RIS068454b_991222
"Eenzaamheid te lijf" Aanpak ouderen en eenzaamheid _____________________________________________________________________________________ _____ Voor u ligt een notitie ten behoeve van de aanpak van eenzaamheid onder de ouderen in Den Haag. Dit plan is opgesteld naar aanleiding van een bijeenkomst met deskundigen uit de praktijk van het ouderenwerk in de stad op het terrein van wonen, welzijn en zorg, samen met ouderen en de Stedelijke Ouderencommissie (SOC). Deze aanpak is met name gericht op de bestrijding van situaties van eenzaamheid onder ouderen. De resultaten van dit plan zullen dan ook worden gebruikt voor de ontwikkeling van een preventief eenzaamheidsbeleid. De rol van de gemeente daarbij is vooral regisserend. Dat betekent dat de gemeente in het kader van het ouderenbeleid voorwaarden schept voor de uitvoering van activiteiten in de stad op het gebied van eenzaamheid. Uiteraard gebeurt er al heel veel voor de ouderen in Den Haag. In bijlage II is een overzicht opgenomen van alle bestaande of in ontwikkeling zijnde projecten op het terrein van ouderen en eenzaamheid. In hoofdstuk 1 zal het begrip eenzaamheid onder ouderen nader worden omschreven, uitmondend in een doelstelling en uitgangspunten voor de aanpak van eenzaamheid. In het kader van deze doelstelling is in hoofdstuk 2 een voorstel tot de concrete aanpak van eenzaamheid onder diverse groepen ouderen in Den Haag opgenomen.
1.
EENZAAMHEID ALS SPEERPUNT VAN BELEID
In het voorjaar van 1999 heeft het college van burgemeester en wethouders het bestrijden van eenzaamheid onder ouderen als extra speerpunt aan het ouderenbeleid toegevoegd. De motieven voor dit besluit en ambities voor een algemene aanpak beschrijf ik hieronder. 1.1. Wat is eenzaamheid? Eenzaamheid is een universeel gevoel: "er is niemand en ik heb niemand"! Eenzaamheids-gevoelens vormen een normaal onderdeel van het leven. Iedereen wordt er zo nu en dan mee geconfronteerd. Als een dierbaar persoon is weggevallen of mensen van woonomgeving veranderen, kan er een gevoel van eenzaamheid ontstaan. Bij eenzaamheid onder ouderen gaat het vaak om een cumulatie van problemen waarmee ouderen dreigen te worden geconfronteerd. Eenzaamheid is onder meer terug te voeren op de toenemende individualisering van de samenleving, waardoor vele ouderen mede als gevolg hiervan een gebrek aan tijd en aandacht van familieleden, vrienden en kennissen ervaren. Maar wat is eenzaamheid nu precies? Er is sprake van eenzaamheid als de betreffende oudere "scoort" op meerdere factoren, zoals het gemis van vrienden en kennissen, familie ver weg, het vormen van een een-persoons-huishouden, enz. Eenzaamheid in de strikte zin van het woord kan worden omschreven als een situatie, waarin de individuele omstandigheden van de betreffende persoon zodanig zijn, dat deze een gevoel van sociaal isolement tot gevolg hebben. Gaandeweg het proces van eenzaamheidsbestrijding zal op basis van casuïstiek pas bij de evaluatie van dit proces een definitieve invulling aan het begrip eenzaamheid kunnen worden gegeven. Ouderen in een situatie van eenzaamheid kunnen worden aangemerkt als een risicogroep, aangezien een dergelijke situatie vaak gezondheidsklachten en een verminderd gevoel van welbevinden tot gevolg heeft. Dit is vooral voor de ouderen zèlf een groot probleem. Uit een recente studie van de Vrije Universiteit in Amsterdam is onder meer gebleken dat ouderen toch niet zo eenzaam zijn als velen denken. Het onderzoek laat zien dat voor veel ouderen het lidmaatschap van een vereniging of sociëteit nog steeds het ideale middel is om niet te vereenzamen. De onderzoekers stellen dat depressies zich vooral manifesteren na het overlijden van een partner. 1.2 Onderscheid doelgroepen 1
