Adel in Groninger kerken
HOVO Groningen Zomer 2013 Saskia van Lier
Menkemaborg, Uithuizen borg van Alberda’s
Adel en slotkerken • • • •
Eigen benoeming Rechten Misstanden Manifestatie in kerk
Nienoord, Midwolde borg van Van Ewsum en Van Inn en Kniphuisen
Rensumaborg, Uithuizermeeden borg van Alberda
Uithuizermeeden ‘na de torenbrand van 1896’
Eigen benoeming • ME: hoofdelingen met legertjes • Macht, rechten door landbezit (vb: redgerschap), bij toerbeurt verdeelde taken • Rechten te koop: sommigen rijker dan anderen: rijken aaneengesloten aan de macht • Hoge posten: aanzien
Dijksterhuis, Pieterburen (gesloopt) borg van Alberda’s
Gesloten stand • Geen echte adel, ‘ommelander jonkers’: erkennen elkaar en worden door volk erkend • Tot ca. Reductie open voor rijke burgers, bijv Van Hulten (nog in 1662 erin getrouwd) • 1661/62: poging van jonkers om ridderschap in te voeren, mislukt: standsverschil hierna versterkt, om onderscheid te maken
Na 1661 • Versterking adelsidentiteit • Vb: kaart van Coenders 1678 met huizen van ‘voornaamste en meest gequalificeerde adeldom der provincie’ • Toonaangevend: entree van de echte adel: Van Inn- en Knipphuisen in Midwolde (baron/graaf, 1657 huwelijk Anna van Ewsum)
Huizinge, koorhek, door Berend Coenders van Helpen: veel poeha, weinig beeld
Midwolde, grafmonument, na 1664
Harkstede, kerk van Piccardt en Rengers, poort 1694
Buitenstaander Piccardt kocht Fraeylemaborg, maar werd als collator buitengesloten in kerk Slochteren. Hij bouwde een eigen kerk.
Heerlijke rechten • Redgerrecht • Zijlrecht • Dijkrecht • Met deze bestuurlijke ambten meestal ook zitting in raden, afgevaardigden • Daarnaast nog vis-, jacht-, collatierecht
Collatierecht • ME: landbezit = recht op benoeming pastoor en goederenbeheer • College van gerechtigden • Door overerving en huwelijk: grotere collatoren en kleinere: de primarius collator of zelfs unicus collator • Nepotisme: borgheer benoemde familieleden tot predikant (Piccardt in Harkstede e.o.)
Godlinze, collatierechten van 1571 genoemd: katholiek
INT IAER 1571 IS DESSE KERCKE NEIS GERE/PARERT UNDE GHESTOFFERT BII TIDEN ALS DEN/ ERBAREN ERRENTFESTE LUIT KLANT IO[N]CKER UNDE HOVELI[N]CK / TOE GODLINSE D[OMINUS] IO[ANN]ES BUTER IA[N]ES IANSE[N] PETER ABELS KERCKVOGEDEN WEREN
Reformatie en collatie • Collatierechten niet wenselijk na Reformatie (Dordtse kerkorde, Menso Alting streed tegen collatie) ‘tegen de ordeninge der ge-unierten Provincien unde Godes Woort’
• Jonkers te machtig: rechten behouden ‘dat niemant (…) d’opcomsten vande voornaemste benificien tot synen privaten nut trecke (…) het sy onder decsel van jus patronatus, ofte andere pretexten’
Stadskerkenorde art. 1 en 55(Groningen)
Misstanden • Na Reductie moest iedereen goederen en rechten registreren: geweigerd • Visitaties: geen inzage in stukken, toegang geweigerd • Jonker die helpt wordt niet meer ontvangen in jonkerskring • Stadhouder: collatierecht is wild omwroetend zwijn in de wijnberg des Heeren
Rembrandt Harmensz. van Rijn, Het feestmaal van Belsassar, ca. 1635/39, National Gallery, Londen De jonkers gedroegen zich als Belsassar: kerkgoederen gebruiken voor eigen gewin
Twee problemen 1. Jonkers hebben machtige positie en veel geld en worden machtiger en rijker met collaties 2. Jonkers staan niet onder toezicht van Synode: ‘collatoren die in hun kerspel liever een oude mispriester en David Joris hadden dan een prediker’
Geld • Predikanten vleien collatoren om een baantje • Collatoren betalen predikanten een schijntje en halen prebenden en vicarien binnen
Kerkgoederen worden ontvreemd: • ‘in den Dam sint twee vicaryen, daervan d’eene gebruycket de hoevelingh Uffkens int Wolt, d’ander hefft ein olt pape. Kumpt nichtes daervan thom kerckendienst.’ • ‘Uthusermeden hefft Hindrich Hardewijck, olim ein Pape, nu een Redger et concubinarius, de vicarye.’
