Feestelijke opening Kempen~Broek. Verder in deze jaarkrant. Bijna 12 miljoen voor ARK als gebiedsontwikkelaar

2010 2

Presentatie Kansenkaart wild zwijn

7

Officiële opening klimaatbuffer IJsselmonde

9

Opening proefboerderij in Bulgarije,

20

14

Al 100.000 kinderen beleefden wildernis met ARK

10

Feestelijke opening Kempen~Broek weert, 16 juli 2010 In aanwezigheid van zo’n honderd gasten vond vandaag in het Wijffelterbroek de aftrap plaats van het klimaatproject Kempen~Broek. Bij het eerste nieuw verworven perceel aan de rand van het gebied onthulde wethouder Coolen van de gemeente Weert een fraai doorzichtig welkomstbord, dat met het er doorheen schijnende nieuwe natuurgebied een belofte voor de toekomst inhoudt. Gedeputeerden Driessen (NL) en Smeets (B) lieten vier heckrunderen los. Het publiek werd uitgenodigd om een kunstwerk op te richten: een libel gemaakt van prikkeldraad uit het voormalige landbouwperceel, die nu vrij uitvliegt. Met deze opening is de toon voor een prachtig en veelbelovend project gezet. Om de gevolgen van de klimaatverandering, zoals wateroverlast (benedenstrooms)

en droogteschade op een natuurlijke manier op te vangen, worden in de kern van het Kempen~Broek ontwaterde landbouwpercelen aangekocht en omgevormd tot een natuurlijke ‘spons’. Met de verwerving van deze gronden kan het verbrokkelde hart van het GrensPark Kempen~broek uitgroeien tot één groot en spectaculair natuurgebied. Hier wordt in natte tijden overtollig water vastgehouden en in droge tijden schoon water aan de omgeving afgegeven. Agrariërs profiteren mee. Zij kunnen vrijwillig laaggelegen gronden ruilen voor betere, hoger gelegen percelen. Lees meer op pagina 4. samenwerking: ARK, Habitura, Regionaal Landschap Kempen en Maasland (B) met o.a. Natuurmonumenten, Dienst Landelijk Gebied, waterschap Peel en Maasvallei en gemeenten. financiering: ministerie van VROM, Europese Unie en beide provincies Limburg

Bijna 12 miljoen voor ARK als gebiedsontwikkelaar

maastricht, 9 februari/8 oktober 2010 In 2010 stelde Gedeputeerde Staten van Limburg bijna 12 miljoen beschikbaar voor een baanbrekend initiatief van ARK en Habitura in de grensoverschrijdende natuurgebieden bij Vaals en Weert. Via een grondbank gaan de organisaties werken aan aaneenschakeling van natuurgebieden, verbetering van de landbouwstructuur, verbetering van de waterhuishouding, klimaatadaptatie en CO2- en natuurcompensatie. In februari reserveerde GS al 3,9 miljoen voor het Weertse project, bedoeld als voorfinanciering voor grondaankopen (3 miljoen) en voor inrichting en beheer van de terreinen (9 ton). Doel was om in 3 jaar tijd 60 hectare voor natuur te verwerven. Die doelstelling werd al binnen enkele maanden gehaald. Enthousiast over de voortvarende aanpak vroeg de Provincie ARK een offerte te maken voor opschaling met extra grondaankopen en inrichtingsmaatregelen en kwam nog eens 8 miljoen beschikbaar. Hiermee heeft de Provincie Limburg een belangrijke stap gezet voor een daadkrachtige gebiedsgerichte aanpak, waarvan niet alleen natuur profiteert. De Limburgse aanpak kan als voorbeeld dienen voor andere provincies. Lees meer op pagina 4.

Start Rewilding Europe brussel, 18 november 2010 Prinses Laurentien gaf vandaag op een conferentie in Brussel het startschot van Rewilding Europe. Met dit programma willen het Wereld Natuur Fonds, ARK Natuurontwikkeling en het collectief van Europese topfotografen Wild Wonders of Europe een nieuwe weg inslaan voor de Europese natuurbescherming. Samen met collega-organisaties in heel Europa gaan we de komende tien jaar tien voorbeeldprojecten van samen meer dan een miljoen hectare opzetten. De ontvolking van het Europese platteland, door velen gezien als een groot sociaal en economisch probleem, beschouwen wij juist als een enorme uitdaging. Een historische kans om nieuwe, op spectaculaire natuur gebaseerde economieën op te bouwen: de Yellowstones of Serengheti’s van Europa! Onafhankelijk onderzoek van het Institute for European Environmental Policy (IEEP), dat haar onderzoeksresultaten in Brussel presenteerde, laat zien dat de leegloop van het Europese platteland de komende decennia doorzet in een tempo van bijna 1 miljoen hectare per jaar. In een aantal van deze gebieden dient zich de mogelijkheid aan voor het herstel van een overweldigend natuurlandschap. Door het terugbrengen van cruciale, ontbrekende diersoorten zullen deze gebieden bovendien een grote aantrekkingskracht op toeristen gaan uitoefenen. Samen met de lokale bevolking kan zo een nieuwe economie worden opgebouwd, gestoeld op ecotoerisme en oogst van producten als vlees, kruiden of paddenstoelen uit de nieuwe wildernissen. Tijdens de aftrap van Rewilding Europe riepen vertegenwoordigers van de eerste vijf veldprojecten Europese politici, private fondsen, economen en organisaties op tot actie om het verlaten Europese continent weer natuurlijker en economisch levensvatbaar te maken. Lees meer over de eerste veldprojecten op pagina 10.

Verder in deze jaARKrant wolf op 180 kilometer van Nederlandse grens 2 Actie! voor ot ters 2 Cameraval voor lynx legt boommarters vast 3 Succes voor dood doet leven 3 ARK adviseert inrichting vliegveld Twente

4

Klimaatbuffer weerterbos in uitvoering

5

driel andenpark in stroomversnelling

5

Blijdorp en WNF werken samen aan de steur 6 zeetoren, topjaar door nieuwe formule

6

open haringvliet aantrekkelijker voor natuur en economie

7

Europese steun voor hermeandering dviete 8 Spectaculaire beesten gespot in rodopen 8

Presentatie new thr acian gold op internationale toeristenbeurs Vijf top-gebieden geselecteerd voor rewilding europe

9 10

commentaar 11 Meebewegen met het water bij loevestein 12 Lepelaarjongen in gelderse poort? 12 Aanleg eerste bevertunnel bij Heel

13

waalweelde 13 Speuren in een verborgen vallei 14 financiën 15 Project natuurbeelden gelanceerd

16

Eerste pilot tijdelijke natuur is een feit

16

2

20

Sleutelso0rten juni 2011

Hazelmuis symbool van een natuurlijker heuvelland vaals, december 2010 De komende vijf jaar gaat ARK voor de Provincie Limburg aan de slag met de hazelmuis. Doel is tot stand brengen van een duurzame hazelmuispopulatie in Limburg. Maar dat niet alleen. ARK gaat bescherming van het beestje aanpakken via de door haar beproefde aanpak van meer natuurlijke ontwikkeling van gebieden. De hazelmuis gaat dus een symboolfunctie vervullen voor een natuurlijker en soortenrijker heuvellandschap. Hazelmuizen leven namelijk vooral in struwelen en op de overgang van grasland naar bos en struikgewas. Daar bouwen ze hun nest en vinden ze hun voedsel dat bestaat uit zaden, bessen, knoppen en insecten. Kwam de kleine muizensoort vroeger in de hele provincie voor, nu is er alleen nog een restpopulatie in het uiterste zuidoosten van Limburg en de aangrenzende delen van België en Duitsland. Achteruitgang heeft met name te maken met versnippering van leefgebied. Hazelmuizen verplaatsen zich vooral tussen begroeiing. Flinke onderbrekingen in houtwallen of hagen zijn vaak al genoeg om deelpopulaties van elkaar te scheiden. De komende jaren worden nieuwe leefgebieden ontwikkeld en bestaande leefgebieden aan elkaar geknoopt. Gronden worden aangekocht en zullen zich onder invloed van extensieve begrazing ontwikkelen tot gevarieerde natuur met door hazelmuizen zo gewenste geleidelijke overgangen in de vegetatie. Ook soorten als ijsvogelvlinder, sleedoornpage, geelgors, grauwe klauwier, levenbarende hagedis en hazelworm zullen meeprofiteren. Een plan van aanpak is gereed; voorjaar 2011 starten de acties.

Wolf op 180 kilometer van Nederlandse grens

Kansen voor wild zwijn apeldoorn, 10 november 2010 Wilde zwijnen mogen alleen leven op de Veluwe en in de Meinweg; laten ze zich op andere plekken zien, dan moeten ze worden afgeschoten. Dit zogenaamde nulstandbeleid blijkt in de praktijk onhoudbaar. Op tal van andere plaatsen in Nederland worden de laatste jaren zwijnen gesignaleerd. De Zoogdiervereniging en ARK vinden het beleid ook ongewenst: wilde zwijnen horen van oudsher thuis in Nederland en hebben met hun gewroet en gezoel een ecologische meerwaarde. De organisaties willen de discussie rond wilde zwijnen openbreken; daartoe hebben zij samen met Alterra/WUR onderzoek gedaan naar geschikte leefgebieden voor zwijnen. Vandaag werden de resultaten gepresenteerd op een symposium in Apeldoorn. In een kansenkaart ‘Wilde zwijnen in Nederland’ zijn tientallen natuurgebieden in Zuid-, Midden en Oost-Nederland weergegeven, waar in de toekomst plaats zou kunnen zijn voor wilde zwijnen.

Edelherten over de Waal ubbergen, 19 maart 2010 Op verzoek van Staatsbosbeheer hebben ARK en Ecologisch Adviesbureau Kurstjens een opzet gemaakt voor een demonstratieproject Edelherten in de Millingerwaard. Rijk en provincie willen de Veluwe en het Reichswald/ Maasduinen met elkaar verbinden, zodat uiterlijk in 2018 uitwisseling kan plaatsvinden tussen de edelherten in beide gebieden. Deze verbinding kruist het rivierenlandschap van de Gelderse Poort en het is dus zaak om hier bijtijds ervaring op te doen met herten. Hoe zal

het straks gaan met herten en publiek in de volledig vrij toegankelijke uiterwaarden? Is de rivier zelf een belangrijke barrière? Wat is de populatiedichtheid van herten in het voedselrijke rivierengebied? Welk effect hebben herten op de plantengroei, naast de al aanwezige paarden, runderen en bevers? Dit soort vragen wil Staatsbosbeheer beantwoord zien in een pilot Millingerwaard, voorlopig afgeschermd van de omliggende landbouw en wegen. Een uitvoeringsplan ligt nu op de plank, in afwachting van een definitief ‘go’ .

Actie! voor otters

paderborn, 8 maart 2010 Bij Paderborn, ten noordwesten van Kassel, op 180 kilometer van de Nederlandse grens, is het voorkomen van een solitaire wolf bevestigd. Zo dicht bij Nederland is de wolf in geen eeuw geweest. In theorie kan het beest in vier dagen in Nederland zijn. De omzwervingen van een gezenderde jonge Duitse wolf tonen het aan. Dat beest legde vanaf Lausitz in Hessen in enkele maanden tijd een reis van ruim 1500 kilometer af. Wel de andere kant op, tot in Wit-Rusland. De dichtstbijzijnde wolvenroedel zit inmiddels op 400 kilometer van Nederland, want ten westen van Berlijn heeft zich een roedel gevestigd. En nabij Winterberg is een wolf ontdekt, die afkomstig is uit de Frans/ Italiaanse populatie. De wolf trok ook dit jaar haast onophoudelijk mediaaandacht, met onder andere dubbel-

pagina’s in de Volkskrant, stukken in diverse regionale dagbaden en een opiniestuk in Trouw. Een uitzending van het Jeugdjournaal en een internetuitzending van Nieuwsbegrip, schooltv voor het basisonderwijs, leverde een stortvloed van mails van schoolklassen op. 300 klassen stelden vragen over wolven, soms wel 20 verschillende per klas. Behalve dat kinderen verzekerd willen worden van het feit dat je écht niet bang hoeft te zijn voor wolven, zijn ze benieuwd naar zaken als: waar slapen wolven, eet een wolf een schaap met wol en al op, waarom zijn wolven bang voor mensen en hoe vinden ze een plaats om te leven? Een link van de website van het ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Visserij naar de website wolveninnederland.nl leidde dit voorjaar tot kamervragen en verwijdering van de link.

meinweg, 6 juni / arnhem 14 juli 2010 Deze zomer werd het rapport ‘De terugkeer van de otter in het rivierengebied’ aangeboden aan respectievelijk de Limburgse en Gelderse gedeputeerden. Hoofdconclusie uit het rapport van bureau Kurstjens en ARK is dat het rivierengebied de ontbrekende schakel vormt tussen de otters uit het succesvolle herintroductieproject in Overijssel en een nog resterende populatie in de Ardennen. Een kernpopulatie otters rond de Gelderse Poort zou een duurzaam herstel van de soort bespoedigen. Dit jaar is bij diverse instanties subsidie aangevraagd voor vervolgacties als bijplaatsing van dieren, verkeersmaatregelen, voorlichting en oprichting van een otterplatform. De Provincie Limburg en het WNF hebben al geld beschikbaar gesteld; het wachten is nog op de Gelderse waterschappen en provincie.

