Fietsroute Borkel & Schaft Deze route toont u de historie van het plaatsje Borkel & Schaft. Een korte fietstocht waarbij u vele lokale bezienswaardigheden uiteen worden gezet. U vertrekt vanaf het plein, en keert hier uiteindelijk ook weer terug. De duur van deze toch is ongeveer 3 uur. De tocht leert u dat een klein dorp van 1100 inwoners inmiddels een rijke historie heeft ondergaan. Als op 1 mei 1934 de gemeenten Borkel en Schaft, Dommelen en Valkenswaard worden samengevoegd onder de naam: gemeente Valkenswaard. Niet iedereen was even gelukkig met die overheidsbeslissing. Het wordt dus een verstandshuwelijk en dat is tot op de dag van vandaag te voelen. Ruzie wordt er niet gemaakt maar er blijft enige gereserveerdheid naar elkaar toe bestaan. Via deze route zult u verrast worden omdat deze schijnbaar „gewone‟ omgeving zoveel lokale historie vertegenwoordigt. Starten op het Mgr. Kuijpersplein (parkeer uw fiets op het plein) De route begint bij Grand Café en Restaurant “de Zwaan” aan het Mgr. Kuijpersplein. U kunt op het plein eventueel uw auto parkeren. De route kunt u eventueel in boekvorm afhalen bij het op het plein gelegen Grand Cafe & Restaurant "de Zwaan". De kosten bedragen € 5,00, zijnde de vergoeding voor het drukwerk. De St. Servatiuskerk op het Mgr. Kuijpersplein Aan het Monseigneur Kuijpersplein wordt onmiddellijk uw aandacht getrokken door de R.K. Sint Servatiuskerk. Het is een eenvoudige eenbeukige kerk met een slanke geveltoren. De kerk is in 1844-45 gebouwd en daaraan vast zat de pastorie. De financiering van de plannen bleek een groot probleem. De door het Rijk gesubsidieerde kerken in de negentiende eeuw kregen allen de naam „Waterstaatskerk‟. Dit omdat het departement van Waterstaat de plannen moest goedkeuren. De ingenieurs van het departement van Waterstaat kregen in die tijd vrijwel alle openbare architectuur te regelen. Dus ook de kerken die om subsidie vroegen. Deze zogenaamde „Waterschapsstijl‟ beoogde een „klassiek‟ effect met veelvuldig gebruik van zuilen. Toch valt dat hier, als gevolg van het krappe budget, in Borkel en Schaft wel mee. Rond 1890-1900 is de toren verhoogd. Na de bouw van de losse pastorie in 1923 kon de kerk vergroot worden. Er kwam een nieuw dwarsschip en koor op de plaats van de gesloopte pastorie. Het markante kerkgebouw met smalle steunberen en rondboogramen is de opvolgster van de schuurkerk die er eerst stond. Dit kerkgebouw kreeg het, tijdens de beschietingen voorafgaande aan de bevrijding in 1944, zwaar te verduren. Het was geruime tijd onmogelijk om hier de eredienst te houden. Dat gebeurde in die dagen in een boerenschuur. Gelukkig is er van al dat onheil na de restauratie niet veel meer te zien. Het kerkhof met het smeedijzeren hek, de balkstenen pijlers en de boombeplanting zijn nog intact volgens het oude concept. Met name het oude kerkhof dat langs de Dorpsstraat ligt, is charmant door zijn eenvoud en authentiek verstilde uitstraling. De oudste nog aanwezige grafzerken dateren van ca. 1900. Aan de achterzijde van de kerk treft u het nieuwe kerkhof aan.Tegen de kerkmuur is het grafkruis van Pastoor Dobbelsteen, † 1861, de pastoor met twee zonen die ook priester werden. Dit behoeft wellicht wel wat meer uitleg. Gerardus Dobbelsteen was gehuwd en had een gezin met kinderen. Toen zijn vrouw in 1819 overleed, ging Gerardus Dobbelsteen theologie studeren. Het lag in zijn bedoeling om priester te worden. In 1928 werd hij gewijd en hij begon zijn carrière als kapelaan in Woensel. Maar uit zijn huwelijk had hij onder andere twee zonen die later eveneens voor priester gingen studeren. Zo kon het gebeuren dat in de zomer van 1839 in Heeswijk een mis werd opgedragen waarin vader Dobbelsteen samen met zijn twee zonen de eredienst celebreerde. Toch wel curieus, een mis met drie priesters met de naam Dobbelsteen. Vader Dobbelsteen werd in 1840 pastoor in Borkel en Schaft. Interessant is misschien wel om u op deze plek te vertellen dat dit dorp niet alleen authentiek is voor wat betreft zijn gebouwen maar ook vanwege zijn tradities en rituelen. Zo kent men hier nog steeds „de noaberplicht‟ (na-buurplicht). Bij overlijden kennen alle buren hun taak. Zowel het luiden van de