Gevoelens van eenzaamheid zijn niet bij alle ouderen hetzelfde. Deze hebben te maken met kenmerken, zoals sekse, woonsituatie (intra-/extramuraal), mate van mobiliteit, allochtoon/autochtoon, gehuwd/ongehuwd, inkomen, weduwen/weduwnaars, soort religie, enz. Iedere doelgroep heeft een eigen aanpak nodig. Als voorbeeld voor verschillen in eenzaamheid onder ouderen geldt dat autochtone ouderen worden geconfronteerd met een samenleving waarin in toenemende mate een diversiteit aan nationaliteiten voorkomt. Hierdoor ervaren sommige ouderen een vervreemding van de eigen buurt. Voor allochtone ouderen gelden onder andere als oorzaken van eenzaamheid juist de taal- en cultuur-verschillen. Veel oudere allochtonen hebben daarnaast last van het "migrantendilemma". Zij hebben nooit een duidelijke keuze gemaakt voor blijvende vestiging in Nederland of terugkeer naar het land van herkomst. Zij leven in twee werelden; één waarin men woont en één waarnaar men terugverlangt. De problemen waar allochtone ouderen tegen aan lopen zijn vaak zeer specifiek voor deze groep. In die zin vragen deze problemen vaak om een specifieke aanpak. Een tweede voorbeeld is het onderscheid tussen ouderen die in een intramurale instelling verblijven en ouderen die zelfstandig wonen. In beide woonvormen komen situaties van eenzaamheid voor, waarbij de eenzaamheid onder ouderen in een verzorging- of verpleeghuis nadrukkelijk de aandacht verdient. Eenzaamheid onder niet-zelfstandig wonende ouderen heeft vaak te maken met het feit dat veelal automatisch het lidmaatschap van verenigingen of clubs wordt opgezegd dan wel de banden met de "oude" kerk verdwijnen. Bij zelfstandig wonende ouderen vaak meerdere factoren tegelijkertijd oorzaak zijn voor gevoelens van eenzaamheid, welke betrekking hebben op alle speerpunten van het gemeentelijk ouderenbeleid, zoals versterking van zorg aan huis, verbetering van de woonsituatie, versterking van de inkomenspositie, verbetering van de mobiliteit en bevordering van sociale veiligheid. In verband met de diversiteit in de eenzaamheidsproblematiek onder ouderen zal daarom onderscheid worden gemaakt tussen verschillende groepen ouderen, waarbij de allochtone ouderen in Den Haag een apart aandachtspunt binnen de aanpak van eenzaamheid verdienen 1.3 Ervaringen met eenzaamheid onder ouderen in De Haag In de stad Den Haag zijn er in de afgelopen jaren diverse huisbezoeken bij ouderen afgelegd. Deze bezoeken geven al een enig beeld ten aanzien van bepaalde telkens terugkerende oorzaken voor gevoelens van eenzaamheid onder ouderen. Naar aanleiding van bezoeken aan 80-plussers in Haagse Hout heeft de Stichting Welzijns-organisatie Haagse Hout bijvoorbeeld geconcludeerd dat veel hoogbejaarden behoefte hebben aan contact. Het gaat dan om alledaags contact met andere mensen, het praten over gebeurtenissen van de die dag of week of over vroeger. De resultaten van het project "Welzijnsbezoeken Mariahoeve en Benoordenhout" geven te zien dat veel hoogbejaarden behoefte hebben aan contact, niet zozeer omdat er problemen zijn, maar om te proberen de steeds kleiner wordende wereld om hen heen te doorbreken. Uit een onderzoek naar de leefsituatie in de Schilderswijk komt naar voren dat eenzaamheid onder meer is terug te voeren op verlies van partner, inkrimpen van het sociaal netwerk, gezondheidsproblemen, financiële beperkingen en sociale onveiligheid. Vooral Hindoestaanse ouderen klagen over eenzaamheid: zij zouden meer contact willen met hun kinderen, en ze missen het spontane en gemakkelijke contact met familie en buren zoals ze dat in Suriname waren gewend. Uit de ervaringen van mensen die dagelijks met ouderen, vrijwillig of beroepsmatig, te maken hebben, komt duidelijk naar voren dat bij elke vorm van eenzaamheidsbestrijding bij ouderen respect en persoonlijk contact op de voorgrond moeten staan. Een persoonlijke benadering blijkt het meest effectief. Dit is onder meer terug te vinden in de positieve resultaten van het Contactpunt eenzaamheid in de Schilderswijk, de Ouderenadviseur in Segbroek en de huisbezoeken voor het inkomensproject in Moerwijk (zie ook bijlage I). 