Fiets en trein: een succesvolle keten De fiets in het natransport
De fiets in het natransport De fiets en de trein kunnen samen een ideale combinatie vormen. De fiets is het perfecte vervoermiddel voor de korte afstand: snel, goedkoop en flexibel. De trein is uitermate geschikt om fileloos grotere afstanden af te leggen. Omdat de trein meestal niet voor je
Achtergrond Ruim zeventig procent van alle ritten is korter dan 7,5 kilometer. Lopen en fietsen zijn de ideale vervoerwijzen voor die afstand. Bijna zestig procent van de mensen doet dat dan ook op die manier. Slechts twee procent van de reizigers neemt voor die afstand het openbaar vervoer, meestal de bus. Als we zoeken naar alternatieven voor korte autoritten, is de fiets het meest voor de hand liggend. Voor de langere afstanden vormen fiets en trein een goed alternatief. De kwaliteit van de keten wordt bepaald door de zwakste schakel. Dat is over het algemeen niet de trein, maar het voor- en natransport. Uit onderzoek blijkt dat goede fietsvoorzieningen mensen over de streep kunnen trekken om de auto te laten staan. Gemiddeld genomen vinden mensen extra reistijd voor het openbaar vervoer acceptabel, zolang het niet meer dan 1,5 keer zoveel als de autoreistijd bedraagt. Het gaat dan om de deur-tot-deur reis. Snelle, comfortabele en veilige fietsvoorzieningen naar en op het station zijn daarbij heel belangrijk. Het gaat dan om de routes naar het station, de rijroutes naar stallingen en rekken, de kwaliteit en kwantiteit van bewaakte en onbewaakte stallingen, de sociale veiligheid van de stationsomgeving en de beschikbaarheid van makkelijke vormen van fietsverhuur.
2
huisdeur of werk stopt, is er voor het zogenaamde voor- en natransport ander vervoer noodzakelijk. De fiets is daarvoor het ideale vervoermiddel. Samen kunnen deze twee vervoermiddelen een belangrijk alternatief voor het autogebruik vormen. Met deze brochure wil de Fietsersbond alle betrokken partijen informeren over de mogelijkheden van de combinatie fiets en trein. De bond nodigt u, provincie, gemeente, openbaar vervoerbedrijf en werkgever, ook uit om daadwerkelijk uw steentje bij te dragen aan verbetering van de zwakke punten in de keten. Zo kunnen we samen deze kansrijke manier van vervoer tot een nog groter succes maken. Bernhard Ensink Directeur Fietsersbond
VAN HUIS NAAR STATION Zo’n dertig procent van de reizigers komt met de fiets naar het station. Op sommige plaatsen loopt dit op tot bijna vijftig procent. Snel en veilig met de fiets naar het station gaat het beste via goede, directe fietsverbindingen. Het stationsplein moet zo ingericht zijn, dat grote groepen fietsers op een logische wijze bij de fietsparkeerplekken kunnen komen. Een gemeente is verantwoordelijk voor de aanleg en onderhoud van de fietsroutes, ook die van en naar het station. Zij kan ervoor zorgen dat deze routes snel en veilig zijn, het wegdek goed is en de route logisch is. Dit betekent dat de fietsroute zo direct mogelijk naar het station loopt en vervolgens niet gehinderd door bijvoorbeeld taxi’s of openbaar vervoer, naar de bewaakte stalling en de fietsklemmen leidt. Van belang is ook dat de stallingen dichtbij het station liggen. Extra aandacht verdient de sociale veiligheid rond de stallingen en op de looproute naar het station. Ook hieraan kan een gemeente een belangrijke bijdrage leveren, in overleg met de NS.