doodsklok als het delven van het graf wordt eigenhandig door de naaste buren gedaan. Die mooie oude tradities leven hier nog steeds voort en weerspiegelen het eigen karakter van Borkel en Schaft. Toch ondervindt men hier ook de meer negatieve maatschappelijke ontwikkelingen. Daardoor is ook hier de kerk, uit overwegingen van veiligheid, meestal gesloten. Men heeft zelfs geen eigen pastoor meer. Voor het „mislezen‟ komt een Vlaamse priester die met emeritaat is naar hier. Voor u betekent dit dat u niet uitnodigt wordt om de binnenkant van de kerk te gaan bekijken omdat het gebouw, behalve als er een eredienst wordt gehouden, op slot zit. Het interieur van de kerk is eenvoudig gehouden maar o.a. enkele opmerkelijke beelden, de marmeren doopvont en de 19e eeuwse preekstoel maken het geheel zeer de moeite waard. Gelukkig bleef dit alles tijdens de beschieting in september 1944 gespaard al was het gebouw, zoals reeds vermeld, flink geraakt. In 1947
worden onder pastoor Gooyaarts de herstelwerkzaamheden aan het kerkgebouw in 1947 afgerond. De uitstraling van deze kerk met het ouderwetse kerkhofje eromheen bepalen mee de sfeer van geborgenheid die dit dorpsplein zelfs heden ten dage uitstraalt. Het huidige Mgr. Kuijpersplein ontstond pas circa 1960. Voorheen stond hier de bakkerij van Arts. Die werd circa 1960 afgebroken. Voorheen kon men ook achter langs de bakkerij bij de kerk komen. In 1836 werd reeds besloten tot de bouw van deze ene kerk voor de twee kerkdorpen Borkel en Schaft. Van grote rust rondom de kerk van Borkel en Schaft was vroeger geen sprake. Zeker niet begin 20ste eeuw toen Borkel en Schaft een bedevaartplaats was.
De bakkerij van Arts, tenmidden op het huidige plein, afgebroken circa 1960.
Door deze afbraak kram er toen voldoende ruimte vrij om het huidige Mgr. Kuijpersplein in te richten. Toen werd de heilige Antonius hier vereerd. Rond 1900 was de 1 ste zondag na 17 januari Sint Teunnes of Sint Antonius een bijzondere dag voor Borkel en Schaft. In die tijd kwamen pelgrims van heinde en verre om deze heilige te vereren. De drukte van bedevaartgangers is verdwenen maar toch is 17 januari nog steeds een speciale dag die bescheiden wordt gevierd door enkele trouwe gelovigen. De extra aandacht van deze dorpsgemeenschap voor de heilige Antonius bestaat al lang maar de erediensten werden in een andere kapel gevierd. Toen, in 1500, stond er buiten de kom van het dorp al een kapel die gewijd was aan de heilige Antonius. Naar verluidt was deze kapel waarschijnlijk de oorsprong van de speciale Antonius verering en doel van, zoals reeds vermeld, de latere bedevaarten. En, ... zoals dat in Brabant gaat, er is niet veel voor nodig om ergens een feestje van te maken. Het feest van Sint Teunnes werd dan ook meteen aanleiding voor een jaarmarkt. Voor zo‟n klein dorp een echt spektakel. Het specifieke van deze markt was de verkoop van hout. Soms voor het maken van hekwerken of voor het bouwen van een huis of schuur en soms alleen maar om reparaties aan hof en aangelag te doen. De bewoners van toen moeten van al die drukte, eenmaal per jaar, genoten hebben en wat zal er veel gesjanst zijn! Want waar kreeg je beter de kans om „een lief of een vrijer op te doen‟ dan op de jaarmarkt? Vandaag is ‟t volgens horen zeggen wat mager met kandidaat-vrijers op het feest van Sint Teunnes. Want de weinige trouwe aanhangers van de heilige, die jaarlijks op zijn naamdag ter kerke komen, zijn naar verluidt al lang de huwbare leeftijd gepasseerd. Aan de overzijde van het Mgr. Kuijpersplein Hier treft u een piep klein huisje aan. Misschien is het moeilijk te geloven maar hier staat het oude gemeentehuisje op nummer 51 schuin tegenover de kerk. Het was jaren groot genoeg voor deze dorpsgemeenschap. Met de volgende indeling: een kamer voor de burgemeester en een kamer voor de gemeentesecretaris en de gang tussen beide vertrekken was voor de helft afgesloten met een hek. Dat achterste gedeelte deed dan dienst als gevangenis waar landlopers en lelijkers werden opgesloten. Al naar de dienst het toeliet werd de gevangene dan later overgebracht naar het grotere Valkenswaard. Pas na jaren werd een nieuw gemeentehuis gebouwd met flink wat meer ruimte.
