Exportindex MKB. Ontwikkelingen Petra Gibcus Nicolette Tiggeloove Wim Verhoeven Paul van der Zeijden

Exportindex MKB

Ontwikkelingen 2008-2011

Petra Gibcus Nicolette Tiggeloove Wim Verhoeven Paul van der Zeijden Zoetermeer, mei 2013

ISBN

:

Rapportnummer :

978-90-371-1077-7 A201340

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Panteia BV

Panteia BV

Bredewater 26

P.o. box 7001

2715 CA Zoetermeer

2701 AA Zoetermeer

079 322 22 00

The Netherlands

www.panteia.nl

+31 79 322 22 00

Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave

Samenvatting

5

1

Inleiding

7

2

Exporteurs

9

2.1

Aantal exporteurs

2.2

Aantal exporteurs naar grootteklasse

10

2.3

Aantal exporteurs in het MKB naar sector

13

3

Export van het MKB

19

3.1

Export van Nederland

19

3.2

Export naar grootteklasse

20

3.3

Export in het MKB naar sector

23

3.4

Exportintensiteit van het MKB

25

9

BIJLAGE 1 Definities gehanteerde begrippen

27

BIJLAGE 2 Sectorindeling

31

BIJLAGE 3 Methoden

33

BIJLAGE 4 Tabellen

37

3

4

Samenvatting Exporteurs 

Het totaal aantal goederenexporteurs lag in 2011 in Nederland op bijna



Ruim driekwart van deze exporteurs heeft minder dan 10 werkzame personen



Het aandeel ondernemingen in het MKB dat exporteert, lag in 2011 op 9%.



Bij de grotere bedrijven is het aandeel exporteurs hoger dan bij de kleinere

100.000. Het totaal aantal dienstenexporteurs lag in 2011 op 14.000. in dienst.

bedrijven. Bijna de helft van de bedrijven met 50 tot 250 werkzame personen exporteert. 

Ruim een kwart van de exporteurs in het MKB zijn bedrijven in de groothandel.



De groothandel kent ook relatief het grootste aandeel exporteurs: 35% van de

Eenvijfde betreft exporteurs van zakelijke en overige commerciële diensten. groothandelsbedrijven in het MKB exporteert. Van de bedrijven in de industrie exporteert 26%.

Export 

Na een daling in 2009 en 2010 is de totale export van Nederland weer toegenomen tot ruim 500 miljard euro in 2011. De goederenexport kwam daarbij uit op circa 400 miljard euro en de dienstenexport op bijna 100 miljard euro.



De Exportindex MKB van goederen laat een daling zien in 2009, een sterke toename in 2010 en een lichte toename in 2011. De Exportindex van goederen voor het grootbedrijf geeft een ander beeld: een toename tot 2010, gevolgd door een afname in 2011. De dienstenexport van het MKB liet in 2011 wel een groei zien, terwijl die van het grootbedrijf vrijwel niet veranderde.



Van de goederenexport, die kan worden toegerekend naar grootteklassen, komt tweederde voor rekening van het MKB en ruim eenvijfde komt voor rekening van het grootbedrijf (250+). Bij de dienstenexport komt 40% voor rekening van het MKB.



Bijna de helft van de goederenexport wordt gerealiseerd door de groothandel en ruim een kwart door de industrie. Voor de dienstenexport is de transportsector het belangrijkst met een aandeel van 38%.



De grootste toename van de goederenexport in het MKB wordt gerealiseerd bij de zakelijke en overige commerciële diensten. In 2011 is hier zelfs een toename van 37%.

Exportintensiteit 

De exportintensiteit is het aandeel van de export in de omzet. De exportinten-



De hoogste exportintensiteit is te vinden in de industrie (34% in 2011), ge-

siteit van het totale MKB ligt in de periode 2008-2011 tussen 17% en 20%. volgd door transport en communicatie (30%) en de groothandel (29%).

5

6

1

Inleiding Een veel gebruikte maatstaf om het zakendoen van bedrijven in het buitenland te meten is de export. In deze rapportage brengt Panteia/EIM de export van het Nederlandse bedrijfsleven in kaart met bijzondere aandacht voor het MKB1. Het gaat daarbij om het aantal en aandeel exporteurs, de directe export en de exportintensiteit. Om de ontwikkeling van de MKB-export in kaart te brengen en te monitoren, is door Panteia/EIM een indexcijfer ontwikkeld: de Exportindex MKB. Het betreft de directe export: de export van goederen en diensten die door de bedrijven zelf aan het buitenland zijn verkocht (de zogenaamde aan het buitenland gefactureerde omzet). Met een dergelijk indexcijfer is in een oogopslag de ontwikkeling van de export van het MKB te zien. Het basisjaar in deze rapportage is 2010. Voor dat jaar is de Exportindex MKB gelijkgesteld aan 100. Door de Exportindex MKB op deze wijze te berekenen is monitoring eenvoudig mogelijk. W i j zi g i n ge n t . o . v . v o o r g a a n de r app o r t a ge s v an d e E x p o r t i n d e x M K B Panteia/EIM heeft diverse rapportages van de Exportindex MKB gepubliceerd. In de vorige rapportage werden de ontwikkelingen voor de periode 1995-2007 gepresenteerd2. Na 2007 zijn enkele databronnen, waaronder ERBO, gestopt, hebben belangrijke wijzigingen plaatsgevonden in de dataverzameling en – berekeningen en is de sectorindeling gewijzigd. Wijzigingen in databronnen De cijfers van de Exportindex MKB waren tot en met 2007 afkomstig van een mix van bronnen, zoals ERBO van de Kamer van Koophandel en de Productiestatistieken van het CBS. Met ingang van deze Exportindex MKB zijn vanaf 2008 de resultaten volledig gebaseerd op de CBS statistiek internationale handel in goederen naar bedrijfskenmerken. In het verleden gaf de statistiek internationale handel in goederen alleen informatie over de verdeling naar goederen en naar bestemming. Door de BTWnummers van handelaren te koppelen aan het Algemene Bedrijvenregister (ABR), is het CBS inmiddels in staat om de exportcijfers te koppelen aan bedrijven en hun kenmerken, zoals sector en grootteklasse. Het CBS werkt telkens aan de verbetering van de koppelingsmethoden. Met name tussen 2009 en 2010 heeft het CBS de koppeling flink verbeterd. Vooral veel meer kleine handelaren zijn daardoor aan bedrijven gekoppeld. Vanaf 2010 is door het CBS eenzelfde methodiek gehanteerd. Veranderingen ten opzichte van de jaren voor 2010 zijn voor een belangrijk deel methodische veranderingen. De exportcijfers, verdeeld naar sector en grootteklasse, hebben vooralsnog vooral betrekking op de goederenexport3. In beperkte mate heeft het CBS recentelijk

1

Het MKB is gedefinieerd als ondernemingen met minder dan 250 werkzame personen.

2

Gibcus, P., N. Tiggeloove en W.H.J. Verhoeven (2009), De Exportindex MKB: Ontwikkelingen 1995-2007, EIM: Zoetermeer.

3

De gegevens over de goederenexport zijn ontleend aan de CBS statistiek internationale handel in goederen naar bedrijfskenmerken.

7

over de dienstenexport ook enkele gegevens over sector en grootteklassen in 2011 gepubliceerd. Deze gegevens zijn meegenomen1. Door de veranderingen in de waarneming worden in deze rapportage slechts in beperkte mate vergelijkingen in de tijd gemaakt. Daarnaast zijn (nog) niet alle exportgegevens uit te splitsen naar verschillende grootteklassen. Dit deel ‘niet naar toe te rekenen naar grootteklasse’ heeft voor een belangrijk deel betrekking op de dienstenexport en de wederuitvoer. Zie bijlage III voor een beschrijving van de methode van vaststelling van de MKB Exportindex. Door de verandering van bron, de (nog) niet volledige koppelbaarheid2 van export aan sectoren en/of grootteklassen en het nog incomplete beeld van de dienstenexport, bleek een eenduidige voorzetting van de reeks 1995-2007 niet mogelijk. Het gevolg is dat sprake is van een duidelijke trendbreuk in de cijfers, waardoor cijfers vanaf 2008 niet vergelijkbaar zijn met de cijfers tot en met 2007. Op het aggregatieniveau van sectoren en grootteklassen vallen de exportniveaus door bovengenoemde oorzaken veelal lager uit dan voorheen. De gegevens vanaf 2008 zijn op een andere wijze verzameld en kennen andere definities (zie bijlage III). Dit beperkt de mogelijkheid tot monitoring over een langere periode. In deze rapportage worden de cijfers vanaf 2008 gepresenteerd. Leeswijzer Hoofdstuk 1 trapt af met het aantal exporteurs naar grootteklasse en sector. Vervolgens staat hoofdstuk 2 stil bij de omvang van de export. Tevens komt in dit hoofdstuk het aandeel van de export in de omzet, ook wel exportintensiteit genoemd, aan bod. Hierbij wordt steeds eerst de goederenexport gepresenteerd, die, voor zover gegevens beschikbaar waren, zijn aangevuld met de dienstenexport. De gegevens van de dienstenexport zijn op een hoger aggregatieniveau beschikbaar dan die van de goederenexport. Bijlage I geeft een overzicht van de definities van de gehanteerde begrippen. Bijlage II gaat in op de sectorindeling. Bijlage III beschrijft de methoden om tot de Exportindex MKB te komen. Bijlage IV presenteert tabellen. Daarin zijn reeksen vanaf 1995 opgenomen. Daarbij dient rekening gehouden te worden met de genoemde trendbreuk door veranderingen in definities en dataverzameling. Er zijn aparte tabellen gepresenteerd voor de periode 1995-2007 en de periode 20082011. De gegevens vanaf 2008 zijn veelal gesplitst in goederen- en dienstenexport.

8

1

De gegevens over de dienstenexport zijn ontleend aan de CBS Internationalisation Monitor 2012 (op basis van de statistiek internationale handel in diensten).

2

Bij de goederenexport konden in 2010 en 2011 al wel veel meer bedrijven gekoppeld worden dan in 2008 en 2009. Wat betreft de bedragen voor de exportwaarde is het gat nog niet kleiner geworden.

2

Exporteurs Dit hoofdstuk gaat in op de ontwikkeling van het aantal exporteurs in Nederland, naar grootteklasse en naar sector.

2.1

Aantal exporteurs In Figuur 1 is het aantal goederenexporteurs in Nederland voor de periode 20082011 weergegeven. In 2011 waren er 97.130 goederenexporteurs en 13.840 dienstenexporteurs. In totaal betreft het ruim 100.000 exporteurs1. Ten opzichte van 2010 is het aantal goederenexporteurs toegenomen met 7.670, ofwel een toename van bijna 9%. Voor de dienstenexport zijn alleen gegevens over 2009 en 2011 beschikbaar. Het aantal dienstenexporteurs nam in deze periode met 1.160 af; een daling met bijna 4% per jaar. Figuur 1

Totaal aantal goederenexporteurs in Nederland, 2008-2011

100.000 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 2008

2009

2010

2011

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Statistiek internationale handel in goederen.

1

Het aantal goederen- en dienstenexporteurs kunnen niet zonder meer worden opgeteld. Ze kunnen elkaar overlappen: een aantal exporteurs exporteert zowel goederen als diensten.

9

2.2

Aantal exporteurs naar grootteklasse V e r de l in g a a n t a l g o e de r e n e x p or t e u r s n a a r gr o o t t e k l a s s e 1 De meeste goederenexporteurs zijn te vinden in het kleinbedrijf (tot 10 werkzame personen). 99% van de exporteurs behoort tot het MKB. Ruim drie kwart van de exporteurs heeft minder dan 10 werkzame personen (zie Figuur 2). Dit betreft bijna 73.000 exporteurs, waarvan circa 34.000 bedrijven 1 werkzame persoon telden. Figuur 2

Verdeling aantal goederenexporteurs naar grootteklasse in 2011

1% 2% 3% 8% 1 wp 35%

2-9 wp

10% 10-19 wp 20-49 wp 50-99 wp 100-249 wp 250+ wp 41%


1

10

Van de dienstenexporteurs is geen nadere verdeling naar grootteklasse bekend.

