het transparante parket gelegd was, kwam de koningin op visite. Sulayman toonde haar de vloer. De vorstin was erg onder de indruk van het kunstzinnige bouwwerk en begon haar jurk op te rollen, zodat ze door het water kon lopen. Maar Sulayman ging haar voor, zonder zijn dishdasha op te tillen. Mohammed, lachend: „Hij liep over het water! Terstond bekeerde de koningin zich tot de islam en ze trouwde met de profeet.”
„Wie weet wat we in de toekomst allemaal nog opgraven...”
Vertroebeld
Al dit soort verhalen hebben de historie in de loop der tijd best wel vertroebeld, stelt Paul. „De islam is een godsdienst waaronder veel onofficiële informatie ligt. Het is daarom lastig te zeggen hoe belangrijk moslims het eigenlijk vinden dat het paleis van de koningin in Jemen stond of in Oman. Elke lokale islamitische cultuur heeft er z’n eigen opvatting over.” Het blijft daarom gissen naar de precieze plek. Het geslachtsregister in Genesis 10 duidt Scheba als een zoon van Joktan, afkomstig uit het geslacht van Sem, zoon van Noach. Door Jezus wordt de vorstin later ‘de koningin van het zuiden’ (Mattheüs 12) genoemd. Historici identificeren
dat als aan beide zijden van de Rode Zee. Deze streek loopt van het huidige Jemen tot in Ethiopië. De meeste geschiedschrijvers en archeologen duiden –op basis van vondsten en overleveringen– Jemen als grootste kanshebber. Buurland Oman wordt in de officiële Scheba-kronieken niet als woonoord van de koningin genoemd. En dat zelfs Oman buurman Jemen als meest logische locatie aanwijst, geeft deze islamitische staat wel de beste papieren. Verder is het met het paleis van Scheba als met de haven van Sumharam op de heuvel van Khor Rori. Mohammed, wijzend naar de stoffige brokstukken: „Het grootste gedeelte van deze ruïne ligt nog onder het zand. Wie weet wat we in de toekomst allemaal nog opgraven…”
Achter Mohammed spreidt de Arabische Zee zich langs de horizon uit. Mohammed zelf staat tussen de brokstukken van de ruïne.
weet meer: www.visitoman.nl n www.tiny.cc/Scheba1 n www.tiny.cc/Scheba2 n www.tiny.cc/Scheba3 n The Queen of Sheba: Treasures from Ancient Yemen, John Simpson (British Museum Press, 2002) . n
30
augustus 2012
Levendige wierookhandel Dankzij de strategische haven bij Khor Rori in het zuiden van Oman kent het sultanaat een rijke handelsgeschiedenis. Een traditie die zo oud is, dat de koningen David en Salomo er al bekend mee waren. Toen al was wierook exportproduct nummer één. Oman is een van de weinige landen ter wereld waar wierook gedijt, vanwege een perfecte combinatie van hoge temperaturen, een goede bodemgesteldheid en vochtige omstandigheden. De wierookboom (Boswellia) groeit in woestijnen, op het platteland en in valleien, legt Ali Kathiri uit. Hij is directeur van het Museum of Frankincense in Salalah, waar een allegaartje van wierookhistorie zich slordig vermengt met een flinke berg nationale geschiedenis. Maar dat terzijde.