Het nieuwe gemeenschapshuis Pas na jaren werd een nieuw gemeentehuis gebouwd met flink wat meer ruimte. Dat gebouw is echter afgebroken en in de plaats daarvan verrees onlangs het nieuwe Dorpshuis, de trots van de Wijkraad. Het Dorpshuis, dé nieuwe aanwinst van de dorpsgemeenschap van Borkel en Schaft. Naast de exploitatie als ontmoetingscentrum biedt deze accommodatie gastvrijheid aan verschillende verenigingen en organisaties uit Borkel en Schaft. Het is eveneens de thuisbasis van de dokterspost, een fysiotherapeut, een internetcafé, een dependance van de Openbare Bibliotheek. De Peuterspeelzaal heeft zelfs permanent een hele vleugel in gebruik. Met behulp van onder andere Europese subsidie en de inzet van zeer velen en extra inzet van enkelen in het bijzonder, konden deze plannen worden gerealiseerd. Op 15 en 16 mei 2004 werd het gebouw officieel geopend en werden alle belangstellenden ontvangen tijdens een drukke en geslaagd open weekend. Op dinsdagmiddag bezoekt de KBO (Katholieke Bond van Ouderen) trouw het gemeenschapshuis. Ook lokale toeristen kunnen terecht bij de dokterspost, bijvoorbeeld voor het bloedprikken of controles. De beheerder van het dorpshuis helpt u graag verder. Galerei Louise, het geboortehuis van Mgr. Kuijpers Op de Schaft staat een boerderij uit 1771 maar in Borkel staan ook gebouwen met een geschiedenis. Bijvoorbeeld het geboortehuis van bisschop Kuijpers. Het is een gerestaureerde boerderij die van buiten authentiek lijkt. Binnen werden enige concessies gedaan vanwege de behoefte voor meer modern comfort. Toch is deze boerderij mede bepalend voor de bijzondere sfeer op het Monseigneur Kuijpersplein. Sinds voorjaar 2004 is Galerie Louise gehuisvest op Dorpsstraat 49 in een fraai gerestaureerde boerderij. Geheel passend in de sfeer van dit pand kunt u iedere zaterdag van 14.00-18.00 uur, of op afspraak en in de zomermaanden zelfs op zondagmiddag op dezelfde tijd, de Kunstkamer van Louise Alita Peeters bezoeken. Galerie Louise is gespecialiseerd in hedendaags realisme in de schilderkunst en vertegenwoordigt een aantal bekende kunstenaars. Daarnaast vindt u er een uitgebreide collectie grafiek van de Moderne Klassieken waaronder Dali, Miro en Picasso. Ook bronzen beelden en plastieken maken deel uit van de collectie. Steeds wisselende tentoonstellingen maken ook meerdere bezoeken aan de galerie de moeite waard. Sinds voorjaar 2004 is Galerie Louise gehuisvest op Dorpsstraat 49 in een fraai gerestaureerde boerderij. Geheel passend in de sfeer van dit pand kunt u iedere zaterdag van 14.00-18.00 uur, of op afspraak en in de zomermaanden zelfs op zondagmiddag op dezelfde tijd, de Kunstkamer van Louise Alita Peeters bezoeken. Galerie Louise is gespecialiseerd in hedendaags realisme in de schilderkunst en vertegenwoordigt een aantal bekende kunstenaars. Daarnaast vindt u er een uitgebreide collectie grafiek van de Moderne Klassieken waaronder Dali, Miro en Picasso. Ook bronzen beelden en plastieken maken deel uit van de collectie. Steeds wisselende tentoonstellingen maken ook meerdere bezoeken aan de galerie de moeite waard. Sinds voorjaar 2004 is Galerie Louise gehuisvestigd op Dorpsstraat 49 in een fraai gerestaureerde boerderij. Geheel passend in de sfeer van dit pand kunt u iedere zaterdag van 14.00-18.00 uur, of op afspraak en in de zomermaanden zelfs op zondagmiddag op dezelfde tijd, de Kunstkamer van Louise Alita Peeters bezoeken. Galerie Louise is gespecialiseerd in hedendaags realisme in de schilderkunst en vertegenwoordigt een aantal bekende kunstenaars. Daarnaast vindt u er een uitgebreide collectie grafiek van de Moderne Klassieken waaronder Dali, Miro en Picasso. Ook bronzen beelden en plastieken maken deel uit van de collectie. Steeds wisselende tentoonstellingen maken ook meerdere bezoeken aan de galerie de moeite waard. In samenwerking met Galerei Louise organiseert het tegenover gelegen Grand Cafe & Restaurant "de Zwaan" een Spaanse middag en avond. Deze start met koffie en huisgemaakt warm appelgebak en koffie. Aansluitend vindt een schildercursus plaats waarin een ieder een Spaans schilderij kan schilderen onder begeleiding van Louise. Na afloop worden de schilderen getoond in het Restaurant en wordt de avond verzorgd met Tappas, Paella, Spaans nagerecht en natuurlijk kannen met Sangria. Van hieruit kunnen we de molen Sint Antonius Abt al zien staan.
