Faunaonderzoek met de fotoval op 11 kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken
Albert-Erik de Winter Oktober 2012
Dankwoord Dank gaat uit naar de Stichting Oude Groninger Kerken voor toestemming om dit onderzoek op hun kerkterreinen te mogen uitvoeren. Leo Stockmann (Landschapsbeheer Groningen) en Arjo Bunskoeke (Kerkhovencommissie SOGK) dank ik voor het kritisch doorlezen van een eerdere versie van dit verslag. Ivon Benus wordt bedankt voor het maken van de kaart in figuur 1.
Colofon Titel
: Faunaonderzoek met de fotoval op 11 kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken. Veldwerk : Albert-Erik de Winter Auteur : Albert-Erik de Winter Foto kaft : Fotoval kerkhof Heveskes © foto’s Albert-Erik de Winter © tekst Albert-Erik de Winter en de Stichting Oude Groninger Kerken Uithuizen 28 oktober 2012 1
Samenvatting In het voorjaar en zomer van 2011 heeft op elf kerkterreinen van de Stichting Oude Groninger Kerken in Noord Groningen voor langere of kortere periode een fotoval (automatische camera met infraroodsensor) geïnstalleerd gestaan. Doel van deze actie was om na te gaan welke wilde fauna voorkomt op deze terreinen. Om de dieren voor de lens te lokken is gebruik gemaakt van pindakaas en kattenvoer. Incidenteel is een kadaver van haas (kerkhoven Heveskes/ Leegkerk) en wilde eend (kerkhof Marsum) gebruikt. Tijdens de inventarisatie zijn op de elf kerkterreinen in totaal 501 fotobeelden met dieren en/of mensen geregistreerd. Hiervan hadden 240 fotobeelden betrekking op waarnemingen van wilde fauna, de overige 261 beelden op waarnemingen van mens, hond, kat en kip. Wilde diersoorten zijn waargenomen op 7 van de 11 onderzochte terreinen. Deze waarnemingen hadden betrekking op de soorten: egel (2 terreinen), steenmarter ( 2 terreinen), vos (1 terrein), ree (1 terrein), ekster (4 terreinen), zwarte kraai (5 terreinen) en buizerd (1 terrein). Wat betreft het aantal geregistreerde wilde soorten waren de kerkterreinen van Heveskes (3 soorten), Solwerd (3 soorten) en Leegkerk (3 soorten) het soortenrijkst, gevolgd door de kerkhoven van Marsum (2 soorten), Wittewierum (2 soorten), Opwierde (2 soorten) en Fransum (1 soort). Op de kerkterreinen van Eenum, Oostum, Wierhuizen, Pieterburen zijn geen waarnemingen gedaan van wilde dieren, wel van mens, hond en huiskat. Bijzonder voor deze inventarisatie waren, naast de waarnemingen van steenmarter op de kerkhoven van Leegkerk en Opwierde, zonder meer de waarnemingen van vos op het kerkhof van Heveskes en ree op het kerkhof van Marsum. Gericht onderzoek op andere kerkterreinen zal zeer waarschijnlijk nog meer waarnemingen van wilde dieren en mogelijk ook andere soorten opleveren.
2
Inhoudsopgave Pagina 1. Inleiding 2. Materiaal en methode 3. Resultaten 3.1 Gebiedsbespreking 3.2 Soortbespreking 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.8 3.2.9 3.2.10 3.2.11
Egel Steenmarter Vos Ree Ekster Zwarte kraai Buizerd Huiskat Hond Kip Mens
4. Aanbeveling 5. Literatuur
Bijlage 1: Waarnemingen per kerkterrein Bijlage 2: (Belangrijkste) fotowaarnemingen
4 4 5 6 6
6 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7
7 7
8 -10 11-21
3
1. Inleiding In de provincie Groningen bezit de Stichting Oude Groninger Kerken (kortweg SOGK) ongeveer 63 kerkensembles. Deze monumentale terreinen zijn vooral bekend vanwege hun religieuze en cultuurhistorische betekenis. Door factoren als rust, oud groen en stenige biotopen (o.a. in de vorm van grafmonumenten) zijn deze objecten ecologisch gezien echter ook erg waardevol en het leefgebied voor tal van plant- en diersoorten. Om een indruk te krijgen van de wilde diersoorten die deze terreinen zoal gebruiken zijn in het voorjaar en de zomer van 2011 meerdere kerkterreinen van de SOGK geïnventariseerd met een fotoval (automatische camera met infraroodsensor). Dit rapport bevat de resultaten van dit onderzoek.