2010

Sleutelsoorten juni 2011

3

Succes voor Dood doet leven

Bram Houben

Leo Linnartz

‘Misschien zwemmen er over 20 jaar weer volwassen steuren de Rijn op om te gaan paaien en leven er weer jonge steuren in het estuarium. Dat zou toch de kroon zijn op onze inspanningen voor een natuur­ lijke delta’.

‘Uit onze ervaringen met excursies en onderzoek blijken wisenten en mensen goed samen te gaan. We moeten wilde dieren alleen maar de ruimte geven die ze nodig hebben.’

kort beesten nieuws

Met de wisenten op het Kraansvlak gaat het uitstekend. Dit jaar werd vers bloed aan de kudde toegevoegd. Twee (onverwante) stiertjes kwamen vanuit Natuurpark Lelystad naar de duinen. De kudde bestaat inmiddels uit 14 dieren. Er zijn plannen om het begrazingsgebied in twee richtingen uit te breiden; ARK adviseert PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland daarbij.

den haag, februari 2010 Het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij neemt het advies van de Voedsel en Warenautoriteit (VWA) over om een experiment te starten, waarbij runderkadavers in de Oostvaardersplassen en op de Veluwezoom mogen blijven liggen. De VWA acht de risico’s voor de volks- en diergezondheid verwaarloosbaar. ARK wil de goedkeuring van de minister omzetten in een communicatieproject met runderkadavers, webcams en een interactieve website, waarbij iedereen via internet kan meekijken welke lijkenpikkers leven van grote kadavers. En zo de onmisbare schakel die kadavers in de natuur vormen, aantonen voor een miljoenenpubliek. Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten overleggen nu met het ministerie over de technische details van het experiment. ARK en het publiek staan even buitenspel.

Cameraval voor lynx legt boommarter vast

Oerrunderen in Limburg

Onderzoekers plaatsen een cameraval in het Drielandenpark

Nieuw boomkikkerleef­gebied erbij in Limburg. Aan de Belgische zijde van de grens, in het Stramprooierbroek, is zo’n 20 hectare natte landbouwgrond aangekocht. De gronden helpen mee om de natuurlijke waterhuishouding van GrensPark Kempen~­Broek te herstellen. En daar gaat de boomkikker zeker van profiteren. De soort, symbool voor grootschalig moerasherstel in het empen~Broek, rukt op vanuit de zuidkant van het gebied en vestigde zich kort na de aankoop op de nieuwe percelen. Zijn geroep klonk als een soort bevestiging: deze grond is zijn geld dubbel en dwars waard!

teuven, 20 november 2010 In Limburg nadert de boommarter de Nederlandse grens! Vanmiddag om half 6 snapte een cameraval een boommarter in het ‘Bois de Beusdael ‘ bij Teuven, nét over de grens met Zuid-Limburg. Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw waren er slechts twee waarnemingen van boommarters in Zuid-Limburg, beide in het Vijlenerbos bij Vaals. In de Eifel en Ardennen is het dier vrij algemeen. En nu levert onderzoek met behulp van cameravallen dus deze verrassende waarneming op. Het kan bijna niet anders dan dat de boommarter zich ook beweegt in het Bovenste bos bij het Zuid-Limburgse Epen; dit bos sluit naadloos aan op het Bois de Beusdael. De cameralenzen staan op scherp! Het onderzoek met cameravallen wordt uitgevoerd in het kader van het in 2010 gestarte interregproject HABITAT Euregio, waaraan ARK en een tiental andere Duitse, Vlaamse en Waalse natuurorganisaties participeren. In dit grensoverschrijdende project in de Euregio Maas-Rijn staat de samenhang tussen de grensregio (het Drielandenpark) en de omringende grote natuurparken in de Euregio (Hoge Venen, Nord-Eifel, Hoge Kempen en Meinweg) centraal. Bij het cameraval-onderzoek proberen we een beeld te krijgen van het functioneren van de ruimtelijke verbindingen tussen de natuurparken, die van belang zijn voor de migratie van soorten als lynx, wilde kat en wolf, maar ook voor kleinere soorten zoals de boommarter. Verder neemt ARK in het interregproject de communicatie voor haar rekening.

weert, 16 juli 2010 Vandaag werd een kudde van vier heckrunderen losgelaten in het 10 hectare grote gebied De Graus, voorbeeldgebied van het klimaatproject Kempen~Broek. Op verzoek van de Provincie Limburg is gekozen voor dit runderras, waarmee ARK voor het eerst werkt. Aangezien het gebied vrij toegankelijk is voor publiek, zijn heckrunderen uitgezocht die als publieksvriendelijk bekend staan. Via een kuddecontract zijn de dieren overgedragen aan FREE Nature, die beheer en toezicht gaat verzorgen. Later dit jaar zijn bij opgravingen aan de Tungelroysebeek bij Nederweert restanten van oerrunderen gevonden. Een zeer bijzondere vondst, die bevestigt dat het oerrund van oudsher in de regio voorkomt. Overigens kwam een ware archeologische schatkist uit de Steentijd aan het licht, met 11.000 jaar oude resten van een edelhert, speerpunten en scherven.

4

20

Gebiedsontwikkeling juni 2011

Samen wildernis beleven in Oostvaardersland lelystad, september 2010 ARK ontwikkelt samen met Staatsbosbeheer en de provincie Flevoland een uitdagend en speels educatieprogramma voor de jeugd uit de provincie. Zodat kinderen en via hen ook volwassenen kunnen kennismaken met de wilde natuur in het Oostvaardersland, er wildernis kunnen beleven en vrijheid ervaren. In het educatieprogamma ligt de nadruk op grote grazers (met name konikpaarden). Het gaat er ondermeer om de inwoners van Flevoland voor te bereiden op ontmoetingen met grote grazers in vrij toegankelijke gebieden. Want daar zijn zij nauwelijks mee bekend, ondanks het feit dat hier, in de Oostvaardersplassen de grootste kuddes grazers van Nederland leven, echter alleen onder begeleiding toegankelijk. Aan de hand van geheel nieuwe, spannende, educatieve opdrachten leven de kinderen zich in het sociale gedrag van een konikkudde in en proberen aan lichaamshoudingen van de paarden hun gedrag te interpreteren. Zo leren zij spelenderwijs over de levenswijze van de dieren en over hoe je jezelf moet gedragen in een gebied waar grote grazers leven. In 2011 vindt een pilot plaats met vijf groepen 6/7 in het Horsterwold en het Oostvaardersveld.

Vliegende start voor gebieds­ ontwikkeling in Limburg

Provinciale Staten Flevoland stelt Strategische Beheersvisie OostvaardersWold vast lelystad, september 2010

Op verzoek van de provincie Flevoland maakte ARK dit jaar het Strategisch Beheerplan voor het OostvaardersWold, de bijna 2000 hectare grote verbindingszone tussen Oostvaardersplassen en Horsterwold. In september stelde Provinciale Staten van Flevoland de Strategische Beheervisie vast. Inmiddels staat deze ecologische verbindingszone, door het beleid van het nieuwe kabinet,ter discussie, maar een groot deel van het toekomstige natuurgebied is al door de Provincie aangekocht. Eveneens dit jaar adviseerde ARK de provincie over bosontwikkeling in het toekomstige OostvaardersWold in samenhang met de aanwezigheid van edelherten, heckrunderen en konikpaarden.

ARK adviseert over inrichting vliegveld Twente De Limburgse gedeputeerden Frank Smeets (B) en Ger Driessen (NL) bij de feestelijke opening van Kempen~Broek

maastricht, 9 februari/8 oktober 2010 Een nieuwe coalitie van ARK, Habitura en rentmeesterskantoor Van Soest (AHV) schiet de overheid te hulp om doelen op het gebied van natuur, landbouw, recreatie en waterbeheer versneld te realiseren. Twee voorbeeldgebieden, Kempen~Broek en Drielandenpark, moeten laten zien dat via publiek-private samenwerking sneller en goedkoper kan worden gewerkt. Via met name vrijwillige kavelruilen werden in het eerste jaar al bijna 150 ha sleutelhectares gekocht ter verbetering van zowel het natuurnetwerk als de landbouwstructuur. Daarbij werden ook – voor het waterschap Peel en Maasvallei – belangrijke aankopen gedaan voor een duurzaam waterbeheer. Dit alles in nauw overleg met de Provincie Limburg die bijna 30 miljoen aan investeringen, deels in de vorm van voorfinanciering, in het vooruitzicht heeft gesteld. Begin oktober kwam een eerste tranche van bijna 12 miljoen beschikbaar. Deels afkomstig uit eigen provinciale middelen, deels uit Interreg. Door de gekochte gronden beschikbaar te stellen voor CO2-compensatie, maar ook voor compensatieverplichtingen uit andere delen van de provincie, kan een deel van de kosten weer terug worden verdiend en in overleg met de provincie opnieuw in gebiedsontwikkeling worden geïnvesteerd.

enschede, 9 december 2010 Op verzoek van de projectorganisatie Vliegwiel Twente heeft ARK advies uitgebracht over een natuurlijke ontwikkeling van het luchthavengebied van de voormalige vliegbasis Twente. Rijk, provincie en gemeente Enschede, de partijen binnen de projectorganisatie, willen het gebied ontwikkelen tot een duurzame economische motor voor de regio. Vliegveld Twente ligt ingeklemd tussen de beboste Lonnekerberg en het landgoed Hof Espelo. Met een natuurlijker inrichting van het luchthavengebied zou een ecologische verbinding tot stand kunnen komen tussen beide gebieden. Basiselementen van het advies zijn herstel van het natuurlijke watersysteem, koesteren van het aanwezige natuurlijke reliëf in de overgangszone van het vlakke vliegveld naar de Lonnekerberg, inzet van grote grazers en open verbindingen met de aanliggende natuurgebieden. Daarvoor dienen rasters en een deel van de in onbruik geraakte bedrijfsgebouwen verwijderd te worden zodat passages voor dieren ontstaan. Een ander deel van de gebouwen kan worden herbestemd om publiek te ontvangen en welkom te heten. Bijzondere uitvalsbases voor een wandeling of struintocht! Op steenworp afstand van het Twentse stedelijke gebied, met 600.000 inwoners, zal een aaneengesloten, uitgestrekt en afwisselend natuurgebied ontstaan, met overgangen tussen open terrein en bos, hoog en laag en nat en droog. Garantie voor unieke natuurervaringen.

2010

Gebiedsontwikkeling juni 2011

5

vrom stelt half miljoen beschikbaar voor klimaatbuffer Kempen~Broek

den haag, 14 juli 2010 Op de grens tussen Nederlands en Belgisch Limburg, lag tot voor 100 jaar een uitgestrekt doorstroommoeras, het Kempen~Broek. Ontginning en diepe ontwatering hebben de natuur enorm verarmd en hebben niet het moderne landbouwgebied opgeleverd dat men verwachtte. Sterker nog: door de drooglegging hebben (landbouw)gebieden benedenstrooms van het Kempen~Broek grotere problemen met wateroverlast in natte perioden en van uitdroging in hete zomers. Herstel van doorstroommoerassen zou zowel de natuur als de landbouw veel opleveren

én bijdragen aan een oplossing van de klimaatproblematiek. Met de terugkeer van doorstroommoerassen herstelt de sponswerking van het gebied immers en kan langer water in het gebied worden vastgehouden. Daarom heeft ARK, samen met partner Habitura, een groene gebiedsontwikkelaar, het Kempen~Broek voorgedragen als voorbeeldproject in het kader van de landelijke campagne ‘Natuurlijke Klimaatbuffers’. Het ministerie van VROM heeft deze aanvraag gehonoreerd met een bijdrage van 500.000 euro, waarna ook de Provincie Limburg en Interreg besloten om het project financieel te onder-

steunen. Samen met bijdragen van ARK en Habitura zelf gaat het om een totale begroting van 4,5 miljoen euro, waarbinnen de klimaatadaptatie voor 2013 moet zijn gerealiseerd. Herstel van doorstroommoerassen zal plaatsvinden door de laatste landbouwenclaves uit te ruilen, waarna op het natuurareaal drainage kan stoppen, afwateringssloten kunnen worden dichtgegooid en het maaiveld plaatselijk zal worden verlaagd. De komende jaren dijt het natuurareaal hier steeds verder uit en komt een ecologisch topgebied tot ontwikkeling, compleet toegankelijk voor publiek. Mét laarzen!

