EXPO Leonardo da Vinci. The European Genius

EXPO Leonardo da Vinci. Vinci. The European Genius PEDAGOGISCH DOSSIER OVERZICHT 1. 2. 3. 4.

De Mens………………p 2 De Artiest.…………… p 9 De Ingenieur………… p 18 De Humanist………….p 26

PRESENTATIE De tentoonstelling Leonardo da Vinci. The European Genius neemt zich voor alle facetten van ‘s mans buitengewone persoonlijkheid voor te stellen en zodoende de – te vaak oppervlakkige of gebrekkige – kennis te doorgronden van diegene die onze moderne beschaving heeft aangekondigd. Het pedagogisch dossier streeft, via praktische toepassingen, hetzelfde doel na: de mogelijkheid geven aan leerkrachten en hun leerlingen om voordeel te halen uit een bezoek aan de tentoonstelling of die in de klas voor te bereiden. Dit is ook bestemd voor de bezoeker die een klare visie op het oeuvre van Leonardo da Vinci wenst te hebben. De voorgestelde oefeningen en teksten van verschillende moeilijkheidsgraad kunnen zowel vóór, tijdens en na de tentoonstelling gebruikt worden. Door de multidisciplinaire aard van het vernuft van Leonardo da Vinci, kan gelijk wie - zowel de onderwijzer als de leraar geschiedenis, de leraar Nederlands als de leerkracht technische vakken, de leraar wetenschappen als de leerkracht grafische kunsten, al het nodige in de tentoonstelling en in het dossier terugvinden om zijn cursus te illustreren. Het is de leerkracht natuurlijk toegestaan de oefeningen aan te passen op het niveau van zijn klas, vak en pedagogische doelstellingen. Een originele manier om kennis naar buiten te brengen, wetenswaardigheden naar voren te brengen en de talenten van de leerlingen te ontplooien !

Bedacht en verwezenlijkt door Jacques BROUN, licentiaat in de Romaanse filologie ► Het gebruik van dit dossier in het kader van een bezoek aan de tentoonstelling of in het bestek van een cursus is sterk aanbevolen. Elk ander gebruik is onderworpen aan de toelating van de auteur. ([email protected])

Expo Leonardo da Vinci

1

Pedagogisch dossier

DE MENS Het leven, het hele leven niet naar waarde schatten, is het niet waard zijn (L. da Vinci) Schilder, beeldhouwer, ingenieur, musicus, architect, anatomist, fysicus, of uitvinder, Leonardo da Vinci was zonder twijfel een multidisciplinair genie. Als markante figuur uit de renaissance, voor hij één van de meest vermaarde humanisten werd, leefde hij van zijn kennis. Hij reisde doorheen Italië van de ene mecenas naar de andere, alvorens zijn leven te beëindigen in Frankrijk.

Ziedaar in enkele woorden het beeld dat men gewoonlijk geeft van Leonardo da Vinci. Deze zeer beknopte tekst werpt wel vragen op die betrekking hebben op de definitie van het genie, de periode van de renaissance, het Italië van de 16de eeuw, het begrip van de multidisciplinariteit en ten slotte het belang van het mecenaat.

Beschouwing over de definitie van het genie Het woord « genie » wordt al te vaak te grabbel gegooid. Men zal zeggen dat Ronaldo een «voetbalgenie» is, Hitler werd bestempeld als het « genie van het kwaad » en Amerikaanse series worden opgehemeld als « geniaal ». • • • • •

Noem 5 personen die je beschouwt als genieën. Rechtvaardig je antwoorden. Waarom verdienen zij de titel « genie » ? Na alle antwoorden van de klas te hebben verzameld, maak een hitparade op van de genieën. Wanneer je het koptrio in beschouwing neemt, merk je dan gemeenschappelijke kwaliteiten op tussen de eerste drie ? Verdeel alle genoemde namen in categorieën volgens hun nationaliteit, hun geslacht, hun tijdrekening, hun bedrijvigheid. Welke besluiten trek je hieruit? Ga de definitie van het woord « genie » na in het woordenboek. Is die echt toepasselijk op de namen die het meest vernoemd werden?