Deze molen die op zo‟n eigen manier het dorpsaanzien van Borkel en Schaft gestalte geeft, draait als de vrijwillige molenaar aanwezig is. De molen is dan vrij te bezoeken. Een alternatieve mogelijkheid is om bij Grand Café en Restaurant “de Zwaan”, als onderdeel van een arrangement, een bezoek te regelen. Een vrijwilliger van Stichting Molen Sint Antonius Abt zal u dan begeleiden en vertellen over zowel de heemtuin als over de molen want zoals elke molen heeft ook deze molen zijn eigen specifieke geschiedenis. Anders dan het opschrift op de kap van de molen laat vermoeden werd hier in 1865 werd hier het eerste graan gemalen. Ooit werd bij restauratiewerkzaamheden „op goed geluk‟ een datum op de molen vermeld. In het archief werd het echte jaartal van 1865 gevonden. Vanaf het Mgr. Kuijpersplein rijdt u (met Grand Cafe & Rstaurant in de rug gezien) links af via de Dorpsstraat naar de Molen. Na ongeveer 500 meter ziet u links van u de molen. Sint Antonius Abt Bouwjaar 1865 Het gaat hier om een koren- en boekweitmolen die op een belt staat. Die belt is nodig om de molen meer hoogte te geven om zo meer kans op windvang te creëren. Toch werd er jaren later een stoommolen van gemaakt. Daarmee was men niet langer afhankelijk van het weer. Bij de laatste restauratie eind jaren tachtig werd de molen weer in zijn oude staat gebracht. Nu is het weer een windmolen die draait onder de deskundige leiding van een vrijwillige molenaar. Dankzij de molenaar die een degelijke opleiding van de stichting Vrijwillige Molenaars genoot, weet de beheerstichting de Borkelse molen in goede handen. Binnen afzienbare tijd zullen de twee „molenaars in opleiding‟ klaar zijn. De drie Borkelse molenaars zullen er dan volgens een rooster voor zorgdragen dat de molen vaker kan draaien. Dat is altijd een fraai gezicht en noodzakelijk voor het behoud van de molen. Tegen betaling kan een geleid bezoek als onderdeel van een arrangement of als zelfstandige activiteit worden aangeboden. Afspraken hiervoor lopen via café restaurant „de Zwaan‟. Als voorproefje op een heus bezoek aan deze monumentale molen een klein stukje historie.In totaal heeft deze molen elf molenaars gekend. De molen werd in 1966 een rijksmonument. Na een eerste restauratie in 1936, een brand en een verbouwing in 1967 werd de molen in 1989, nadat hij aangekocht was door de gemeente, opnieuw gerestaureerd en daarbij in de originele toestand teruggebracht. Alle extra‟s die er een stoommolen van gemaakt hebben, werden rigoureus verwijderd. Nu is de toestand zoals vanouds en staat er weer een volwaardige windmolen op een belt. Sinds 26 januari 1999 wordt de molen, nog steeds eigendom van de gemeente Valkenswaard, beheerd door de Stichting Molen Sint Antonius Abt te Borkel en Schaft. Een mooie en lange naam voor een stichting met een grote opdracht vanuit de gemeente. Die opdracht luidt: maak van de molen een levend monument! De stichting werkt uitsluitend met vrijwilligers. Eerst en vooral vrijwillige molenaars, daarnaast vrijwilligers die de „heemtuin‟ inrichten en verzorgen en weer andere vrijwilligers die de molen onder de aandacht van het