Het stallen van de fiets Veel treinreizigers laten de fiets achter bij het station. Goede stallingsvoorzieningen zijn noodzakelijk om de fiets te beschermen tegen diefstal en molest. Op vrijwel alle stations zijn er nu twee soorten stallingen: onbewaakt en bewaakt. Onbewaakt stallen Onbewaakt stallen gebeurt -als het goed is- in de daarvoor bestemde fietsenrekken. Hoe dichter de klemmen bij de ingang van het station staan, hoe meer mensen hun fiets erin zetten. Een slimme plaatsing van de fietsklemmen voorkomt dat mensen hun fiets rond de ingang van het station neerkwakken. Maar ook de kwaliteit en het gebruiksgemak stimuleren fietsers om de rekken te gebruiken. Goede rekken zijn voorzien van het keurmerk Fietsparkeur. Bij deze rekken staan de fietsen iets verder uit elkaar, waardoor sturen en remkabels niet in elkaar haken. Ook is het mogelijk de fiets met frame en voorwiel vast te zetten aan het rek. ProRail, NS en gemeente zijn samen verantwoordelijk voor de ruimte rondom het station. Het
3
beheer van de rekken is meestal in handen van de gemeente. Door het afsluiten van een beheerovereenkomst kunnen NS en gemeente duidelijke afspraken maken over het weghalen van fietswrakken of gevaarlijk geparkeerde fietsen. Controle op fietsen die buiten de rekken staan mag pas gebeuren als er voldoende fietsenrekken staan. Bewaakt stallen Op kleinere stations zijn er kluizen beschikbaar voor vaste klanten (jaarabonnementen). Mensen die een dagje op pad zijn, kunnen hun fiets op de kleinere stations dus niet beveiligd stallen. Op de grotere stations zijn er bewaakte stallingen. Hier kunnen reizigers hun fiets een dag bewaakt stallen, maar er zijn ook week-, maanden jaarkaarten beschikbaar. Vaak worden er ook fietsen gerepareerd en fietsproducten verkocht. De bewaakte stalling is de beste garantie dat je fiets er nog staat als je terugkomt. Bovendien vergroot een door mensen bewaakte stalling de sociale veiligheid rond stations. Het is van belang dat de stalling open is van de eerst vertrekkende trein tot de laatst aankomende. Werkgevers kunnen het gebruik van de stalling stimuleren door de kosten van het abonnement te vergoeden. Gemeenten en NS kunnen samen zorgen dat de stallingen zo lang mogelijk open zijn. In 2004 gaat de NS in Beverwijk, Deventer en Schiedam experimenteren met een geautomatiseerde fietsenstalling, waardoor reizigers van de eerste tot en met de laatste trein gebruik kunnen maken van die bewaakte stalling. De Fietsersbond volgt deze experimenten met grote belangstelling.
Vernieuwing van de stationsfietsenstallingen Naar aanleiding van acties van de Fietsersbond besloot het kabinet 460 miljoen gulden uit te trekken om de bewaakte en onbewaakte fietsparkeerplaatsen te verbeteren en uit te breiden. Er komen o.a. nieuwe rekken, voorzien van het keurmerk Fietsparkeur. Binnen dit project, Ruimte voor de Fiets, zijn inmiddels in veel kleinere plaatsen de stallingen vernieuwd en uitgebreid. Het project is tot nu toe zeer succesvol.
Fiets en trein: een succesvolle keten
Tips voor verbetering van de combinatie fiets en trein Wat kunnen gemeente en provincie doen?
Wat kan de werkgever doen?