2. Materiaal en methode Voor deze inventarisatie zijn in totaal elf kerkterreinen onderzocht. Deze terreinen zijn gelegen in het kleigebied (Noord) Groningen. Gezamenlijk kenmerk van deze terreinen is het (matig) extensief beheer en de aanwezigheid van veel groen (bomen en struiken). Reden dat juist deze terreinen geselecteerd zijn voor dit onderzoek is de verwachting dat de faunatrefkans hier hoger zal zijn dan op intensief beheerde kerkterreinen met weinig groen. Een overzicht van de onderzochte kerkterreinen en onderzoeksperiode is weergegeven in figuur 1. Figuur 1: Ligging onderzochte kerkterreinen en onderzoeksperiode
Gebied 1. Eenum 2. Fransum 3. Heveskes 4. Marsum 5. Oostum 6. Pieterburen 7. Solwerd 8. Wierhuizen 9. Wittewierum 10. Opwierde 11. Leegkerk
Onderzoeksperiode 24 juni t/m 1 juli 2011 4 mei t/m 10 mei 2011 27 maart t/m 7 april 2011 9 april t/m 18 april 2011 24 juli t/m 28 juli 2011 10 juli t/m 24 juli 2011 11 juni t/m 18 juni 2011 7 juli t/m 10 juli 2011 21 april t/m 4 mei 2011 18 juni t/m 23 juni 2011 23 mei t/m 1 juni 2011
Onderzoek is uitgevoerd met een fotoval (een automatische camera) die gedurende meerdere dagen op deze kerkhoven geïnstalleerd heeft gestaan. Het hierbij gebruikte merk en type was Dörr Snapshot 5.0 MP IR. Met deze fotoval zijn tussen 27 maart en 28 juli 2011 alle elf de kerkterreinen geïnventariseerd. Twee à drie meter voor de fotoval werden telkens lokstoffen aangeboden die bestonden uit pindakaas en kattenvoer. Daarnaast is op de kerkhoven van Heveskes en Leegkerk een kadaver van haas voor de camera gepresenteerd, op het kerkhof van Marsum een wilde eend. Pindakaas is hierbij het lokmiddel waarvan bekend is dat het een grote diversiteit aan wilde diersoorten aantrekt c.q. naar de fotoval toelokt [Van den Akker, 2009]. Van welke afstand wilde dieren de pindakaasgeur kunnen waarnemingen is niet bekend. Kattenvoer en kadavers worden aangeboden als voedsel en zorgen ervoor dat dieren langer voor de fotoval 4
verblijven wat trefkans en kwaliteit van de foto’s vergroot. De automatische fotoval werkt met infraroodsensor die reageert op bewegingen. Bij elke reactie voor de camera wordt na 20 seconden een foto genomen. De volgende foto(s) worden gemaakt met een interval van 60 seconden wat doorgaat zolang het bewegend object zich voor de lens/ sensor blijft voortbewegen. Overdag levert de fotoval beelden in kleur, ’s nachts wordt verlichting verzorgd door infrarood-leds en is het beeld zwart-wit. Geregistreerde beelden van de fotoval zijn na iedere verplaatsing/installatie uitgelezen en worden digitaal bewaard.