publiek brengen. Dat kan bijvoorbeeld door bezoekers kennis te laten maken met molen en erf. De molen ligt vaak op de route van wandelaars of fietsers. Daarnaast is het ook de bedoeling de molen weer midden in het „dorpsleven‟ te plaatsen door hier tijdens speciale dagen allerhande kleine en grotere evenementen te organiseren. Echter steeds met aandacht voor de authentieke sfeer die deze omgeving oproept. Zo is de molen vaak een „stempelplaats‟ tijdens fietstochten zoals bv. de nationale fietsdag. Zoals reeds vermeld het ligt in de bedoeling de molen vaker open te stellen. Daarvoor zijn meer opgeleide molenaars nodig. Gelukkig is de molen in Borkel en Schaft tegenwoordig een Rijksmonument. Daarmee is het behoud van de molen gewaarborgd al brengt deze monumentenstatus ook weer regeltjes en restricties met zich mee. Na de Molen treft u aan de linkerzijde de heemtuin Tussen de molen en het volgende interessante gebouw ligt de „heemtuin‟. Dat begrip kun je op verschillende manieren invullen. Hier is gekozen voor een siertuin waarin plantjes en struiken staan die vroeger in de siertuin van de boerderijen waren te vinden. Achterin vindt u een voorbeeld van een moestuintje zoals het hier vroeger bij elk huisje of boerderijtje was te vinden.
Het voorste gedeelte is ingericht om jeu de boules te spelen. Twee banen met officieel goedgekeurde afmetingen bieden de gelegenheid aan iedereen die wil hier een partijtje te spelen. Naast de molen staat aan de Dorpsstraat op nummer 46 tot 48 het gebouw van de voormalige stoomzuivelfabriek „de Nijverheid‟. Ondanks de functieverandering in woningen is het gebouw nog steeds goed herkenbaar als een fraai exemplaar van een vroeg 20ste eeuws melkfabriekje. Dit markante gebouw bepaald sinds 1916 sterk het aanzien van het dorp. Het werd gebouwd ter vervanging van de eerste melkfabriek uit 1894. In die tijd hadden de boerenbedrijven een melkoverschot en zocht men naar manieren om dat overschot te verwerken tot de gebruikelijke zuivelproducten zoals boter. Na alle bewerkingen bleef er dan een restproduct over, de mulk, een soort tapte melk. Die mulk bezorgt de bewoners ook nu nog plezier zij het alleen in de carnavals tijd. Dan worden Borkel en Schaft omgedoopt en krijgen ze samen de carnavalsnaam MULKGAT. Omdat de „melkfabriek, zoals in de volksmond werd gezegd zo goed draaide en het de mogelijkheid bood goed geld te verdienen greep men deze geboden kans. De hele boerenstand had het hier op deze schrale zandgrond erg moeilijk, daarom gebruikte de boeren zelf de mulk, het minder rijke melkproduct. Doordat er van de hoogwaardige producten bijna niets gebruikt werd voor eigen consumptie kon er des te meer winst gemaakt worden van de boter en de romme. De Borkel en Schaftse boter werd in die dagen tot in Luik geroemd en op de weekmarkten aldaar verkocht. Van die eenvoudige eerste fabriek is niets meer over maar in 1916 werd deze veel grotere accommodatie in gebruik genomen. De grond waarop deze tweede fabriek stond hoorde oorspronkelijk bij de molen. Iets verder door iet u aan de linkerzijde het oude melkfabriek
stond is niets meer terug te vinden.