Stalling
Aanbod
Algemeen
Fietsenstallingen
• Voldoende en kwalitatief goede fietsenklemmen bij bus- en treinstations • Financieel bijdragen aan langere openingstijden van de bewaakte fietsenstalling • Beheerovereenkomst met NS over beheer stationsplein en fietsenklemmen
• Financiële bijdrage voor uitbreiding van het netwerk van OV-fiets
• Samen met gemeente en Fietsersbond de fietsroutes naar het werk bekijken
• Voldoende capaciteit op plaatsen waar behoefte is • Goede kwaliteit (Fietsparkeur) • Diefstalpreventie (bewaakte stalling/toezicht) • Voor werknemers en bezoekers. • Dicht bij de ingang van het gebouw • Een snelle en veilige aanrijroute
Route • Samen met de Fietsersbond en NS de fietsroutes naar het station en de stationsomgeving bekijken • Samen met bedrijven en Fietsersbond de routes naar het werk bekijken
4
Informatie • Informatie geven aan bedrijven over mogelijkheden voor fietsers • Informatie geven aan bewoners over mogelijkheden voor fietsers • Op website bij informatie voor fietsers een link aanbrengen naar de Fietsersbond
Integraal bedrijfsvervoerplan, met aandacht voor de mogelijkheden van de fiets • Fiets van de zaak • Kilometervergoeding (zakelijk en woon-werk) • Vergoeding van met de fiets samenhangende zaken • Dienst(vouw)fietsen voor zakelijke reizen • Voeren van stringent autoparkeerbeleid
Faciliteiten voor fietsers • • • •
Douches Kledingkluizen Omkleedruimte Routebeschrijving voor fietsers, zowel voor werknemers als bezoekers (vanaf station)
Onderzoek toont aan dat de gebruikers zeer tevreden zijn en dat extra capaciteit direct volop gebruikt wordt. Veel grotere stations moeten nog verbouwd worden. ProRail zorgt voor de uitvoering. Gemeenten die extra willen investeren in de verbouwing van de stationsfietsenstalling krijgen voorrang in de planning van Ruimte voor de Fiets.
Openingstijden stallingen De beste reizigersservice is natuurlijk een bewaakte stalling die open is van de eerste tot en met de laatste trein. Maar op veel plaatsen is dat nu niet het geval en sluit de stalling al ver voor de laatste trein. Juist in de vroege en late uren is de kans op fietsdiefstal het grootst. De bewaakte fietsenstallingen worden geëxploiteerd door NS-Fiets. De NS, NoordNed of Syntus kunnen door een extra bijdrage zorgen dat de stallingen langer open blijven. Ook een gemeente kan overleggen met NS of hun stalling langer open kan blijven als de gemeente bijbetaalt.
VAN HET STATION NAAR DE PLAATS VAN BESTEMMING Het natransport is vaak het lastigste deel van de reis. De keuze aan vervoermiddelen is beperkter dan bij het voortransport. Dit geldt zeker voor de fiets: de meeste mensen hebben geen fiets op het station van bestemming. Toch gebruikt inmiddels bijna tien procent van de reizigers de fiets ook in het natransport. Dit is vijf keer zoveel als de treintaxi en de taxi bij elkaar. Als de beschikbaarheid van de fiets verbetert, zullen mensen ook naar locaties verder van het station reizen. Met dezelfde of minder reistijd kunnen ze dan een grotere afstand overbruggen. Er zijn drie manieren om te fietsen vanaf het station van bestemming: een fiets mee in de trein, een tweede fiets in de stalling op het station van aankomst of het huren van een fiets. Reizigers met een vast reispatroon kiezen vaak voor een tweede fiets, de (vouw)fiets mee in de trein is geschikt voor mensen die veel wisselende bestemmingen hebben of uit fietsen gaan en de huurfiets is vooral in trek voor zakelijk verkeer of voor incidentele bezoeken aan vrienden en kennissen. Ook hier geldt dat de gemeente zorg-
5
draagt voor veilige en snelle fietsroutes van het station naar de belangrijkste bestemmingen. Voor inventarisatie van knelpunten op die routes kan de gemeente een beroep doen op de Fietsersbond. Die heeft hiervoor een speciale meetmethode ontwikkeld.
