Factsheet
Eenzaamheid
Gelderland-Zuid
Onderzoek onder volwassenen en ouderen
Onderzoek naar eenzaamheid De Volwassenen- en ouderenmonitor is eind 2012 onder ruim 22.000 zelfstandig wonende inwoners van regio GelderlandZuid uitgevoerd. Het onderzoek brengt de gezondheid, welzijn, leefstijl en de omgeving van de bevolking in beeld. In deze factsheet worden de resultaten van het onderdeel eenzaamheid beschreven.
Eenzaamheid Eenzaamheid is een negatieve situatie, gekenmerkt door gemis en teleurstelling, waarbij de sociale relaties die iemand heeft niet voldoen aan zijn/haar wensen of verwachtingen. Gevoelens van eenzaamheid komen vaak voort uit een gebrek aan kwaliteit van relaties. Maar iemand kan zich ook eenzaam voelen doordat het aantal contacten lager is dan gewenst. Er is geen simpele oplossing voor het verminderen van eenzaamheid doordat eenzaamheid diverse oorzaken heeft.
Eenzame mensen zijn ongezonder Eenzaamheid vermindert het psychisch of sociaal welbevinden van mensen. Eenzame mensen hebben vaker een ongezonde leefstijl en hebben meer
kans op chronische ziekten, psychische
partner, het afnemen van hun gezond-
problemen, suïcide en een verhoogde
heid en het optreden van beperkingen.
kans op vroeg overlijden.
Eenzaamheid komt veel voor, in alle leeftijdsgroepen
Sociale eenzaamheid komt vaker voor dan emotionele eenzaamheid
In regio Gelderland-Zuid is 38% van de
Eenzaamheid is onder te verdelen in
volwassen bevolking eenzaam (GGD
emotionele en sociale eenzaamheid. Bij
Gelderland-Zuid, 2014), gemeten met
emotionele eenzaamheid is er sprake
een standaardvragenlijst over verschil-
van het gemis van intimiteit in persoon-
lende aspecten van eenzaamheid. Acht
lijke relaties, of het gemis van een per-
procent is (zeer) ernstig eenzaam; dat
soon met wie iemand een hechte, intie-
zijn in de hele regio ruim 33.000 volwas-
me band heeft. Sociale eenzaamheid
senen. Mannen en vrouwen verschillen
treedt op wanneer het aantal persoon-
hierin nauwelijks. Deze aantallen zijn
lijke relaties minder is dan iemand
de afgelopen vier jaar stabiel gebleven.
wenst of wanneer betekenisvolle con-
Eenzaamheid is vaak tijdelijk, bijvoor-
tacten ontbreken met een bredere
beeld na een belangrijke levensgebeur-
groep mensen om iemand heen.
tenis. Maar er zijn ook grote groepen
Sociale eenzaamheid komt vaker voor
mensen langdurig eenzaam.
dan emotionele eenzaamheid, zowel bij
Eenzaamheid komt niet alleen voor bij
ouderen als volwassenen. In Gelderland-
ouderen, zoals vaak gedacht wordt,
Zuid is 38% van de volwassenen sociaal
maar bij alle leeftijdsgroepen (figuur 1).
eenzaam, en ruim een kwart is emotio-
Van de 19- tot 65-jarigen is gemiddeld
neel eenzaam (27%).
36% eenzaam en van de 65-plussers zien we wel het meest bij 75-plussers.
Nauwelijks verschil in eenzaamheid tussen gemeenten
Dat ouderen vaker eenzaam zijn, komt
Uit landelijk onderzoek blijkt dat
doordat zij vaker een opeenstapeling
inwoners van stedelijk gebied vaker
van verschillende levensgebeurtenissen
eenzaam zijn. In Gelderland-Zuid zijn
meemaken. Zoals het verliezen van een
er nauwelijks verschillen zichtbaar tus-
gemiddeld 46%. Ernstige eenzaamheid
Figuur 1. Mate van eenzaamheid per leeftijdscategorie (%)
60
matig
50
ernstig
40
zeer ernstig
30 20 10 0 85+
75-84 jr
65-74 jr
50-65 jr
35-50 jr
19-35 jr
sen gemeenten. Alleen in Tiel zijn iets
stige) eenzaamheid is groter wanneer
zijn vaker eenzaam (40% matig en 15%
meer inwoners eenzaam (44%).
iemand alleen woont. Alleenwonenden
ernstig) dan mensen met een hoog
Waarschijnlijk komt dat door het
zijn bijna drie keer zo vaak ernstig een-
opleidingsniveau (27% matig en 5%
grotere aantal allochtonen en laag-
zaam dan mensen die niet alleen
ernstig). Dit geldt zowel voor sociale als
opgeleiden.
wonen. Het meest eenzaam zijn
emotionele eenzaamheid.
gescheiden mensen.