I n d e x a an t al e x p o rt e u rs e n o n d e r n e m i n ge n i n h e t M K B In Figuur 3 is de index van het aantal goederenexporteurs en van het aantal ondernemingen in het MKB (tot 250 werkzame personen) weergegeven. Daaruit kan worden afgeleid dat het aantal goederenexporteurs in de afgelopen periode sterker is toegenomen dan het aantal ondernemingen. Ten opzichte van 2010 is het aantal exporteurs in 2011 bijna 9% toegenomen, terwijl het aantal ondernemingen met ruim 5% toenam. Het aandeel ondernemingen in het MKB dat exporteert is daarom enigszins toegenomen. Bij de dienstenexporteurs is over de periode 2009-2011 sprake van een dalende trend. Het aantal MKB-exporteurs ligt in 2011 bijna 8% lager dan in 2009. Figuur 3

Index aantal goederenexporteurs en ondernemingen in het MKB, 2008-2011

110

105

100

95

90

85 2008

2009

Index aantal exporteurs MKB (2010=100)

2010

2011

Index aantal ondernemingen MKB (2010=100)


11

A a n d e e l e x p o r t e u r s n aa r g r o o t t e k la s s e De ontwikkeling van het aandeel goederen exporterende ondernemingen is weergegeven in Figuur 4. In het MKB was in 2011 het aandeel goederenexporteurs bijna 8%. Bij grotere bedrijven is het aandeel exporteurs hoger dan bij de kleinere bedrijven. Bijna de helft van de bedrijven met 50 tot 250 werkzame personen exporteert, terwijl bij de bedrijven met één werkzame persoon dit slechts 4% is. Bij de grotere ondernemingen (100 of meer werkzame personen) is in 2011 sprake van een lichte daling van het aandeel exporterende ondernemingen, terwijl het aandeel bij de kleinere ondernemingen (tot 50 werkzame personen) juist enigszins toenam. Het aandeel dienstenexporteurs lag in het MKB in 2011 op 1,1%. Het aandeel exporteurs van goederen en diensten samen ligt daarmee op 9%. Figuur 4

Aandeel goederenexporteurs naar grootteklasse, 2008-2011

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 2008

2009

2010

1 wp

2-9 wp

10-19 wp

20-49 wp

2011

50-99 wp

100-249 wp

250+ wp

MKB


12

2.3

Aantal exporteurs in het MKB naar sector V e r de l in g a a n t a l e x p or t e u r s i n h e t M K B n a a r s e c t or In Figuur 5 zijn de goederenexporteurs in het MKB verdeeld naar sector. Daarbij zijn alleen de sectoren opgenomen waar sprake is van een belangrijk aantal exporteurs. De andere sectoren zijn ondergebracht in de categorie ‘overig’. Ruim een kwart van de exporteurs zijn bedrijven in de groothandel. Eenvijfde van de exporteurs betreft exporteurs van zakelijke en overige commerciële diensten. Figuur 5

Verdeling aantal goederenexporteurs in het MKB naar sector in 2011

5% landbouw/visserij

22%

14% industrie

groothandel

transport/communicatie

20%

28%

zakelijke en overige commerciële diensten

overig* 11%

*

Overig: delfstoffenwinning, openbaar nut, bouw, autosector, detailhandel, horeca, financiële diensten, niet-commerciële diensten.


13

V e r de l in g d i e n s t e ne x po r t e u r s i n h e t M K B n a ar se c t or Van de exporteurs van diensten is 38% afkomstig uit de sectoren ICT, financiële en zakelijke diensten. Ruim een kwart is afkomstig uit de handelssectoren. Figuur 6

Verdeling aantal dienstenexporteurs naar sector in 2011 2% 17%

landbouw, delfstoffenwinning, industrie

bouw, handel, horeca

38%

transport

ict, financiële en zakelijke diensten

26%

niet commerciële diensten

17%

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Internationalisation Monitor 2012.

14

Index aantal goederenexporteurs MKB per sector In Figuur 7 is de ontwikkeling van het aantal goederenexporteurs in het MKB per sector weergegeven voor de periode 2008-2011 (2010=100). Daaruit blijkt dat het aantal goederenexporteurs in de industrie en groothandel redelijk stabiel is, terwijl in de andere sectoren sprake is van een toename van het aantal exporteurs. Met name in de zakelijke en overige commerciële diensten is de groei van het aantal goederenexporteurs in het MKB fors. Over de periode 2009-2011 is het aantal dienstenexporteurs in de sectoren landbouw, delfstoffenwinning en industrie toegenomen (25%), terwijl het in de andere sectoren is afgenomen. Procentueel was de daling het grootst bij de nietcommerciële diensten (-33%), maar hun aantal is klein 1. Figuur 7

Index aantal exporteurs MKB per sector, 2008-2011

130

120

110

100

90

80

70

60

50 2008

*

2009

2010

landbouw/visserij

industrie

groothandel



overig*

2011



1

Omdat cijfers over het jaar 2010 ontbreken is geen index vast te stellen.

15

A a n d e e l g o e d e r e ne x p o r t e u r s i n h e t M K B n a a r s e c t o r Figuur 8 geeft het aandeel goederen exporterende ondernemingen naar sector. De groothandel kent relatief het grootste aantal goederenexporteurs, namelijk circa 35% van het aantal groothandelsbedrijven in het MKB exporteert. Daarnaast kent de industrie ook een hoog aandeel MKB-exporteurs, namelijk circa 26% van de industriële bedrijven. Figuur 8

Aandeel goederenexporteurs in het MKB naar sector, 2008-2011

40%

30%

20%

10%

0% 2008

*

2009

2010

landbouw/visserij

industrie

groothandel



overig*



16

2011

Aandeel dienstenexporteurs in het MKB naar sector Bij de dienstenexporteurs in het MKB is het aandeel in de transportsector met bijna 8% het hoogst. In de niet-commerciële dienstensector ligt het aandeel op slechts 0,1%. Met uitzondering van de sectoren landbouw, delfstoffenwinning en industrie daalt het aandeel exporteurs in de periode 2009-2011. Figuur 9 geeft hiervan een beeld. Figuur 9

Aandeel dienstenexporteurs in het MKB naar sector, 2009 en 2011

10,0%

9,0%

8,0%

7,0%

6,0%

2009

5,0%

2011

4,0%

3,0%

2,0%

1,0%

0,0% landbouw, delfstoffenwinning, industrie


transport

ict, financiële en zakelijke diensten


totaal


17

18

3

Export van het MKB Dit hoofdstuk gaat in op de ontwikkeling van de export in Nederland, naar grootteklasse en naar sector en de exportintensiteit. Het betreft de directe export: de export van goederen en diensten die door de bedrijven zelf aan het buitenland zijn verkocht (de zogenaamde aan het buitenland gefactureerde omzet).

3.1

Export van Nederland De totale export van Nederland bedroeg in 2011 ruim 500 miljard euro. Na een daling in 2009 is de totale export in 2010 en 2011 weer toegenomen. Deze ontwikkeling zien we zowel bij de goederen- als de dienstenexport (Figuur 10). De totale goederenexport lag in 2011 op ongeveer 400 miljard euro en de totale dienstenexport op circa 100 miljard euro. Ten opzichte van 2010 nam de exportwaarde toe met 48,2 miljard euro, een groei met 10%. Figuur 10 Export (x € 1 miljoen), 2008-2011 600000

500000

400000

300000

200000

100000

0 2008

2009 Goederenexport

2010

2011

Dienstenexport

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Statistiek internationale handel in goederen en Internationalisation Monitor 2012.

19

3.2

Export naar grootteklasse V e r de l in g e x p o r t n a ar g r o o t te k l a s s e In Figuur 11 is de verdeling van de goederenexport naar grootteklasse weergegeven in 2011. Zoals in de inleiding van het rapport is aangegeven is een belangrijk deel van de export op basis van de beschikbare bronnen niet toe te delen naar grootteklassen. Dit betreft 28% van de totale waarde van de goederenexport. Van de export die wel kan worden toegerekend naar grootteklassen komt tweederde voor rekening van het MKB. Bij de dienstenexport is 40% afkomstig van het MKB1. Van de totale waarde van de dienstenexport kan 29% niet worden toegerekend naar grootteklasse en sector. Figuur 11 Goederen- en dienstenexport naar grootteklasse (in procenten), 2011 Goederenexport 11% 4%

27%

<10 wp

8%

10-19 wp 20-49 wp 50-99 wp

11%

100-249 wp 250+ wp niet toegerekend

12% 27%

Dienstenexport

28%

29%

MKB grootbedrijf niet toegerekend

43%


1

20

Van de dienstenexport is geen nadere onderverdeling naar grootteklasse beschikbaar.

Exportindex goederen De ontwikkeling van de Exportindex MKB (index van de directe export van het MKB) en de Exportindex grootbedrijf is voor goederen weergegeven in Figuur 12. De Exportindex MKB laat een daling zien in 2009, een sterke toename in 2010 en een lichte toename in 2011. De Exportindex grootbedrijf geeft een ander beeld. Deze neemt tot 2010 toe om vervolgens in 2011 weer af te nemen. Figuur 12 Exportindex goederen MKB en grootbedrijf, 2008-2011 (2010=100) 105

100

95

90

85

80 2008

2009 MKB

2010

2011 Grootbedrijf

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Statistiek internationale handel van goederen.

21

Exportindex diensten Voor de dienstenexport naar grootteklasse zijn alleen voor 2010 en 2011 cijfers beschikbaar. In 2011 nam de dienstenexport in het MKB toe, terwijl deze in het grootbedrijf vrijwel gelijk bleef. Figuur 13 Exportindex diensten MKB en grootbedrijf, 2010-2011 (2010=100) 140

120

100

80

60

40

20

0 MKB diensten

Grootbedrijf diensten 2010

2011


22

3.3

Export in het MKB naar sector V e r de l in g go e d e r e n e x po r t in h e t M K B n a ar s e c t o r 1 Figuur 14 geeft de verdeling van de export die kan worden toegerekend aan het MKB over de verschillende sectoren. Bijna de helft van deze export wordt gerealiseerd door de groothandel en ruim een kwart door de industrie. De andere sectoren leveren een duidelijk minder grote bijdrage aan de export. Figuur 14 Verdeling export van het MKB naar sector, 2011

7%

2%

7%

landbouw/visserij 27% industrie

8%

groothandel

transport


overig* 49%

*

Overig: delfstoffenwinning, openbaar nut, bouw, autosector, detailhandel, horeca, informatie en communicatie, financiële diensten, niet-commerciële diensten.


1

Van de dienstenexport is geen verdeling van de MKB-export naar sector beschikbaar.

23

I n d e x g oe de re n e x p o r t M K B n a a r s e c t or In Figuur 15 is voor de verschillende sectoren de ontwikkeling weergegeven van de export die kan worden toegerekend aan het MKB. Daaruit blijkt dat de grootste toename van de export in het MKB wordt gerealiseerd bij de zakelijke en overige commerciële diensten, in 2011 was dit zelfs een toename van 37%. Figuur 15 Index goederenexport MKB per sector, 2008-2011 140

130

120

110

100

90

80

70

60

50 2008

*

2009

2010

landbouw/visserij

industrie

groothandel

transport


overig*

2011


Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Nationale Rekeningen (Input-Outputtabellen).