Fiets mee in de trein De vouwfiets De vouwfiets mag altijd gratis mee in de trein. Met de vouwfiets is de reiziger verzekerd van de snelste vorm van voor- en natransport. Hij hoeft geen parkeerplaats te zoeken en ook op het station van bestemming kan hij zo verder. Er zijn inmiddels veel nieuwe modellen vouwfietsen op de markt, die zowel goed vouwen als lekker fietsen. Vouwfietsen moeten opgevouwen de trein in en uit getild worden, en ook tijdens de treinreis moet de fiets opgevouwen blijven. Werkgevers kunnen via een fietsregeling werknemers een vouwfiets geven of een vouwfiets als dienstfiets aanschaffen. De gewone fiets Het meenemen van een gewone fiets in de trein kost 6 euro, ongeacht de bestemming. De dagkaart fiets is verkrijgbaar aan het loket en in
Fiscale regels Een werkgever heeft veel mogelijkheden om werknemers te stimuleren de fiets te gebruiken. Met ingang van 2004 is het belastingplan gewijzigd. Een werkgever mag 18 cent per kilometer belasting vrij betalen aan werknemers voor iedere zakelijke of woon-werkkilometer met eigen vervoer. De fiets van de zaakregeling, elke drie jaar 250 euro voor fietsgerelateerde zaken en vergoeding van fietskosten van OV-reizigers, zoals de kosten voor het stallen van de fiets, zijn fiscaal ook mogelijk. Op www.fietsersbond/fiscaal staan alle fiscale mogelijkheden op een rijtje.
Fiets en trein: een succesvolle keten
OV-fiets Sinds enkele jaren heeft NS-huurfiets een snel, eenvoudig zusje: de OV-fiets. De OV-fiets is een initiatief van NS, ProRail en de Fietserbond. In 2003 heeft het systeem proefgedraaid met subsidie van MOVE. Inmiddels is de OV-fiets op vijftig stations beschikbaar. Vergelijkend onderzoek van de Fietsersbond toont aan dat deze OV-fiets het snelst en goedkoopst is van alle vormen van fietsverhuur. Na eenmalige aanmelding via www.ov-fiets.nl is het treinabonnement geschikt voor huren van zo’n fiets. De verhuurder scant de pas en de fietssleutel en de fietser kan op pad. De huurprijs van 2,75 euro per keer wordt eens per maand via een automatische incasso afgeschreven. Voor mensen zonder een trein-
abonnement is een speciaal OV-fietspasje beschikbaar. Bedrijven kunnen het gebruik van de OV-fiets stimuleren door het afsluiten van een bedrijfsabonnement voor de OV-fiets of door het vergoeden van een abonnement op de OV-fiets. Een individueel abonnement kost 2,75 euro per rit met een maximum van 27,50 euro per maand. Ook kunnen bedrijven de gemeente vragen zich in te spannen voor de OV-fiets in hun plaats. Met een financiële bijdrage van gemeenten en provincies kan de OV-fiets uitgebreid worden naar meer stations of naar bus- en tramhaltes in die gemeente of provincie. Op deze manier kunnen overheden bijdragen aan een betere bereikbaarheid van de stad.
beide automaten. De fiets mag alleen buiten de spits mee in de trein. De spits is van maandag tot en met vrijdag van 6.30 tot 9.00 uur en van 16.30 tot 18.00 uur. Deze beperking geldt niet in de weekenden, op feestdagen én in de zomermaanden juli en augustus. Bij NoordNed en Syntus mag de fiets ook mee op een strippenkaart met gereduceerd tarief. Aan de openbaar vervoerbedrijven de uitdaging om de fiets een goede plaats in de trein te geven. En natuurlijk moeten reizigers met de fiets bij de trein kunnen komen. Dit betekent een toegankelijk station: goede fietsgoten bij alle trappen, en liften waar een fiets in past. In de eisen voor een basisstation is vastgelegd dat elke trap voorzien moet zijn van een fietsgoot. ProRail, NS en gemeente moeten dit samen bewaken.
Het huren van een fiets
Een tweede fiets Voor veel mensen is er een drempel om een tweede fiets aan te schaffen voor het natransport. De fiets staat dan regelmatig meerdere dagen en nachten op het station, waardoor het risico op diefstal of vernieling groot is. Een vaste plaats in een bewaakte stalling is een goede oplossing. Werkgevers kunnen bedrijfsfietsen beschikbaar stellen, een fiets aanbieden via een bedrijfsfietsenplan of het stallingsabonnement vergoeden.