Klimaatbuffer Weerterbos in uitvoering

Drielandenpark in stroomversnelling vaals, 22 december 2010

Ger van den Oetelaar, projectleider Kempen~Broek

nederweert, november 2010 Er wordt hard gewerkt in en rond het Weerterbos, aan de noordkant van het Kempen~Broek. In 2009 vond de aftrap plaats van de 900 ha grote klimaatbuffer. Ooit was het Weerterbos een doorstroommoeras met veenvorming; voor de bosbouw is het gebied sterk ontwaterd en zijn rabatten aangelegd. De komende jaren mag het bos weer vernatten. Dit jaar is gestart met de ontwikkeling van een waterbuffer aan de rand van het Weerterbos. Het Limburgs Landschap verwierf daarvoor 6 ha. Deze gronden gaan samen met ruim 10 ha van waterschap Peel en Maasvallei overtollig water bufferen. Na piekbuien kan straks de waterbuffer overstromen en zal het water niet meer razendsnel via de Rosveldlossing en Oude Graaf stroomafwaarts worden gevoerd tot uiteindelijk in de Maas bij Den Bosch. Zo wordt bijgedragen aan een verbetering van de waterhuishouding

van het stroomafwaarts gelegen Brabantse landbouwgebied. Dit najaar startten de graafwerkzaamheden in het gebied. Het maaiveld wordt met ongeveer een halve meter verlaagd, een aantal delen worden iets dieper en een stuk van zo’n 5000 m2 blijft onverlaagd. Dat wordt een eiland in het toekomstige moerasbos en rietmoeras. ARK denkt na over een speelmoeras in dit toekomstige eldorado voor wateren moerasvogels en amfibieën. In het Weerterbos zelf is door Het Limburgs Landschap hard gewerkt om het bos geleidelijk weer om te vormen naar een nat broekbos. 75 ha naaldbos, voornamelijk grove den en fijnspar, is gekapt. Daaraan vooraf gaand waren door een bosbouwkundige de bronbomen in kaart gebracht, die voor natuurlijke verjonging moeten gaan zorgen. ARK is projectleider van het klimaatbufferproject Weerterbos Waterbos en verzorgt de communicatie via onder meer buitenlessen en excursies.

‘Met de grondaankopen voor natuur klaren we een megaklus, waarvan niet alleen de natuur in Limburg, maar ook de landbouw profiteert.’

Hettie Meertens, projectleider Drielandenpark ‘Bij het Drielandenpark zou weleens een hele optocht aan dieren – wilde kat, lynx, wolf – ons land binnen kunnen wandelen.’

In de meest zuidoostelijke hoek van Limburg, tegen de Vijlenerbossen aan, hebben ARK en partners Habitura en Van Soest 42 hectare grond gekocht van twee voormalige landbouwbedrijven. De percelen liggen bij het Vaalse gehucht Wolfhaag, deels in de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en deels daarbuiten. De gronden in de EHS worden omgevormd tot natuur. De overige aangekochte percelen functioneren als ruilgrond om ook elders in de gemeenten Vaals en Gulpen-Wittem landbouwgronden binnen de EHS-begrenzing om te vormen tot natuur. In het gebied liggen grote kansen voor herstel en ontwikkeling van hellingbronnen, natuurlijke bosranden, struweelontwikkeling in de kale graslanden en structuurvariatie in het bos. Daarmee ontstaat nieuw leefgebied voor o.a. hazelmuizen, grauwe klauwieren, raven en vuursalamanders. Bovendien zal het landschap intens beleefbaar worden gemaakt door struinroutes. Mét onverwachte vergezichten. Werken aan samenhang, verbinding en robuustheid is alleen mogelijk door samenwerking met partnerorganisaties zoals Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Limburgs Landschap, diverse gemeenten, de Limburgse land- en tuinbouwbond LLTB en waterschap Roer en Overmaas.

6

20

Delta juni 2011

Zeetoren beleeft topjaar door nieuwe formule

Flamingo’s in de delta

hoek van holl and, 31 december 2010 Gelegen op een toplocatie midden in de duinen, kindvriendelijk, goed en

goedkoop. Dat is de nieuwe formule

van klimaatcafé de Zeetoren, die tot een bijna verdrievoudiging van de

omzet heeft geleid. De seizoensgebonden menukrant, die huis aan huis

wordt verspreid in het Westland is een enorm succes: mensen uit de omge-

Zandmotor begint warm te draaien ter heijde, oktober 2010 Komend voorjaar gaat de Zandmotor daadwerkelijk van start. Vanaf baggerschepen wordt ruim 20 miljoen kuub zand – afkomstig van een zandwinpunt ver in zee – opgespoten op de zeebodem even voor de Delfslandse kustlijn. Daar vanuit kunnen wind en getij het zand richting kust verplaatsen en laten bouwen aan een klimaatbestendige kustlijn. Op verzoek van de provincie Zuid-Holland en het Wereld Natuur Fonds adviseert ARK over de ecologische en recreatieve oplevering van de Zandmotor, waarbij ruimte komt voor natuurlijke dynamiek en de beleving daarvan. Ons natuur- en klimaatcafé De Zeetoren gaat komend jaar de aandacht vestigen op ‘bouwen met zand’ voor de Delflandse kust.

ving weten de Zeetoren nu uitstekend te vinden. Het klimaatcafé stond al op de kaart als hoogwaardige vergader­ locatie en als ‘the place to be’ voor

bruiloften en andere feesten, en werd

daarvoor in 2010 in toenemende mate

gebruikt. En de aangeboden excursies, met als toppers struinen door de dui-

nen en korren langs de zeelijn, trekken

blijvend veel belangstellenden. Aan de grote vraag kon worden voldaan

dankzij de medewerking van enthousiaste vrijwilligers. De inrichting van

de Zeetoren is bijna af. Sluitstuk vormt de inrichting van de eerste verdieping tot ruimte waarin interactief het ver-

haal van de zandmotor wordt verteld.

Hiervoor stelde de provincie Zuid-Holland 25.000 euro beschikbaar. Blijf op de hoogte van onalledaagse activitei-

ARK en Zuid -Hollands Landschap presenteren klimaatvisie hoek van holl and, 18 maart 2010 Met een symposium vierde het Zuid-Hollands Landschap vandaag haar 75-jarig bestaan en presenteerde de brochure ‘Flamingo’s in de delta’, die ARK speciaal voor deze gelegenheid samenstelde. Het fraai vormgegeven en rijkelijk geïllustreerde boekje geeft de klimaatvisie van het Zuid-Hollands landschap weer, gegoten in inspirerende vergezichten. Hoe zou de Nederlandse delta er anno 2050 uit kunnen zien als natuur­ lijke processen vorm mogen geven aan de natuur? De organisaties komen met oplossingen voor de mogelijke (klimaat)problemen in Zuid-Holland, waarbij de natuur bondgenoot is. Natuurbeheer als topsport, aangezien Zuid-Holland in het epicentrum van klimaatverandering ligt. Met haar smalle duinen, unieke delta en lage polders is de provincie extra kwetsbaar voor – de met klimaatverandering gepaard gaande – extreme natheid en extreme droogte. De klimaatvisie plaatst het Zuid-Hollands Landschap in het hart van het maatschappelijk debat.

ten en ander nieuws over deze bruisende plek via www.zeetoren.nl, op

hyves http://zeetorenhvh.hyves.nl of

via de digitale zeetorenseizoenskrant.

Elles Zwinkels, bedrijfsleider Zeetoren

Marjolein Sterk , lid klimaatcoalitie

‘We hadden een topkerst. Met een struintocht, kerstdiner en een bomvolle Zee­toren. Het bewijs dat onze nieuwe formule aanslaat.’

‘Klimaatbuffers laten zien dat de natuur een belangrijke bondgenoot is bij het reageren op klimaatveranderingen. De klimaatcoalitie is dit jaar voortvarend van start gegaan met het realiseren ervan.’

Spontane bosontwikkeling op Landtong Blijdorp en WNF werken samen aan de steur rot terdam, november 2010 ARK maakte dit jaar een plan van aanpak om de terugkeer van de Atlantische steur in de Rijn, ooit de belangrijkste rivier voor deze oergigant, te bespoedigen. WNF zet financiële middelen in om hier werk van te maken en intense samenwerking met Diergaarde Blijdorp leidde ertoe dat in 2011 een publiekscampagne start over het steurproject in het Oceanium van Blijdorp. Met een demonstratie aan het grote publiek van deze spectaculaire, maar o zo bedreigde diersoort. Bovendien zijn er plannen om in Blijdorp een kweekcentrum voor Atlantische steuren op te zetten. Tijdens het bezoek dat ARK half april bracht aan het Franse CEMAGREFF, werd de kiem gelegd voor een belangrijke internationale samenwerking rond de steur. CEMAGREF slaagde er als enige organisatie ter wereld in om Atlantische steuren in gevangenschap op te kweken en lijkt bereid om steuren beschikbaar te stellen voor het demonstratieproject in Blijdorp. Mede door inspanningen van ARK komt de steur op voorlichtingsmateriaal (waaronder een website) over bedreigde diersoorten van Sportvisserij Nederland. Erg belangrijk, want helaas vinden door vangsten van onwetende vissers nog altijd steuren de dood.

rozenburg, 15 november 2010 Op de Landtong Rozenburg hebben natuurlijke processen vrij spel en ontwikkelt zich dus ook op natuurlijke wijze bos. Met die bosontwikkeling kan worden voldaan aan een herplantplicht. Bos dat elders is gekapt, als gevolgd van aanleg van bedrijfsterrein, infrastructuur of woningen, wordt hier via spontane vestiging van bos gecompenseerd. En dat is uniek, doorgaans gebeurt boscompensatie door aanplant. Inmiddels gaat het al om 16 hectare bos waarbij de natuur heeft bepaald hoe het eruit ziet en niet de mens. Dat levert afwisselend, soortenrijk bos op, met overgangen van hoog naar laag en gesloten naar open. Met struiken als duindoorn, kornoelje, vlier en bomen als eik, es en iep. Met bijzonderheden als de Spaanse aak en tuinstruiken als de gouden regen. Bij de jaarlijkse monitoring worden elke keer ook nieuwe soorten ontdekt, aangevoerd door water, wind of vogels; dit jaar de Zweedse lijsterbes.

2010

Delta juni 2011

7

Officiële opening klimaatbuffer IJsselmonde

barendrecht, 3 juni 2010

Uitvoering klimaatbuffer IJsselmonde in volle gang barendrecht, november 2010 ARK en Wereld Natuur Fonds maken een start met klimaatbuffer IJsselmonde door het realiseren van twee voorbeeldprojecten: de zone rond de watergang De Koedood (net ten zuiden van de A15) en de Zuidpolder van Barendrecht. De Koedoodzone (de Rotterdamse entree tot het gebied) zal zich ontwikkelen tot een zoetwatermoeras, waar het goed toeven is voor zilverreigers en lepelaars. Er vonden dit jaar gesprekken plaats met de gemeente Albrandswaard rond verwerving en beheer van gronden en met de Stichting Leidingenstraten over uitbreiding van de pilot naar hun eigendommen. Bovendien wordt onderhandeld over een accommodatie van waaruit het publiek kan worden geïnformeerd. In het voorjaar van 2011 is de introductie van grote grazers gepland. De Zuidpolder van Barendrecht wordt heringericht als recreatie- en natuurgebied dat waterfluctuaties tot 1,5 meter kan

opvangen. De uitvoering is nog in afwachting van een hydrologische isolatie van de Zuidpolder van de bebouwing van Barendrecht. Wel is dit jaar een uitdagend buitenlessenprogramma ontwikkeld en gestart en worden gesprekken gevoerd om de klimaatadaptatie in het bestaande landschapsplan door te voeren. Realisering van de ‘Blauwe Verbinding’ – een 10 kilometer lang waterrijk natuurlint van Rotterdamcentrum tot de A15 – was al een bestaand initiatief in de regio-Rotterdam. De beide voorbeeldprojecten maken het mogelijk om de Blauwe Verbinding te verlengen naar de Zuidpolder en uiteindelijk naar het Waaltje bij Heerjansdam. Een verdubbeling! In de toekomst kan dit gehele traject van 20 kilometer per kano worden afgelegd. Dit jaar is gestart met het organiseren van kano-excursies, inventariseren van aanwezige belemmeringen in het traject en zoeken naar mogelijkheden voor kanoverhuur.