24

3.4

Exportintensiteit van het MKB E x p o r t i n t e ns i t e i t v a n h e t M K B n a a r g r o o t t e k l a s s e Het belang van de goederenexport kan worden afgemeten aan de exportintensiteit. De exportintensiteit is het aandeel van de export in de omzet. In Figuur 16 is de exportintensiteit van de goederenexport voor verschillende grootteklassen binnen het MKB en het totale MKB weergegeven. De exportintensiteit goederen van het totale MKB ligt in de periode 2008-2011 tussen 17% en 20%. De hoogste exportintensiteit is te vinden in de categorie 50-99 werkzame personen. Daar loopt de exportintensiteit op tot 42%. De exportintensiteit diensten is alleen voor het totale MKB beschikbaar. Deze kwam voor het MKB in 2011 uit op 2,8% van de MKB-omzet, tegenover 2,2% in 2010. Hiermee komt de totale exportintensiteit (goederen en diensten) in 2011 uit op ruim 21%, net als in 2010. Figuur 16 Exportintensiteit goederen in het MKB naar grootteklasse, 2008-2011 50%

40%

30%

20%

10%

0% 2008 0-9 wp

2009 10-19 wp

20-49 wp

2010 50-99 wp

2011 100-249 wp

MKB

Bron: Panteia/EIM op basis van Reeksen Kerngegevens MKB en CBS, Nationale Rekeningen (Input-Outputtabellen).

25

E x p o r t i n t e ns i t e i t v a n h e t M K B n a a r s e c t o r In Figuur 17 is de exportintensiteit in het MKB naar sector weergegeven. De cijfers hebben alleen betrekking op goederen. De hoogste exportintensiteit is te vinden in de industrie, gevolgd door transport & communicatie en de groothandel. De exportintensiteit van de andere sectoren ligt onder de gemiddelde exportintensiteit in het MKB. Van de dienstenexport zijn geen sectorale gegevens voor het MKB beschikbaar. Figuur 17 Exportintensiteit van goederen in het MKB naar sector, 2008-2011 40%

30%

20%

10%

0% 2008

2009

2010

landbouw/visserij

industrie

groothandel

transport

zak./ov. comm. diensten

overig*

2011

MKB

*


Bron: Panteia/EIM op basis van Reeksen Kerngegevens MKB en CBS, Statistiek internationale handel in goederen.

26

BIJLAGE 1

Definities gehanteerde begrippen

Definitie van export Export heeft betrekking op de gefactureerde omzet aan buitenlandse opdrachtgevers. Bedrijven in een sector verkopen dan hun goederen en diensten zelf aan het buitenland. Omdat goederen en diensten staan vermeld bij de sector waar de export wordt verzorgd, betekent dit verder dat landbouwproducten die een bewerking hebben ondergaan, geen deel uitmaken van de export van de sector landbouw en visserij, maar van de industrie1. De aldus gedefinieerde export wordt ook wel aangeduid als directe export.

Gehanteerde begrippen Aandeel exporteurs Het aantal exporteurs als percentage van het totale aantal ondernemingen.

Bedrijf Voor het begrip bedrijf wordt aangesloten bij de gehanteerde definitie van het CBS. De feitelijke transactor in het productieproces gekenmerkt door zelfstandigheid ten aanzien van de beslissingen over dat proces en door het aanbieden van zijn producten aan derden. Uit deze definitie en met name uit het element zelfstandigheid volgt dat een bedrijf meer dan één vestiging kan omvatten, maar ook meer dan één juridische eenheid. Dit is het geval wanneer de afzonderlijke vestigingen of juridische eenheden niet zelfstandig opereren. Andersom komt het voor dat binnen een juridische eenheid verschillende onderdelen te onderscheiden zijn die wat betreft de productie zelfstandig opereren. Deze vormen dan op grond van de definitie evenzoveel bedrijven. Dit laatste doet zich vooral voor bij grotere concerns met uiteenlopende activiteiten. Wanneer een aldus gedefinieerde eenheid zich uitstrekt over verschillende landen, wordt omwille van de nationale statistiek het Nederlandse deel als een geheel bedrijf beschouwd. De officiële CBS-terminologie is bedrijfseenheid (BE), zodat geen verwarring kan ontstaan met de term bedrijf uit het - in dit opzicht weinig precieze - spraakgebruik.

D ie n s t e n Producten die niet tastbaar zijn zoals horeca, transport, zakelijke diensten, zorg, overheid.

D ir e c t e e x po r t Directe verkoop door Nederlandse bedrijven aan buitenlandse afnemers. Bij directe export wordt het product of de dienst direct zonder tussenkomst van derden aangeboden/geleverd aan de eindverbruiker in het buitenland. Op deze manier wordt de bewerking van de markt in eigen hand gehouden. De directe export wordt ook wel aangeduid als gefactureerde omzet aan het buitenland.

1

Indien dienstverleners de administratie rond de goederenexport verzorgen, telt het CBS deze export toe aan de dienstverlener. De omvang van de goederenexport die door deze werkwijze aan met name de transporteurs en zakelijke dienstverleners (zoals accountants en administratiekantoren) wordt toegerekend, is hierdoor aanzienlijk.

27

D o o r v oe r De goederenstroom die, op weg van het ene naar het andere land, over Nederlands grondgebied vervoerd wordt, maar in buitenlands bezit blijft. De doorvoer maakt, anders dan de wederuitvoer, geen deel uit van de invoer en de uitvoer.

E x p o r t a a n de e l t . o. v . t o t a l e e x po r t Het exportaandeel naar een bepaald land/werelddeel t.o.v. de totale export.

E x p o r t i n t e ns i t e i t Het aandeel van de totale omzet dat geëxporteerd wordt.

E x p o r t i n t e ns i t e i t v a n e x p o r te u r s Het aandeel van de export in de totale omzet van de exporterende bedrijven.

G oe de r e n Tastbare producten zoals voedingsmiddelen, duurzame consumptieartikelen en machines.

G r o o t b e dr i jf Onderneming met ten minste 250 werkzame personen.

G r o o t m i d de n b e dr i j f Onderneming met 50 of meer werkzame personen en minder dan 100 werkzame personen.

H a n d e ls m a r g e Omzet van de handelsverkopen minus de inkoopwaarde van de verkopen.

K le i n b e dr i j f Onderneming met minder dan 10 werkzame personen.

K l e i n mi d de n b e d r i jf Onderneming met 10 of meer werkzame personen en minder dan 20 werkzame personen.

M i d de lg r oo t b e d r i j f Onderneming met 100 of meer werkzame personen en minder dan 250 werkzame personen.

M i d de lg r oo t m i d de n b e dr i j f Onderneming met 20 of meer werkzame personen en minder dan 50 werkzame personen.

28

M K B (M i d d e n - e n k le i n b e d r i j f ) Onderneming met minder dan 250 werkzame personen.

N a t io n a l e R e k e n i n g e n Het statistische systeem waarmee de Nederlandse economie in kaart wordt gebracht. Ook wel de nationale boekhouding genoemd.

Omzet De verkoopwaarde van goederen en diensten (exclusief BTW), alsmede de waarde van de zelf vervaardigde producten voor eigen gebruik. Deze post wordt niet in de Nationale Rekeningen gehanteerd.

S t an d a a r d B e d r i j f s i n d e l i n g ( S B I) 19 9 3 De Nederlandse hiërarchische indeling van economische activiteiten, die vanaf 1993 door het CBS wordt gebruikt om bedrijfseenheden te rubriceren naar hun hoofdactiviteit. De SBI '93 kent zes niveaus, waarvan de beide hoogste niveaus (secties en subsecties) door letters, en de lagere niveaus (afdelingen, groepen, klassen en subklassen) door cijfers worden aangeduid.

S t an d a a r d B e d r i j f s i n d e l i n g ( S B I) 20 0 8 De Nederlandse hiërarchische indeling van economische activiteiten die vanaf 2008 door het CBS wordt gebruikt om bedrijfseenheden in te delen naar hun hoofdactiviteit. De SBI 2008 kent vijf niveaus, waarvan het hoogste niveau (secties) door letters en de lagere niveaus (afdelingen, groepen, klassen en subklassen) door cijfers worden aangeduid.

Uitvoer/export van diensten De diensten die door ingezetenen aan het buitenland worden verleend. Uitvoer van diensten heeft onder meer betrekking op Nederlandse vervoersdiensten in het buitenland, aan buitenlandse bedrijven geleverde havendiensten, aan buitenlandse bedrijven geleverde zakelijke diensten en verder op uitgaven van buitenlandse toeristen en diplomaten in Nederland.

Uitvoer/export van goederen Alle goederen die bestemd zijn voor gebruik of verbruik buiten Nederland. Het gaat hierbij om goederen die in ons land vervaardigd zijn of die hier oorspronkelijk zijn ingevoerd. Tot de uitvoer behoren ook tijdelijk uitgevoerde goederen die in opdracht van een ingezetene in het buitenland een behandeling ondergaan (passieve loonveredeling).

U i t v oe rw a ar d e d ie n s t e n De waarde van door Nederlandse bedrijven aan het buitenland geleverde diensten volgens de statistieken van de internationale handel. De uitvoer van diensten omvat onder meer de diensten van Nederlandse zakelijke dienstverleners en vervoerbedrijven in het buitenland, aan het buitenland bewezen havendiensten, scheepsreparatie en de uitvoering van werken in het buitenland door Nederlandse aannemers. Onder de uitvoer vallen eveneens de bestedingen in Nederland door buitenlandse toeristen, grensbewoners en diplomaten.

29

U i t v oe rw a ar d e g oe d e r e n ( h a n de l) De waarde van de door ingezetenen aan het buitenland geleverde goederen volgens de statistieken van de internationale handel. Dit is de waarde, inclusief vracht- en verzekeringskosten tot aan de Nederlandse grens. Hierbij kan sprake zijn van goederen die in Nederland zijn voortgebracht of vervaardigd, maar ook van aanvankelijk ingevoerde goederen. Tot de uitvoer behoren ook tijdelijk uitgevoerde goederen die in opdracht van een ingezetene in het buitenland een behandeling ondergaan (passieve loonveredeling). De uitvoerwaarde goederen (handel) wijkt af van de waardering van de uitvoer in de Nationale Rekeningen.

W e de ru i t v oe r De goederen die via Nederland vervoerd worden en daarbij (tijdelijk) eigendom worden van een ingezetene, zonder dat significant industriële bewerking plaatsvindt. Wederuitvoer betreft onder andere goederen die door Nederlandse distributiecentra worden ingeklaard en uitgeleverd aan andere (Europese) landen. De wederuitvoer maakt, anders dan de doorvoer, wel deel uit van de invoer en de uitvoer.

30

BIJLAGE 2

Sectorindeling

D e S t a n d a ar d B e d r i j f s i n d e l i n g ( S B I ) Om bedrijven en instellingen in te delen naar hun hoofdactiviteit gebruikt het CBS de Standaard Bedrijfsindeling (SBI). De SBI is gebaseerd op de indeling van de Europese Unie (de NACE) en op die van de Verenigde Naties (de ISIC). Tot 2008 werd de in 1993 vastgestelde indeling, de SBI’93, gebruikt. Deze indeling is echter verouderd. Immers, economische activiteiten zijn niet star. Nieuwe activiteiten ontstaan (bijvoorbeeld in de dienstverlening), bestaande activiteiten ontwikkelen zich en andere worden minder interessant. Daarom worden de nationale en internationale indelingen ongeveer eens in de 15 jaar geactualiseerd. Per 1 januari 2008 heeft een ingrijpende revisie plaatsgevonden, waarmee de SBI’93 is vervangen door SBI 2008. De belangrijkste wijziging in de SBIstructuur ten opzichte van de SBI’93 is de vorming van een nieuwe SBI-categorie voor de informatie- en communicatiesector. Hierin worden activiteiten gecombineerd op het gebied van uitgeverijen, film, radio en televisie, informatietechnologie en telecommunicatie, die in de SBI’93 op verschillende plaatsen zijn ingedeeld. Ook is er een sector gecreëerd voor de verwerking van afval en recycling1.