3. Resultaten Tijdens deze inventarisatie zijn in totaal 501beelden met mensen en/of dieren geregistreerd, de foto’s gemaakt tijdens installatie en demontage van de fotoval niet meegerekend. Hiervan hadden 240 beelden betrekking op wilde dieren, de overige 261 beelden op mens en (landbouw)huisdier. Tabel 1 geeft een beeld van de geregistreerde soorten per kerkterrein, hierbij zijn de voor deze inventarisatie interessante soorten groen gemarkeerd.
X X
X
X 2
X X 4
X X
X
X
X
4
X 4
X
X
X
X
X X
X
X X
X
Leegkerk
X
Wittewierum
Wierhuizen
Solwerd
Pieterburen
Oostum
Marsum
Heveskes
X
Opwierde
Egel Steenmarter Vos Ree Ekster Zwarte kraai Buizerd Huiskat Hond Kip Mens Aantal soorten
Fransum
Eenum
Tabel 1: Geregistreerde soorten per kerkterrein
X
X X
X
X
X
X
X
X 2
X 3
X 5
X 2
X 3
X 4
X 5
Een overzicht van het maximum aantal waargenomen exemplaren en totaal aantal fotowaarnemingen is opgenomen in tabel 2. Tabel 2: Maximum aantal exemplaren en totaal aantal fotowaarnemingen Soort Egel Steenmarter Vos Ree Ekster Zwarte kraai Buizerd Huiskat Hond Kip Mens
Max. aantal exemplaren 2
Totaal aantal fotowaarnemingen 4
2 1 1 6 9 2 21 12 5 58
4 1 1 42 63 125 325 50 111 145
Opmerkingen bij de tabel: waarnemingen van mensen betreft een optelling van het maximum aantal dagwaarnemingen per terrein, het absoluut aantal kerkterreinbezoekers ligt hoger.
5
3.1 Gebiedsbespreking Het aantal wilde faunasoorten dat op de kerkterreinen is aangetroffen varieerde van minimaal één soort op het kerkhof van Fransum tot maximaal drie soorten op de kerkhoven van Heveskes, Solwerd en Leegkerk. Op de kerkhoven van Eenum, Oostum, Pieterburen en Wierhuizen zijn geen wilde faunasoorten geregistreerd. Mens (10 x), huiskat (9 x) en zwarte kraai zijn het vaakst aangetroffen op de kerkterreinen. Leuk zijn in ieder geval de waarnemingen van egel (2 terreinen), steenmarter (2 terreinen), vos (1 terrein) en ree (1 terrein). Waarnemingen van ree en vos zijn verrassend. Aanwezigheid van egel en steenmarter was voorafgaand aan de inventarisatie min of meer wel verwacht. 3.2 Soortbespreking 3.2.1. Egel Op de kerkhoven van Solwerd en Wittewierum zijn waarnemingen van egel geregistreerd. Op beide terreinen betrof het slechts één exemplaar per foto. Opmerkelijk is de foto van Wittewierum waar een egel bovenop een grafmonument loopt. 3.2.2 Steenmarter Van deze soort was de verwachting dat die een ruimere verspreiding zou bezitten op de Noord Groningse kerkterreinen. Uiteindelijk zijn soortwaarnemingen gedaan op slechts twee terreinen, namelijk de kerkhoven van Opwierde en Leegkerk. Gericht onderzoek op andere kerkterreinen van de SOGK zal wellicht meer waarnemingen opleveren van steenmarter. 3.2.3 Vos Niet direct de eerste soort waaraan je zit te denken als je besluit om een aantal kerkterreinen met fotoval te gaan inventariseren. Toch kon deze soort in de nacht van 5 april 2011 worden geregistreerd op het kerkhof van Heveskes. Het extensief beheer van dit kerkhof in combinatie met grote oppervlakten braakliggend industrieterrein rond het kerkhof maakt dit gebied geschikt als leefgebied voor vos. 3.2.4 Ree Nog een soort die je niet zo snel zou verwachten op kerkhoven en zeker niet op het kerkhof van Marsum. Toch registreerde de fotoval hier in de nacht van 13 april 2011 om 2.30 uur een foeragerende reebok. 3.2.5 Ekster Ekster is waargenomen op de kerkhoven van Fransum, Solwerd en Heveskes. Bij Fransum zijn de meeste eksterwaarnemingen geregistreerd. Ook is dit, samen met Leegkerk, de enige locatie waar twee eksters tegelijk op de foto staan. 3.2.6 Zwarte kraai Waargenomen op de kerkterreinen van Marsum, Solwerd, Wittewierum, Opwierde en Leegkerk met maximaal 2 exemplaren. 3.2.7 Buizerd Buizerdwaarnemingen zijn alleen gedaan op het kerkhof van Heveskes. Hier zijn in totaal 125 beelden geregistreerd van maximaal twee buizerds die zich tegoed doen aan een kadaver van haas.