In een zonovergoten Barendrecht vond vandaag de aftrap plaats van de klimaatbuffer IJsselmonde. Bestuurders maakten een kanotocht en gingen aansluitend samen met de andere genodigden en met Barendrechtse basisscholieren aan de slag met veldlesactiviteiten. De folder ‘Zoetwaterbuffer IJsselmonde’ werd uitgereikt aan bestuurders en publiek. De gewenste klimaatbuffer op het eiland IJsselmonde, direct zuidwaarts van Rotterdam beslaat een oppervlak van ruim 1.000 hectare: een reusachtige ‘natuurlijke spons’, die water opvangt als het regent en nalevert bij droogte. De realisering hiervan levert de regio Rotterdam niet alleen een duurzame en klimaatbestendige oplossing voor het waterbeheer op, maar bovendien prachtige natuur, tal van recreatiemogelijkheden en een goed woon- en werkklimaat. Klimaatbuffer IJsselmonde is een project van het Wereld Natuurfonds en ARK en kan uitgevoerd worden door intensieve bestuurlijke samenwerking in het gebied. Het ministerie van I&M ondersteunt de klimaatbuffer IJsselmonde financieel, om Nederland op duur­ zame wijze veilig en mooi te maken.

Open Haringvliet aantrekkelijker voor natuur en economie

Hoogvliet gaat natuurspeelplaats beheren hoogvliet, 30 juni 2010 Met een wilgentak en een mandje met sleutelbossen droeg ARK vandaag het beheer van natuurspeelplaats ‘De Ruige Plaat’ over aan wethouder Ingeborg Hoogveld van deelgemeente Hoogvliet. Met de wilgentak wenste ARK de natuurspeelplaats verdere groeikracht en blijvende buigzaamheid. Na een opbouwperiode van ruim zeven jaar, waarin ruim 10.000 kinderen zich konden uitleven, fantasievol spelen en bouwen, heeft de deelgemeente het stokje nu overgenomen. Nog één keer pakte ARK flink uit voor de kids van Hoogvliet met hutten bouwen, waterdiertjes zoeken, vlotje bouwen en een giga-kampvuur waar je stokbrood of popcorn kon bakken en appels of bananen kon grillen. Inmiddels maken deelgemeente en enthousiaste vrijwilligers werk van de doorstart. Elke woensdagmiddag en elke eerste zaterdagmiddag van de maand kunnen kinderen zich uitleven op de Ruige Plaat.

stellendam, november 2010 Het Wereld Natuur Fonds wil een katalysator zijn voor natuurlijk herstel van de Rijn-Schelde-Maas-delta. Met het programma ‘Open armen voor de delta’, dat ARK voor WNF uitvoert, wil WNF dit doel verwezenlijken. Door een natuurlijk herstel van de delta ontstaat een groot aaneengesloten estuariëngebied waarin veiligheid, natuur en economie elkaar omarmen. Dit najaar is de uitvoering gestart. Belangrijk element is het onder de aandacht brengen van de waarde van een open Haringvliet. Wanneer de Haringvlietsluizen op een kier gaan, zal het Haringvliet veranderen van een zoetwatermeer in een open zeearm met getij, keert de dynamiek terug en kunnen schorren en slikken ontstaan. Tal van brakwaterplanten en -dieren profiteren hiervan, en vissoorten als steur en zalm, die trekken van zoet naar zout en omgekeerd. Veiligheid en de beschikbaarheid van zoet water blijven gewaarborgd bij een open Haringvliet en het toerisme floreert bij de rijke natuur. Uit berekeningen van Triple E en Wageningen Universiteit blijkt een open Haringvliet een economische meerwaarde op te leveren van 0,5 miljard euro per jaar ten opzichte van de huidige situatie. Het kabinetsvoornemen om de Haringvlietsluizen dicht te houden, torpedeert dan ook niet alleen de natuur, maar ook de economie van het Haringvliet. Samen met WNF werkt ARK van Loevestein tot vloedlijn aan 200.000 hectare natuur als basis voor klimaat­bestendig wonen, recreëren en oogsten in de delta. Open sluizen in de Zeeuwse- en Zuid-Hollandse estuaria is een van de vier deelprojecten, naast klimaatbuffer IJsselmonde, Loevestein en de Zandmotor.

8

20

ARK in Europa juni 2011

Nieuwe coalitie in Kopacki Rit start bijzonder experiment

osieck, 29 april 2010 Eind april-begin mei bezocht een delegatie van ARK het Natuurpark Kopacki Rit in Kroatië ter evaluatie van vier jaar samenwerking en om de mogelijkheden voor continuering en opschaling van het begrazingsproject te bekijken. De huidige proef, met natuurlijke begra­ zing door Slavonische stepperunderen, bevindt zich in de westrand van het natuurpark, grenzend aan een bijna 1100 hectare groot landbouwgebied dat voor

vlees­productie in gebruik is bij de multi­national AGROKOR. In overleg met de lokale directie van AGROKOR (Belje) zijn principe-afspraken gemaakt over de gezamenlijke ontwikkeling van een veel groter begrazingsproject, waarbij hun vleesvee geleidelijk aan plaatsmaakt voor een kudde Slavonische steppe­ runderen. De jaarlijkse aanwas van de kudde zou dan op termijn als exclusief wildernisvlees op de Europese markt kun-

Europese steun voor hermeandering Dviete

riga, 24 augustus 2010 Goed nieuws uit Brussel. Het hermeanderingsproject voor het riviertje Dviete kan van start gaan. Europa heeft hiervoor middelen beschikbaar gesteld. Afgelopen najaar diende ARK samen met het Letse natuurfonds (LDF), een ”LIFE”-projectvoorstel in voor een groot project om de overstromingsvlakte van de rivier de Dviete in Zuidoost-Letland en de historische beekloop te herstellen. Eens was hier over 5.000 hectare een uitgestrekt moeras met riet, natte weiden en hooilanden. Kanalisatie en ontwatering hebbende de voorheen natte natuur veranderd in een dichte jungle van wilgenstruiken en ruigtevegetatie. Met gelukkig nog relicten van de oorspronkelijke flora en fauna en grote kansen op herstel. En daar hebben we de afgelopen vijf jaar veel van kunnen zien. Nadat ARK, LDF en de lokale natuurvereniging vanaf 2005 met begrazing met hooglanders en koniks startten, is het gebied veel opener geworden en keerden zeldzame soorten als poelsnip en kwartelkoning terug. Het werd dus tijd om het groots aan te pakken en daarvoor biedt Europa ons nu de middelen. De Dviete krijgt weer een meanderende bovenloop en de binnendelta mag weer stromen, wat tot vernatting zal leiden. Het begraasde deel van het gebied wordt uitgebreid tot 500-600 hectare. Terugkeer van natte en robuuste natuur: als voorbeeld voor andere Europese riviertjes.

nen worden afgezet. Kroatië treedt per 1 januari 2012 toe tot die markt. De rol van ARK is vooral het leggen van contacten met West-Europese retailers en uiteraard het bewaken van de eco­logische kwaliteit van het project. Voor AGROKOR is het interessant om te experimen­ teren met deze vorm van natuurvlees-productie, omdat alleen al in Kroatië meer dan een miljoen hectare landbouwgrond momenteel verruigt.

Paarden en dwergarenden in Rodopen

chernicino, 21 oktober 2010 In Chernicino, een bijna uitgestorven dorpje in de heuvels van de oostelijke Rodopen, gaat een particuliere ondernemer in samenwerking met New Thracian Gold aan de slag met natuurherstel en groene recreatie. Voor terugkeer van natuurlijke begrazing op de verlaten berghellingen, die flink aan het verbossen zijn, had hij al een kudde Shorthorn-runderen aangeschaft. Vandaag is daar een groep van 16 paarden bijgekomen, dankzij steun van het project New Thracian Gold. De mix van runderen en paarden zorgt voor een nog gedifferentieerder begrazing wat zal leiden tot meer variatie in de begroeiing. En daar zal de rijke fauna van insecten, reptielen en vogels zeker van meeprofiteren. Met de herintroductie van wilde runderen en paarden houden de plannen niet op; nu wordt gekeken of het mogelijk is herten te herintroduceren in de streek. Ook aan natuurtoerisme wordt hard gewerkt. In september is de eerste eco-trail officieel in gebruik genomen in de buurt van de oude Thracische heilige stad Perperikon. De wandeling vanuit het plaatsje Bolyartsi naar deze culturele ‘must’ is fabelachtig. Door bossen en langs rotspartijen, met onderweg kans op arendbuizerds en dwergarenden. New Thracian Gold is een project van ARK, Avalon en lokale Bulgaarse organisaties en combineert ontwikkeling van nieuwe wildernis met biologische landbouw en eco-toerisme. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door de Nationale Postcode Loterij.

2010

ARK in Europa juni 2011

9

Presentatie New Thracian Gold op internationale toeristenbeurs

Spectaculaire beesten gespot in Rodopen

Erlend Haarberg Wild Wonders of Europe

oostelijke rodopen, juli 2010

De natuur in de oostelijke Rodopen behoort tot het beste wat Europa te bieden heeft. Zelfs roofdieren zijn hier nog goed vertegenwoordigd. Roofvogels en gieren in de lucht en wolven en jakhalzen op het land. In de rustigste uithoeken komen zelfs nog bruine beren voor. Heel af en toe duiken beren ook op in de lagere en drukkere zones. Afgelopen zomer was het raak, getuige de verse berensporen die werden gevonden bij Chernicino, vlakbij Madzharovo. De gems werd tot halverwege dit jaar als uitgestorven beschouwd in het middelgebergte van de oostelijke Rodopen. Hij kwam alleen nog voor in het onherbergzame hogere gebergte van de westelijke

Toename van poelsnippen in de Dvietevallei

Rodopen, daar teruggedrongen door jacht en stroperij. Tot grote verbazing en vreugde spotten gierentellers deze zomer een gems in een rotsnis. Goed nieuws voor de natuurbeschermers die hopen op de terugkeer van inheemse grazers. Ze richten zich nu op de lokale bevolking om die mee te krijgen in hun enthousiasme. Want deze gems hangt nog steeds het risico van stroperij boven het hoofd. Ook edelherten zijn door stroperij erg zeldzaam geworden in de oostelijke Rodopen. Toch zagen de gierentellers in Petronka (bij Madzharovo) dit jaar een hert, vluchtend door het struikgewas. Een opsteker voor het team dat de bijplaatsing van edelherten voorbereidt om de populatie een duw in de rug te geven.

dvietevallei, juni 2010 In het begrazingsgebied langs de Dviete lijkt de poelsnip zich definitief gevestigd te hebben. Voor het derde jaar op rij laten luid baltsende mannetjes van deze anders zo zwijgzame vogel zich horen. Was het er in 2008 nog maar één, vorig jaar waren het er drie of vier, en dit jaar vijf tot zeven. Ook werden vier roepende kwartelkoningen geteld. Natuurontwikkeling werpt z’n vruchten af!

Jan van der Veen, projectmedewerker Letland ‘We werken al jaren samen met het Letse Natuurfonds, in tal van gebieden. Zij geven steeds een voorzet, wij schieten hem er geroutineerd in en daarna vieren we samen een feestje! Met de Europese bijdrage voor een natuurlijk herstel van de Dviete, kunnen we die samenwerking intensiveren. En de winnaar is de Letse natuur.’

Frank Zanderink, projectleider Europa ‘De locale mensen zijn enorm trots op hun fantastische streek en werken keihard en vol enthousiasme om de Rodopen op de kaart te zetten.’

sofia, februari 2010. Dit jaar was New Thracian Gold voor het eerst present op de Tourist Expo in Sofia; de internationale toeristenbeurs waar alle Bulgaarse regio’s en touroperators hun nieuwe vakantieprogramma presenteren. Een ministand, posters en flyers trokken de aandacht van enkele duizenden bezoekers en vele internationale touroperators die de beurs bezochten. In een nevenprogramma konden we de sympathieke projectdoelstellingen toelichten met prachtig beeldmateriaal. Er is afgelopen jaar ook hard gewerkt aan de ontwikkeling van ecotoerisme in de Rodopen. Door voorlichtingsbijeenkomsten wekten we interesse bij (potentiële) Bed&Breakfasthouders en natuurgidsen. In de loop van het jaar werden speciale trainingsbijeenkomsten georganiseerd om deze ondernemers beter voor te bereiden op hun rol als gastheer of gastvrouw. Trainingen in Engelse conversatie en internet marketing, maar ook een cursus tot natuurgids en B&B-adviezen.

