First time I met the blues: introductie Het bezingen van pijn en ellende is normaal menselijk gedrag en de blues dient gewoon als uitlaatklep. Het bijzondere is alleen wel dat die uitlaatklep op den duur een standaardvorm kreeg. Niet langer zong een gekwelde ziel zomaar wat om zijn pijn te verzachten, de gekwelde zielen hadden tezamen een vorm waarin ze hun ellende konden vormgeven. Die vorm, dat sjabloon is aan het begin van de twintigste eeuw opgeschreven door William Christopher Handy. Daarmee is niet gezegd dat hij de blues heeft uitgevonden, maar hij zette wel voor het eerst de typische kenmerken van die muziek op papier. En daarmee zorgde Handy ervoor dat de blues meegenomen kon worden naar andere staten en dat de muziek minder onderhevig was aan veranderingen van buitenaf. Oftewel: dankzij W.C. Handy verspreidt de blues zich en behoudt het zijn vorm. In de jaren dertig vinden onderzoekers John en Alan Lomax het de moeite waard om de blues zoals die sinds het begin van de eeuw wordt gespeeld, op te nemen. Ze reizen door heel de Verenigde Staten om de authentieke blues op te nemen. Die opnames blijven redelijk obscuur: ze zijn bedoeld als archiefmateriaal voor de Library of Congress (de nationale bibliotheek van Amerika). Tot ze in de jaren zestig worden ontdekt en omarmd door een nieuwe generatie muzikanten. Zij zorgen voor een revival van de originele blues en maken vertgeten bluesartiesten als Son House en Robert Johnson populairder dan ze ooit geweest waren. De komst van de elektrische gitaar zorgt ook in de blues voor grote veranderingen. De blues van Muddy Waters en Howlin’ Wolf klinkt, ook al is het pas eind jaren veertig, wezenlijk anders dan de muziek die Robert Johnson tien jaar eerder maakte. In de jaren zestig en zeventig zijn het gitaristen als Eric Clapton en Jimmy Page die de blues vermengen met rock en zo een hele nieuwe generatie inspireren: Stevie Ray Vaughan, Gary Moore, Joe Bonamassa, Jack White: het lijkt ver af te staan van de rauwe rurale blues van Son House, maar eigenlijk is alleen de instrumentatie veranderd. De ziel in al die muziek is er nog steeds. Ze is gekweld en heeft een uitlaatklep nodig.
Old blue ribbon: de eerste generatie Veel van de eerste generatiebluesmuzikanten zijn geboren op plantagevelden in het zuiden van de Verenigde Staten en hebben grote armoede en ellende meegemaakt. Ze bezingen hun leed in eenvoudige liederen en begeleiden zichzelf met een enkele gitaar. Deze vorm noemen we Mississippi Delta Blues, naar de plek waar hij is ontstaan. Hoewel het opnemen van muziek vanaf de jaren tien steeds makkelijker wordt, worden veel muzikanten van de eerste generatie pas in de jaren twintig en dertig op de band gezet. We noemen er vijf. Charley Patton Geboren in 1891, opgegroeid op de Dockery plantage in Mississippi. Patton is al snel een populaire gitarist. Al op zijn negentiende reist hij door de zuidelijke staten, met een ongekend spectaculaire show. Hij speelt de gitaar ondersteboven, achterstevoren en heeft een indrukwekkend stemgeluid. De shows zijn een bezienswaardigheid en Pattons optredens beperken zich dan ook niet tot het Zuiden: hij speelt ook in Chicago en New York. Zijn eerste opnames dateren van 1929. Bo Carter In 1892 geboren als zoon van voormalige slaaf Henderson Chatmon, die volgens sommige geruchten ook de biologische vader zou zijn van Charley Patton. Bo is de oudste van het gezin en samen met zijn broers vormt hij de Mississippi Sheiks. Ze hebben bescheiden succes, maar breken echt door in 1930 met hun hit Sitting On Top Of The World, later gecoverd door vele artiesten onder wie Frank Sinatra, Harry Belafonte en Bob Dylan. Bessie Smith De enige vrouw in dit