6
3.2.8 Huiskat Met 325 geregistreerde waarnemingen van 21 verschillende exemplaren het vaakst op beeld vastgelegd. Met uitzondering van Heveskes en Marsum waargenomen alle kerkterreinen. 3.2.9 Hond Op de kerkterreinen van Heveskes en Marsum eenmalig waargenomen met één exemplaar. Op het kerkterrein van Pieterburen werden daarentegen 34 waarnemingen geregistreerd van negen verschillende honden. Standplaats van de fotoval direct langs een doorgaand wandelpad is mogelijk oorzaak van het groot aantal hondwaarnemingen op dit terrein. 3.2.10 Kip Vrij rond lopende kippen zijn alleen aangetroffen op het kerkhof van Fransum. Hier zijn in totaal 111 waarnemingen van kip geregistreerd. Het maximum aantal kippen betrof vijf stuks, groepsamenstelling één haan en vier hennen. 3.2.11 Mens Bezoekers van de SOGK terreinen. Met uitzondering van Heveskes geregistreerd op alle terreinen. Opvallend is het groot aantal geregistreerde waarnemingen op de kerkterreinen van Fransum en Oostum wat zeer waarschijnlijk een gevolg is van de ligging langs belangrijke fiets- en wandelroutes.
4. Aanbeveling Opgemerkt moet worden dat het onderzoek is uitgevoerd in een relatief korte periode (4 maand) op slechts een beperkt aantal terreinen. Onderzoek op meer kerkterreinen, verspreid over langere periode zal wellicht meer waarnemingen van wilde dieren en mogelijk ook nieuwe soorten opleveren.
5. Literatuur Akker, R, van den, 2009. Mogelijkheden en beperkingen van technische hulpmiddelen bij inventarisaties. Marterpassen XV:44-47.
7
Bijlage 1: Waarnemingen per kerkterrein Eenum
Datum: 24 juni t/m 1 juli 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal Huiskat (zwartbruin) Huiskat (grijszwart) Huiskat (onbekend) Mens
Aantal foto’s: 88 Aantal dagen 7 14 3 4
1 1 1 1
Fransum
Datum: 4 mei t/m 10 mei 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal Huiskat (bruingrijs) Ekster Mens Kip
Aantal foto’s: 230 Aantal dagen 6 5 7 6
1 2 23 5
Heveskes
Datum: 27 maart t/m 7 april 2011 Lokvoer: Kattenvoer, pindakaas, kadaver haas Soort Max. aantal Aantal dagen Buizerd 2 8 Ekster 1 1 Hond 1 1 Vos 1 1
Marsum
Datum: 9 april t/m 18 april 2011 Lokvoer: Kattenvoer, pindakaas, kadaver eend Soort Max. aantal Aantal dagen Zwarte kraai 2 4 Hond 1 1 Ree 1 1 Mens 4 4
Oostum
Datum: 24 juli t/m 28 juli 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal Aantal dagen Huiskat (zwart) Huiskat(bruin/zwart) Huiskat (wit/zwart) Mens
1 1 1 17
Totaal aantal fotowaarnemingen 25 4 7 4
4 2 1 5
Totaal aantal fotowaarnemingen 27 19 33 111 Aantal foto’s: 136 Totaal aantal fotowaarnemingen 125 1 1 1 Aantal foto’s: 102 Totaal aantal fotowaarnemingen 15 3 1 15 Aantal foto’s: 105 Totaal aantal fotowaarnemingen 31 9 2 50 8