Grazers en gieren vallei van de arda, november 2010 De vale-gierenpopulatie in de vallei van de Arda is weer langzaam maar zeker aan het groeien. Afgelopen maand werden in totaal 66 vale gieren geteld in de vallei. Goede bescherming van kliffen om te broeden en aanleg van zogenaamde gierenrestaurants (plekken waar grote kadavers worden neergelegd) hebben hun uitwerking niet gemist. Tegelijk moet natuurlijk wel worden toegewerkt naar een situatie met voldoende prooidieren. En daar probeert New Thracian Gold een rol bij te spelen, door de oorspronkelijke wilde grazers weer te herin­troduceren en de ruimte te geven.

Kleine boeren in Bulgarije verenigen zich topolovo, 30 september 2010 Onder grote belangstelling werd vandaag de proefboerderij in Topolovo geopend. Deze boerderij zal de komende tien jaar als educatiecentrum dienst doen voor boeren uit de oostelijke Rodopen die zich willen bekwamen in biologisch landbouw en veeteelt. Een hoge ambtenaar van het Bulgaarse landbouwministerie en de burgemeester van Madzharovo spraken enthousiaste woorden. In de openingsweek werd een tweedaagse cursus verzorgd over biologische veehouderij, bedoeld om de kleine boertjes in de oostelijke Rodopen vertrouwd te maken met duurzame landbouw en hun producten onder een gemeenschappelijk etiket op de markt te brengen. Daartoe is al een eigen projectlogo ontworpen.

Nederlandse koniks naar Letland kemeri, 22 januari 2010 Vandaag is een kudde van 27 koniks uit Nederland in het koude noorden van Letland aangekomen. De paarden zijn per boot en vrachtwagen naar Nationaal Park Kemeri, ten westen van Riga, vervoerd. Ze gaan weiden en bossen rond het riviertje de ‘Slampe’ begrazen. De hoogvenen, waar het park om bekend is, vormen een natuurlijke begrenzing van het begrazingsgebied, afrasteringen zijn nauwelijks nodig. In het park leefden al 29 heckrunderen en 19 koniks, maar omdat het begrazingsgebied wordt vergroot, kon er nog een kudde bij. Een een flink pak sneeuw en een temperatuur van -20 graden is wel even wennen voor de koniks. Om de overgang soepel te laten verlopen worden ze in het begin even bijgevoerd. Later zullen ze zich tegoed doen aan de heerlijkheden uit de Letse wildernis. De paarden zijn geschonken en een deel van de natuurlijke aanwas (17 dieren) wordt over zes jaar aan ARK ‘terugbetaald’. Om vervolgens weer ingezet te kunnen worden in andere gebieden in Letland. Wolven eisen zo nu en dan hun tol onder de kuddes van Kemeri en andere Letse wildernissen, zo blijkt uit sporen én uit wolvenwaarnemingen. Op de kadavers worden vervolgens regelmatig zeearenden gezien. Bij een kadaver in het gebied Sitas un Pedezes Paliene in het noorden van Letland zijn zelfs sporen van een beer gevonden!

10

20

Rewilding Europe juni 2011

Staffan Widstrand Wild Wonders of Europe

Staffan Widstrand Wild Wonders of Europe

Vijf top-gebieden geselecteerd voor Rewilding Europe nijmegen, 10 mei 2010 Uit ruim 20 nominaties zijn dit voorjaar vijf gebieden geselecteerd als eerste voorbeeldprojecten van Rewilding Europe. Het gaat om de Donau Delta, West-Iberia, het Kroatische Velebitgebergte, de oostelijke en zuidelijke

Karpaten. Zonder uitzondering zijn het gebieden van 100.000den hectares, waar de plattelandsbevolking wegtrekt of reeds vertrokken is. Samen met enthousiaste lokale organisaties is dit voorjaar per locatie een actieprogramma gemaakt en een taakverdeling

tussen wat lokaal en wat op Europees niveau moet gebeuren om de wildernisplannen en de daarop gebaseerde nieuwe economie vlot te trekken. De activiteiten variëren van het veiligstellen van oerbossen tot de terugkeer van wildlife en van het opzetten van

ecotoerisme tot het maken van promotiefilms en fototentoonstellingen in de hoofdsteden. Meer informatie over de projecten is vanaf dit voorjaar te vinden op de nieuwe website www.rewildingeurope.com.

vliegende start dankzij adessium

Bijdrage van 250.000 euro voor opstartfase

Vier mensen aan de wieg van Rewilding Europe: Staffan Widstrand, Magnus Sylvén, Frans Schepers en Wouter Helmer

reeuwijk, 24 december 2010 Er komt heel wat kijken bij het opzetten van wat misschien wel het grootste natuurbeschermingsinitiatief in de geschiedenis van Europa gaat worden. De ‘founding fathers’ van Rewilding Europe, ARK, WWF en Wild Wonders of Europe, zijn sinds de officiële lancering in Brussel, op 18 november, druk bezig met het oprichten van een werkorganisatie, de ontwikkeling van een businessplan en communicatieplannen, met het afsluiten van contracten met lokale partners, met fondsenwerving etc. Dankzij een bijdrage van maar liefst 250.000 euro van de Adessium Foundation kunnen deze voorbereidingen nu in hoog tempo worden afgerond. En komen we binnen een half jaar toe aan het eigenlijke werk: de ontwikkeling van de eerste vijf grote wildernissen in Europa.

Kudde koniks staat te trappelen voor oostelijke Karpaten ubbergen, 16 december 2010 Vandaag werd door stichting FREE een grote kudde koniks ingevangen in de Gelderse Poort. Bestemd voor de Starina-vallei in Slowakije, een gebied dat deel uit maakt van een nieuwe Europese Wildernis in de oostelijke Karpaten. Klein probleempje: de kudde kan pas in augustus in Slowakije worden losgelaten, terwijl ze nu al uit de Gelderse Poort weg moesten vanwege overbegrazing. Gezamenlijk hebben FREE, SBB en ARK dit probleem opgelost. SBB stelt een tijdelijk opvanggebied in Groningen beschikbaar, FREE verzorgt het toezicht op de dieren een half jaar langer en ARK betaalt de extra kosten van transport en verzorging. De nu nog 80 paarden grote kudde zal komend voorjaar door natuurlijke aanwas uitgegroeid zijn tot zo’n 110 paarden, die in drie grote transporten naar de uitgestrekte natuur van de Karpaten zullen verhuizen. De burgemeester van Stacin, waaronder de Starina-vallei valt, kijkt al naar de komst van de koniks uit. Hij ziet de aanwezigheid van wilde paarden als een belangrijke impuls voor zowel de ecologische als economische ontwikkeling van zijn plattelandsgemeente. advertentie

Doe mee met:

‘Bijdragen aan een schone en rechtvaardige wereld’ is sinds 1989 de doelstelling van de Nationale Post­ code Loterij. ARK ontving vanaf 1996

Contract opnieuw met vijf jaar verlengd! een bedrag van maar liefst € 7,2 miljoen uit de reguliere opbrengsten van de Nationale Postcode Loterij! In 2010 is het contract opnieuw met vijf jaar verlengd! Met geld van de Nationale Postcode Loterij financiert ARK onder andere buitenlessen in tal van voorbeeldgebieden, de voorlichting over Dood doet Leven en het wisentenproject, het programma van de Zeetoren,

de voorbereiding op de komst van de wolf naar Nederland en voorlichting en monitoring langs de Grensmaas. Daarnaast ontving ARK extra bijdragen van de Nationale Postcode Loterij voor de gezamenlijke ‘Hier klimaat campagne’, het gezamenlijke project Nederlandse natuur in beeld en de Europese projecten Letlands en Het nieuwe Goud van Thracië.

Maak een verschil voor ARK-projecten. Koop een lot via www.nationalepostcodeloterij.nl

Marieke Reisinger, medewerker communicatie Rewilding Europe

Twan Teunissen, projectmedewerker Rewilding Europe

‘Rewilding Europe is een nieuw begin. Voor wildernis. En voor ons. Het probleem van ontvolking van het Europese platteland grijpen we aan als mogelijkheid.’

‘Dat ook wij, hier in Europa zúlke wildernissen hebben! En het wordt alleen maar groter, completer en spectaculairder.’

advertentie

Wereld Natuur Fonds stapt in Rewilding Europe voor 3 ton per jaar Het Wereld Natuur Fonds heeft 900.000 donateurs en voert haar natuurbeschermingswerk wereldwijd uit. Duurzaamheid, inventiviteit en maatschappelijke betrokkenheid zijn sleutel­ begrippen in haar werkwijze. WNF kiest graag de rol van aanjager om veranderingen tot stand te brengen die gunstig uitwerken voor natuur. WNF wil haar donateurs ook graag dichtbij huis spectaculaire natuur laten zien. WNF werkt samen met ARK aan de volgende projecten: Expeditie Loevestein (jeugdprogramma), Klimaatbuffer IJsselmonde, Klimaatcafé De Zee­toren, De Zandmotor als duurzame kustbescherming, Open armen voor de delta met o.a. herintroductie van de steur, communicatie Gelderse Poort en Rewilding Europe.

2010

Commentaar juni 2011

11

Vanzelf Natuur Onder die titel publiceerde NRC journalist Herbert Blankesteijn in de jaren ’90 een serie artikelen over de spontane natuurontwikkeling op voormalige maïsakkers in de Millingerwaard. Binnen enkele jaren tijd veranderde een monocultuur in een orgie van planten en dieren. Soorten die uit Nederland verdwenen waren keerden terug. De architecten van dit succes: rivierwater, stuivend zand, vrij rondtrekkende kuddes grazers en niet te vergeten mensen die de neiging konden onderdrukken om voortdurend in te grijpen. Een oase van laten in een land van doen. Vanzelf. Het is de essentie van natuur, en natuur in Nederland zou in wezen dus ook niets hoeven te kosten. Dat er toch overheidsgeld naar natuurbescherming gaat (overigens slechts 0,2 % van onze nationale begroting) heeft vooral met twee zaken te maken. Op de eerste plaats moet natuur wel de ruimte krijgen om zich te ontwikkelen en die ruimte wordt nu ingenomen door menselijk gebruik, zoals bos- of landbouw. Verandering van gebruik kost de samenleving geld, tenzij natuur meer oplevert dan het oude gebruik. Dat laatste is in steeds meer gebieden het geval. Er zijn in Nederland, maar ook in Europa, steeds meer marginale landbouw- en bosbouwgebieden, waar voortzetting van het huidige gebruik de gemeenschap meer geld kost dan spontane natuurontwikkeling. Dat is ook de reden dat er in Europa momenteel jaarlijks 1 miljoen hectare landbouwgrond verlaten wordt en zelfs Nederland krimpregio’s kent waaruit mensen wegtrekken. Spectaculaire natuur met imposante diersoorten kan, net als in Amerika of Afrika, de basis vormen voor een nieuwe economie. De tweede reden dat natuur veel geld kost is dat we als mensen toch graag willen blijven bepalen hoe die natuur er precies uitziet. Dit natuurbeheer, waarin vaak tegen de spontane processen in, een bepaald natuurtype wordt geconserveerd, kost meer geld naarmate het doel sterker afwijkt van wat de natuur zelf wil. Zo op het eerste gezicht heeft een Nederlandse staatssecretaris voor natuur het dus vrij makkelijk als hij de schatkist wil helpen. Hij moet daarvoor: a) vooral natuurhectares laten aankopen op plaatsen waar dit de samenleving meer geld oplevert dan het huidige gebruik, b) beheervormen stimuleren die met een minimum aan menselijk ingrijpen de natuur maximale ruimte geven om zichzelf te ontplooien. Maar de staatssecretaris is in verwarring. In plaats van natuurorganisaties te vragen om over te schakelen naar goedkopere beheervormen die meer recht doen aan natuurlijke processen, wil hij meer invloed voor het agrarisch natuurbeheer, bij uitstek een arbeidsintensieve, subsidies vretende vorm van landgebruik, die

de afgelopen 30 jaar bewezen heeft nagenoeg niets voor de natuur op te leveren. Bovendien heeft de staatssecretaris besloten voorlopig niet meer te investeren in nieuwe natuurgebieden, ook niet waar dit de mogelijkheid biedt om het waterbeheer klimaatproof te maken en de landbouw te herstructureren. Daarmee doet hij boeren en burgers, de natuur maar ook de Nederlandse schatkist ernstig tekort. ARK wil graag helpen om hierin verandering te brengen. De afgelopen 20 jaar hebben we bewezen dat meer ruimte voor natuurlijke processen – en voor mensen om daarvan te genieten – de basis kan zijn voor een nieuwe plattelandseconomie. In de Gelderse Poort, langs de Grensmaas, maar ook in Letland of Bulgarije, laten we zien hoe samenwerking tussen natuurorganisaties, boeren en bedrijven loont. In 2010 hebben we belangrijke nieuwe stappen gezet. In Limburg hebben we samen met de Provincie, waterbeheerders, landbouworganisaties en particuliere grondeigenaren een werkwijze ontplooid, die tot een snelle gebiedsontwikkeling leidt. In een particulier consortium met Habitura en Van Soest realiseren we in hoog tempo overheidsdoelen tegen een relatief lage prijs. Gebruik makend van de grondvoorraden van de Dienst Landelijk Gebied, van budgetten voor natuurcompensatie en het mechanisme van de vrijwillige kavelruil mobiliseren we de streek voor grootschalige, vrij toegankelijk natuur die ook nog eens bijdraagt aan een duurzaam waterbeheer. Tegelijkertijd dragen de kavelruilen op vergelijkbare schaal bij aan een verbetering van de landbouwstructuur. Een euro voor de natuur is hier ook een euro voor landbouw, recreatie en klimaatadaptatie. En door het herstel van natuurlijke processen kunnen de beheerkosten per hectare drastisch omlaag. Met Rewilding Europe hebben we in 2010 een tweede ‘front’ geopend. Het blijkt namelijk dat Europa-breed krampachtig wordt gereageerd op de grootschalige landvlucht, die momenteel in een tempo van 1 miljoen hectare per jaar plaatsvindt. Als antwoord op de ontvolking van het platteland zoeken ook Europese bestuurders hun heil in miljardensubsidies voor bosbouw en agrarisch natuurbeheer. Vanzelf natuur is op Europese schaal al net zo onbekend als in Nederland. Rewilding Europe opent perspectieven naar Europese landschappen, die kunnen wedijveren met de Yellowstoneparken en Serengeti’s elders in de wereld. Binnen enkele jaren hopen we ook op dit niveau te laten zien dat een nieuwe verhouding tussen mens en natuur, de wereld op alle fronten rijker maakt. Kees de Ruiter en Wouter Helmer Directie ARK