Alleen wonen gaat samen met meer eenzaamheid heid vaker voor dan in andere groepen
Lage sociaaleconomische status geeft grotere kans op eenzaamheid
(figuur 2). De kans op (matige en ern-
Mensen met een laag opleidingsniveau
In bepaalde groepen komt eenzaam-
Allochtonen veel vaker eenzaam We zien grote verschillen in eenzaamheid tussen autochtone Nederlanders en inwoners van niet-Nederlandse her-
Figuur 2. Factoren die samenhangen met ernstige eenzaamheid (%)
niet alleenwonend alleenwonend hoge opleiding midden opleiding lage opleiding autochtone Nederlander Westers allochtoon niet-Westers allochtoon geen psychische klachten psychische klachten geen gebruik slaap- of kalmeringsmiddelen gebruik slaap- of kalmeringsmiddelen betaald werk geen betaald werk vrijwilligerswerk geen vrijwilligerswerk geld voor visite geen geld voor visite geld voor lidmaatschap vereniging geen geld voor lidmaatschap vereniging 0 5 10 15 20 25 30
Psychische klachten gaan vaak samen met eenzaamheid
matige en ernstige eenzaamheid, waar-
allochtonen geven vaker aan (sociaal of emotioneel) eenzaam te zijn. Opvallend
Mensen die hun eigen gezondheid als
voeren van gesprekken en communice-
is het grote aantal Turkse inwoners van
matig of slecht ervaren, zijn ongeveer
ren met anderen lastig is. Het ligt voor
Gelderland-Zuid dat eenzaam is. Bijna
twee keer zo vaak matig of ernstig een-
de hand te denken dat ook mobiliteits-
de helft is matig eenzaam en bijna een
zaam dan mensen met een goede
beperkingen samen zouden hangen met
kwart is ernstig eenzaam. Mogelijk spe-
gezondheid. Het hebben van een chro-
eenzaamheid, maar dat blijkt niet zo te
len een beperkter sociaal netwerk of
nische ziekte gaat samen met iets meer
zijn. Mogelijk zorgt beperkte mobiliteit
een beperktere sociale participatie hier
matige eenzaamheid, maar niet met
ervoor dat mensen meer hulp krijgen,
een rol.
ernstige eenzaamheid. Ook gehoorbe-
die de eenzaamheid juist vermindert.
komst. Zowel Westerse als niet-Westerse
schijnlijk omdat dat betekent dat het
perkingen hangen samen met meer Mensen die psychische klachten ervaren, zijn veel vaker eenzaam dan mensen die zich psychisch gezond voelen. Mensen met symptomen van angststoornissen of een depressie hebben een vijf keer zo grote kans op ernstige eenzaamheid. Waarschijnlijk kunnen psychische klachten zowel de oorzaak als het gevolg zijn van eenzaamheid. Ook het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen gaat samen met een verhoogde kans op eenzaamheid. Dit geldt specifiek voor emotionele eenzaamheid en niet voor sociale eenzaamheid.
Sociale participatie geeft kleinere kans op eenzaamheid Sociale participatie staat voor meedoen aan het maatschappelijke leven. Bijvoorbeeld door betaald werk, vrijwilligerswerk, mantelzorg of door lidmaatschap van een vereniging. Participatie heeft positieve effecten in verschillende opzichten. Voor de samenleving als geheel is het gunstig als zoveel mogelijk burgers actief deelnemen, maar ook voor het individu is participatie gunstig. Het brengt sociale contacten met zich mee en daarmee mogelijkheden tot sociale steun. Daarnaast is het prettig om iets te kunnen betekenen voor anderen, om een bijdrage te leveren. In Gelderland-Zuid zijn mensen zonder
betaald werk vaker eenzaam dan mensen met betaald werk. En ook mensen die geen vrijwilligerswerk doen zijn
‘Welzijn op recept’ in gemeente Neerijnen
vaker eenzaam. Ook mensen die geen geld hebben voor lidmaatschap van een
Na een ingrijpende gebeurtenis of
Stichting Welzijn Neerijnen. De
vereniging of om op visite te gaan, en
verandering, of bij een langdurige
welzijnsconsulent komt het eerste
mensen die weinig contact hebben met
periode waarin veel tegenzit, is het
gesprek aan huis. Zij luistert en
buren, hebben een grotere kans op een-
voor mensen soms lastig om zelf
onderzoekt samen met de cliënt
zaamheid.