1.4 Doelstelling en uitgangspunten Het Haagse ouderenbeleid stelt zich ten doel de zelfstandigheid en sociale participatie van ouderen te
2
bevorderen. Daarvoor worden de speerpunten van het gemeentelijk ouderenbeleid ingezet. Indien er ondanks de uitvoering van deze speerpunten toch sprake is van eenzaamheid onder de Haagse ouderen, dan zullen er specifieke activiteiten moeten worden ontplooid om iets aan die eenzaamheid te doen. Op basis van een eerste inventarisatie van ervaringen rondom eenzaamheid onder Haagse ouderen kan voor deze aanpak de volgende doelstelling worden geformuleerd doelstelling "Het terugbrengen en voorkomen van gevoelens van eenzaamheid van ouderen in de gehele stad" uitgangspunten S S S S
het streven om ouderen zo lang mogelijk zelfstandig te laten functioneren het stimuleren van sociale participatie van ouderen persoonlijk contact met ouderen respect voor de individuele oudere als uitgangspunt van handelen
2. ACTIEPROGRAMMA Op basis van de geformuleerde doelstelling en uitgangspunten volgt nu een actieprogramma, gericht op de onderscheiden doelgroepen, waarin voorstellen worden gedaan voor de preventie, signalering en bestrijding van eenzaamheid onder de ouderen in Den Haag. Daarbij zal tevens worden verwezen naar bestaande activiteiten voor ouderen, die reeds een belangrijke rol spelen in de eenzaamheidsbestrijding. 2.1 Algemeen Voor alle ouderen in de stad geldt dat er tussen gemeente en ouderen een continue interactie in gang moet worden gezet. Zodoende kan blijvend inzicht worden verschaft in de wensen en behoeften van de ouderen, waarbij ook de interactie tussen jong en oud wordt gestimuleerd. Veruit de meeste welzijnsorganisaties in Den Haag beschikken over een netwerk van diverse organisaties, die zij kunnen benaderen voor de oplossing van specifieke vragen en problemen van ouderen. Zoals uit onderzoek blijkt is het gebrek aan sociale contacten voor een groot deel de oorzaak voor gevoelens van eenzaamheid onder de ouderen in Den Haag. Meerdere organisaties die zich met ouderen bezig houden, zouden hierin een rol kunnen vervullen. Te denken valt bijvoorbeeld aan huisbezoeken. Deze zouden bij voorkeur moeten worden uitgevoerd door vrijwilligers, aangezien uit ervaring (inkomensproject Moerwijk) blijkt dat vrijwilligers makkelijker toegang hebben tot ouderen dan professionele beroepskrachten. Wel is het noodzakelijk om deze vrijwilligers te trainen voor deze huisbezoeken en te begeleiden voor de hulp- en dienstverlening aan ouderen. BIj de aanpak van eenzaamheid onder ouderen zal tevens de onlangs verschenen notitie "Naar een vitale ouderenhuisvesting: notitie zelfstandige huisvesting voor ouderen 1999-2002" worden betrokken. Aandachtspunten voor de eenzaamheidsbestrijding, gericht o pde woonsituatie van ouderen, zijn bijvoorbeeld groepswonen en de inrichting van de woonomgeving in een woonzorgzone. Mede op basis van de uitkomsten van een bijeenkomst met deskundigen op het terrein van ouderen kunnen de volgende mogelijke activiteiten worden ontwikkeld. Deze actiepunten zijn in bijlage II opgenomen in een schematisch overzicht met achterliggende doelen en financiële vertaling. Een tijdpad wordt tezamen met betrokken partijen ingevuld. acties ouderen en eenzaamheid 1.