In 1944, een week voor de bevrijding van Valkenswaard c.a., werd het bedrijf door een groot ongeluk getroffen. De directeur van de fabriek sneuvelde. De weduwe bleef achter met een gezin met acht jonge kinderen. Tot overmaat van ramp ging men niet lang daarna de melk in grotere fabrieken op een meer moderne manieren verwerken. Die omschakeling was op de melkfabriek in Borkel niet te realiseren. Daarna kwam de teloorgang van de „melkfabriek‟ in een rap tempo. De fabriek werd opgeheven en tegenwoordig is dit pand een woonhuis. Van de eerste melkfabriek, die elders in het dorp
U rijdt met de fiets verder tot u aan de rechterzijde een kapelletje ziet staan: Even verderop staat aan de uitgang van het dorp een Mariakapelletje. Het lijkt sterk op het kapelletje op de Schaft. Het valt op dat het Mariabeeldje het kindje Jezus op de rechter arm draagt. Dat is heel ongewoon. Hoe dat komt weten we niet. Typisch is dat Maria in het kapelletje op de Schaft eveneens het kindje op de rechter arm draagt. De beide kapelletjes zowel dat van Borkel als dat van de Schaft werden in 1951 gebouwd. Dat moest want het ging hier om het inlossen van een belofte gedaan tijdens Wereldoorlog II. Bij de bevrijding heeft het dorp flink te lijden gehad van de beschieting. Onder andere de kerk kreeg het nogal te verduren. In die periode werd de belofte gedaan dat, als men zonder al te veel kleerscheuren door de oorlog kwam, het dorp twee Mariakapelletjes zou bouwen. Eentje in Borkel en eentje in Schaft. En zoals u weet belofte maakt schuld! ... Zeker als je met de hemel in onderhandeling bent!... Van dit kapelletje hier in Borkel valt nog te vertellen dat het eerst op de andere hoek van de staat stond om als het ware de passanten te groeten bij het verlaten van het dorp. Helaas, daar werd het beeld door de meeste voorbijgangers niet opgemerkt.
Op een mooie zaterdagmorgen in 1992 werd daarom het hele kapelletje in één keer met behulp van een grote hijskraan opgetild en naar de overkant van de straat verplaatst. Nu begroet Maria de bezoekers van Borkel en Schaft bij aankomst en wordt ze, dat is wel waar, veel gemakkelijker opgemerkt. Rijdt met uw fiets over de dorpsstraat tot nr. 30: Nog verder richting Luikerweg en eveneens aan de rechterkant van de weg aan de Dorpsstraat 30 vindt u Stichting De Stenen Poort. Deze stichting spant zich in om beeldhouwers te ondersteunen bij grote en relatief kostbare activiteiten. Het organiseren van een tweejaarlijks Internationaal Beeldhouwersymposium, gevolgd door een expositie van allure, is zo‟n kostbare activiteit. Het bijzondere aan dit beeldhouwersymposium is de internationale herkomst van de kunstenaars uit onder andere Oost-Europa, Afrika en Zuid-Amerika. Rijdt verder tot de afslag "de oude dorpsstraat" en sla deze in: Als we de weg volgen naar de Luikerweg kunnen we aan de rechterkant de „oude Dorpsstraat‟ terug vinden. Zij brengt ons naar café Rustoord, nu ‟t Witte Paard. Zo op het eerste gezicht geen speciale plaats. En toch... hier vond de eerste ontmoeting tussen enkele burgers en de Engelse bevrijders plaats. Dat gebeurde een week voor de eigenlijke bevrijding, tijdens een verkenningstocht van de Engelse militairen die hier contact zochten. Het herdenkingsmonumentje tegenover het café is gewijd aan die ontmoeting en werd gemaakt door kunstenaars die in het jubileumjaar 1995 bij de Stenen Poort het beeldhouwerssymposium bijwoonden.