6
De NS-huurfiets is beschikbaar op of bij 100 stations, in de stationsstalling of bij een fietsenzaak nabij het station. Voor het huren van deze fiets moeten enkele formaliteiten worden verricht: paspoort of rijbewijs tonen, borg betalen en een formulier invullen. Een eenvoudige huurfiets zonder versnellingen kost 5,40 per dag.
NIEUWE ONTWIKKELINGEN IN HET NATRANSPORT In 2003 is er met subsidie van MOVE stevig geïnvesteerd in de verbetering van de aansluiting fiets op OV. Er zijn zestien projecten uitgevoerd om bouwstenen voor een flexibel fietsverhuursysteem te testen. Voorjaar 2004 is de evaluatie beschikbaar van al deze projecten. De minister van Verkeer en Waterstaat beoordeelt aan de hand van deze evaluatie of de projecten geslaagd zijn en of een landelijke introductie van een flexibel fietsverhuursysteem gewenst is. Rondom de organisatie van flexibel fietsverhuur springt de OV-fiets van ProRail er het meest uit. Dit systeem werkt nu op vijftig locaties en heeft zijn werking al bewezen. Er komen maandelijks 1000 vaste klanten bij. Met de subsidie zijn een aantal verbeteringen voor het systeem onder-
zocht, zoals de automatische sleutelafgifte en de automatische administratie van de verhuur. Onderzoek van de Fietsersbond onder de klanten van de OV-fiets toonde aan dat klanten zeer tevreden zijn over het systeem. Op stallingsgebied zijn er vijf compacte stallingsystemen getest. Enkele van deze systemen kunnen ook onder de grond geplaatst worden. Alle systemen zijn nog niet uitgebreid in de praktijk getest. TNO en Van de Veer werken samen aan een elektronisch fietsslot voor de huurfiets. Dit slot moet ook met de OV-fietspas te openen zijn. Een andere organisatie werkt aan een fietsslot dat herkend wordt door het verhuursysteem. Holland Railconsult heeft onderzoek gedaan
naar de beste bewegwijzering op stations. Met een nieuw pictogram kunnen reizigers de weg vinden naar de fietsverhuur. Aan de hand van de analyse kan NS zo aan de slag met de bewegwijzering. De provincies Brabant en Zeeland hebben onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om de OV-fiets in die provincies te promoten, onder andere door integratie met andere vervoerssystemen. Zo kan de OV-fiets onderdeel vormen van het aanbod in mobiliteitswinkels in Brabant. Alle resultaten zijn te vinden op www.move-mobiliteit.nl, onder het kopje fiets en OV. Provincies, gemeenten en bedrijven die vernieuwing van de keten fiets en OV willen, kunnen contact opnemen met de Fietsersbond.