Harsparels Het bekendste wierookgebied van Oman is Wadi Dawkah, vertelt Kathiri. „Deze regio wordt ook wel ‘The Land of Frankincense’ genoemd en staat helemaal vol met grote, volwassen wierookbomen. In
bergachtig gebied groeit, de Ashazri, de de maanden juni, juli en augustus parelt Annajdi en de Asha’bi. de hars van de boom naar buiten. Met Kathiri: „Hoe witter de wierook, hoe beter een beiteltje wordt het geurige spul eraf de kwaliteit. De Asha’bi werd vroeger gehakt.” gebruikt als medicijn tegen astma en De eerste oogstmaand levert de minste buikpijn.” Nu nog? Kathiri lacht. „Nee, tekwaliteit, aldus de museumdirecteur. De genwoordig beschikken we over moderne wierook heeft dan een donkere kleur en ziekenhuizen. Mijn moeder gebruikte geurt het minst. In juli is de wierook al het wel. Ze mengde de rook van het spul een stuk beter en in augustus baren de Boswellia’s het beste wat er op deze aarde door het water in onze drinkkan, zodat het water een lekker aan wierook geurtje kreeg. Ook is. gebruikte ze het als Vroeger werd Wierook was middel tegen astma, na de oogst vroeger minstens zo door wierookkorrels de wierook in een half etmaal in een bakken verzakostbaar als goud kan water te leggen. meld, waarin Ze filterde het in een het opdroogde. soort doek en gaf het ons te drinken.” De harde korrels werden vervolgens in manden per kameel naar zee vervoerd. Vandaar ging het per schip de hele wereld Al ten tijde van de regering van de koningen David en Salomo was er in Oman over: via Jemen en de Rode Zee naar Europa, van Muscat naar de Indusvallei in een levendige handel in wierook. Volgens Kathiri was het reukwerk toentertijd minZuid-Azië en China, en via het Omaanse stens zo kostbaar als goud. gouvernement Dhofar naar Afrika. Vandaag de dag stromen de souks in steden als Salalah en Muscat over van de Oud medicijn In hoofdlijnen kun je vier soorten wierook wierookwinkels. Voor een euro of twintig onderscheiden, zegt de museumdirecteur. gaat de toerist met een kilo reukwerk Zo is er de Al-Hojari, die in de woestijn en naar huis.
Bijschrift
31
Geologie tekst Jeroen Lesuis
S
Shell boort de belangrijkste olieen gasvoorraden voor de toekomst aan
Het zwarte goud van de Noordpool Een bijzonder teer en complex ecosysteem, opportunistische regeringen en een moordende concurrentiestrijd met internationale oliebaronnen. Shell krijgt er allemaal mee te maken nu het deze zomer in Alaska gestart is met boringen naar Noordpoololie.
„Hoe wij die boorvergunningen voor Alaska eigenlijk hebben verkregen? Simpel, wij betaalden het meeste geld.” Robert Blaauw vertelt het met een kwinkslag. Want als er een iemand is die weet dat het
32
woord ‘simpel’ niet van toepassing is op Shells Alaska operatie, dan is hij het wel. Blaauw is namelijk de projectleider van Shell in het Arctische gebied, dat zich uitstrekt van Rusland tot Amerika en daarmee het grootste operatiegebied is van het BritsNederlandse olieconcern. Geen wonder
dan ook dat het voor Blaauw spannende tijden zijn nu Shell deze zomer zijn eerste stappen zet binnen de poolcirkel. In juli begon de oliemaatschappij met proefboringen in de Chukchi en Beaufort Zee boven Alaska. Het ijs in deze wateren is in de zomermaanden grotendeels gesmolten. Daardoor is er de ruimte om te boren. De daarvoor benodigde vergunningen heeft Shell binnen.
Sprong in het diepe Shell wil de olieplas en gasbel onder het
augustus 2012
het land. „In 1918 kwamen geologen van Shell al naar Alaska en in 1963 startten we met ons eerste offshore-project bij de Cook Fjorden. Daarnaast hebben we ook al eerder putten geboord in zowel de Chukchi als de Beaufort Zee. Dat we bekend zijn met het terrein is cruciaal voor een Arctisch project als dit, waarbij het allemaal draait om langetermijnplan ning.” Om hier een kend is dit: Shell wil graag in Alaska beeld van boren. Robert Blaauw legt te geven: in O ngeveer 13 procent van aan de hand van een paar 2005 en 2008 alle oliereserves eenvoudige cijfers uit kocht Shell E n 30 procent van alle waarom: de exploragasreserves in de wereld. tieli centies , Het gaat om een plas van maar de olieTel daarbij op dat het Inter90 miljard vaten olie maatschappij nationaal Energie Agentschap En een bel van 50 biljoen begint nu pas heeft berekend dat door de bekubieke meter aardgas. met proefbovolkingsgroei het energieverringen. Vanaf bruik in 2035 met 40 procent Dit zijn cijfers