rijtje en überhaupt één van de weinige vrouwelijke bluesartiesten die aan de oppervlakte zijn gekomen. Ze groeit in de jaren twintig uit tot absolute wereldster, maar overlijdt in 1937 zoals ze veertig jaar eerder opgroeide: arm en eenzaam. Haar vertolking van Nobody Knows You When You’re Down And Out (later ook een grote hit voor Eric Clapton) beschrijft de hypocrisie die ze aan den lijve heeft ondervonden: ben je rijk en succesvol, heb je vrienden. Gaat het minder, wil niemand je meer kennen. Tommy Johnson Vestigt zich als twintigjarige in 1916 op de Webb Jennings plantage. Die ligt vlakbij Dockery, waar Charley Patton opgroeit. Hij ontmoet zijn generatiegenoot en collega daar dan ook. Al het geld dat Johnson met optreden verdient, gaat op aan zijn alcoholverslaving. Hij beschrijft die verslaving in Canned Heat Blues, het nummer waar de sixtiesgroep zich naar heeft genoemd. Son House De jongste van dit rijtje, geboren in 1902. Son House bekeert zich pas op zijn 25e tot de blues. In zijn jeugd verafschuwt hij het: onchristelijke muziek. Nadat hij wegens rokkenjagen en drankmisbruik zijn vak als dominee niet meer mag uitoefenen, pakt hij alsnog de gitaar. In een paar maanden tijd leert hij spelen en trekt hij op met de beroemde Charley Patton. In 1930 neemt House een paar nummers op, maar dat wordt commercieel gezien een flop. Pas in de jaren zestig wordt Son House, inmiddels al vele jaren een anonieme treinconducteur, pas echt ontdekt. Hij groeit uit tot één van de meest invloedrijke bluesmuzikanten van de latere generaties.
Going north: akoestisch wordt elektrisch De tweede generatie bluesartiesten groeide op in de jaren twintig en dertig en hoorde de platen van de bluespioniers. Ze maakten er dankbaar gebruik van en ontwikkelden de blues verder. Vanaf de late jaren veertig voornamelijk met elektrische gitaren. Het epicentrum verschuift van het Zuiden naar Chicago. Robert Johnson Zonder twijfel de belangrijkste artiest van zijn generatie, hoewel hij tijdens zijn leven nauwelijks succes had. Johnson groeide ver na zijn dood (hij bereikte de magische leeftijd van 27 jaar) uit tot een held van Britse bluesrockers als Eric Clapton, John Mayall en Jimmy Page. De mythe dat Johnson zijn ziel aan de duivel verkocht in ruil voor succes en het feit dat er slechts drie foto’s en een handvol opnames van hem bekend zijn, vergroot de mystiek natuurlijk enorm. Daardoor zouden we het belangrijkste bijna vergeten: zijn muziek. Johnson was een heel vaardige gitarist, gezegend met een emotionele bluesstem, waar een ellendig leven in doorklinkt. Muddy Waters Slechts twee jaar jonger dan Robert Johnson, maar vele malen moderner. Waters heeft, in tegenstelling tot Johnson, wél de tijd gehad om te experimenteren met nieuwe vormen en de muziek op een hoger plan te tillen dan de countryblues van de jaren twintig en dertig. En dat is gelukt: hij had als één van de eerste bluesartiesten succes met de elektrische gitaar en kan als grondlegger van de Chicago-blues worden gezien. In 1947 had Waters een grote hit met Rollin’ Stone (waar inderdaad dat Britse bandje zich later naar heeft genoemd). Het is slechts tien jaar na Robert Johnsons opnames, maar het verschil is enorm. De grootste hit voor Muddy Waters is geschreven door Willie Dixon: Hoochie Coochie Man uit 1954. Willie Dixon Een beer van een vent en derhalve professioneel bokser. In zijn vrije tijd maakte hij muziek. Toen hij tijdens een bokstraining in gesprek raakte met Leonard Chess (een van de oprichters van Chess Records), koos hij toch voor een muziekcarrière. Hij werd scout, liedjesschrijver, producer en bassist voor het label en zag Chess-artiesten als Muddy Waters, Bo Diddley en