het creëren van netwerken van bestaande ondersteunende organisaties, gecoördineerd vanuit decentrale welzijnsorganisaties en verzorgingshuizen, zoals bijvoorbeeld het Contactpunt
3
Ouderen in de Schilderswijk 2.
continue informatiestroom naar ouderen via het CIPO, de media, de Ouderenoppasservice en het gecoördineerd ouderenwerk
3.
organisatie debatten tussen jong en oud aan de hand van bepaalde thema's rond eenzaamheid onder ouderen, zoals sociale veiligheid, vervoer, etc.
4.
ouderenpanels installeren om oplossingen te genereren voor situaties van eenzaamheid
5.
via pilot-projecten problemen analyseren binnen groepen ouderen en gezamenlijk ideeën voor oplossingen ontwikkelen
6.
organisatie van "omgekeerde huisbezoeken" door kerkelijke organisaties: uitnodiging ouderen in de kerk voor huiskamergesprekken over wensen en problemen van ouderen
7.
ouderen een verjaardagskaart sturen met de vraag om op bezoek te komen of bezoek op prijs wordt gesteld
8.
huisbezoeken voor het regelmatig vriendschappelijk bezoeken van ouderen voor een praatje of een wandeling
9.
het organiseren van familie-avonden in verzorgingshuizen
10.
het informeren van ouderen tijdens huisbezoeken over inkomensbevorderende maatregelen, zoals huursubsidie en bijzondere bijstand
11.
participatie van ouderen in het lokaal bestuur in het kader van het "Glazen Stadhuis"
12.
het project "Ruggesteun" betrekken in de eenzaamheidsbestrijding
13.
ouderensociëteiten stimuleren en betrekken bij eenzaamheidsbestrijding onder ouderen
14.
wervingscampagne voor vrijwilligers starten bij familie, buren, vrienden
15.
training van vrijwilligers, mantelzorgers en beroepsgroepen (huisartsen, Thuiszorgmedewerkers, maaltijdbezorgers, medicijnbezorgers, chauffeurs wijkbus, politie, huismeesters, conciërges, zorgcoördinatoren, boodschappenbegeleidingsdienst, Taxibus) ten behoeve van herkenning situaties van eenzaamheid en de opbouw van contacten met ouderen
16.
verwendag organiseren voor (oudere) vrijwilligers
17.
cursussen binnen bedrijven ter voorbereiding op pensionering (PIZ = pensioeninzicht)
18.
bedrijven aansporen tot het organiseren van terugkomdagen voor gepensioneerde werknemers of blijven betrekken bij personeelsactiviteiten
19.
het verstrekken van een "blijde doos" voor werknemers van 55 jaar en ouder, die het arbeidsproces verlaten, met informatiebrochures en contactbevorderend actiemateriaal
20.
een bredere verspreiding van informatie over de organisatie van 't Gilde, welke tot doel heeft om deskundigen, waar nodig, in te zetten
2.2 Specifiek
4
Zoals reeds in de inleiding is aangegeven zal onderscheid moeten worden gemaakt tussen verschillende doelgroepen ouderen wat betreft bepaalde kenmerken, waarbij allochtone ouderen aparte aandacht verdienen. zelfstandig wonende ouderen 1.
het organiseren van bezoeken en excursies aan verzorgingshuizen, welzijnsaccommodaties en kerken met een (gratis) kopje koffie oudere vrouwen
2.
voorlichtingscampagne richting oudere vrouwen om activiteiten buitenshuis en vrijwilligerswerk te bevorderen intramuraal verblijvende ouderen
3.
onderzoek deelname van ouderen binnen intramurale instellingen aan sociaal-culturele en ontmoetingsactiviteiten alsmede naar de inkomenssituatie van de betreffende ouderen
4.