die volgen uit 2006 heeft is gestegen en het besef is de meest recente metingen uit men eerst drie daar dat er een poolschat ligt 2008 door het Amerikaans jaar lang via Geologisch Instituut. Omgere- onder het Noordpoolijs. geluidsgolven de mogelijke energievoorNoordpoolijs beetje bij beetje opgraven. raden in kaart gebracht. Geen wonder Het bedrijf begint met boringen bij de dus dat het Alaska-project Shell nu al kust van Alaska. Volgens het US Mine- 4 miljard dollar kost. En dat terwijl de rals Management zitten er in de bodem werkelijke olieproductie pas na 2020 zal van de Beaufort Zee –ten noorden van starten! Alaska– maar liefst 8,2 miljard vaten olie en 27,6 biljoen vierkante meters gas ver- Milieu Veel van het geld dat Shell voor het stopt. Geen al te slechte vangst dus. Robert Blaauw benadrukt wel dat zo’n Alaska-project uitgeeft, is bedoeld voor schatting speculatief is. Shell ziet echter milieudoeleinden. Daarbij gaat het bevoldoende perspectieven om de werk- drijf niet over één nacht ijs. Tot op detailzaamheden in Alaska uit te bouwen. Een niveau worden de zaken geregeld. Dat voordeel is dat het bedrijf bekend is met blijkt wel uit het volgende:
Gigantische poolschat
De voornaamste bewoners in het noorden van Alaska, de Inuit en Yupik, zijn Eskimovolkeren die sterk afhankelijk zijn van de visserij en walvisjacht. Op aanraden van hen heeft Shell daarom Robert Blaauw zijn aanvankelijk oranjegeverfde schepen blauw gespoten om zo de zeedieren niet te laten schrikken. Shell heeft deze zomer de boorwerkzaamheden twee weken stilgelegd vanwege de walvismigratie in het gebied. Blaauw: „Deze maatregel kost ons veel geld omdat we juist maar drie tot vier ijsvrije maanden hebben. Toch moeten we dit verlies simpelweg nemen. Het is essentieel om met de lokale bevolking samen te blijven werken.”
De enorme olieplas en gasbel onder het poolijs wil Shell beetje voor beetje opgraven Daarnaast spitsen de milieuplannen van Shell zich vooral op het voorkomen van een olieramp à la BP in de Golf van Mexico. Er is een zogeheten Oil Spill Response Plan dat vooral focust op het voorkomen van een olieramp. Hierdoor komt het dat controlecentra zowel in Houston als in Rijswijk de boringen 24 uur per dag in de gaten houden. Verder zijn er milieuonderzoeken, waarbij onder andere gebruik wordt gemaakt van onbemande observatievliegtuigjes die het Arctisch gebied verkennen. Onderzocht wordt bijvoorbeeld hoe boorplatforms zo stil mogelijk kunnen zijn. Als er nu toch een olielek ontstaat, dan ligt er een opruimingsvloot altijd standby die binnen een uur ter plaatse kan zijn. „Ik durf wel te beweren dat dit het duurste Oil Spill Response Plan aller tijden is”,
33
vertelt Blaauw droog. Toch protesteert een organisatie als Greenpeace tegen de boorplannen. De milieuactivisten bezetten in mei zelfs nog een van Shells ijsbrekers voor het Alaskaproject. ‘Shells boorschema eindigt op 31 oktober 2012. Als er aan het eind van die periode iets fouts gaat, dan is er geen tijd meer om de olie op te ruimen’, blogt Dan Howells namens Greenpeace USA. Volgens hem kunnen Shells opruimingsfaciliteiten nooit op tegen het aangroeiende ijs, de ex-
Greenpeace waarschuwt: ‘Eind oktober stopt Shell met boren. Als er dan iets fout gaat, is er geen tijd meer om de olie op te ruimen’ treme kou en de invallende duisternis die het poolgebied in de herfst onbegaanbaar maken. Maar helaas voor Greenpeace keurde de Amerikaanse overheid afgelopen maart het milieuplan goed en verbood de federale rechter de activisten
om deze zomer in de buurt van de boorschepen te komen.
Oliepolitiek
Dat de Amerikaanse overheid Shells milieuplan goedkeurde, is voor de oliemaatschappij erg belangrijk. Bij grootschalige projecten is de relatie tussen regering en olieconcern van cruciaal belang. De overheid verhandelt namelijk de boorlicenties. In elk land gebeurt dat weer op een andere manier. Blaauw: „Voor Alaska deed het Amerikaans Geolo-
Explosief spelletje Risk Naast het milieu, de oliepolitiek en de concurrentiestrijd is er nog een ander obstakel dat Shells Alaska-boringen in de weg kan zitten: een Arctische Oorlog. Als je één gebied mag aanwijzen waar de spanning de afgelopen jaren sterk is opgelopen, dan is dat de Noordpool wel. Door de ontdekking van de schat aan olie en gas claimen alle aan de Noordpool grenzende landen belangrijke stukken van het Arctische gebied.