Chuck Berry hun eerste hits scoren. Nummers die hij vaak zelf had geschreven. Als uitvoerend artiest is Willie Dixon niet zo bekend, maar in 1970 nam hij zijn grootste hits ook zelf op. Die plaat, heel toepasselijk I Am The Blues geheten, bevat uiteraard ook het lied waar The Rolling Stones in 1964 een nummer 1-hit mee hadden: Little Red Rooster. Howlin’ Wolf Nog zo’n grote jongen, bovendien in het bezit van een stem als een bak grind. Geboren in Mississippi, waar hij kennis maakte met de grootste artiest van de eerste generatie: Charley Patton. Die leerde hem gitaarspelen en al gauw timmerde Howlin’ Wolf aan de weg, onder meer optredend met Robert Johnson. Pas rond zijn veertigste maakte hij zijn eerste opnames. Eerst bij Sun, in de studio van Sam Philips (die een paar jaar later zou doorbreken als rock-‘n-rollproducer en ontdekker van Elvis Presley), en daarna bij Chess. Die verhuizing naar Chicago heeft Howlin’ Wolf geen windeieren gelegd. Chess beschouwde hem, samen met Muddy Waters, als belangrijkste uithangbord van het label. Eén van de grootste hits voor Howlin’ Wolf is Spoonful. Geschreven door Willie Dixon die ook de contrabas voor zijn rekening nam. John Lee Hooker Had zo veel ritme in zijn rechterhand, dat een drumstel vaak overbodig is. John Lee Hookers gitaartechniek is vele malen geïmiteerd door rockbands uit de jaren zestig en zeventig. Hooker leerde al op jonge leeftijd op eigen benen staan en zwierf als tiener
gedurende de jaren dertig en veertig door de Verenigde Staten. Uiteindelijk kwam hij in Detroit terecht waar hij, naast zijn werk in de Ford-fabriek, zijn geld verdiende met optredens. Zijn grote talent bleef niet onopgemerkt en in de vroege jaren vijftig kon John Lee Hooker leven van zijn muziek. Een van de eerste platen die hij opnam in Detroit is I’m In The Mood. T-Bone Walker Zoon van twee muzikanten en de appel viel niet ver van de boom. Op vijftienjarige leeftijd was Aaron Thibeaux (T-bone dus) Walker al professioneel muzikant. Hij debuteerde op zijn negentiende bij platenmaatschappij Columbia. Doordat zijn carrière van een leien dakje ging, was hij in staat om volop te experimenteren. Met andere instrumenten (hij speelde naast gitaar ook piano en viool), maar ook met nieuwe technieken. T-Bone Walker werd in de jaren veertig een van de belangrijkste wegbereiders van de elektrische blues. Een mooi voorbeeld van Walkers veelzijdigheid is Call It Stormy Monday uit 1947: een rustige blues met een rijk arrangement van piano, blazers en een prominent aanwezige leadgitaar.
Gimme that harp boy: bluesinstrumenten De akoestische Mississippi Delta blues van Robert Johnson en de elektrische Chicagoblues van Muddy Waters hebben de gitaar als grote gemene deler. Maar dat betekent niet dat blues per definitie met een gitaar moet worden gemaakt. Wat maakt blues tot echte blues? Teksten over armoede en ellende zijn niet genoeg: de muziek voldoet ook altijd aan bepaalde voorwaarden. De belangrijkste is de ‘blue note’. Zonder die noot is de blues geen blues. De blue note is een toon die eigenlijk tussen de andere noten op een Westerse toonladder valt. Als je de blue note toevoegt aan een normale toonladder, klinkt die wat wrang. Die noot, die blue note, wordt met name in de blues gebruikt. Wat het allemaal nóg bluesier maakt is als je de noot niet in één keer speelt, maar er als het ware naar toeglijdt. Dat kan met name goed met een gitaar, omdat de snaren kunnen buigen. Maar ook andere instrumenten bezitten het vermogen om naar de blue note toe te glijden. Sidney Bechet – Blue Horizon Wordt vaak bij jazz ingedeeld, maar speelt hier een onvervalste blues. Het glijden naar de blue notes gaat uitstekend met zo’n