weer een goede draai aan het leven
waaraan behoefte is. En welke stap-
Uit onderzoek van TNS NIPO (2013)
te geven. Mensen hebben behoefte
pen nodig zijn om dit te bereiken.
blijkt dat tweederde van de vrijwilligers
aan meer contacten en om dingen te
De welzijnsconsulent maakt concre-
in Nederland vrijwilligerswerk doet
ondernemen waar ze energie van
te afspraken en helpt in maximaal
omdat ze gevraagd zijn. Juist eenzame
krijgen. Maar de eerste stap zetten is
drie gesprekken om de stappen ook
mensen worden hiervoor minder snel
vaak moeilijk. In gemeente Neerijnen
echt te gaan zetten.
gevraagd omdat ze een beperkt sociaal
is daarvoor het project ‘Welzijn op
De ervaring leert dat deze kort-
netwerk hebben.
recept’. De huisarts kan mensen met
durende, individuele begeleiding
bovenstaande behoeften doorverwij-
net dát duwtje in de rug is dat zorgt
zen naar de welzijnsconsulent van
voor meer plezier in het leven.
Mantelzorgers niet vaker eenzaam Uit landelijk onderzoek blijkt dat mantelzorgers een risicogroep vormen voor eenzaamheid. Door de hoge belasting nemen hun sociale contacten vaak af.
met inwoners eenzaamheid signaleren.
kenis en het voorkomen van een-
Uit de monitorgegevens blijkt dat dat
Dit kan door aandacht te hebben voor
zaamheid zodat mensen eerder in
voor mantelzorgers in regio Gelderland-
hun (onderliggende) hulpvraag, onver-
actie komen als ze zelf dreigen te
Zuid (de groep die de afgelopen maan-
vulde behoeften en hun sociaal net-
vereenzamen en/of eerder eenzaam-
den meer dan 8 uur per week mantel-
werk.
heid in hun eigen omgeving signale-
zorg heeft gegeven) niet geldt.
ren en contact maken/versterken. Voor inwoners die zelf geen zorg- of
• Kennis delen en vergroten van de
Gemeenten kunnen eenzaamheid en sociaal isolement signaleren
ondersteuningsvraag hebben, is vaak
aanpak van eenzaamheid zodat
geen sprake van direct contact met
effectieve activiteiten worden ont-
gemeente of hulpverleners. Signaleren
plooid en opgeschaald.
Gezien het grote aantal mensen dat
en melden moet daarom van anderen
• Het versterken van de lokale samen-
eenzaam is, met alle negatieve gevol-
komen. Vanuit het besef dat we meer
werking bij het tegengaan of ver-
gen van dien, is het belangrijk om (drei-
oog voor elkaar moeten hebben. Dat
minderen van eenzaamheid zodat
gend) sociaal isolement en eenzaam-
vraagt om de inzet van een sociale
meer concrete resultaten worden
heid zo vroeg mogelijk te signaleren en
buurt en lokaal vrijwilligerswerk. De
aan te pakken. Wat kunnen gemeenten
Stichting ‘Coalitie Erbij’ (het samenwer-
Zo organiseren ze elk jaar de week
hierin doen?
kingsverband van landelijke organisa-
tegen de eenzaamheid. En er wordt in
De beweging naar meer persoonlijke
ties in de zorg- en welzijnssector die
samenwerking met o.a. de WMO-
(keukentafel)gesprekken kan hier een
zich inzetten tegen eenzaamheid) heeft
werkplaats in Nijmegen een toolkit met
belangrijke rol in spelen. Een wijkver-
als doel gesteld om de komende jaren:
onderbouwde interventies en scholings-
pleegkundige, sociaal wijkteam of
• Het bewustzijn van Nederlanders te
modules ontwikkeld. Deze zal eind 2015
lokaal zorgnetwerk kan in het gesprek
vergroten ten aanzien van de bete-
geboekt.
voor iedereen te gebruiken zijn.