Landenruzies In 2007 plantten de Russen op een diepte van 4,3 kilometer een Russische vlag op de bodem van het Lomonosovrif. Dit rif, dat grotendeels in het epicentrum van de poolcirkel ligt, strekt zich uit over een lengte van 1800 kilo-
Bijschrift
34
meter. Het is volgens metingen een van de meest olie- en mineraalrijke gebieden op de Noordpool. Met hun duiktocht –qua moeilijkheidsgraad vergelijkbaar met een maanlanding– wilden de Russen ‘hun toekomstige delfstoffenvoorraad’ alvast claimen. Dit tot woede van de Denen. Nee, was hun antwoord. Het Lomonosov-rif is onderwater verbonden met de uitlopers van het continent waarop Groenland ligt. Daarmee zou het rif tot Deens grondgebied behoren. Maar nee, zeiden de Russen weer: het gebied is ontdekt door de Rus Michail Lomonosov, ontleent daar zijn naam aan en is dus van Rusland. Kortom, een hoop geharrewar. Anno 2012 is er nog steeds geen duidelijkheid. Er is enkel het internationaal zeerecht dat stelt dat ieder aan zee grenzend land tot 560 kilometer buiten
de kust zijn grondstoffen mag winnen. Een getal dat nietszeggend is als je kijkt naar de enorme afmetingen van het Poolgebied.
Kans op oorlog? En ook voor de zee waar Shell boort, de Beaufort Zee, geldt dat hier een territoriaal conflict sluimert. Amerika en Canada ruziën met elkaar over een deel van de noordelijke wateren. Nu zijn deze zeeën nog grotendeels dicht gevroren, met uitzondering van de zomerperiode, maar door de klimaatverandering verwacht men dat ze in de toekomst beter bevaarbaar zijn. Daardoor ontstaat wellicht een interessante handelsroute die schepen niet verplicht om via het Panama-kanaal Amerika te doorkruisen. Vandaar dat de Amerika en Canada nu vechten om de soevereiniteit in deze noordelijke wateren. Dan heeft men namelijk ook het recht om tol te eisen aan schepen die deze route willen nemen. Projectleider Robert Blaauw denkt niet dat dit conflict de boorplannen van Shell in de weg zal staan. Hij denkt ook niet dat er een Arctische oorlog zal uitbreken. „Amerika en Canada hebben van oudsher een goede relatie met elkaar. Het smeltende ijs zal dat niet op het spel zetten. En wat betreft het Deens-Russische conflict om het Lomonosov-rif: dat speelt af zich rond de Noordpool zelf. Voor de oliemaatschappijen is dit gebied nog onbereikbaar vanwege de dikke ijslaag in die regio, dus voor de komende jaren hebben we van die ruzie geen last.”
augustus 2012
tekst Carl Wieland gisch Instituut eerst onderzoek naar de vergunningen. Daarna stelde zij een eisenpakket op waaraan geïnteresseerde oliemaatschappijen moesten voldoen. De geschikte kandidaten boden vervolgens tegen elkaar op in een veiling. De oliemaatschappij die het meest betaalde, kreeg ook de meeste boorlicenties.” Maar in Rusland gaat het volgens Blaauw weer helemaal anders. „Daar gaan alle boorvergunningen rond de Arctic meteen naar staatsbedrijven als Gazprom en Rosneft. Vanwege ‘strategisch belangen’… Deze oliemaatschappijen gaan voor de offshore-projecten vervolgens weer in zee met Westerse bedrijven, die zich inkopen. Dat gebeurt onder andere door middel van de geavanceerde boortechnologie die zij met zich meebrengen. Bedrijven zoals Shell hebben namelijk een voorsprong ten opzichte van Russische staatsbedrijven wanneer het gaat om technisch moeilijke offshore-projecten als die in het Noordpoolgebied.”