sopraansaxofoon. Little Walter – Quarter To Twelve Een geweldig instrument om naar de blue notes te janken is natuurlijk de mondharmonica. Grootmeester van de bluesharp, zoals het instrument ook wordt genoemd, is Little Walter. Johnson Boys – Violin Blues Jazeker, blues met een viool. Door het melancholieke geluid dat een viool van nature al heeft, is het eigenlijk opmerkelijk dat de viool geen gemeengoed is geworden in de bluesmuziek. Misschien toch te lastig om te bespelen. Ma Rainey – See See Rider Blues Dat de menselijke stem bij uitstek is geschikt voor de blues, bewijst Ma Rainey, de Mother of the Blues. Was samen met Bessie Smith de belangrijkste blueszangeres van haar tijd. Grote inspiratiebron voor zangeressen als Billie Holiday en Janis Joplin. De trompet op deze opname uit 1924 wordt gespeeld door Louis Armstrong. Jimi Hendrix – Red House Natuurlijk mag de elektrische gitaar niet ontbreken in dit rijtje. Jimi Hendrix was behalve muzikaal pionier ook een groot bluesliefhebber. Hij heeft zijn elektrische gitaar talloze keren gebruikt om de blues te vertolken. In 1994 verscheen een cd met bluesnummers die Hendrix tussen 1966 en 1970 heeft opgenomen.
Travelin' riverside blues: Alan Lomax De blues beleeft in de jaren zestig een ongekende revival. Luisteraars willen terug naar de basis, willen de authentieke zangers horen. Gelukkig zijn die opnames er, met dank aan vader en zoon Lomax. De opnames waren puur bedoeld als preservatie van cultureel erfgoed, maar in de jaren zestig worden ze commercieel uitgebracht. In 1815, exact honderd jaar voor de geboorte van Alan Lomax, wordt de Library of Congress gesticht. Het moet een instituut worden waarin de Amerikaanse cultuur, in geschrift, beeld en geluid, wordt bewaard. Alan Lomax werd één van de belangrijkste onderzoekers van de bibliotheek, met een bijdrage van duizenden bandopnames van folk-en blueszangers. Alans vader, John Lomax, werkte ook voor de Library of Congress en begon, na decennia als wetenschapper te hebben gepubliceerd over plattelandsmuziek, begin jaren dertig met het verzamelen van geluidsopnames. Samen met zijn zoons John jr. en Alan trok hij door ruraal Amerika, op zoek naar de authentieke muziekcultuur. De opnames die de Lomaxen maakten in de jaren dertig, en de opnames van jongste zoon Alan in de decennia erna, zijn van onschatbare waarde gebleken. De opnames zijn historisch interessant omdat de zangers op de opnames zo ongedwongen in hun eigen omgeving hun liederen zingen, zodat we een ongepolijste blik krijgen op het platteland van de Verenigde Staten in de jaren dertig. In de jaren vijftig en zestig komt er een folkrevival op gang. Liedjesschrijvers proberen de Amerikaanse traditie voort te zetten en putten daarbij uit opnames van hun voorgangers. Een belangrijk album is Anthology Of American Folk Music, een compilatie uit 1952, met (commerciële) opnames uit de jaren twintig en dertig. Maar de luisteraars van folkmuziek willen niet alleen de nieuwe generatie horen (Bob Dylan, Pete Seeger, Joan Baez), maar ook de artiesten waar die generatie zich op baseert. De platenindustrie ziet zijn kans schoon en voorziet in de toenemende vraag naar traditionele muziek. Aan de lopende band worden platen van dertig jaar eerder opnieuw uitgegeven, maar het verlangen naar authenticiteit blijft groot. Het inmiddels rijk gevulde muziekarchief van de Library of Congress biedt uitkomst: de veldopnames die John en Alan Lomax in de jaren dertig hebben gemaakt worden commercieel uitgebracht door grote platenmaatschappijen. En zo gebeurt het dat de blueszangers uit de Mississippidelta opnieuw worden ontdekt. Ze liften mee op de folkrevival en zijn in de jaren zestig