S B I en d e Ex po r t i n de x M K B De cijfers van de Exportindex MKB zijn voor de periode 2008 tot en met 2011 gebaseerd op de sectorindeling volgens SBI 2008. De sectorindeling voor de Exportindex MKB op basis van SBI 2008: SBI 2008 - Landbouw, bosbouw en visserij

1

01-03 (sectie A)

- Delfstoffenwinning

06, 08, 09 (sectie B)

- Industrie

10-33 (sectie C)

- Openbaar nut

35-39 (sectie D+E)

- Bouwnijverheid

41-43 (sectie F)

- Autosector

45

- Groothandel

46

- Detailhandel

47

- Horeca

50-56 (sectie I)

- Transport

49-53 (sectie H)

- Informatie en communicatie

58-63 (sectie J)

- Financiële diensten

64-66 (sectie K)

- Zakelijke diensten en overige commerciële diensten

68-82 (sectie L+M+N)

- Niet-commerciële diensten

84-99 (sectie O-U)

CBS (2008), Informatievoorziening herziening Standaardbedrijfsindeling.

31

De sectorindeling voor de Exportindex MKB op basis van SBI’93 is: SBI 1993 - Landbouw, bosbouw en visserij

32

01-05 (sectie A+B)

- Delfstoffenwinning

10-14 (sectie C)

- Industrie

15-37 (sectie D)

- Openbaar nut

40-41 (sectie E)

- Bouwnijverheid

45 (sectie F)

- Autosector

50

- Groothandel

51

- Detailhandel

52

- Horeca

55

- Transport, opslag en communicatie

60-64 (sectie I)

- Financiële diensten

65-67 (sectie J)

- Zakelijke diensten en verhuur roerende goederen

70-74 (sectie K)

- Overige commerciële diensten

93

- Overheid

75 (sectie L)

- Onderwijs

80 (sectie M)

- Zorg

85 (sectie N)

- Cultuur, recreatie en milieudienstverlening

90-92

BIJLAGE 3

Methoden

Methode Exportindex MKB 1995-2007 Voor de Exportindex MKB 1995-2007 zijn diverse statistische bronnen gecombineerd om tot een vaststelling van de Exportindex MKB te komen. De belangrijkste bronnen zijn ERBO (Kamer van Koophandel) en de Productiestatistieken (CBS). Voor een uitgebreide beschrijving van de bronnen en de methode van vaststelling wordt verwezen naar het rapport ‘De Exportindex MKB: Bronnen en methodologie’ uit 20071. In het kort beschrijven we de methode hieronder. De sectorindeling is op basis van SBI’93.

Exporteurs Bij het bepalen van het aantal exporteurs is ervoor gekozen om voor elk jaar, voor iedere sector en iedere grootteklasse uit te gaan van het percentage exporteurs uit de ERBO. Dit percentage is vervolgens gekoppeld aan de bedrijvenpopulatie zoals het CBS deze destijds hanteerde.

Export Voor de vaststelling van de export is voor de randtotalen gebruikgemaakt van de Nationale Rekeningen en de Productiestatistieken. Het exportdeel van de handelsmarge in de Nationale Rekeningen is alleen toe te delen naar sector en grootteklasse voor industrie, transport en zakelijke diensten. Voor de overige sectoren is dit niet mogelijk of is de omvang van de handelsmarge klein. Ook de wederuitvoer wordt slechts ten dele bij sectoren en grootteklassen geregistreerd. Het gevolg is dat een deel van de export niet toegerekend kan worden. In de tabellen en figuren in de rapportage is om deze reden ook het niet-toegerekende exportdeel opgenomen.

Wijzigingen in 2008 In 2008 hebben zich belangrijke wijzigingen voorgedaan, waardoor het niet mogelijk is om de Exportindex MKB ongewijzigd voort te zetten. De twee grootste wijzigingen zijn hieronder weergegeven: 1

Stopzetten van bronnen Een zeer belangrijke bron voor de Exportindex MKB 1995-2007 was de Enquête Regionale Bedrijfsontwikkeling van de Kamers van Koophandel. De ERBO leverde informatie over de ontwikkeling van: omzet, export, investeringen, werkgelegenheid, winst en rendementspositie, verwachtingen ondernemers voor komend jaar. Door de komst van de Conjunctuur Enquête Nederland (COEN) is de ERBO gestopt. COEN is gezamenlijk opgezet door CBS, de Kamer van Koophandel, EIB, MKB-Nederland en VNO-NCW, en is opgebouwd rondom bestaande maandenquêtes van CBS en EIB en met de steun van het ministerie van Economische Zaken. De gegevens in COEN vervullen niet de benodigde databehoefte voor de Exportindex MKB. Hiermee is een belangrij-

1

Gibcus, P. , W.H.J. Verhoeven en D. Snel (2007), De Exportindex MKB: Bronnen en Methodologie, EIM: Zoetermeer, in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, Den Haag.

33

ke bron weggevallen, waardoor Panteia/EIM op zoek moest naar alternatieven voor zowel de verdeling van het aantal exporteurs als de verdeling van de export. 2

Wijziging in het aantal ondernemingen Bij het samenstellen van de cijfers voor het aantal ondernemingen heeft het CBS in vergelijking met voorgaande jaren op twee belangrijke onderdelen wijzigingen doorgevoerd: 

de statistische eenheid voor een bedrijf is veranderd.



er zijn meer kleine bedrijven opgenomen in de bedrijvenpopulatie. Dit komt omdat bedrijven waarin men minder dan 15 uur per week werkt nu meetellen.

Genoemde wijzigingen zijn dusdanig ingrijpend dat de uitkomsten niet vergelijkbaar zijn met die van eerdere jaren. Het CBS heeft de cijfers teruggelegd tot en met 2007. Eerdere jaren zijn niet beschikbaar. Dit heeft consequenties voor het berekenen van het aandeel exporteurs in de totale bedrijvenpopulatie. Deze reeks bevat een trendbreuk.

Methode Exportindex MKB 2008-2011 Voor het samenstellen van de Exportindex MKB voor de periode 2008-2011 zijn de gegevens over buitenlandse goederenhandel bijna geheel gebaseerd op maatwerkgegevens van het CBS (Statistiek internationale handel in goederen naar bedrijfskenmerken). Om te komen tot deze cijfers heeft het CBS een koppeling gelegd tussen handelsgegevens van de statistiek internationale handel in goederen, in het bijzonder de BTW-nummers van handelaren, en bedrijfsgegevens van het Algemeen Bedrijvenregister (ABR). Bij circa 20 procent van de BTW-nummers kan geen Nederlands bedrijf worden gevonden. In zo'n geval is ook de hoofdactiviteit en de grootteklasse van het bedrijf onbekend en is het bedrijf niet meegeteld. Het aantal bedrijven en de bijbehorende exportwaarde is hierdoor een onderschatting. Voor de internationale dienstenhandel is gebruikgemaakt van een beperkte dataset, gepubliceerd in de Internationalisation Monitor 2012 van het CBS. De koppeling tussen de BTW-nummers van handelaren en het ABR is gelegd in het kader van een Europese verplichting voor het CBS. Sinds 2011 heeft het CBS namelijk een verplichting om jaarlijks handelsgegevens naar bedrijfskenmerken aan het Europese statistiekbureau Eurostat te leveren. De kenmerken van Nederlandse im- en exporteurs op Statline1 zijn beschreven voor het jaar 2009. Via het Centrum voor Beleidsstatistiek heeft Panteia/EIM ook de cijfers voor 2008 kunnen berekenen. Cijfers voor 2010 en 2011 heeft het CBS op een hoger aggregatieniveau gepubliceerd in de Internationaliseringsmonitor 2. Via maatwerk van het CBS heeft Panteia/EIM voor de Exportindex MKB ook de gewenste cijfers op een lager aggregatieniveau ontvangen. Een lager aggregatieniveau betekent meer geheimhouding van cijfers. Het is uiteraard niet de bedoeling dat gegevens van individuele bedrijven te achterhalen zijn. Panteia/EIM heeft zo goed mogelijk ontbrekende cijfers geschat op basis van andere bestaande bronnen om toch tot de gewenste cijfers voor de Exportindex te komen.

34

1

http://statline.cbs.nl/statweb/

2

CBS (2012), Internationalisation Monitor 2012,

Bedrijven worden ingedeeld in grootteklassen op basis van het aantal werkzame personen. Het CBS stelt het aantal werkzame personen vast op basis van de werknemers op de loonlijst inclusief meewerkende firmanten, eigenaren en familieleden. Voor de sectorindeling is SBI 2008 gehanteerd. Bij de toedeling van de goederenexport naar sectoren is voor het CBS bepalend wie de administratie rond de export verzorgt. Indien een transporteur of zakelijk dienstverlener de goederenexport voor een industrieel bedrijf verzorgt, rekent het CBS deze goederenexport tot de betreffende dienstverlener en niet tot het industriële bedrijf.

Exporteurs Het CBS werkt telkens aan de verbetering van de koppelingsmethoden tussen de BTW-nummers van handelaren en het ABR. Met name tussen 2009 en 2010 heeft het CBS de koppeling flink verbeterd. Vooral veel meer kleine handelaren zijn daardoor aan bedrijven gekoppeld. Daarnaast gebruikt het CBS sinds 2010 een iets ander algoritme om te bepalen welke eenheden samen een bedrijf vormen. Daardoor sluiten data van de Belastingdienst beter aan op data van het CBS. In de praktijk komt het erop neer dat kleine eenheden vanaf 2010 soms als één bedrijf gezien worden en niet meer als losse bedrijven. Het aantal bedrijven daalt hierdoor, vooral in het MKB. Dat heeft natuurlijk ook gevolgen voor de aantallen exporteurs. De toename van het aantal exporteurs in de tabellen en figuren is dus voor een belangrijk deel methodologisch van aard. Vanaf 2010 is door het CBS eenzelfde methodiek gehanteerd. Vergelijkingen in de tijd zijn hierdoor in beperkte mate mogelijk.

Export Net als bij de Exportindex MKB 1995-2007 is voor de vaststelling van de export voor het randtotaal gebruikgemaakt van de Nationale Rekeningen (IO-tabellen). Voor de verdeling van dit randtotaal naar sector en grootteklasse heeft Panteia/EIM zich gebaseerd op de cijfers van het CBS. Ongeveer een kwart van de export is niet te toe te rekenen aan grootteklassen. De koppeling van het CBS betreft namelijk de export van goederen en voor een beperkt deel de export van diensten. Bij de export is, in tegenstelling tot de exporteurs, ook de grootteklasse 0 werkzame personen meegenomen. Deze grootteklasse heeft relatief een klein aandeel in het aantal exporteurs, maar neemt ongeveer 10 miljard euro van de export voor zijn rekening. Vermoedelijk betreft de grootste groep van 0 werkzame personen holdings van bedrijven en deeltijdbedrijven, waarbij de eigenaar 12 uur of minder werkzaam is in het bedrijf.

E x p o r t i n t e ns i t e i t De exportintensiteit is het aandeel van de totale omzet dat geëxporteerd wordt. De omzetgegevens zijn ontleend aan de Reeksen Kerngegevens MKB van Panteia/EIM1.

1

Zie voor meer informatie www.ondernemerschap.nl. Klik op data  datasets  reeksen kerngegevens MKB (incl. prognoses).

35

Bovenstaande methode is wezenlijk anders dan de eerder gebruikte methode voor de Exportindex MKB 1995-2007. Dit heeft een trendbreuk tot gevolg. Gegevens voor de periode 1995-2007 zijn hierdoor niet vergelijkbaar met gegevens voor de periode 2008-2011.