Pieterburen
Datum: 10 juli t/m 24 juli 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal Hond 1 (Labrador) Hond 2 (Friese stabij) Hond 3 (Rottweiler) Hond 4 (Engelse buldog) Hond 5 (?) Hond 6 (?) Hond 7 (?) Hond 8 (?) Hond 9 (?) Huiskat (lapjeskat) Huiskat (zwart) Mens
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1
Aantal foto’s: 186 Aantal dagen 11 7 3 2 1 1 1 2 1 8 9 4
Solwerd
Datum: 11 juni t/m 18 juni 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal Zwarte kraai Ekster Egel Huiskat (Zwartwit) Mens
1 1 1 1 2
Aantal foto’s: 83 Aantal dagen 1 3 2 7 3
Wierhuizen
Datum: 7 juli t/m 10 juli 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal Huiskat (Zwartwit) Mens
2 3
Egel Huiskat (rood) Huiskat (zwart) Huiskat (bruinzwart en wit) Hond (Mechelse herder?) Zwarte kraai Mens
Totaal aantal fotowaarnemingen 2 7 3 30 6
Aantal foto’s: 134 Aantal dagen 8 6
Wittewierum
Datum: 21 april t/m 4 mei 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal
Totaal aantal fotowaarnemingen 13 8 5 1 1 2 1 2 1 16 55 6
Totaal aantal fotowaarnemingen 57 20 Aantal foto’s: 98
1 1 1 1
Aantal dagen 1 3 3 7
Totaal aantal fotowaarnemingen 1 10 4 32
1
8
12
2 2
2 5
14 6 9
Opwierde
Datum: 18 juni t/m 23 juni 2011 Lokvoer: Kattenvoer en pindakaas Soort Max. aantal Steenmarter Huiskat (zwartwit) Huiskat (rood) Huiskat (bruingrijs) Zwarte kraai Mens
Leegkerk
1 1 2 3 2 1
Aantal foto’s: 71 Aantal dagen 1 2 4 8 2 1
Datum: 23 mei t/m 1 juni 2011 Lokvoer: Kattenvoer, pindakaas en kadaver Haas Soort Max. aantal Aantal dagen Steenmarter 1 3 Huiskat (zwartwit) 1 1 Huiskat (roodwit) 1 6 Ekster 2 7 Zwarte kraai 2 4 Mens 5 4
Totaal aantal fotowaarnemingen 1 4 22 9 4 1 Aantal foto’s: 126 Totaal aantal fotowaarnemingen 3 1 11 15 28 10
10
Bijlage 2: (Belangrijkste) fotowaarnemingen
Egel kerkhof Solwerd
Egel op grafmonument kerkhof Wittewierum
11
Steenmarter kerkhof Opwierde
Steenmarter kerkhof Leegkerk (foto1) 12
Steenmarter kerkhof Leegkerk (foto 2)
Vos kerkhof Heveskes 13
Reebok kerkhof Marsum
Ekster en huiskat op kerkhof Fransum 14
Ekster kerkhof Solwerd
Ekster kerkhof Heveskes
15
Zwarte kraai kerkhof Marsum
Zwarte kraai kerkhof Solwerd
16
Zwarte kraaien kerkhof Wittewierum
Zwarte kraaien kerkhof Opwierde 17
Zwarte kraai kerkhof Leegkerk
Buizerd (2 exemplaren) kerkhof Heveskes 18
Buizerd (1 exemplaar) kerkhof Heveskes
Huiskatten (zwartwit) kerkhof Wierhuizen 19
Hond kerkhof Pieterburen
Hond kerkhof Wittewierum 20
Loslopende kippen kerkhof Fransum
Voorbeeld van kerkterreinbezoekers op kerkhof Oostum 21