populairder dan dertig jaar eerder. Twee mooie voorbeelden zijn Robert Johnson en Son House. In 1961 komt het album The King Of The Delta Blues Singers uit, een uitgave van Robert Johnsons opnamesessie uit 1936. Dat zijn geen fieldrecordings van Lomax overigens. Johnson nam zijn muziek gedurende drie dagen op in een hotel, onder leiding van Ernie Oertle. De lp die in 1961 wordt uitgebracht zorgt, op de golf van de folkrevival, voor een ongekende populariteit van Robert Johnson. Hij is dan al 25 jaar dood. Son House kan wél profiteren van de folkrevival. In 1964 speelt hij op het Newport Folk Festival. Twintig jaar eerder maakt Alan Lomax opnames van Son House. De opnames verdwijnen in de archieven en House verhuist naar New York. Hij wordt treinconducteur en weet van geen folkrevival. Tot zijn opnames worden ontdekt en House wordt gevraagd om op te treden op het Newport Folk Festival. Uiteindelijk stemt hij in, studeert zijn liedjes opnieuw in, doet zijn optreden en de rest is geschiedenis. Dankzij Alan Lomax is Son House gered van de obscuriteit. Gedurende de jaren zestig en zeventig toert House door Amerika en Europa en maakt hij de platen die hij altijd al had willen maken. Een van de liedjes die House opneemt in die periode is Grinnin’ In Your Face. In de documentaire It Might Get Loud vertelt White Stripes-gitarist Jack White dat dit zijn
lievelingslied allertijden is. White is geboren in 1975 en de folkrevival is dus van na zijn tijd. White zegt: “Het is één man tegen de wereld. Het vertelt me alles over rock-‘n-roll, over creativiteit, over kunst. Het maakt niet uit dat het alleen maar zijn stem en handgeklap is, zonder andere instrumenten. Het maakt niet uit dat hij uit de maat klapt. Het gaat om het karakter van het lied.”
Send me to the electric chair: bluesrock De Amerikaanse folkrevival bereikt in het midden van de jaren zestig ook Europa. Ook in Groot-Brittannië wint de authentieke blues aan populariteit onder jonge muzikanten. Het zegt genoeg dat de Britse gitarist Eric Clapton ooit over Robert Johnson sprak als ‘de belangrijkste blueszanger die ooit heeft geleefd’. Net als met de rock-‘n-roll, gaan de jonge Britse bandjes ook met de blues aan de haal en geven er hun eigen draai aan. De zogenoemde British Invasion bestaat uit bandjes die zich ofwel baseren op rock-‘n-roll, ofwel op elektrische blues uit Chicago. Sommige bandjes gebruiken beide genres als bron, zoals The Rolling Stones. Eric Clapton is ongetwijfeld een van de belangrijkste gitaristen van die dagen. Hij is niet alleen een fenomenaal gitarist, hij heeft ook de eerste aanzetten gegeven tot een populair genre uit de jaren zeventig: de bluesrock. In 1963, hij is dan pas 18 jaar, gaat hij bij The Yardbirds spelen. Na een paar jaar vertrekt hij naar de band van John Mayall: The Bluesbreakers. Hij blijft er maar een jaar, maar dat is genoeg om hem wereldfaam te bezorgen. Het album John Mayall & The Bluesbreakers – With Eric Clapton maakt van de gitarist een grootheid. Sterker nog: een paar jaar later staat er op een muur in Londen een manshoge graffititekst: Clapton is God. Claptons invloeden blijven gedurende de jaren zestig bluesgeoriënteerd, maar het geluid van de groepen waar hij in speelt (Cream, Derek and the Domino’s) is steviger dan zijn Amerikaanse voorbeelden: de bluesrock is geboren. Uiteraard is Eric Clapton niet de eerste en enige die zich bedient van blues en er rockmuziek van maakt. De al eerder genoemde Yardbirds is ook voor J eff Beck en Jimmy Page de springplank naar sterrendom. In de late jaren zestig ontstaat er een wildgroei aan rockbands die openlijk flirten met de blues. Niet alleen in Engeland en Amerika, maar ook Nederland