36

BIJLAGE 4 1

Tabellen Exporteurs

Tabel 1

Aantal exporteurs naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

kleinbedrijf (1-9 wp)

40.540

41.910

43.460

43.630

43.880

48.100

47.720

46.260

46.360

47.620

53.210

54.950

58.050

waarvan

1 wp

19.480

18.610

17.990

17.690

17.810

18.830

20.430

21.170

21.820

23.770

25.040

26.570

31.140

2-9 wp

21.070

23.300

25.470

25.940

26.070

29.270

27.290

25.100

24.540

23.850

28.170

28.360

26.910

klein middenbedrijf (10-19 wp)

6.680

6.890

7.030

6.990

7.000

6.950

6.630

6.480

6.640

6.000

6.180

6.410

6.390

middelgroot middenbedrijf (20-49 wp)

5.190

5.020

5.370

5.510

5.510

5.620

5.560

5.600

5.670

4.880

5.040

5.650

5.600

groot middenbedrijf (50-99 wp)

2.250

2.250

2.290

2.370

2.310

2.360

2.300

2.280

2.250

2.140

2.190

2.290

2.280

middelgroot bedrijf (100-249 wp)

1.330

1.320

1.330

1.370

1.410

1.430

1.490

1.580

1.470

1.310

1.310

1.490

1.400

800

790

800

820

850

900

920

920

820

800

770

860

890

totaal

56.800

58.170

60.280

60.690

60.950

65.360

64.610

63.130

63.220

62.760

68.710

71.650

74.610

MKB

55.990

57.380

59.480

59.870

60.100

64.460

63.690

62.210

62.400

61.950

67.930

70.790

73.720

% MKB

98,6%

98,6%

98,7%

98,6%

98,6%

98,6%

98,6%

98,5%

98,7%

98,7%

98,9%

98,8%

98,8%

grootbedrijf (250+ wp)

Bron: Panteia/EIM, op basis van ERBO, CBS en MKB-Beleidspanel.

37

Tabel 2

Aantal exporteurs* naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011

2008

2009

2010

2011


57.720

57.840

65.860

72.930

waarvan

1 wp

25.230

22.870

30.370

34.300

2-9 wp

32.490

34.980

35.490

38.620


8.750

9.890

9.200

9.710


6.830

8.170

7.570

7.800


2.560

3.100

3.260

3.260


1.650

2.070

2.190

2.130


1.090

1.300

1.390

1.320

totaal

78.590

82.370

89.460

97.130

MKB

77.500

81.070

88.070

95.820

MKB (1-249 wp)

.

15.020

.

13.840


.

230

.

200

totaal

.

15.250

.

14.040

goederenexporteurs

dienstenexporteurs

*

Het aantal goederen- en dienstenexporteurs zijn niet zonder meer op te tellen tot een algeheel totaal. Sommige exporteurs exporteren goederen én diensten.

Bron: Panteia/EIM, op basis van CBS, Statistiek internationale handel in goederen en Internationalisation Monitor 2012.

38

Tabel 3

Verdeling aantal exporteurs naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007


71,4%

72,0%

72,1%

71,9%

72,0%

73,6%

73,8%

73,3%

73,3%

75,9%

77,4%

76,7%

77,8%

waarvan

1 wp

34,3%

32,0%

29,8%

29,1%

29,2%

28,8%

31,6%

33,5%

34,5%

37,9%

36,5%

37,1%

41,7%

2-9 wp

37,1%

40,1%

42,2%

42,7%

42,8%

44,8%

42,2%

39,8%

38,8%

38,0%

41,0%

39,6%

36,1%

11,8%

11,8%

11,7%

11,5%

11,5%

10,6%

10,3%

10,3%

10,5%

9,6%

9,0%

8,9%

8,6%


9,1%

8,6%

8,9%

9,1%

9,0%

8,6%

8,6%

8,9%

9,0%

7,8%

7,3%

7,9%

7,5%


4,0%

3,9%

3,8%

3,9%

3,8%

3,6%

3,6%

3,6%

3,6%

3,4%

3,2%

3,2%

3,1%


2,3%

2,3%

2,2%

2,3%

2,3%

2,2%

2,3%

2,5%

2,3%

2,1%

1,9%

2,1%

1,9%


1,4%

1,4%

1,3%

1,4%

1,4%

1,4%

1,4%

1,5%

1,3%

1,3%

1,1%

1,2%

1,2%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

98,6%

98,6%

98,7%

98,6%

98,6%

98,6%

98,6%

98,5%

98,7%

98,7%

98,9%

98,8%

98,8%


totaal

MKB


39

Tabel 4

Verdeling aantal exporteurs* naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011 2008

2009

2010

2011


73,4%

70,2%

73,6%

75,1%

waarvan

1 wp

32,1%

27,8%

33,9%

35,3%

2-9 wp

41,3%

42,5%

39,7%

39,8%

11,1%

12,0%

10,3%

10,0%


8,7%

9,9%

8,5%

8,0%


3,3%

3,8%

3,6%

3,4%


2,1%

2,5%

2,4%

2,2%

goederenexporteurs


1,4%

1,6%

1,6%

1,4%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

98,6%

98,4%

98,4%

98,6%

MKB (1-249 wp)

.

98,5%

.

98,6%


.

1,5%

.

1,4%

totaal

.

100,0%

grootbedrijf (250+ wp) totaal

MKB dienstenexporteurs

*

100,0%

De goederen- en dienstenexporteurs zijn niet zonder meer op te tellen tot een algeheel totaal. Sommige exporteurs exporteren goederen én diensten.

Bron: Panteia/EIM, op basis van CBS.

40

Tabel 5

Index aantal exporteurs naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 (2000=100) 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

84,3

87,1

90,3

90,7

91,2

100,0

99,2

96,2

96,4

99,0

110,6

114,2

120,7

103,4

98,8

95,6

93,9

94,6

100,0

108,5

112,4

115,9

126,2

133,0

141,2

165,4

72,0

79,6

87,0

88,6

89,1

100,0

93,2

85,7

83,8

81,5

96,2

96,9

91,9


96,2

99,2

101,1

100,6

100,8

100,0

95,5

93,3

95,6

86,4

88,9

92,3

92,0


92,3

89,3

95,6

98,0

98,0

100,0

98,8

99,6

100,9

86,9

89,7

100,5

99,6


95,1

95,0

96,8

100,1

97,6

100,0

97,1

96,4

95,1

90,5

92,8

97,0

96,3


93,3

92,3

93,5

96,2

98,8

100,0

104,7

111,2

103,4

91,6

91,5

104,6

98,0


89,6

88,0

89,0

91,8

94,3

100,0

102,5

102,6

91,4

89,6

86,1

95,7

99,4

Totaal

86,9

89,0

92,2

92,9

93,3

100,0

98,9

96,6

96,7

96,0

105,1

109,6

114,2

MKB

86,9

89,0

92,3

92,9

93,2

100,0

98,8

96,5

96,8

96,1

105,4

109,8

114,4

kleinbedrijf (1-9 wp) waarvan

1 wp 2-9 wp


41

Tabel 6

Index aantal goederenexporteurs naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011 (2010=100) 2008

2009

2010

2011


87,6

87,8

100,0

110,7

waarvan

1 wp

83,1

75,3

100,0

112,9

2-9 wp

91,5

98,6

100,0

108,8


95,1

107,5

100,0

105,5


90,2

107,9

100,0

103,0


78,5

95,1

100,0

100,0


75,3

94,5

100,0

97,3


78,4

93,5

100,0

95,0

totaal

87,8

92,1

100,0

108,6

MKB

88,0

92,1

100,0

108,8


Voor de index van het aantal dienstenexporteurs naar grootteklasse zijn onvoldoende gegevens beschikbaar.

42

Tabel 7

Aantal ondernemingen naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007


537.300

561.060

582.200

601.180

609.390

616.300

622.140

621.880

628.680

646.020

665.320

673.620

708.520

waarvan

1 wp

269.540

271.460

276.630

292.020

300.360

303.570

318.380

332.840

343.520

360.450

377.470

388.210

430.360

2-9 wp

267.780

289.620

305.580

309.180

309.040

312.730

303.760

289.040

285.160

285.570

287.840

285.410

278.160


30.100

32.190

32.810

32.510

32.910

33.860

34.260

34.380

34.120

33.390

33.430

33.600

34.700


17.960

17.850

18.040

18.700

19.300

19.930

20.400

20.620

20.200

19.310

18.720

22.020

22.260


6.570

6.540

6.640

6.750

6.860

7.010

7.010

7.010

6.950

6.740

6.520

6.850

6.860


3.770

3.800

3.870

3.970

4.080

4.100

4.320

4.610

4.470

4.160

4.010

4.410

4.260


2.460

2.480

2.520

2.590

2.640

2.750

2.850

2.890

2.830

2.740

2.690

3.010

2.970

totaal

598.180

623.930

646.090

665.710

675.200

683.960

690.990

691.390

697.240

712.360

730.670

743.510

779.580

MKB

595.720

621.440

643.570

663.120

672.550

681.210

688.140

688.500

694.410

709.620

727.990

740.500

776.610

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

99,6%

% MKB

Bron: Panteia/EIM, op basis van ERBO, CBS en LISA.

43

Tabel 8

Aantal ondernemingen naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011 2008

2009

2010

2011


988.960

1.040.740

1.082.400

1.142.510

waarvan

1 wp

701.580

750.270

783.870

832.690

2-9 wp

287.380

290.470

298.530

309.810


31.260

31.160

31.300

32.380


19.680

19.610

19.200

19.530


7.010

7.030

6.730

6.720


4.740

4.680

4.390

4.410


3.080

3.050

2.900

2.870

totaal

1.054.730

1.106.250

1.146.910

1.208.410

MKB

1.051.660

1.103.210

1.144.020

1.205.540

99,7%

99,7%

99,7%

99,8%

% MKB


44

Tabel 9

Aantal ondernemingen naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

119.820

118.540

116.030

113.800

111.260

107.420

104.030

101.100

98.620

97.220

95.280

95.190

93.480

220

220

210

210

210

160

200

210

200

250

270

350

350

42.570

44.230

45.530

46.050

45.290

45.680

46.190

45.670

45.770

45.600

45.390

45.480

46.580

160

160

190

230

280

310

340

400

440

470

510

520

550

bouw

46.150

50.310

55.150

60.470

62.740

65.370

68.390

70.240

71.720

73.100

76.550

81.890

91.170

autosector

19.880

21.090

21.450

22.120

22.950

23.200

22.950

21.870

21.180

21.580

21.930

22.540

23.700

groothandel

48.400

51.140

53.330

54.210

54.420

54.960

55.340

55.690

56.680

57.880

58.460

57.860

59.320

detailhandel

84.100

86.510

89.370

89.240

86.440

85.540

83.040

79.820

78.930

80.540

83.170

77.460

79.020

horeca

36.050

37.320

38.330

39.700

40.070

39.030

37.730

37.320

36.910

36.450

36.840

35.300

35.900


22.160

23.280

24.840

26.150

26.870

27.730

27.860

27.210

26.850

27.050

27.360

27.570

28.480

financiële diensten

11.610

12.360

12.570

13.020

13.720

14.320

14.510

13.940

13.710

14.070

14.380

15.700

16.530

zakelijke diensten

81.880

90.740

98.760

107.930

116.430

122.060

129.090

134.980

139.670

145.060

151.090

173.830

189.560

overige diensten

14.530

15.570

16.620

17.430

17.630

17.540

16.820

25.750

36.010

28.050

29.140

30.670

32.970

cultuur

20.170

21.380

22.640

23.890

25.280

27.830

30.350

22.570

14.740

25.280

26.090

16.180

16.760

onderwijs

16.410

16.440

16.350

16.350

16.220

16.350

16.870

17.190

17.810

18.820

19.700

16.480

16.960

1.010

1.030

1.000

960

950

940

920

890

860

860

860

630

570

30.610

31.110

31.210

31.360

31.820

32.760

33.520

33.660

34.330

37.360

40.990

42.850

44.690

595.720

621.440

643.570

663.120

672.550

681.210

688.140

688.500

694.410

709.620

727.990

740.500

776.610

landbouw/visserij delfstoffenwinning industrie openbaar nut

overheid zorg totaal


45

Tabel 10

Aantal ondernemingen naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011

landbouw/visserij delfstoffenwinning industrie openbaar nut bouw

2008

2009

2010

2011

67.140

65.960

64.860

63.200

290

280

290

310

49.430

50.460

50.510

51.870

1.770

1.830

1.790

1.860

116.860

126.130

127.770

131.260

autosector

26.290

26.880

27.120

28.020

groothandel

72.740

73.150

72.960

74.090

detailhandel

92.710

93.530

94.250

97.090

horeca

43.540

44.300

44.430

45.600


76.340

81.030

84.790

90.520


65.870

68.040

70.160

73.840

250.160

269.070

285.450

307.650

64.840

67.780

70.850

75.110

cultuur

50.940

55.920

61.720

67.700

onderwijs

26.880

29.500

32.920

37.720

620

560

540

550

45.260

48.820

53.630

59.180

1.051.660

1.103.210

1.144.020

1.205.540

zakelijke diensten overige diensten

overheid zorg totaal Bron: Panteia/EIM, op basis van CBS.