12

20

Rivierengebied juni 2011

Rijn in beeld

Meebewegen met het water bij Loevestein

millingen, augustus 2010 Ook dit jaar was er weer veel media-aandacht voor het project Rijn in Beeld, wat de resultaten van 20 jaar natuurontwikkeling langs de Rijntakken in beeld brengt. De onderzoekers constateerden een flinke toename van karwijvarkenskervel, met name in begraasde uiterwaarden. Ook ontdekten ze dat soorten als kleine ruit en bruin blauwtje (en zijn waardplant zachte ooievaarsbek) profiteren van de rivierdynamiek langs de Waal. Op de dynamische Waaloeverwallen doen ze het stukken beter dan op plekken met oeverbeschoeiing langs de IJssel.

Elma Duijndam ‘Bij Expeditie Loevestein leren de kinderen over klimaat én kunnen ze heerlijk rondstruinen langs de rivier, door rietmoerassen en in de modder. Vrijheid en wildernisbeleving ten top.’

poederoijen, 17 oktober 2010 Expeditie Loevestein groeit! Sinds de start in 2009 hebben al 4.000 kinderen en jongeren aan den lijve ervaren hoe spannend en leuk de ruige natuur rondom Slot Loevestein is. In hun kielzog namen ze bovendien 900 volwassenen mee. De diversiteit aan jeugdactiviteiten neemt toe. Naast natuurexpedities en struintochten voor basisscholieren uit de omgeving, kunnen ook kids van ver hier terecht voor een struintocht of een kinderfeestje, allen begeleid door speciaal opgeleide vrijwilligers. En kan een speurspel of een avontuurlijke speurtocht met een minicomputer (PDA-route) geleend worden in de Loevesteinwinkel. Zeven vrijwilligers werden dit jaar opgeleid. Helaas waren daar maar twee blijvertjes bij en draait het programma nu met 12 enthousiaste vrijwilligers. In het najaar was er een bijzondere activiteit, waarmee Expeditie Loevestein deelnam aan ‘Loevestein bewoond’ een spektakel in en rond het kasteel. Samen met kunstenares Manon Rugge bouwden kinderen aan een kunstwerk in de Waal. Ieder reeg natuurschatten aan een touw en elk touw kwam vervolgens aan een constructie in de rivier te hangen. Echt stoere kinderen deden dat natuurlijk zelf; in waadpak! Zo ontstond in de loop van het weekend een levend gordijn, meebewegend met het Waalwater. Expeditie Loevestein is een ambitieus jongerenprogamma, wat ARK namens WNF en Staatsbosbeheer ontwikkelt rond Slot Loevestein en wat tot doel heeft om jeugd van 4-18 jaar bewust te maken van klimaatverandering. Loevestein is een voorbeeld van een natuurlijke klimaatbuffer langs de grote rivieren. Door een omvangrijke dijkteruglegging krijgen rivierhoogwaters hier straks voldoende ruimte.

Opening klimaatbuffer ‘t Zwanenbroekje ooij, 22 mei 2010 Vandaag werd klimaatbuffer ’t Zwanenbroekje in de Ooijpolder bij Nijmegen officieel geopend. Dit nieuwe natuurgebiedje kan in natte tijden veel water opvangen waardoor de omringende landbouwgebieden gevrijwaard blijven van wateroverlast. Voor het publiek was er van alles te beleven rond het thema klimaatbuffers. Van een spectaculaire moerasexcursie met het IVN tot een openluchttentoonstelling door het Natuurmuseum. Van een 10 kilometer lange fietsroute met natuuractiviteiten op diverse plekken tot een bijdrage aan een levensgroot landschapsschilderij. ‘t Zwanenbroekje is voor ARK het eerste voorbeeldproject dat tot uitvoer komt vanuit de klimaatcoalitie.

Nieuwe Grensmaasambassadeurs it teren, 18 september 2010 In Kasteelhoeve Hartelstein bij Itteren kregen vandaag 42 trotse cursisten hun diploma van Grensmaasambassadeur uitgereikt. De door hen afgeronde Grensmaascursus van ARK, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer bestond uit lezingen, excursies en een eigen opdracht. De nieuwbakken ambassadeurs van de Grensmaas gaan op hun beurt bezoekers en bewoners van de streek interesseren voor deze unieke grindrivier.

Lepelaarjongen in Gelderse Poort? ooij, 31 mei 2010 Vogelminnend Nijmegen hield de adem in. Een paartje lepelaars was aan het broeden geslagen in de Oude Waal, op een steenworp afstand van de stad. Ooit was de lepelaar bijna uit Nederland verdwenen, maar door goede bescherming en de ontwikkeling van nieuwe natuurgebieden gaat het de witte vogel met lange lepelsnavel goed. Van oudsher broeden lepelaars vooral langs de kust en op de Wadden. De traditionele broedkolonies langs de kust en in enkele moerasgebieden floreren. Sinds een aantal jaren worden ná de broedtijd ook in het binnenland steeds vaker lepelaars gezien. Broedgevallen zijn daar echter nog erg bijzonder. Langs de Rijntakken werden de eerste nesten gebouwd op moeilijk toegankelijke plekken in de Blauwe Kamer en de Kil van Hurwenen, en nu dus een broedgeval in de Gelderse Poort. Eind mei werd voor het eerst paargedrag gezien op een eilandje in de Oude Waal. Een prima plek, vrij van wat voor verstoring dan ook. Toch mislukte het broedsel, waarschijnlijk door een julistorm. Maar de lepelaars hebben laten zien dat de Gelderse Poort een geschikte broedlocatie is geworden. En dat biedt perspectief voor 2011!

2010

Rivierengebied juni 2011

13

Opmerkelijke uitkomst beveronderzoek

Aanleg eerste bevertunnel bij Heel heel, 12 maart 2010 Onder grote publieke belangstelling openden wethouder Huyskens van Maasgouw en groep 6/7 van basissschool De Sleije uit Heel vandaag de eerste bevertunnel van Limburg. De tunnel loopt onder een drukke weg in Heel in MiddenLimburg. Aan weerszijden van deze weg ligt een grote waterplas, waartussen bevers op en neer pendelen. Een gevaarlijke oversteek; al elf bevers moesten het bekopen met de dood. Met de aanleg van de tunnel hebben de bevers een veilige route gekregen die toekomstige dodelijke slachtoffers moet voorkomen. Ook andere diersoorten zoals bunzingen en in de toekomst wellicht ook otters, kunnen er gebruik van maken. Natuurgebied Leerkeven in Heel is een van de eerste gebieden in Limburg waar de bever zich in de jaren negentig van de vorige eeuw spontaan vestigde, nog voor het herintroductieproject van ARK in 2002. De bouw van de tunnel is een initiatief van gemeente Maasgouw in samenwerking met de Provincie Limburg en ARK en is een van de afsluitende activiteiten van het project Bevers in Limburg. Als afsluiter van het beverproject heeft ARK een educatieve film voor het basisonderwijs over bevers langs de Limburgse Maas en zijbeken laten maken.

Gelderse Poort van prikkeldraad bevrijd

ubbergen, 12 maart 2010 Staatsbosbeheer organiseerde vandaag een feestelijke werkdag op de Vlietberg bij Nijmegen. Bedoeld om de Vlietberg en Oude Waal van prikkeldraad te verlossen en daarmee natuurgebieden met elkaar te verbinden. Vrijwilligers waren druk in de weer en ruimden honderden palen en kilometers prikkeldraad op. In de weken ervoor waren al diverse wildroosters op de Vlietberg aangelegd. Niet gehinderd door hekken en prikkeldraad kunnen kuddes paarden en runderen én natuurrecreanten nu vanaf de Waalbrug in Nijmegen tot café Oortjeshekken bij Ooij dwalen door wilde natuur. En binnenkort zelfs tot Millingen, als een laatste barrière geslecht wordt!

millingen, januari 2010 Onlangs presenteerden Manon Kaandorp en Cynthia Lange, studenten van Van Hall-Larenstein de resultaten van een door ARK begeleid onderzoek naar bevers in de Millingerwaard, dat zij afgelopen jaar verrichtten. In het gebied, waar in 1994 de eerste bevers zijn losgelaten en inmiddels negen beverfamilies leven, blijkt iets raars aan de hand te zijn. Slechts drie families kregen in 2009 – in totaal vier – jongen. Bovendien werden er verder geen jongen van vorige jaren gevonden en ook geen solitair levende bevers. Dit duidt op een laag reproductiesucces over meerdere jaren, want normaal krijgt elk beverpaar jaarlijks gemiddeld twee jongen. Dat vraagt om nader onderzoek. Heeft het gebied z’n draagkracht bereikt, is er inteelt of spelen er andere zaken?

Waalweelde millingen, 20 mei 2010 Druk kletsend kwamen ze aangefietst. Groep 6 van basisschool Martinus uit Millingen. Opgewacht door gedeputeerde Co Verdaas, Gelderse burgemeesters en natuurgidsen van ARK. Ze gingen de Millingerwaard in, voor de eerste d’Waaltocht in het kader van het project Waalweelde. Met deze spannende struintochten voor kinderen uit Waalgemeenten wil de provincie Gelderland haar plannen voor een veilige en mooie Waal beleefbaar maken bij de bevolking. ARK is gevraagd om in drie jaar tijd lesprogramma’s te ontwikkelen, uit te testen, vrijwilligers op te leiden en samen met terreinbeheerders en plaatselijke natuur- en milieu organisatie een veldlesorganisatie neer te zetten. Waarna ARK zich terugtrekt en beheerders en vrijwilligers de d’Waaltochten voortzetten. In 2010 is gestart met struintochten in de Millingerwaard, Ewijkse Plaat en Hurwenen, later komen daar meer Waal-locaties bij. Desgewenst kunnen de scholen het natuurbelevingsprogramma combineren met een les over Veilig fietsen, waarna ze, natuurlijk op de fiets en begeleid door de Fietsersbond, naar het gebied komen. En de kinderen uit Millingen: die hebben gestruind, onderzocht en genoten.

Een fotoval die voor het beveronderzoek was geplaatst leverde fraai beeldmate­ riaal op: behalve van deze drinkende steenmarter ook van een bever die een forse wilg velt (op Youtube te zien) en een vos.

VROM reserveert half miljoen voor jeugdaccommodatie den haag, 8 oktober 2010

Het succes van de campagne ‘Natuurlijke Klimaatbuffers’ vraagt om een landelijk podium waar het grote publiek kennis kan maken met de betekenis van natuurgebieden voor het veiliger en mooier maken van ons land. Loevestein lijkt daarvoor de ideale locatie, door de centrale ligging in Nederland, middenin een groot ‘Ruimte voor de Rivier’-project. En een moderne jeugdaccommodatie vormt een perfect podium, vinden WNF, SBB, Stayokay en ARK. De organisaties hebben voorbereidingen getroffen om zo’n accommodatie van de grond te trekken. Het ministerie van VROM heeft vandaag voor deze plannen een half miljoen gereserveerd; een prachtige opsteker voor de initiatiefnemers. Voorwaarde voor VROM is natuurlijk wel dat de accommodatie er daadwerkelijk komt. Vanuit het bedrijfsleven is veel belangstelling voor cofinanciering. Maar er is ook medewerking van andere overheden (provincie en gemeente) nodig om de bouw planologisch mogelijk te maken.