draagt zijn steentje bij. Zo verschijnt in 1967 het album Groeten uit Grollo van Cuby + Blizzards. Hele echte bluesrock uit de achterhoek, met Herman Brood achter de piano. Uit een heel wat logischer hoek (Den Haag), komt de groep Livin’ Blues. De drums worden in de beginjaren bespeeld door niemand minder dan Cesar Zuiderwijk. Livin’Blues heeft rond 1970 veel succes met hun vertolking van Wang Dang Doodle, een nummer dat Willie Dixon schreef voor Howlin’ Wolf. Andere noemenswaardige artiesten en bands die we kunnen categoriseren als bluesrock zijn: Stevie Ray Vaughan, Led Zeppelin, Ten Years After, Rory Gallagher, Canned Heat, The Animals, Janis Joplin. Uit dit rijtje blijkt wel dat de hoogtijdagen van de bluesrock in de jaren zestig en zeventig liggen. Het is de tijd waarin langharige marihuana-rokende festivalgangers, kijkend naar psychedelische vloeistofdia’s, genieten van lange nummers met uitgesponnen gitaarsolo’s. Hoe langer hoe beter. Zo duurt de Livin’ Blues’ versie van Spoonful bijna 12 minuten, terwijl Howlin’ Wolf het nummer in 2:44 klaart. Toen de rook van de jaren zeventig wat was opgetrokken, bleek de behoefte van het publiek niet meer per se bij de bluesrock te liggen. Toch wordt bluesrock nog steeds gemaakt, en met verve. De belangrijkste bluesrocker van dit moment is Joe Bonamassa, die vandaag de dag klinkt als de bands van vóór zijn geboortejaar 1977.
Ten years after: moderne artiesten De blues heeft zo z'n sporen nagelaten in de popmuziek. Ga maar na: de stroming die aan het begin staat van de popmuziek, de rock-'n-roll, komt uit de blues voort. Sommige hedendaagse popmuzikanten laten zich voorstaan op kennis van de oude bluesmeesters en gebruiken die invloeden ook openlijk. We noemen er een paar. The White Stripes Jack White vindt Son House’ Grinnin’ In Your Face het mooiste nummer allertijden. The White Stripes hebben dát nummer nooit gecoverd. Wel een ander nummer van Son House: Death Letter Blues. Op hun eigen wijze natuurlijk: mét gitaar en drums, zónder nuance. The Black Keys Bestaat uit twee heren die voornamelijk garagerock maken, maar hun bluesliefde ook niet onder stoelen of banken steken. Na wat bluescovers op verschillende albums, verschijnt in 2006 een EP met alleen maar nummers van Junior Kimbrough, een invloedrijke gitarist uit de jaren zestig. The Gun Club Opgericht in het Los Angeles van begin jaren 80. De punkinvloed is dan ook goed hoorbaar in de muziek van The Gun Club, maar ze grasduinden ook in andere genres, waaronder blues. Op debuutalbum Fire Of Love, dat volgens Jack White als bijbel op scholen zou moeten worden onderwezen, staat een versie van Robert Johnsons Preaching The Blues. PJ Harvey Hele dwarse dame die popmuziek maakt met flinke scheuten avantgarde, artrock en alle andere genres die maar een beetje rieken naar experimentaliteit. Ze groeide op met de platen van Robert Johnson, Muddy Waters en John Lee Hooker. PJ Harvey heeft die mannen vaak genoemd als invloeden, hoewel dat niet altijd hoorbaar is. PJ Harveys versie van Wang Dang Doodle is op z’n zachtst gezegd ‘modern’, maar het feit ze dat dit nummer überhaupt heeft opgenomen, zegt genoeg. Triggerfinger Trio uit Belgie die grossieren in hardrockclichés, maar ook een gigantische hit hadden met een bewerking van Lykke Li's I Follow Rivers. Hun snoeiharde liveoptredens begonnen steevast met het afspelen van een antiek bluesnummer. In veel interviews gaan de Belgen ook prat op hun kennis en gebruik van de bluesmeesters. Wallrus Vergelijkbaar met Triggerfinger, qua sound. Triggerfinger nam nooit een bluesklassieker op, maar Wallrus wel: op hun debuutalbum uit 2003 staat Moanin’ at Midnight, een nummer van Howlin’ Wolf.