het bevorderen van de interactie tussen verzorgingshuizen en decentrale welzijnsorganisaties in het kader van de "verbreding" van verzorgingshuizen allochtone ouderen
5.
contacten te leggen met organisaties die actief zijn voor allochtone inwoners van Den Haag, zoals SHIP en SRS
6.
de drempel tot welzijnsaccommodaties en verzorgingshuizen verlagen door ouderen bijvoorbeeld op deze locaties uit te nodigen voor een ontmoetingsactiviteit
7.
bevordering contacten tussen zelforganisaties en woongroepen en decentrale welzijnsorganisaties
8.
invulling "Melkert-banen" voor laagdrempelige (gratis) begeleiding van allochtone ouderen naar dienstverlenende instellingen op het terrein van wonen, welzijn en zorg met gebruikmaking van de aanwezige deskundigheid bij Tripo (Transvaal Informatiepunt voor Ouderen)
9.
sociale activering van allochtone ouderen met inachtneming van taal- en cultuurbarrières, zoals ontmoeting- en ontspanningsactiviteiten
10.
bevordering Nederlandse taallessen voor allochtone ouderen, aansluitend op bestaande behoefte door DWO's, Stichting Yasmin, HOF, etc. actualisering Wegwijzer Allochtone Ouderen minder mobiele ouderen
11.
12.
coördinatie vervoer op wijkniveau in samenspraak met Taxibus, wijkbus, boodschappenbegeleidingsdiensten en overige specifieke vervoersvoorzieningen voor ouderen
13.
overleg met HTM ter bespreking van knelpunten in vervoer voor ouderen, zoals bijvoorbeeld uitbreiding tramhaltes in de buurt van verzorgingshuizen
14.
onderzoek naar vereenvoudiging aanvraagformulieren van de Taxibus
15.
actualisering Vervoerswijzer
5
16.
SLOT
De voorliggende notitie bevat ideeën voor de aanpak van eenzaamheid onder de ouderen in de stad, welke vooral is gericht op concrete maatregelen ten behoeve het verminderen en bestrijden van situaties van eenzaamheid onder ouderen. Daarbij is onderscheid gemaakt ten aanzien van verschillende doelgroepen van ouderen. De uitvoering van deze activiteiten is bedoeld meer inzicht te verkrijgen in de algemene leefomgeving van de ouderen in de stad. Op basis van de resultaten van deze aanpak kan vervolgens een specifiek voor de Haagse ouderen passend beleid worden ontwikkeld om eenzaamheid onder ouderen te voorkomen. Het is de bedoeling dat uit de ervaringen in de praktijk handvaten worden geboden om die eenzaamheid op een effectieve manier te kunnen signaleren en, nog belangrijker, te voorkomen.
6
LITERATUUROVERZICHT Nota ouderenbeleid, gemeente Den Haag, 1995 Zelfstandige huisvesting voor Ouderen, gemeente Den Haag, april 1996 Welzijnsbezoek 80-plussers Haagse Hout 1995-1997 Benoordenhout en Mariahoeve "Hoe gaat het met u?", Stichting Welzijnsorganisatie Haagse Hout Huisbezoekproject "Ouderen over de drempel" in Moerwijk, Stichting Welzijn Escamp "Ouderen zijn niet eenzaam", studie Vrije Universiteit Amsterdam, VWS Bulletin, februari 1999 Notitie Ouderenadviseurs, Segbroek "Ze moeten de mensen meer aandacht geven"; eenzaamheid bij ouderen in de Schilderswijk, Stichting voor Toegepaste Gerontologie, Vrije Universiteit Amsterdam Manual of the Loneliness Scale 1999, Jenny de Jong Gierveld & Theo van Tilburg, Vrije Universiteit Amsterdam "Eenzaamheid van ouderen aangepakt", Dagblad Trouw, vrijdag 5 november 1999
7
BIJLAGE I Uit de rapportage van diverse huisbezoekprojecten voor de ouderen in de stad Den Haag zijn de volgende gegevens gebleken. S