14

20

Jongeren juni 2011

Al 100.000 kinderen beleefden wildernis met ARK

Jobien Boonman, educatief medewerker van het eerste uur ‘Na een veldles in deze wildernis gaan de kinderen met rode wangen en glimmende ogen weer naar school. Ik hoor vaak zeggen: dit is leuker dan een schoolreisje.’

Overzicht Jeugdactiviteiten aantal begeleiders

terrein

aantal kinderen

zwolle, 30 december 2010 Al snel na haar oprichting in 1989, startte ARK met veldlessen voor basisscholieren. We willen het grote publiek actief betrekken bij onze voorbeeldprojecten en kinderen – de beslissers van morgen – vormen een belangrijke doelgroep. Vooral de laatste jaren vindt een verbreding plaats in de activiteiten en doelgroepen. Niet alleen veldlessen, maar ook struintochten en kinderfeestjes, niet alleen voor basisscholen maar ook voor het voortgezet onderwijs en de Brede school. Dit jaar overschreden we de magische grens: het 100.000ste kind ging met ons op pad. Elke ARK-buitenactiviteit staat garant voor intensieve natuurbeleving: voor avontuur, ontdekking en plezier, maar ook voor vrijheids­ beleving en tot jezelf komen, midden in vaak onverwachte wildernis. Onze natuurtochten bieden kinderen een aanknopingspunt om een relatie met natuur te ontwikkelen, iets wat niet elk kind in onze verstedelijkte wereld nog automatisch doet. En die relatie mens-natuur is essentieel voor een duurzame toekomst. Op naar de 200.000! Aan ons zal het niet liggen!

soort activiteit

limburg Groeve ‘t Rooth (Bemelen)

201

76

buitenlessen

Meers

976

355

buitenlessen

Hompesche Molen

440

167

buitenlessen

Weerterbos

1307

340

buitenlessen

Zwerfvuileducatie

92

25

buitenlessen

Eijsder Beemden

23

5

gelderland Leeuwense Waard

1011

270

buitenlessen

Loevestein

2105

497

natuurexpedities/overige natuuractiviteiten

Waalweelde

302

52

EHStafette

100

3

zuid-holland Landtong Rozenburg

741

202

buitenles

d’Waaltochten deelname project, deels incl. natuurtocht

buitenlessen/struintochten voor BSO’s

Natuurspeelplaats Hoogvliet

1062

334 open speelmiddagen, kinderfeestjes, extra vakantie-activiteiten,Brede-schoolactiviteiten

Hoek van Holland / Zeetoren

1410

198 buitenlessen, kinderfeestjes, kindermiddagen en excursies, Brede-schoolactiviteiten,

Barendrecht Zuidpolder

115

25

natuurexpedities en kanoexcursies

Barendrecht Klimaatbuffer

42

30

pilot kanoexcursie klimaatbuffer IJssel­monde

totaal

Speuren in een verborgen vallei margr aten, 25 juni 2010 Dit voorjaar verkenden weer verschillende groepen ZuidLimburgse kinderen Groeve ‘t Rooth. Door een voorbereidende interactieve les in de klas (powerpoint) wisten de kinderen al allerlei bijzonderheden van de Verborgen Vallei en stonden ze te trappelen om op verkenning uit te gaan. Klauteren tegen een helling vol stenen en dan de fraaiste keien meenemen, is natuurlijk dé topper in een groeve. Met rotsen in tot de verbeelding sprekende vormen die zijn gedoopt tot ‘het mannetje’ of ‘het broodje’. De kinderen speurden ook naar diersporen, waterdiertjes, bijzondere grot-planten, vogels en niet te vergeten de in de groeve levende geiten. Behalve in Groeve ‘t Rooth verzorgde ARK dit jaar in Limburg veldlessen langs de Grensmaas bij Grevenbricht, rond de Hompesche Molen en in het Weerterbos. De veldlessen in het Weerterbos werden dit jaar overgedragen aan vrijwilligers van het Limburgs Landschap, die daarvoor speciaal werden opgeleid.

José ten Tuynte ‘Iets meer rust en stilte, iets minder beeldschermen en iets meer in de natuur zijn, zou onze gezondheid en die van onze kinderen ten goede komen.’ financiers van jeugdactiviteiten zijn o.a. provincies Limburg, Gelderland, Flevoland en Zuid-Holland, waterschap Roer en Overmaas, De Maaswerken, Consortium Grensmaas, Panheelgroep, Ankerpoort, Dekker van de Kamp, Havenbedrijf Rotterdam, Senter Novem, gemeente Rotterdam, deelgemeente Hoek van Holland, Wereld Natuur Fonds, Staatsbos­ beheer, Limburgs Landschap, Nationale Post­ code Loterij

3e lustrum in Leeuwen

9927 2579

Door de ogen van een edelhert velp, 30 september 2010

Eerstejaars van MBO Helicon in Velp hebben vanmiddag de natuur op speciale wijze beleefd. In groepjes gingen zij op pad, probeerden zich in te leven in een das, edelhert, lynx, boommarter of ree en liepen als het gekozen dier een stuk van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Met als doel zich bewust te worden van de versnippering van de Nederlandse natuur en na te denken over manieren om belemmeringen op te heffen en natuurgebieden met elkaar te verbinden. Ondanks het enthousiasme onder leerlingen om buiten rond te lopen heeft de EHStafette het moeilijk.De motivatie van de leerlingen valt tegen en het blijkt een hels karwei om dit originele project in het lesprogramma ingepland te krijgen; het vraagt blijkbaar teveel van drukbezette docenten. Onze hoge verwachtingen van de rol die de sociale media zouden kunnen spelen vallen tegen. De jeugd reserveert Hyves en Facebook voor sociale contacten en gebruikt ze niet voor studiezaken. Later in het jaar heeft ARK daarom besloten om een punt te zetten achter de EHStafette.

boven-leeuwen, mei 2010

Buitenlessen in de Leeuwense Waard. Gebeitelde traditie. En toch steeds bron van nieuwe ontdekkingen. Dit seizoen ontdekten de kinderen hoe je een minirivier kunt maken die in de bergen ontspringt. Normaal gesproken ontstaat een natuurlijke delta, als je herhaaldelijk emmers water vanaf een plek op het Waalstrand een paar meter vanaf ‘de echte rivier’ laat stromen. Maar met een emmer met een gat bovenop een berg stenen op het beginpunt, krijgt je een bergbeek met watervallen en stroom ­ versnellingen.

2010

15

Financiën juni 2011

toelichting op de financiën

Stichting Ark, Meerwijkselaan 29, 6564 BS Heilig Landstichting

In 2010 heeft ARK besloten tot een belangrijke koerswijziging. Haar voortrekkersrol in natuurontwikkeling vervult de stichting sinds dit jaar ook als (tijdelijk) eigenaar van strategische grondposities. Deze wijziging heeft grote financiële consequenties gehad waardoor de jaarrekening 2010 op een aantal punten sterk afwijkt van de jaarrekening 2009.

Stichting Ark is opgericht op 23 juni 1989. Het doel van Stichting Ark is het op basis van natuurlijke processen ontwikkelen van natuur en landschap ten dienste van de samenleving. De stichting heeft een 100% deelneming in Ark Projekten B.V. Stichting Ark heeft geen winstdoelstelling maar streeft wel naar continuïteit.

Wat opvalt zijn de wijzigingen in de staat van baten en lasten en met name de vergrote omzet doordat gelden vooruit zijn ontvangen en deze volgens de richtlijnen in het jaar van ontvangst verantwoord moeten worden. Zo is de omzetstijging van ¤ 4.963.623 in 2009 naar ¤ 12.245.150 in 2010 voor een groot deel te verklaren door de gelden voor gebiedsontwikkeling die vooruit zijn ontvangen van de Provincie Limburg. In de balans bij materiële vaste activa zijn de eerste grondaankopen ondergebracht waardoor ook deze post gestegen is naar ¤ 2.636.537. De financiële vaste activa bestaan voor een gedeelte uit een lening aan Habitura voor de aankoop van gronden en voor een gedeelte uit een lening aan Triple Me voor de overname van het Wilderniscafépand in Kekerdom. De toename van kort lopende schulden is te wijten aan de voorfinanciering van 3 miljoen van Provincie Limburg voor de aankoop van gronden. Het eigen vermogen laat door deze koerswijziging een grote groei zien. De vooruit ontvangen gelden zijn ondergebracht in het bestemmingsfonds dat onderdeel is van het eigen vermogen. Dit verklaart ook de stijging aan liquide middelen.

geconsolideerde bal ans

Daarnaast liet ARK ook in alle reguliere werkvelden een toename van de omzet zien van ¤ 1.296.970,- in 2009 naar ¤ 2.287.499 in 2010. Over de hele linie is in 2010 een positief resultaat geboekt van ¤ 484.924,-. Dit resultaat is gebruikt om de continuïteitsreserve op peil te brengen en ook de algemene reserve.

evaluatie per deelprogramma



31-12-10 31-12-09

activa

€ €

Materiële vaste activa

2.636.537

823.626

Financiële vaste activa

705.070

0

Voorraden en onderhanden werk

285.125

193.655

Vorderingen

364.151 295.222

Liquide middelen

12.345.225

3.166.162

totaal activa

16.336.108

4.478.665

12.941.938

4.216.183

Langlopende schulden

0

0

Kortlopende schulden

3.394.170

262.482

16.336.108

4.478.665

passiva Eigen vermogen

totaal passiva

Meerjarenprogramma Limburg Wat begon als onderdeel van Missing Lynx, is binnen een jaar uitgegroeid tot een volwaardig programma binnen ARK. Nadat de Provincie Limburg positief had beslist over een bijdrage van 26,7 miljoen over de periode 2010-2015 voor gebiedsontwikkeling in Kempen~Broek en Drielandenpark, werd hiervan eind 2010 reeds 8 miljoen beschikbaar gesteld. Ruim 2 miljoen is hiervan in 2010 aangewend voor het opzetten van een strategische grondbank.

geconsolideerde staat van baten en l asten

Nederlandse Delta

Opbrengst wilderniscafés

In de delta zijn tal van nieuwe projecten gestart die niet of slechts ten dele waren begroot zoals bijvoorbeeld de klimaatbuffer IJsselmonde. Ook de Waalweelde-projecten, het realiseren van de D’Waalfilm en de begeleiding Zandmotor waren in de begroting niet in die mate voorzien. Daartegenover staat slechts één project waarvoor geen financier werd gevonden: het PABO-project in Rotterdam. De exploitatie van natuuren klimaatcafé de Zeetoren liet dit jaar betere cijfers zien dan in 2009; een groei van de omzet en een kleiner verlies werd in 2010 gerealiseerd.

Missing Lynx Ook binnen dit programma, waarin ARK werkt aan ontbrekende schakels in de natuur, werd boven verwachting gepresteerd. Grote nieuwe projecten die in 2010 werden toegekend waren de klimaatbuffer Waterpark Kempen~Broek, het Euregio-project Drielandenpark, een studie naar edelherten in de Millingerwaard en het maken van een plan van aanpak voor het OostvaardersWold. Het project WeerterbosWaterbos kon alsnog in 2010 geheel worden uitgevoerd. Daartegenover stonden slechts enkele tegenvallende resultaten. De projecten EHStafette en Dood doet Leven kregen niet de steun die we verwacht hadden en hetzelfde gold voor het anticiperen op de terugkeer van de wolf naar Nederland. Wat dit laatste thema betreft vinden de meeste instanties dat het daarvoor nog te vroeg is. De vraag is hoe lang dat standpunt nog vol te houden is met wolven op minder dan een weekmars van Nederland. Aan de kostenkant viel met name het wisentenproject duurder uit omdat een aantal werkzaamheden van andere partners in het project werden overgenomen. Verder werd eind 2010 besloten tot een extra ¤H$actie om de economische belangen van het ecologisch netwerk beter voor het voetlicht te brengen.