mogelijkheden van de doelgroep. Dit
Aanbevelingen om te werken aan eenzaamheid
doe je door in gesprek te gaan met
Gebruikte literatuur
bewoners en sleutelfiguren in een wijk. Coalitie Erbij. Opgeroepen op 26 januari
Uit onderzoek blijkt dat interventies
Vraag bij een langer durende
2015, van www.eenzaam.nl
om eenzaamheid te verminderen vaak
interventie een kleine, symbolische
weinig effect hebben. Om meer effect
bijdrage. Dit zorgt ervoor dat deelne-
Broese van Groenou, M. I., De Jong
te bereiken doen we hieronder graag
mers gemotiveerd zijn en blijven. Het
Gierveld, J., & Van Tilburg, T.G. (1999).
enkele aanbevelingen richting organisa-
bedrag mag geen financiële drempel
Eenzaamheid bij ouderen en kenmerken
ties en burgers die aan de slag willen
vormen voor mensen met een laag
van de omgeving. Mens & Maatschappij,
met eenzaamheid.
inkomen.
74, 235-249.
Analyseer waar de doelgroep
Maak vrijwilligers ambassadeur van
GGD Brabant Zuidoost (2014).
behoefte aan heeft. Vaak wordt ver-
vrijwilligerswerk. Huidige vrijwilligers
Eenzaamheid. Gezondheidsmonitor 2012-
ondersteld dat het voldoende is om
zouden aangemoedigd kunnen worden
2013. GGD Brabant Zuidoost.
activiteiten aan te bieden waarmee
om (eenzame) mensen uit te nodigen
mensen met elkaar in contact komen,
ook vrijwilligerswerk te gaan doen.
Moerman, M., Terpstra, J. (e.a.) GGD
terwijl een klein sociaal netwerk slechts
De meerderheid van de huidige vrijwil-
Gelderland-Zuid. (2014). Volwassenen- en
één van de oorzaken van eenzaamheid
ligers is voor dit werk gevraagd, en juist
ouderenmonitor. Nijmegen: GGD
is. Bovendien is de opkomst bij deze
eenzame mensen worden minder snel
Gelderland-Zuid.
activiteiten vaak laag.
gevraagd, vanwege hun beperktere
Er zijn veel projecten en voorzieningen
sociale netwerk. Vrijwilligerswerk levert
Nederlands Interdisciplinair Demografisch
om mensen bij elkaar te brengen, zoals
de vrijwilliger zelf ook veel op: waarde-
Instituut. (2006). Aanpak van eenzaamheid:
een huiskamerrestaurant, burendagen,
volle contacten met anderen, prettige
helpt het? Den Haag: Nederlands
en wandelgroepjes. Belangrijk daarbij
afleiding van het dagelijks leven, meer
Interdisciplinair Demografisch Instituut.
is om te zorgen dat mensen eropaf
zelfvertrouwen en mensen en gezellig-
gaan. Hoe eenzaam men ook is, het is
heid om hen heen.
Savelkoul, M., & Van Tilburg, T. G.
kennelijk moeilijk om over de drempel
(2010, september 20). Wat is eenzaam-
te stappen en in contact te komen met
heid en hoe wordt het gemeten?
anderen. Zeker wanneer deze activitei-
Opgeroepen op 2 september 2014,
ten expliciet aangeboden worden tegen
van www.nationaalkompas.nl
eenzaamheid, omdat daar nog een taboe op rust.
TNS NIPO. (2013). Eenzaamheid en vrijwilligerswerk. TNS NIPO.
Richt je op een specifieke doelgroep. Aangezien de oorzaken van eenzaam-
Van Tilburg, T., & De Jong Gierveld, J.
heid uiteenlopen, is de kans op succes
(2007). Zicht op eenzaamheid.
groter als je je richt op een specifieke
Achtergronden, oorzaken en aanpak.
groep mensen met een specifieke vorm
Assen: Koninklijke van Gorcum BV.
van eenzaamheid of specifieke risicofactor. Alleenstaande allochtone moeders die eenzaam zijn, hebben wat anders nodig dan ouderen die net hun partner hebben verloren. Analyseer daarom de behoeften, motivatie en
Colofon
Gelderland-Zuid
Tekst en figuren
Uitgave
Christine Schutgens (onderzoeker)
GGD Gelderland-Zuid, afdeling Gezond Leven
Vormgeving Jaar van uitgave: 2015 Overname van gegevens is toegestaan, mits voorzien van bronvermelding
GL.010.10
OptimaForma, Nijmegen