U komt nu op de Luikerweg uit (N69): Opnieuw een stukje historie, nu uit de periode van Wereldoorlog II. De Luikerweg heeft voor Borkel en Schaft sinds de oorlog een speciale betekenis. Langs deze weg kwamen 50.000 soldaten en 20.000 voertuigen en tanks van OPERATION MARKET GARDEN vanuit België, via Lommel, Lommel-kolonie, Valkenswaard, Eindhoven, Son, Nijmegen naar Arnhem. U kent beslist het verhaal van de doortocht van Operation Market Garden op weg naar Arnhem. Helaas bleek deze opzet in de praktijk „een brug te ver‟. De geplande samenvoeging van de luchttroepen „Market‟ en de grondtroepen „Garden‟ mislukte doordat de grondtroepen opgehouden werden vanwege de moeizame doortochten bij de verschillende bruggen op weg naar Arnhem. Daardoor arriveerden de luchttroepen nog voor de grondtroepen het terrein op de vijand hadden kunnen veroveren. Door slechte communicatie bleek het onmogelijk deze vertraging van de grondtroepen tijdig door te geven. Het aantal gevallen militairen die vanuit de lucht Nederland binnen kwamen, liep hierdoor jammerlijk op tot extreem grote aantallen. Een week voor Operation Market Garden ons land zou binnenrollen, ondernamen de geallieerde troepen een verkenningstocht. Het was een onwerkelijke gebeurtenis die zondagmorgen. Terwijl de Engelsen geen idee hadden of er Duitsers in deze regio waren en hoe groot hun aantal was, werd vanuit Lommel-Kolonie aan de andere kant van de grens in België, aan de verkenningstocht begonnen. Die onwetendheid werd veroorzaakt doordat deze verrassende doortocht vanuit Normandië sneller lukte dan was verwacht. De frontlijn was uitgerekt en daardoor werd de bevoorrading van de troepen een probleem. Op sommige plaatsen was men al bij de Belgisch/Nederlandse grens en op andere plaatsen ondervond men heftige tegenstand en werd men opgehouden. Daarom werd besloten een pauze van enkele dagen in te lassen. In die periode konden de geallieerde troepen rassembleren. Want een dunne frontlijn met vooruitgeschoven stellingen is altijd meer kwetsbaar dan een compacte formatie. Hier ter plaatse werd op zondagmorgen 11 september 1944 door de legerleiding besloten tot een verkenningstocht. Die moest duidelijk maken of een snelle doorbraak naar Nederland mogelijk was. Vooral de stevigheid van de bruggen over de verschillende rivieren, die op weg naar Arnhem moesten worden gepasseerd, was belangrijk. Twee „dinky‟s‟ brachten vier Engelse militairen, twee chauffeurs, een luitenant en een sergeant-majoor, snel naar Valkenswaard om daar de brug over de Dommel te inspecteren op haar sterkte. Een dinky is een soort verkenningswagentje met speciale besturingsmogelijkheden en daardoor erg geschikt om op onbekend terrein te opereren.
De Engelsen kwamen betrekkelijk kort na elkaar langs deze kaarsrechte weg Nederland ingereden zonder te beseffen dat aan weerszijden van de weg Duitse militairen ingekwartierd lagen. De Britten hielden zelfs nog halt om met enkele burgers te praten en kwamen tot bij het café gereden. Daar bleef het eerste wagentje met de luitenant achter om informatie te verzamelen. Die werd verstrekt door verbaasde burgers die nauwelijks hun ogen durfden te geloven. Natuurlijk wist men dat de bevrijding nabij was. Maar dat men er zelf van zo nabij kennis van zou kunnen nemen, had niemand ooit gedacht. Ondertussen reed de sergeant-majoor verder om de brug over de Dommel te verkennen. Bij de rand van het bos, de begroeiing was toen anders dan nu, had de sergeant-majoor goed zicht op de brug en zag óp de brug een Duitse tank manoeuvreren. De conclusie is gauw getrokken. Deze brug was kennelijk stevig genoeg om extreem zware legervoertuigen te dragen. Later, tijdens de doortocht van de voertuigen van Operation Market Garden, zal men er ten behoeve van de snelheid nog een noodbrug naast leggen. Volledig verrast door deze verkenningstocht gaven de Duitsers gelegen langs beide zijden van de Luikerweg slechts laat verweer. Pas op de terugweg, in de buurt van de grenspost, werden de Engelsen alsnog heftig beschoten... Gelukkig kregen ze alleen materiele schade. Anders verging het de burgers! Want het gonsde van de geruchten. De stoutmoedigen gingen van Valkenswaard naar de grens om poolshoogte te nemen. Sommigen bleven halfweg hangen in café Rustoord, nu ’t Witte Paard. Ook vanuit Borkel gingen mensen op pad naar de grens. Onderweg ontmoetten ze de verkenningswagentjes. Later bij de grens werden ze tegengehouden door de inderhaast samengeroepen Duitse soldaten die nu de mensen sommeerden om terug te gaan. Daarna liep de situatie volledig uit de hand en werden enkele mensen uit Borkel tijdens