46

Tabel 11

Aandeel exporteurs binnen het bedrijfsleven naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007


7,5%

7,5%

7,5%

7,3%

7,2%

7,8%

7,7%

7,4%

7,4%

7,4%

8,0%

8,2%

8,2%

waarvan

1 wp

7,2%

6,9%

6,5%

6,1%

5,9%

6,2%

6,4%

6,4%

6,4%

6,6%

6,6%

6,8%

7,2%

2-9 wp

7,9%

8,0%

8,3%

8,4%

8,4%

9,4%

9,0%

8,7%

8,6%

8,4%

9,8%

9,9%

9,7%


22,2%

21,4%

21,4%

21,5%

21,3%

20,5%

19,4%

18,8%

19,5%

18,0%

18,5%

19,1%

18,4%


28,9%

28,1%

29,8%

29,5%

28,5%

28,2%

27,2%

27,1%

28,1%

25,3%

26,9%

25,7%

25,2%


34,2%

34,4%

34,5%

35,1%

33,7%

33,7%

32,7%

32,5%

32,4%

31,8%

33,7%

33,5%

33,2%


35,2%

34,6%

34,5%

34,5%

34,6%

34,7%

34,5%

34,4%

33,0%

31,4%

32,6%

33,8%

32,8%


32,7%

31,8%

31,7%

31,8%

32,0%

32,6%

32,3%

31,8%

29,1%

29,4%

28,8%

28,5%

30,0%

totaal

9,5%

9,3%

9,3%

9,1%

9,0%

9,6%

9,4%

9,1%

9,1%

8,8%

9,4%

9,6%

9,6%

MKB

9,4%

9,2%

9,2%

9,0%

8,9%

9,5%

9,3%

9,0%

9,0%

8,7%

9,3%

9,6%

9,5%


47

Tabel 12

Aandeel exporteurs* binnen het bedrijfsleven naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011 2008

2009

2010

2011


5,8%

5,6%

6,1%

6,4%

waarvan

3,6%

3,0%

3,9%

4,1%

11,3%

12,0%

11,9%

12,5%


28,0%

31,7%

29,4%

30,0%


34,7%

41,7%

39,4%

39,9%


36,4%

44,1%

48,4%

48,5%


34,9%

44,2%

49,8%

48,2%


goederenexporteurs

1 wp 2-9 wp

35,4%

42,7%

48,1%

45,9%

totaal

7,5%

7,4%

7,8%

8,0%

MKB

7,4%

7,3%

7,7%

7,9%

MKB

.

1,4%

.

1,1%

totaal

.

1,4%

.

1,2%

dienstenexporteurs

*

De goederen- en dienstenexporteurs zijn niet zonder meer op te tellen tot een algeheel totaal. Sommige exporteurs exporteren goederen én diensten.

Bron: Panteia/EIM, op basis van CBS CBS Statistiek internationale handel in goederen en Internationalisation Monitor 2012.

48

Tabel 13

Aantal exporteurs in het MKB naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

5.720

5.750

5.020

4.810

4.600

5.240

5.410

5.330

5.160

5.070

5.670

5.320

5.250

110

90

100

90

80

70

90

90

80

90

110

160

170

11.200

11.950

11.820

11.370

11.410

12.610

12.160

11.630

11.790

11.560

11.890

12.290

12.060

10

10

10

10

10

10

10

10

10

10

10

0

0

1.980

1.770

2.020

2.110

2.210

2.330

1.990

2.100

2.100

1.980

2.370

1.800

2.410

710

740

1.040

1.290

1.180

1.910

2.080

1.930

1.890

1.440

1.520

1.830

1.520

groothandel

20.470

19.740

21.310

21.290

21.660

21.730

22.000

22.260

22.730

23.070

24.240

25.800

25.620

detailhandel

1.640

1.720

1.790

1.760

1.700

1.700

1.590

1.600

1.320

1.290

1.630

2.240

1.810

140

150

150

160

160

160

170

130

110

70

80

180

40


4.960

5.490

6.280

6.450

6.240

6.000

5.930

6.320

6.190

6.250

6.450

6.410

6.790


1.080

1.130

1.170

1.230

1.310

1.370

1.370

1.340

1.110

1.330

1.140

1.280

1.280

zakelijke en overige commerciële

6.910

7.730

7.620

8.100

8.090

9.950

9.500

8.310

9.120

8.220

10.470

12.460

15.390

landbouw/visserij delfstoffenwinning industrie openbaar nut bouw autosector

horeca

diensten niet-commerciële diensten totaal

1.060

1.100

1.150

1.200

1.440

1.370

1.400

1.160

780

1.570

2.360

1.020

1.370

55.990

57.380

59.480

59.870

60.100

64.460

63.690

62.210

62.400

61.950

67.930

70.790

73.720


49

Tabel 14

Aantal exporteurs* in het MKB naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011 2008

2009

2010

2011

4.380

4.260

5.030

5.240

100

100

90

110

13.770

14.020

13.270

13.380

40

50

60

50

bouw

2.530

2.990

3.570

3.940

autosector

3.640

4.260

4.210

4.490

groothandel

25.510

27.450

25.800

26.160

detailhandel

3.800

5.090

4.910

5.500

170

200

250

290

6.660

5.690

9.650

10.830

goederenexporteurs landbouw/visserij delfstoffenwinning industrie openbaar nut

horeca transport/communicatie financiële diensten zakelijke en overige commerciële diensten niet-commerciële diensten

1.470

3.550

1.760

2.070

13.250

10.710

15.660

18.850

2.170

2.710

3.830

4.900

77.500

81.070

88.070

95.820


.

1.920

.

2.400

bouw, handel en horeca

.

4.080

.

3.560

transport

.

2.620

.

2.300

ICT, financiële en zakelijke diensten

.

5.920

.

5.260

niet-commerciële diensten

.

480

.

320

15.020

.

13.840

totaal dienstenexporteurs

totaal *

De goederen- en dienstenexporteurs zijn niet zonder meer op te tellen tot een algeheel totaal. Sommige exporteurs exporteren goederen én diensten. Bron: Panteia/EIM, op basis van CBS Statistiek internationale handel goederen en Internationalisation Monitor 2012.

50

Tabel 15

Verdeling aantal exporteurs in het MKB naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

10,2%

10,0%

8,4%

8,0%

7,7%

8,1%

8,5%

8,6%

8,3%

8,2%

8,4%

7,5%

7,1%

0,2%

0,2%

0,2%

0,1%

0,1%

0,1%

0,1%

0,1%

0,1%

0,1%

0,2%

0,2%

0,2%

20,0%

20,8%

19,9%

19,0%

19,0%

19,6%

19,1%

18,7%

18,9%

18,7%

17,5%

17,4%

16,4%

openbaar nut

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

bouw

3,5%

3,1%

3,4%

3,5%

3,7%

3,6%

3,1%

3,4%

3,4%

3,2%

3,5%

2,5%

3,3%

autosector

1,3%

1,3%

1,7%

2,1%

2,0%

3,0%

3,3%

3,1%

3,0%

2,3%

2,2%

2,6%

2,1%

groothandel

36,5%

34,4%

35,8%

35,6%

36,0%

33,7%

34,5%

35,8%

36,4%

37,2%

35,7%

36,5%

34,8%

detailhandel

2,9%

3,0%

3,0%

2,9%

2,8%

2,6%

2,5%

2,6%

2,1%

2,1%

2,4%

3,2%

2,5%

horeca

0,3%

0,3%

0,3%

0,3%

0,3%

0,2%

0,3%

0,2%

0,2%

0,1%

0,1%

0,2%

0,1%


8,9%

9,6%

10,6%

10,8%

10,4%

9,3%

9,3%

10,2%

9,9%

10,1%

9,5%

9,1%

9,2%


1,9%

2,0%

2,0%

2,1%

2,2%

2,1%

2,1%

2,1%

1,8%

2,1%

1,7%

1,8%

1,7%

12,3%

13,4%

12,7%

13,4%

13,4%

15,4%

14,7%

13,2%

14,2%

13,1%

15,3%

17,4%

20,5%

landbouw/visserij delfstoffenwinning industrie

zakelijke en overige commerciële diensten niet-commerciële diensten totaal

1,9%

1,9%

1,9%

2,0%

2,4%

2,1%

2,2%

1,9%

1,2%

2,5%

3,5%

1,4%

1,9%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%


51

Tabel 16

Verdeling aantal exporteurs in het MKB naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 2008-2011 2008

2009

2010

2011

landbouw/visserij

5,7%

5,2%

5,7%

5,5%

delfstoffenwinning

0,1%

0,1%

0,1%

0,1%

17,8%

17,3%

15,1%

14,0%

openbaar nut

0,1%

0,1%

0,1%

0,1%

bouw

3,3%

3,7%

4,0%

4,1%

autosector

4,7%

5,3%

4,8%

4,7%

32,9%

33,9%

29,3%

27,3%

detailhandel

4,9%

6,3%

5,6%

5,7%

horeca

0,2%

0,3%

0,3%

0,3%


8,6%

7,0%

11,0%

11,3%

goederenexporteurs

industrie

groothandel

financiële diensten zakelijke en overige commerciële diensten niet-commerciële diensten

1,9%

4,4%

2,0%

2,2%

17,1%

13,2%

17,8%

19,7%

2,8%

3,3%

4,3%

5,1%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%


.

12,8%

.

17,3%


.

27,2%

.

25,7%

transport

.

17,4%

.

16,6%


.

39,4%

.

38,0%

niet-commerciële sectoren

.

3,2%

.

2,3%

totaal

.

100,0%

.

100,0%

totaal dienstenexporteurs

Bron: Panteia/EIM, op basis van CBS Statistiek internationale handel in goederen en Internationalisation Monitor 2012.

52

2

Export

Tabel 17

Export naar grootteklasse (x € 1 miljoen en vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007


19.720

16.790

18.060

17.870

20.340

23.040

23.430

23.640

22.630

21.360

24.860

27.240

28.370


10.940

11.740

12.880

13.470

14.820

13.480

14.680

14.380

15.200

17.340

20.520

23.400

23.460


22.250

23.610

26.600

27.570

29.140

28.280

31.080

27.660

29.960

32.700

37.040

45.380

46.710


19.240

20.720

22.880

23.970

25.000

24.840

27.880

23.640

25.530

28.240

33.930

34.710

39.420


33.740

35.580

40.130

42.890

45.560

57.720

64.580

64.130

64.750

68.720

72.410

89.560

90.030


69.000

72.010

80.020

83.060

86.710

108.700

115.450

116.270

115.630

126.250

135.730

154.200

167.510

1.970

5.560

10.690

11.950

15.540

30.100

16.990

20.900

18.870

23.810

25.210

11.000

20.010

totaal

176.860

186.010

211.260

220.780

237.120

286.160

294.090

290.620

292.560

318.430

349.700

385.490

415.520

MKB

105.900

108.440

120.550

125.770

134.860

147.350

161.650

153.450

158.060

168.370

188.760

220.290

227.990

60,5%

60,1%

60,1%

60,2%

60,9%

57,5%

58,3%

56,9%

57,8%

57,1%

58,2%

58,8%

57,6%

niet toegerekend

% MKB

Bron: Panteia/EIM, op basis van ERBO, Productiestatistieken en Nationale Rekeningen.