Wat kan het OV-bedrijf doen? Toegankelijkheid station
Informatie aan klanten
• Goede aansluiting fietsroute op bewaakte en onbewaakte stalling • Goede aansluiting fietsroute op ingang station • Trappen met goede fietsgoten • Hellingbanen • Voldoende ruime liften
• Op kleine stations de fietsmogelijkheden toevoegen aan bord over natransportmogelijkheden • Goede bewegwijzering op stations naar de fietsverhuur • Promoten OV-fiets en andere vormen van fietsverhuur
Betere fietsparkeermogelijkheden
Tips voor verbetering van de combinatie fiets en trein 7
• Bewaakte stalling open van eerste tot en met de laatste trein • Dagkluizen voor incidentele reizigers op kleine stations • Fietsklemmen binnen 50 meter van de entree van het station • Beheerovereenkomst met gemeente over beheer fietsklemmen
Fiets en trein: een succesvolle keten
Overige voorzieningen • OV-kaart ook geschikt voor de bewaakte fietsenstalling • Financiële bijdrage voor uitbreiding van het netwerk van OV-fiets • Een speciale ruimte in elke trein, die voorrang biedt aan fietsen • Blijvend gratis vouwfietsvervoer
Wat doet de Fietsersbond? De vereniging Fietsersbond komt al sinds 1975 op voor de belangen van fietsers in Nederland. Duizend vrijwilligers, 130 plaatselijke afdelingen en 25 medewerkers van het landelijk bureau zijn dagelijks op pad om het plezier en de veiligheid van 12 miljoen fietsers te laten meetellen in het landelijke en gemeentelijke verkeer. Dit werk is mogelijk door de steun van bijna 34.000 leden. Leden van de Fietsersbond ontvangen tevens elke twee maanden de Vogelvrije Fietser, boordevol fietsersnieuws. Op www.fietsersbond.nl geeft de bond informatie over consumentenzaken en over alles wat bijdraagt aan een beter fietsklimaat. Overheden kunnen de Fietsersbond financieel steunen bij het werk voor verbetering van fietsvoorzieningen. De Fietsersbond heeft een speciaal instrument ontwikkeld om de kwaliteit van fietsvoorzieningen in het woon-werkverkeer in kaart brengt. Werkgevers, werknemers en wegbeheerders krijgen hiermee de essentiële informatie om voorzieningen te verbeteren. In 2004 wordt het instrument op enkele locaties getest. Het instrument bevat drie onderdelen: • kwaliteitskeuring van de woon-werkfietsroute (met een speciale meetfiets) • kwaliteitskeuring van voorzieningen voor fietsers aan de werkgeverskant (via vragenlijst en praktijkonderzoek) • inventarisatie van belemmerende factoren aan de werknemerskant (via een enquête) Ook bestaat de mogelijkheid om via de speciale routekeuring knelpunten op die routes op te sporen. Als u hiervoor belangstelling hebt, kunt u contact opnemen met de Fietsersbond.
Natuurlijk blijft de Fietsersbond zich inzetten voor betere fietsenstallingen bij stations. Eind 2003 is door inzet van de Fietsersbond 60 miljoen euro extra beschikbaar gekomen voor het verbeteren van de stationsfietsenstallingen in 2008, 2009 en 2010. De Fietsersbond praat zowel op landelijk als lokaal niveau mee over de verbeteringen.
Belangrijke adressen: www.fietsersbond.nl met interactieve vraagbaak voor alle vragen over fietsen, zadelpijn, goede sloten en nog veel meer. Met dossiers met veel beleidsinformatie over goede fietsenrekken, fiets en OV, fiscale regelingen. Directe links naar de volgende dossiers: • www.fietsersbond/stallen voor een overzicht van alle goede fietsenrekken met fietsparkeur • www.fietsersbond/fiscaal voor alle fiscale regels • www.fietsersbond/trein voor informatie over fiets en trein Abonneer u op de fietsflits, de gratis e-mail nieuwsbrief van de Fietsersbond Bel voor fietskluizenverhuur op stations: 0900-fietskluis/0900-343 8755 (¤ 0,20 p.m.). • www.move-mobiliteit.nl voor een overzicht van de proefprojecten rondom flexibel fietsverhuur • www.ov9292.nl alle voorwaarden voor fiets in trein en bus • www.ov-fiets.nl over de OV-fiets
Deze folder is tot stand gekomen met subsidie van NOVEM. Overname van -delen van - de tekst en afbeeldingen is mogelijk na overleg met de Fietsersbond. Utrecht, december 2003. Tekst: Miriam van Bree. Eindredactie: Arien de Jong. Uitgave Fietsersbond, Postbus 2828, 3500 GV Utrecht,
[email protected], www.fietsersbond.nl. Ontwerp WAT ontwerpers, De Bilt. Fotografie: Arno Peter Broer, Holland Railconsult, WILDVLEES, Gerlo Beernink.
Fiets en trein: een succesvolle keten