politiek Daarnaast is het voor Shell ook belangrijk om de binnenlandse politiek op de voet te volgen. Deze heeft invloed op het succes van een boorproject. Blaauw: „We zien bijvoorbeeld dat een land als Amerika zich los wil maken van zijn olieafhankelijke positie. Momenteel importeert Amerika per jaar voor 200 à 300 miljard dollar aan olie. Dat is wel eens anders geweest. Uit de olievelden van Alaska kwamen ooit 2 miljoen vaten per dag; nu zijn dat er nog maar 600.000. Amerika wil die situatie veranderen en Shell kan hen daarbij helpen.” Maar is het niet oppassen geblazen om te vertrouwen op een Amerikaanse politiek waarin opportunisme en koersveranderingen hoogtij vieren? Kijk naar Shells proefboringen in Alaska: de vergunningen zijn uitgegeven onder leiding van de Bush-regering, maar de administratie van Obama heeft de handtekening gezet voor de proefboringen. En in november zijn er presidentsverkiezingen die het energiebeleid van de VS zomaar weer op de kop kunnen gooien. Zijn de politici waarmee wordt samengewerkt wel te vertrouwen? „Jazeker”, vertelt Blaauw optimistisch. „We houden wel degelijk rekening met deze politieke veranderingen. Maar tegelijkertijd verwachten we deze zomer dusdanig belangrijke ontdekkingen te doen dat de politieke opinie overtuigend onze kant zal uitslaan.”
Olievoorraad eindig of niet? Dat olie zich vormt uit begraven dierlijk materiaal of plantenleven, is algemeen bekend. Minder bekend is dat er al een tijdje wetenschappers zijn die aangeven dat olie óók gevormd kan worden uit nietlevende bronnen, zoals methaan, diep in de aarde. De inmiddels overleden dr. Thomas Gold van de universiteit van Cornell (Amerika) beweerde dat olie als het ware een „hernieuwbare oersoep is die voortdurend door de aarde wordt aangemaakt, onder ultra hete omstandigheden en enorme druk. Als deze stof naar de oppervlakte komt,” zegt Gold, „wordt het door bacteriën aangevallen. Hierdoor lijkt het een biologische oorsprong te hebben die teruggaat tot de tijd van de dinosauriërs.”
Meer olie dan gedacht Vladimir Kutcherov, onderzoeker aan het Koninklijk Instituut voor Technologie in Stockholm (Zweden), denkt ook in die richting. Hij zegt dat zijn team een paar jaar geleden overtuigend heeft aangetoond dat „ruwe olie en aardgas gevormd kunnen worden zonder dat daarbij fossielen betrokken zijn.” De onderzoekers bootsten de omstandigheden diep in de aarde na om te laten zien hoe zulke organische stoffen door hitte en druk worden gevormd uit niet-biologische mineralen. Dit onderzoek heeft grote implicaties.
Als je uitgaat van een zondvloed is een veelgehoorde tegenwerping dat er, toen Noach leefde, niet genoeg levende wezens op aarde konden zijn geweest om de hoeveelheid gas en olie te verklaren die tegenwoordig in de bodem wordt aangetroffen. Die tegenwerping is aan de hand van Kutcherovs bevindingen geneutraliseerd, want de aarde kan volgens hem kennelijk zelf olie ‘voortbrengen’. Kutcherovs onderzoeksresultaten bestrijden ook het idee dat de olievoorraad op de wereld opraakt. In plaats daarvan denken onderzoekers als Kutcherov dat er nog veel meer olie te vinden is als je nóg dieper en in andere gesteentes boort.
Stollingsgesteente Kutcherov wijst erop dat er een paar olievelden zijn, zoals in Vietnam, waar het zwarte goud uit een granietlaag wordt gehaald. Als olie zich alleen zou vormen uit begraven, levende wezens, moet het gesteente waaruit die olie komt ook (in de vorm van modder) door water zijn neergelegd (en later zijn uitgehard tot steen). Maar in Vietnam is de olie in graniet te vinden; dat is een stollingsgesteente, ontstaan uit gesmolten magma! Dit betekent dat de spreekwoordelijke vlieger dat olie alleen gevormd wordt uit begraven dierlijk en plantaardig materiaal niet weet meer: n Creation 27(3):9, 2005: op gaat. n n
Gushing Oil Surprise www.tiny.cc/olie1 www.tiny.cc/olie2
35