Uit de Eindrapportage project "Inkomenspositie van Ouderen" in de wijk Moerwijk is gebleken dat huisbezoeken aan ouderen resulteren in honderden aanvragen voor allerlei inkomensbevorderende maatregelen, zoals huursubsidie en bijzondere bijstand. Dit onderzoek geeft eens te meer aan dat een persoonlijke benaderingswijze een effectieve methode is om onderbenutting onder deze doelgroep te verminderen en te voorkomen. Met de uitvoering van huisbezoeken door vrijwilligers is er ook ruimte om over andere zaken te praten dan financiën
S
Uit de huisbezoeken aan 80-plussers in Haagse Hout is geconcludeerd dat veel hoogbejaarden behoefte hebben aan contact, niet zozeer omdat er problemen zijn, maar om te pogen de steeds kleiner wordende wereld om hen heen te doorbreken. Contact met andere mensen om het contact zelf, om het gesprek met een ander over gebeurtenissen van die dag, die week. Duidelijk blijkt de waardering van de ouderen voor het huisbezoek. Uit de bezoeken blijkt een geringe deelname aan activiteiten buitenshuis. Naast "geen behoefte"is de gezondheidstoestand hieraan debet.
8
B I J L A G E II
OVERZICHT BESTAANDE PROJECTEN
project
activiteit
actor
Combitour
dagtrips voor eenzame ouderen
SWOS
Grootouderdag
kinderen bezoeken ouderen en vice versa
DWO's
Voorleesteams bibliotheek
ouderen lezen voor aan kinderen op de basisschool
DBA
Telefooncirkels
dagelijks contact met andere ouderen via de telefoon
DWO's
"omgekeerde huisbezoeken"
uitnodiging ouderen in de kerk t.b.v. inventarisatie wensen en/of problemen
KASO
Verjaardagskaarten aan 75+
verjaardagskaart sturen aan ouderen in Loosduinen met de vraag om op bezoek te komen
DWO Loosduinen
cursussen voor vrijwilligers
training opbouw en behoud contacten met ouderen
KASO
Project Uitzending Managers
aanbod expertise gepensioneerde managers aan organisaties/bedrijven
Club van Zes
nachtpreventie
netwerk van Thuiszorg, Van Limburg Stirumhuis, wijkorganisaties, vrijwilligers en mantelzorgers
Van Limburg Stirumhuis
ResidentieNet
elk huishouden gratis toegang tot internet
BSD
Semafoor
toegang tot informatie over diverse activiteiten en voorzieningen voor ouderen
DWO's
Website Netwerk Geriatrie Den Haag
totaaloverzicht van het totale zorgaanbod
Netwerk Geriatrie
TRIPO
informatieverstrekking en begeleiding van allochtone ouderen naar voorzieningen
WOC
SAS
wijkinformatiepunten voor en door ouderen in de wijk Segbroek
DWO Loosduinen
9
PICTO
gebruikmaking van moderne technologie (bijv. computer) t.b.v. participatie aan de samenleving
gemeente
Vervoerswijzer
overzicht van alle Haagse vervoersvoorzieningen
CIPO
Wijkouderengroepen
bezoek door wethouder t.b.v. bepaling rol en taken WOG
DWO's
Contactpunt Ouderen Schilderswijk
meldpunt voor professionele en vrijwillige hulpverleners t.b.v. signalering eenzaamheid
SWOS, netwerk van aangesloten instellingen
Boodschappenbegeleidingsdienst
samen boodschappen en andere leuke dingen doen
BBD
sociale activering
stimulering ouderen om buitenshuis deel te nemen aan (doe-)activiteiten en hobbyclubs
DWO's
modernisering ouderenzorg
zorgbemiddeling en begeleiding van ouderen naar de zorg via één-loket
gemeente, SIO
Obstakeltelefoon
telefonische melding van obstakels in de stad
RWG
politie-audits
verbetering sociale veiligheid door aanpassing fysieke structuur in de stad
ProZorg
10