Midwolde, 1643 • Kerkenraad moet gekozen worden, Vrouwe van Nienoord is tegen: - ze vindt dat zij zelf in de raad hoort - armengeld vanuit Nienoord is niet ter inzage van buitenstaanders • Baron Van Inn- en Kniphuisen heeft toen zelf de raad benoemd, kerk stemde maar in
Bierum 1728 • Heer van Bierum had ruzie met ouderling en zette hem uit ambt (kan en mag niet) • Dominee weigert nieuwe verkiezing • Zondag is kerkeraadsbank dichtgespijkerd, klok mag niet luiden en catechesatiezaal is dicht.
Midwolde 1675 • Dominee bad te kort en te koel voor de familie op Nienoord • Borgheer wil wisselen voor andere dominee, mag niet • Borgheer houdt de kerk 3 zondagen dicht en wint
Middelstum 1616 • Dominee wordt door jonker beschuldigd:
Hij heeft met kandidaat predikant een aantal collatoren stevig getrakteerd op het stadswijnhuis om hun stem te winnen bij de beroeping in Leermens
‘Einde’ • 1748: boerencongres te Appingedam: gewapende boeren stellen eisen aan collatierechten, deze worden door jonkers ingewilligd • 1773: Staten van Stad en Lande eisen goede administratie • Veel predikanten patriottisch • 1795 Bataafse Republiek: collatie vervalt • 1922: collatierecht afgeschaft
Hoe manifesteert de adel zich? • Heraldiek, evt tekst • Opdracht tot vervaardiging of schenking: orgel, kansel, toren, poort, liturgisch gerei,.. • Adelskerk: eigen grafkapel, eigen bank, eigen ingang, eigen rouwborden
Baflo
Warffum
Tjamsweer
Garnwerd, orgel
Dood • Rouwborden, epitafen • Zerken en grafkelders • Grafmonumenten
Hellum, rouwbord voor Anna van Ittersum (†1630)
Hendrick Cornelisz van Vliet, Nieuwe Kerk Delft, 1665
Borg Holwinde bij Usquert, Coenderskaart 1678, boven toegang hangt een rouwbord
Midwolde, rouwborden van Van Inn en Kniphuisen
Epitaaf Oosterwijtwerd, Gijsbert Herman Ripperda, † 1695
Bierum, rouwbord van Warmolt van Maneil, 1765
Grafzerk Aepko Onsta (†1564) en Gela van Ewsum (†1574), Wetsinge, nu Groninger Museum
Graftombe Adriaan Clant, Stedum, 1672, door Rombout Verhulst
Mutua Fides (Vindicat) gehuld in rouwkleed, 1883
Kansel • Opdrachtgever in heraldiek op kansel • Pronkstuk kerk en vroomheidsuiting • Gronings: vanitas voorstelling
Middelstum, 1733, snijwerk Caspar Struiwig wapen Lewe/Clant
Stedum, kansel met wapen Clant, 1671
Haren (l), Nieuwolda (r), 1718
Banken • • • • •
Tegenover kansel In het koor (privé-kapel) Overhuifd: tegenhanger kansel Niet hoger dan kansel? Eigen bezit
Leens, wapen op koorafsluiting (1660): Jonkheer Allard Tjarda Van Starckenborgh, Heer Tot Verhildersum Leens Herenbank
Herenbank Uithuizermeeden
Zuidhorn, interieur naar oosten bank: 1675, van Derk Clant
Aduard, inrichting Lewe/Van Berum, 18ab
Koepelkerk Sappemeer, bank Jan Duirsema, 1725
Schildwolde, interieur naar oosten banken 1660 (Vinckersum en Fraeylemaborg)
Noordwolde, midden 17e herenloge Clant/Van Berum en koorhek
Midwolde, bank Van Ewsum en Van Inn en Kniphuisen, 1660
Orgelschenking? • Orgel wel in opdracht van borgheer, maar niet betaald door borgheer (nl. door kerk) • Wel wapen/naam van opdrachtgever erop • Enkele bekende schenking door borgheer: Bierum (1792) en Uithuizermeeden (1575)
Hinszorgel Leens, 1733, met heraldiek van collatoren
Bierum, Schnitger en Freytagorgel, 1792
Religionis amore ardens maneilia virtus me bierumana posuit aede sacrum deo. Cum consorte tori gentis decus alberdanae me bierumana positum in aede vovet deo. Libertalitas maneiltana (Brandend van vroom verlangen heeft Maneil van Bierum met vermogen de heilige tempel voor God ingesteld. Met zijn echtgenote van het geslacht Alberda, geplaatst in de tempel, beloofd aan God. Vrijgevigheid van Maneil)
Haarlem, Müllerorgel, 1738, hier een stadswapen