deze beschieting ernstig getroffen. Twee van hen zullen dit incident niet overleven. Hun stoffelijk overschot wordt pas 11 dagen later gevonden. Toen was de bevrijding van Valkenswaard al voorbij. Een week na de verkenningstocht, op zondag 17 september 1944, begint Operation Market Garden te rollen. Tevoren werd het dorp vanuit de lucht onder vuur genomen. Pas laat in die zondagmiddag bereiken de Engelse tanks en voertuigen de Markt in Valkenswaard. De troepen trekken voort via de bekende route naar Arnhem. Daar stopt de bevrijdingstocht voorlopig. Het zuiden is dan bevrijd. Het noorden van Nederland zal helaas de hongerwinter nog moeten meemaken. Pas op 5 mei 1945 is heel Nederland vrij! Ga op de luikerweg rechts af: Rechtsaf, richting Valkenswaard vindt u aan de linkerkant van de Luikerweg de „Engelse begraafplaats‟. Hier liggen de militairen die in die beginfase van Operation Market Garden zijn gesneuveld. Sommigen van hen vielen hier langs de Luikerweg tijdens de gevechten rondom de bevrijding van Valkenswaard. Doordat de voertuigen door mortiervuur beschadigd waren, kwam de colonne voertuigen tot stilstand. Daardoor raakte de weg verstopt. De soldaten van de tanks en voertuigen werden daardoor een gemakkelijk doelwit voor de Duitse sluipschutters. Velen lieten hier het leven. Zoals reeds gezegd, het is moeilijk voor te stellen dat deze nu zo saai ogende weg ooit het strijdtoneel was van hevige gevechten. Voor dit deel van het zuiden van Nederland werden het de laatste gevechten in de laatste dagen van Wereldoorlog II. Twee maal per jaar wordt hier door de gemeente Valkenswaard een herdenkingsplechtigheid gehouden. In mei wordt aangesloten bij de nationale herdenking. In september memoreren we de bevrijding van Valkenswaard nu anno 2004 is dat alweer 60 jaar geleden. Omdat we hen niet willen vergeten!
Even verderop, richting Valkenswaard, kunt u rijdend over het fietspad de ingang van het verharde bospad vinden aan de rechterkant van de Luikerweg. Dit pad voert in een nagenoeg rechte lijn die haaks op de Luikerweg staat door de Malpie.
Als u deze weg blijft volgen en ook het meer bochtige stuk verderop kiest, komt u uiteindelijk weer bij de Dorpsstraat. Enkele meter verderop ziet u dan het bruggetje over de Dommel al.
Hier in de Malpie is de natuur werkelijk schitterend en dit gebied behoeft verder nauwelijks enig betoog. De heidevelden, de dertien vennen, groot en klein, afgewisseld met bosachtige gedeelten, zorgen samen voor een prachtig coulisselandschap. Voor de naam Malpie worden verschillende verklaringen gegeven. Een ervan is dat de naam Malpie komt van Mal Pad (mal = Frans voor slecht) of wel het slechte pad. Het zou kunnen want het pad leidde vroeger naar de galgenberg. Of daarbij gerefereerd wordt aan het pad waarlangs slechte mensen lopen, of als je gedwongen langs dit pad moet gaan, loopt het slecht met je af omdat de galg op je wacht, blijft eveneens gissen. En dan te denken dat er nog meer verklaringen mogelijk zijn. Wie durft hier een uitspraak te doen? Misschien hoeft dat ook niet en is hier ruimte voor ieders eigen interpretatie en mogen we onze fantasie de vrije loop gunnen. Dat het een verbastering zou zijn van Mal Pays of wel „slecht land‟ of slechte este is om hier in de Malpie alles maar te laten groeien zoals het dat zelf wil. En dat levert mooie plekjes genoeg op. Langere route: Volg het grote pad (asfalt fietspad richting Valkenswaard) Als u bij het grote pad door de Malpie de weg linksaf volgt, komt u vanzelf bij een grote uitspanning „de Venbergse molen‟. Langs het water van de Dommel is een heerlijk terras aangelegd maar binnen kun je ook wat gebruiken. Na een heerlijke versnapering is de terugweg, een niet te vermijden inspanning, een ritje van niks. Behalve als je teveel aan de Trappist hebt gezeten. Dan worden de benen zwaar en dan lijkt de weg een stuk langer. Zo zeggen tenminste de mensen die het uit ervaring kunnen weten. Rijdt vanaf hier terug over het geasfalteerde fietspad richting Borkel Korte route: U gaat rechts af: U komt weer op de Dorpsstraat uit, ga nu rechts af. Op weg naar het centrum vindt u links aan de Dorpsstraat op nummer 72 vindt u de pastorie, op zich niet zo‟n bijzonder pand maar het werd gebouwd als opvolger van een pastorie die samen met de kerk oorspronkelijk één gebouw vormde. Het huidige woonhuis werd in 1923 gebouwd door de bekende architect L. Kooken. Hij voorzag het pand van een schilddak met een dakruiter, ramen met roedeverdeling en luiken om alles af te sluiten. Hiermee bereiken we weer het Mgr. Kuijpersplein met daaraan Grand Café en Restaurant “de Zwaan”.