Europa



2010

Begroting 2010

2009

€

€

€

2.287.499

2.490.044

1.296.970

327.988

265.000

199.179

863

0

2.958

Boekwinst/verlies activa

194.635

0

-3.234

Baten acties derden NPL

500.000

500.000

3.360.376

baten Opbrengst uitgevoerde projecten Opbrengst boekenverkoop

Subsidies

8.788.477 0 0

Overige baten

10.000

0

18.500

Financiële baten

135.688

80.000

88.874

12.2 45.150

3.335.04 4

4.963.623

Bureau

366.569

419.921

443.388

Wilderniscafés

499.477

353.699

479.199

Regio’s

2.654.611

2.402.381

1.533.478

3.5 20.65 7

3.176.001

2.456.065

8.724.493

159.043

2.507.558

-

-10.000

0

8.72 4.493

149.043

2.507.558 2.409.255

totaal l asten

totaal overschot Belastingen

verdeling overschot

Binnen de Europese portefeuille kon een nieuwe project worden verwelkomd: de hermeandering van het Letse riviertje de Dviete. Doordat het eerdere project ‘Letlands’ met een positieve marge kon worden afgerond, is het resterende geld aangewend voor dit vervolgproject langs de Dviete. Extra uitgaven werden gedaan om een kudde van 80 konikpaarden, die naar de slacht dreigde te gaan, te redden voor een groot natuurproject in de Karpaten in 2011. De voortvarendheid waarmee het project in de Oostelijke Rodopen wordt aangepakt, maakte dat we hier in 2010 ruim een ton meer hebben uitgegeven dan begroot. Ook in het nieuwe project Rewilding Europe liggen we voor op het oorspronkelijke schema, waardoor we de geplande werkzaamheden voor de eerste twee jaar al in 1,5 jaar hebben uitgevoerd.

Mutatie bestemmingsfondsen

7.089.569

Mutatie grondfonds

1.150.000

Bedrijfsbureau



De groei van de organisatie en het in huis halen van de boekhouding heeft een stijging van de kosten met zich meegebracht, maar daar staan verminderde uitgaven van de uitbestede accountantskosten tegenover. Het verzuim van het personeel was gering waardoor we in 2010 op dit vlak geen grote uitgaven hebben gehad.

verantwoordingsverklaring ARK kent een Raad van Toezicht die uit vijf leden bestaat; vertegenwoordigers van verschillende maatschappelijke sectoren, die voor ARK van belang zijn. De Raad houdt toezicht op de activiteiten van ARK Natuurontwikkeling en ontvangt daarvoor drie keer per jaar een voortgangsverslag, de jaarlijkse begroting en werkplan, een halfjaarlijkse financiële rapportage en als het jaar verstreken is, de jaarrekening en het jaarverslag ter controle. ’s Zomers beoordeelt de Raad de tussenrapportage en denkt ze mee over de meerjarenplanning. De directie geeft richting door de belangrijkste innovatieve werkvelden te identificeren en af te bakenen. Bij de inhoudelijke uitwerking ervan en het concreet maken van deze doelstellingen in activiteiten, is in eerste instantie het kernteam van ARK betrokken, maar uiteindelijk, via themadagen, de hele organisatie. De gelden die ARK ontvangt, zijn voor het merendeel bestemd voor de uitvoering van projecten waaraan begrotingen ten grondslag liggen. Alleen de jaarlijkse bijdrage van de Nationale Postcode Loterij t.w.v. ¤ 500.000,- euro is door ARK vrij te besteden. Via persberichten, de website en andere moderne media, informatieve folders van projecten, digitale nieuwsbrief en de JaARKrant wordt informatie gegeven aan een grote kring van belangstellenden. Gerichte informatie aan opdrachtgevers en subsidieverleners wordt verstrekt door voortgangsrapportages, eindverslagen en -afrekeningen. Voor eigen personeel heeft ARK een knipselkrant.

Toegevoegd aan het vrij beschikbare vermogen uit hoofde: Continuiteitsreserve

292.588

Algemene reserve

192.336

98.303

8.72 4.493

2.507.558

Net als in voorgaande jaren zijn ook dit jaar weer gelden ontvangen voor projecten die nog niet helemaal afgerond zijn en die in de komende jaren worden uitgevoerd. Op grond van de toegepaste grondslagen voor resultaatbepaling worden deze gelden in het jaar van ontvangst als baten verantwoord. Via de verdeling van het overschot worden de nog resterende gelden toegevoegd aan het betreffende bestemmingsfonds. De komende jaren zullen de uitgaven met betrekking tot deze projecten als lasten verantwoord worden. Hierdoor ontstaantekorten die via de tekortverdeling ten laste van de bestemmingsfondsen zullen worden gebracht. Bovenstaande cijfers zijn ontleend aan de Jaarrekening 2010. De volledige jaarrekening is te zien op website www.ark.eu. Bij deze jaarrekening is door Koning & Meeuwissen Accountants en Belastingadviseurs een goedkeurende controleverklaring verstrekt conform de richtlijnen van het CBF.

Ans ter Voert, hoofd Bedrijfsbureau. ‘Met de ARK-administratie zitten we nu op Natuurplaza. Dat werkt prettig en efficiënt en is ook nog eens gezellig.’

16

20

Binnenland juni 2011

Overdracht Wilderniscafé aan Triple E

Eerste pilot Tijdelijke Natuur is een feit amsterdam, 16 juni 2010 Een jaar na afgifte van de ontheffing van de Flora-en faunawet, is vandaag het eerste tijdelijke-natuurgebied in Nederland een feit. Tijdens een minisymposium werd de Amsterdamse Afrikahaven officieel geopend als tijdelijk natuurgebied. Het 9 hectare grote terrein is opnieuw ingericht en ligt er fantastisch bij. Rugstreeppad, kleine plevier, platbuik, scherpe fijnstraal en tal van andere soorten hebben al hun weg naar het gebied gevonden. Later in het jaar kregen ook de gemeenten Steenwijkerland en Almelo van het ministerie van LNV toestemming om tijdelijke natuur mogelijk te maken (samen 148 hectare) op braakliggende (bouw)terreinen. Ook Heerenveen, Rosmalen en Rotterdam tonen belangstelling. ‘Er is bij overheden, projectontwikkelaars en (nuts)bedrijven een groeiende belangstelling voor tijdelijke natuur’, aldus de verantwoordelijke minister. De initiatieven kunnen bijdragen aan de biodiversiteit en de toegankelijke terreinen kunnen natuur weer dichter bij de mensen brengen. Op het moment dat in de Afrikahaven de geplande bouwplannen tot uitvoer komen, zal de natuur weer wijken.Waarschijnlijk zijn er op dat moment weer nieuwe tijdelijke natuurgebieden, waar pioniers onder de planten en dieren opnieuw een tijdelijke haven zullen vinden.

Tips in

De ARK-websites werden goed bezocht, in totaal waren er zo’n 194.000 bezoekers, waarvan bijna 85.000 aan de algemene ARK-site. Doorgevoerde veranderingen zorgden ervoor dat de website nu uitstekend vindbaar is. Woveninnederland.nl is erg in trek, met 36.500 bezoekers.

van het wilderniscafé wordt voortgezet. We wensen Triple E veel succes!

Als beloning kreeg het wilderniscafé, een prachtig hoogwater, waar wij als ARK in acht jaar eigendom vergeefs op hebben gewacht.

cyberspace

nijmegen, 1 maart 2010 Na 20 jaar zonder kantoor gewerkt te hebben, betrokken vandaag enkele ARK-medewerkers een kantoorruimte in het Natuurplaza van de Radboud Universiteit Nijmegen, een netwerkkantoor waar diverse natuurorganisaties zijn gevestigd. Vanaf nu is de financiële administratie hier gevestigd en hebben vier projectmedewerkers er een flexwerkplek. Bijkomend voordeel van het Natuurplaza is dat dwarsverbanden met andere natuurorganisaties in het gebouw snel gelegd zijn en dat de locatie goede ver­ gaderfaciliteiten biedt.

Odile Wolfs trad in 2010 terug uit de Raad van Toezicht, na jaren enthousiast bij ARK betrokken te zijn geweest. Ger van den Oetelaar werd de nieuwe project­leider voor Kempen~Broek en het Meerjarenprogramma Limburg en Gijs van Zonneveld werd vanuit het WNF gedetacheerd als projectleider in de Delta. Elena Breeman-van Lente werd aangesteld als educatief medewerker op IJsselmonde en Ellen Luijks kwam na jaren freelancen als educatief mede­ werker nu in dienst als projectassis­

De zoektocht naar geschikte overname-kandidaten voor het wilderniscafé in Kekerdom heeft het gewenste resultaat opgeleverd. Het innovatieve bedrijf Triple E uit Arnhem heeft vandaag het café over gekocht van ARK, na eerst drie maanden te hebben proefgedraaid met een alleszins bevredigende omzet. Daarmee is na bijna twee jaar het kloppend hart weer terug in Kekerdom. En hebben bezoekers aan de Millingerwaard weer een ideale uitvals­ basis.Triple E is direct begonnen met tal van activiteiten vanuit het café: dorpsavonden, bijzondere seizoensdiners, struintochten en nog veel meer (zie www.waardvankekerdom.nl). Voor ARK is het een hele opluchting dat, na eerdere onderhandelingen met partijen met andere plannen, de traditie

Maar ook de andere websites trokken elk 15 tot 20.000 bezoekers. ARK ging op Facebook in 2010. We streven naar 1.000 vrienden in 2011 (nu 227), die weer verkeer naar de websites zullen genereren.

ARK kantoor in het Natuurplaza

Mensen in het nieuws

kekerdom, 1 november 2010

tente en communicatiemedewerkster in Limburg. Tanja de Bode werd vanaf 1 juli gastvrouw op Loevestein. Bram Houben trad na een rondreis door Noord-Europa in september in dienst, en pakte het werk rond de steur weer op. Eind 2010 kwam Monique de Ruijter het ARK-bureau versterken, evenals Gerard Beckmann eerder het jaar. Raymond Brouwers is aangenomen als de nieuwe beheerder/voorlichter in het Drielandenpark. Frans Schepers werd vanuit het WNF gedetacheerd als directeur van het nieuwe Rewilding Europe programma.

www.rewildingeurope.com

verwonder je over de comeback van spectaculaire wildernissen www.zeetoren.nl over het leukste klimaatcafé van Nederland www.wolveninnederland.nl alles wat u wilde weten over wolven

www.dooddoetleven.nl

Spectaculaire filmpjes! Met je neus bovenop de natuurlijke kringloop van leven. www.ark.eu met frisse uitstraling, fraai beeld­ materiaal en handige kaartfunctie

Project Natuurbeelden gelanceerd hilversum, 27 oktober 2010 Vandaag lanceerde Marieke van Schaik, Managing Director van de Nationale Postcode Loterij het project ‘Natuurbeelden’. Duizenden clips (100 uur beeld­materiaal) van planten, dieren en landschappen van elf natuurorganisaties, waaronder ARK,zijn verzameld en ondergebracht bij het Centrum voor Beeld en Geluid in Hilversum.Aan dit archief wordt de komende zeven jaar bovendien 250 uur nieuw bewegendbeeldmateriaal toegevoegd. Zodat in 2017 een enorme, waardevolle digitale beeldbank van de Nederlandse natuur zal zijn ontstaan.En de toepassingsmogelijkheden? Die zijn gigantisch. De clips kunnen gebruikt worden voor

een nieuwsitem op het journaal, een presentatie van scholieren, als film in een bezoekerscentrum en zelfs in een game of een interactief bordspel. Benieuwd geworden? Kijk op www. stichtingnatuurbeelden.nl. Nederlandse Natuur in Beeld is een samen­ werking van natuurorganisaties, natuur­ filmers en het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. De Nationale Postcode­ loterij maakt met een bijdrage van 2,7 miljoen euro aankoop van bestaand beeld, productie van nieuw beeld en opslag bij Beeld en Geluid mogelijk. Daarmee worden unieke bewegende natuurbeelden veilig gesteld voor de toekomst én toegankelijk gemaakt.

colofon jaARKrant 2010 tekst  José ten Tuynte, Wouter Helmer, Ans ter Voert • illustraties  Jeroen Helmer • fotografie ARK-beeldarchief, Henk Baron, Bart Beekers, Jobien Boonman, Erwin Christis, Harry Cuypers, Harvey van Diek, Elma Duijndam, Ineke van Dort, Fred Erkenbosch, Ruud Foppen, Wil Gipman, Paul Grootenboer, Erlend Haarberg/Wild Wonders of Europe, Bram Houben, Joyce Huis, Mihaela Kircheva, Gijs Kurstjens, Hettie Meertens, Anneleen Mengels, Cynthia Lange/Manon Kaandorp, Esther Linnartz, Leo Linnartz, Caroline van der Mark, Ezequiel Scagnetti, Staatsbosbeheer, Leon Terlouw (PWN), Twan Teunissen, José ten Tuynte, Jan van der Veen, Staffan Widstrand/Wild Wonders of Europe • vormgeving  Buro Brandstof, Franka van Loon • drukkerij OnkenhoutGroep • ARK Natuurontwikkeling, Hoog Keppel, 2011