53

Tabel 18

Export naar grootteklasse (x € 1 miljoen), 2008-2011 2008

2009

2010

2011


27.740

32.280

50.950

44.250


15.260

13.980

14.430

14.650


29.420

25.690

29.290

32.250


35.300

33.630

36.540

44.590


55.140

45.070

50.980

48.580


132.820

90.940

96.400

110.920

niet toegerekend

160.980

154.280

185.170

207.940

totaal

456.650

395.870

463.770

503.190

MKB

162.860

150.640

182.190

184.320

55,1%

62,4%

65,4%

62,4%

MKB (0-249 wp)

21.510

28.250


41.750

42.370

niet toegerekend

25.840

28.840

totaal

89.100

99.460

34%

40%

goederenexport

% MKB dienstenexport

% MKB


54

Tabel 19

Verdeling export naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

11,1%

9,0%

8,5%

8,1%

8,6%

8,1%

8,0%

8,1%

7,7%

6,7%

7,1%

7,1%

6,8%

6,2%

6,3%

6,1%

6,1%

6,3%

4,7%

5,0%

4,9%

5,2%

5,4%

5,9%

6,1%

5,6%


12,6%

12,7%

12,6%

12,5%

12,3%

9,9%

10,6%

9,5%

10,2%

10,3%

10,6%

11,8%

11,2%


10,9%

11,1%

10,8%

10,9%

10,5%

8,7%

9,5%

8,1%

8,7%

8,9%

9,7%

9,0%

9,5%


19,1%

19,1%

19,0%

19,4%

19,2%

20,2%

22,0%

22,1%

22,1%

21,6%

20,7%

23,2%

21,7%


39,0%

38,7%

37,9%

37,6%

36,6%

38,0%

39,3%

40,0%

39,5%

39,6%

38,8%

40,0%

40,3%

1,1%

3,0%

5,1%

5,4%

6,6%

10,5%

5,8%

7,2%

6,4%

7,5%

7,2%

2,9%

4,8%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

59,9%

58,3%

57,1%

57,0%

56,9%

51,5%

55,0%

52,8%

54,0%

52,9%

54,0%

57,1%

54,9%

kleinbedrijf (0-9 wp) klein middenbedrijf (10-19 wp)

niet toegerekend totaal

MKB


55

Tabel 20

Verdeling export naar grootteklasse, 2008-2011 2008

2009

2010

2011


7,5%

10,4%

13,7%

10,8%


4,1%

4,5%

3,9%

3,6%


7,9%

8,3%

7,9%

7,9%


9,5%

10,9%

9,8%

10,9%


14,9%

14,6%

13,7%

11,9%


35,8%

29,4%

25,9%

27,1%

niet toegerekend

20,2%

21,9%

25,0%

27,9%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

44,0%

48,7%

49,0%

45,0%

MKB (0-249 wp)

.

.

24%

28%


.

.

47%

43%

29%

29%

100%

100%

goederenexport

totaal

MKB dienstenexport

niet toegerekend totaal

.

.


56

Tabel 21

Index export naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 (2000=100) 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007


85,6

72,9

78,4

77,6

88,3

100,0

101,7

102,6

98,2

92,7

107,9

118,3

123,2


81,2

87,1

95,6

99,9

110,0

100,0

108,9

106,7

112,8

128,7

152,2

173,6

174,1


78,7

83,5

94,1

97,5

103,1

100,0

109,9

97,8

106,0

115,7

131,0

160,5

165,2


77,5

83,4

92,1

96,5

100,6

100,0

112,2

95,2

102,7

113,7

136,6

139,7

158,7


58,5

61,6

69,5

74,3

78,9

100,0

111,9

111,1

112,2

119,1

125,5

155,2

156,0


63,5

66,2

73,6

76,4

79,8

100,0

106,2

107,0

106,4

116,1

124,9

141,9

154,1

6,5

18,5

35,5

39,7

51,6

100,0

56,5

69,4

62,7

79,1

83,8

36,5

66,5

totaal

61,8

65,0

73,8

77,2

82,9

100,0

102,8

101,6

102,2

111,3

122,2

134,7

145,2

MKB

71,9

73,6

81,8

85,4

91,5

100,0

109,7

104,1

107,3

114,3

128,1

149,5

154,7

niet toegerekend


57

Tabel 22

Index goederen- en dienstenexport naar grootteklasse, 2008-2011 (2010=100) 2008

2009

2010

2011

54,4

63,4

100,0

86,8


105,8

96,9

100,0

101,5


100,4

87,7

100,0

110,1

96,6

92,0

100,0

122,0


108,2

88,4

100,0

95,3


137,8

94,3

100,0

115,1

niet toegerekend

86,9

83,3

100,0

112,3

totaal

98,5

85,4

100,0

108,5

MKB

89,4

82,7

100,0

101,2

MKB (0-249 wp)

.

.

100

131


.

.

100

101

niet toegerekend

.

.

100

112

totaal

.

.

100

112

goederenexport kleinbedrijf (0-9 wp)


dienstenexport


58

Tabel 23

Totale export naar sector (x € 1 miljoen en vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

landbouw/visserij

1.890

2.140

2.370

2.490

2.690

3.050

3.100

3.140

2.500

2.540

2.620

2.740

2.590

delfstoffenwinning

1.210

990

1.110

810

990

930

960

930

670

1.050

1.100

800

800

82.000

83.850

94.690

96.190

97.690

115.340

119.700

114.720

108.310

121.650

128.850

157.550

171.730

openbaar nut

350

380

390

390

410

530

630

780

860

930

1.110

1.260

1.200

bouw

960

1.010

1.340

1.460

1.630

1.640

1.880

1.650

1.550

1.640

1.930

2.110

1.660

industrie

2.250

2.350

2.640

2.990

2.760

3.000

2.900

3.970

3.670

3.120

4.590

5.470

7.290

groothandel

46.070

47.090

51.450

55.710

65.380

74.430

87.340

88.110

98.680

102.240

114.830

127.650

128.880

detailhandel

350

370

390

410

430

470

480

560

370

370

540

730

740

50

50

50

60

60

60

60

180

90

140

100

50

50

20.080

21.080

23.830

25.310

26.600

29.910

28.960

25.350

25.100

26.840

29.450

29.490

30.940

3.960

4.280

5.030

5.330

5.970

7.350

7.440

7.740

7.790

8.540

9.710

9.720

10.780

11.590

11.800

12.230

12.840

12.810

13.140

15.320

14.780

15.630

16.270

18.510

22.950

25.530

autosector

horeca transport informatie en communicatie financiële diensten zakelijke diensten niet-commerciële diensten subtotaal exportbaten uit aardgas en olie totaal

1.540

1.780

1.770

1.900

1.740

1.750

2.000

2.180

2.410

2.490

3.310

3.450

3.210

172.290

177.170

197.290

205.890

219.150

251.600

270.750

264.090

267.640

287.830

316.650

363.990

385.390

2.600

3.280

3.280

2.940

2.430

4.450

6.350

5.630

6.050

6.790

7.840

10.510

10.120

174.890

180.450

200.570

208.830

221.580

256.060

277.100

269.720

273.690

294.620

324.490

374.490

395.510


59

Tabel 24

Totale goederenexport naar sector (x € 1 miljoen), 2008-2011 2008

2009

2010

2011

2.860

3.060

3.230

3.720

770

520

650

550

114.790

92.600

103.840

115.330

openbaar nut

1.600

1.520

1.340

1.340

bouw

1.000

480

690

810

landbouw/visserij delfstoffenwinning industrie

autosector

8.780

4.660

4.780

5.460

groothandel

112.210

90.940

109.030

110.060

detailhandel

2.330

2.180

2.930

3.420

110

60

70

80

19.430

17.490

18.260

19.480

.

1.400

2.300

2.320

1.760

2.130

2.420

1.380

14.710

12.500

10.750

14.720

horeca transport informatie en communicatie financiële diensten zakelijke diensten niet-commerciële diensten subtotaal exportbaten uit aardgas en olie totaal

710

970

1.440

1.710

281.050

230.510

261.720

278.060

14.620

11.080

16.870

17.190

295.670

241.590

278.600

295.240


60

Tabel 25

Totale dienstenexport naar sector (x € 1 miljoen), 2011

2011 landbouw, delfstoffenwinning, industrie bouw, handel, horeca

18.750 7.640

transport

26.390


16.660


490

niet ingedeeld

29.529

totaal

99.456

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Internationalisation monitor 2012.

61

Tabel 26

Export van het MKB naar sector (x € 1 miljoen en vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

landbouw/visserij

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

1.720

1.980

2.180

2.270

2.390

2.660

2.700

2.610

2.700

2.350

2.400

2.630

2.430

industrie

40.080

41.340

46.510

47.160

48.070

55.600

59.520

53.260

59.520

57.250

60.740

76.810

81.440

groothandel

41.850

41.680

45.440

48.370

56.380

59.200

67.140

68.980

67.140

79.650

92.220

103.380

104.770


8.580

9.340

11.170

11.750

11.470

11.970

11.440

10.430

11.440

10.980

12.920

12.850

14.020

zakelijke diensten

8.070

8.540

9.170

10.050

10.320

11.250

14.120

11.210

14.120

12.590

13.400

17.310

18.280

overige sectoren

5.590

5.570

6.080

6.180

6.250

6.670

6.730

6.960

6.730

5.550

7.080

6.320

6.070

105.900

108.440

120.550

125.770

134.860

147.350

161.650

153.450

161.650

168.370

188.760

219.300

227.000

totaal


Tabel 27

Goederenexport van het MKB naar sector (x € 1 miljoen), 2008-2011 2008

2009

2010

2011

2.590

2.760

2.990

3.510

industrie

45.220

38.210

43.450

48.870

groothandel

85.210

78.560

97.220

90.560


12.970

12.010

13.770

14.150

zakelijke diensten

7.800

10.140

9.830

13.450

overige sectoren

9.060

8.970

14.940

13.790

162.860

150.640

182.190

184.320

landbouw/visserij

totaal


Van de dienstenexport MKB zijn geen sectorgegevens beschikbaar.

62

Tabel 28

Verdeling totale export naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

landbouw/visserij

1,1%

1,2%

1,2%

1,2%

1,2%

1,2%

1,1%

1,2%

0,9%

0,9%

0,8%

0,7%

0,7%

delfstoffenwinning

0,7%

0,5%

0,6%

0,4%

0,4%

0,4%

0,3%

0,3%

0,2%

0,4%

0,3%

0,2%

0,2%

46,9%

46,5%

47,2%

46,1%

44,1%

45,0%

43,2%

42,5%

39,6%

41,3%

39,7%

42,1%

43,4%

openbaar nut

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,3%

0,3%

0,3%

0,3%

0,3%

0,3%

bouw

0,6%

0,6%

0,7%

0,7%

0,7%

0,6%

0,7%

0,6%

0,6%

0,6%

0,6%

0,6%

0,4%

industrie

1,3%

1,3%

1,3%

1,4%

1,2%

1,2%

1,0%

1,5%

1,3%

1,1%

1,4%

1,5%

1,8%

groothandel

26,3%

26,1%

25,7%

26,7%

29,5%

29,1%

31,5%

32,7%

36,1%

34,7%

35,4%

34,1%

32,6%

detailhandel

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,2%

0,1%

0,1%

0,2%

0,2%

0,2%

horeca

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,1%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

11,5%

11,7%

11,9%

12,1%

12,0%

11,7%

10,4%

9,4%

9,2%

9,1%

9,1%

7,9%

7,8%


2,3%

2,4%

2,5%

2,6%

2,7%

2,9%

2,7%

2,9%

2,8%

2,9%

3,0%

2,6%

2,7%

zakelijke diensten

6,6%

6,5%

6,1%

6,2%

5,8%

5,1%

5,5%

5,5%

5,7%

5,5%

5,7%

6,1%

6,5%

autosector

transport informatie en communicatie

niet-commerciële diensten subtotaal exportbaten uit aardgas en olie totaal

0,9%

1,0%

0,9%

0,9%

0,8%

0,7%

0,7%

0,8%

0,9%

0,8%

1,0%

0,9%

0,8%

98,5%

98,2%

98,4%

98,6%

98,9%

98,3%

97,7%

97,9%

97,8%

97,7%

97,6%

97,2%

97,4%

1,5%

1,8%

1,6%

1,4%

1,1%

1,7%

2,3%

2,1%

2,2%

2,3%

2,4%

2,8%

2,6%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%


63

Tabel 29

Verdeling totale goederenexport naar sector, 2008-2011 2008

2009

2010

2011

landbouw/visserij

1,0%

1,2%

1,2%

1,3%

delfstoffenwinning

0,3%

0,2%

0,2%

0,2%

38,8%

37,8%

37,3%

39,1%

openbaar nut

0,5%

0,6%

0,5%

0,5%

bouw

0,3%

0,2%

0,2%

0,3%

industrie

autosector

3,0%

1,9%

1,7%

1,9%

groothandel

38,0%

38,5%

39,1%

37,3%

detailhandel

0,8%

0,9%

1,1%

1,2%

horeca

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

transport

6,6%

7,1%

6,6%

6,6%

0,6%

0,8%

0,8%

informatie en communicatie financiële diensten

0,6%

0,9%

0,9%

0,5%

zakelijke diensten

5,0%

5,1%

3,9%

5,0%

niet-commerciële diensten subtotaal exportbaten uit aardgas en olie totaal

0,2%

0,5%

0,5%

0,6%

95,1%

95,5%

93,9%

94,2%

4,9%

0,0%

6,1%

5,8%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Nationale Rekeningen (Input-Output tabellen).

64

Tabel 30

Verdeling totale dienstenexport naar sector (x € 1 miljoen), 2011

2011 landbouw, delfstoffenwinning, industrie

27%


11%

transport

38%


24%

niet commerciële diensten totaal

<1% 100%

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Internationalisation monitor 2012.

65

Tabel 31

Verdeling export van het MKB naar sector (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

landbouw/visserij

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

1,6%

1,8%

1,8%

1,8%

1,8%

1,8%

1,7%

1,7%

1,7%

1,4%

1,3%

1,2%

1,1%

industrie

37,8%

38,1%

38,6%

37,5%

35,6%

37,7%

36,8%

34,7%

36,8%

34,0%

32,2%

35,0%

35,9%

groothandel

39,5%

38,4%

37,7%

38,5%

41,8%

40,2%

41,5%

45,0%

41,5%

47,3%

48,9%

47,1%

46,2%


8,1%

8,6%

9,3%

9,3%

8,5%

8,1%

7,1%

6,8%

7,1%

6,5%

6,8%

5,9%

6,2%

zakelijke diensten

7,6%

7,9%

7,6%

8,0%

7,7%

7,6%

8,7%

7,3%

8,7%

7,5%

7,1%

7,9%

8,1%

overige sectoren

5,3%

5,1%

5,0%

4,9%

4,6%

4,5%

4,2%

4,5%

4,2%

3,3%

3,8%

2,9%

2,7%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

totaal


Tabel 32

Verdeling goederenexport van het MKB naar sector, 2008-2011 2008

2009

2010

2011

1,6%

1,8%

1,6%

1,9%

industrie

27,8%

25,4%

23,8%

26,5%

groothandel

52,3%

52,1%

53,4%

49,1%


8,0%

8,0%

7,6%

7,7%

zakelijke diensten

4,8%

6,7%

5,4%

7,3%

overige sectoren

5,6%

6,0%

8,2%

7,5%

100,0%

100,0%

100,0%

100,0%

landbouw/visserij

totaal

Bron: Panteia/EIM op basis van CBS, Nationale Rekeningen (Input-Output tabellen).

Van de dienstenexport MKB zijn geen sectorgegevens beschikbaar.

66

3

Exportintensiteit

Tabel 33

Exportintensiteit naar grootteklasse (vanaf 1 werkzame persoon), 1995-2007 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007


13,0%

10,8%

10,9%

11,0%

11,6%

11,0%

11,4%

10,8%

11,7%

10,9%

12,3%

12,9%

12,5%


17,8%

16,7%

17,1%

17,1%

17,9%

12,2%

11,2%

14,0%

16,9%

18,7%

20,5%

23,4%

21,6%


29,3%

29,8%

31,2%

29,0%

28,4%

22,0%

21,6%

22,6%

26,6%

27,8%

31,2%

33,0%

31,3%


26,0%

26,7%

27,4%

26,5%

26,1%

21,6%

22,3%

21,0%

24,0%

23,1%

27,6%

26,8%

28,5%


33,1%

28,2%

30,4%

31,3%

31,8%

27,0%

25,3%

27,9%

30,6%

30,9%

32,6%

33,4%

30,8%


24,2%

24,4%

24,9%

24,2%

23,4%

25,2%

24,1%

23,0%

24,2%

29,3%

26,4%

30,4%

30,9%

totaal

23,3%

22,5%

23,3%

23,0%

22,8%

21,2%

20,7%

20,9%

23,0%

23,8%

25,3%

27,8%

27,1%

MKB

22,8%

21,4%

22,3%

22,3%

22,5%

19,0%

18,8%

19,6%

22,2%

20,9%

24,6%

26,2%

24,9%


67

Tabel 34

Exportintensiteit naar grootteklasse, 2008-2011 2008

2009

2010

2011

10,0%

12,7%

19,6%

16,6%

8,6%

8,2%

8,1%

7,9%


20,0%

20,8%

23,1%

24,6%

Groot middenbedrijf (50-99 wp)

23,4%

22,8%

23,5%

27,4%


24,2%

20,1%

21,5%

19,5%


20,0%

13,8%

13,8%

15,3%

totaal

22,5%

19,6%

22,5%

23,8%

MKB

16,6%

16,4%

19,0%

18,5%

MKB (0-249 wp)

2,2%

2,8%


6,0%

5,8%

totaal

5,4%

5,8%

MKB (0-249 wp)

21,1%

21,3%


19,8%

21,1%

totaal

27,9%

29,6%

goederenexport kleinbedrijf (0-9 wp) klein middenbedrijf (10-19 wp)

dienstenexport

totale export goederen en diensten


68

Tabel 35

Exportintensiteit goederen in het MKB naar sector, 2008-2011 2008

2009

2010

2011

landbouw/visserij

10,7%

12,1%

12,1%

13,9%

industrie

33,0%

31,7%

32,8%

33,5%

groothandel

27,6%

28,5%

32,4%

28,8%


26,4%

27,4%

30,8%

30,4%

zakelijke diensten

5,5%

7,4%

7,3%

9,8%

overige sectoren

3,0%

3,0%

5,1%

4,6%

16,9%

16,8%

19,6%

19,0%

totaal


69

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.

Recente Publieksrapportages Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en

A201335

01-07-2013

A201333

02-07-2013

Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren

A201331

04-07-2013

Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp’ers

A201330

25-06-2013

Hoe goed ligt de gemeente bij MKB?

A201329

18-06-2013

Monitor Inkomens Ondernemers

A201328

27-06-2013

Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie

A201327

16-07-2013

Innoveren achter de schermen

A201326

19-07-2013

De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014

A201325

9-7-2013

A201323

06-06-2013

Kleinschalig ondernemen 2013

A201322

13-06-2013

Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbe-

A201321

21-05-2013

Administratieve lasten MKB

A201320

04-06-2013

Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers

A201319

11-06-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling

A201317

16-05-2013

Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland

A201316

31-05-2013

Intellectueel eigendom topsectoren

A201315

07-05-2013

MKB verdeeld over kabinetsbeleid

A201314

02-05-2013

Topsectoren in beeld

A201313

28-03-2013

Concurrentie in het MKB

A201312

25-03-2013

Alles flex, is dat een mismatch?

A201311

09-04-2013

Challengers: hun kenmerken en succesfactoren

A201310

04-04-2013

Wie wordt werkgever?

A201309

16-04-2013

Oudedagsvoorziening in het MKB

A201308

11-04-2013

Benchmark klanten Qredits

A201306

21-02-2013

De waarde van sociaal ondernemerschap

A201305

24-01-2013

Grondstofschaarste?

A201304

02-04-2013

Gezocht: werklocatie 3.0

A201303

24-01-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en

A201302

08-01-2013

Financiering van innovatie in het MKB

A201218

15-01-2013

Samen starten

A201217

17-01-2013

Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder

A201216

9-1-2013

A201215

19-12-2012

A201214

7-12-2012

Meer innovatie door buitenlanders?!

A201213

4-12-2012

Meerwaarde van studentbedrijven

A201212

4-12-2012

Duurzaam ondernemen in het MKB

A201211

12-11-2012

Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands

A201210

19-11-2012

Gebruikers en communities

A201209

8-8-2012

Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010

A201208

6-7-2012

Nieuwe financieringsvormen voor het MKB

2014 – Update juni

Minirapportage biomaterialen

leid en beleving van het ondernemingsklimaat

2013 - Update december

personeel

70

Financieringsmonitor topsectoren 2012 Ondernemen zonder personeel

A201207

20-6-2012


A201206

20-6-2012

Een typologie van ondernemers met lage inkomens

A201205

28-6-2012

Kleinschalig Ondernemen 2012

A201204

30-5-2012

Hoe ondernemend zijn zzp'ers?

A201203

22-5-2012

Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB

A201202

16-4-2012

Vergrijzing en ondernemerschap

A201201

4-4-2012

A201113

22-11-2011

Ondernemen in de Sectoren 2011

A201112

22-11-2011

Zelfbewust een Zelfstandige Positie

A201111

21-9-2011

Kerngegevens MKB 2011

A201110

25-8-2011

Financieringsmonitor 2011

A201109

22-8-2011

Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbe-

A201108

14-7-2011

Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands

A201107

19-5-2011

Ondernemen voor de toekomst

A201106

27-4-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese

A201105

20-4-2011

Uitvinders in Nederland

A201104

28-4-2011


A201103

10-3-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap

A201102

8-3-2011

Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010

A201101

5-1-2011

Startende ondernemers

A201012

8-12-2010

A201011

16-11-2010

A201010

9-11-2010

A201009

14-10-2010

De arbeidsmarkt van Midden-Nederland

A201008

14-10-2010


A201007

30-9-2010

Stand van Zaken Zonder Personeel

A201006

23-6-2010

Internationale benchmark ondernemerschap 2010

A201005

31-5-2010

Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf

A201004

april 2010

Octrooien in Nederland

A201003

12-4-2010

Ondernemen voor anderen!

A201002

15-2-2010

Een kwestie van ondernemen

A201001

11-1-2010

Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en am-

A200918

1-12-2009

Slim en gezond afslanken

A200917

2-11-2009

Ondernemen in de Sectoren

A200916

30-10-2009

A200915

17-8-2009

Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven

A200914

16-6-2009

Global Entrepreneurship Monitor 2008

A200913

15-5-2009

Internationale benchmark ondernemerschap 2009

A200912

20-5-2009


A200911

3-4-2009

Kopstaartbedrijven

A200910

1-4-2009

Ondernemerschap in de wijk

A200909

27-3-2009

A200908

half juni 2009

A200907

24-3-2009


A200906

19-3-2009

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

A200905

17-3-2009

Afhankelijkheid in de metaalsector

A200904

12-3-2009

Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap

A200903

5-2-2009

Hoe werken bedrijven samen in projecten?

drijf 1995-2015

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands Ondernemen in de sectoren 2010 – 10 brochures

bacht

Springen over de Grens

The Netherlands

Van werknemer tot ondernemer Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB

Ten years entrepreneurship policy: a global overview

71

Exportindex MKB. Ontwikkelingen Petra Gibcus Nicolette Tiggeloove Wim Verhoeven Paul van der Zeijden

Recommend Documents