Men kan zich niet tevreden stellen met de veel te vage omschrijving uit het woordenboek om het specifieke genie van Leonardo da Vinci te benaderen. Over het ganse dossier zal men kunnen zien dat het zeker een natuurtalent betreft : zo blijkt dat hij, tijdens zijn schildersopleiding, zich onderscheidt door zijn vooruitstrevende kennis op het vlak van de menselijke anatomie en door zijn volstrekte beheersing van de voorstelling van de beweging. Van jongsaf aan geeft hij blijk van een gave voor wiskunde en wetenschappen. Het is weliswaar een uitzonderlijke intuïtie die hem zal toelaten de geheimen der natuur te doorgronden, maar het genie van Leonardo da Vinci berust op andere pijlers : de zin naar het nieuwe die hem drijft om uitdagingen te aanvaarden en de begane paden te verlaten, een allesomvattende nieuwsgierigheid gelinkt aan een buitengewone vindingrijkheid op alle vlakken, een werkmethode gestoeld op waarneming en proefneming en ten slotte een diep verlangen naar communicatie. •

EXPOSE. Buffon heeft gezegd : "Het genius is een oeverloos geduld". Wat denk je hiervan? Is het genie volgens jou aangeboren of verworven?


2

Pedagogisch dossier

Het ruimtelijk-wereldlijk kader

De Renaissance en het humanisme

De Renaissance betekent een duidelijke breuk met het verleden en meer bepaald met de middeleeuwen. Deze culturele beweging kenmerkt zich door de herontdekking van de kunsten, de filosofie en de wetenschappen van de Oudheid, wat een opleving ervan mogelijk zal maken na een millennium van vergetelheid. De empirische methodes zullen zich laten gelden en het humanisme zal de Mens in het middelpunt van de belangstelling brengen van artiesten en intellectuelen. Maar deze periode is ook hoogst belangrijk voor Europa dat zich stort op de verovering van de wereld met de "Grote Ontdekkingen". De Europese kracht doet zich gelden en men mag dus stellen dat de Renaissance aan de bron ligt van Europa. Deze vernieuwingsperiode vangt aan in Italië in de XVe eeuw (le quattrocento) vooraleer zich uit te breiden over heel Europa, onder andere in Frankrijk ten gevolge van de militaire campagnes die van bij het einde van de eeuw geleid werden door de Franse vorsten. Leonardo da Vinci is in het hart van de renaissance: hij wordt geboren bij Firenze in 1452, m.a.w. een jaar voor de val van Constantinopel die voor de verspreiding van de schatten van de Oudheid naar het Westen zal zorgen. Firenze zelf wordt beschouwd als de bakermat van de renaissance dankzij haar financiële en economische sterkte, haar politiek gezag en een verbazende creativiteit op alle gebied. • •

Zoek deze 10 grote persoonlijkheden uit de renaissance, die in direct verband staan met Leonardo da Vinci en die in de tentoonstelling ter sprake gebracht worden. Welke besluiten kan je eruit trekken in verband met de renaissancebeweging (landen, vakken, kenmerken, … )?

1. Hij werd een jaar vóór Leonardo da Vinci geboren, maar het is in 1492 dat hij dermate beroemd werd dat dit jaartal het einde van de middeleeuwen en het begin van de moderne tijden inluidt. 2. Hij bracht de Italiaanse Renaissance binnen in Frankrijk en was de laatste beschermheer van Leonardo. 3. Deze grote schilder, maker van De geboorte van Venus, was de leergezel van Leonardo. 4. Deze architect, specialist van het perspectief, ontwierp de grote koepel van de dom van Firenze, waaraan ook Leonardo meewerkte. 5. Deze politicus en filosoof, afkomstig uit Firenze, schreef De Prins en sloot vriendschap met Leonardo. 6. Hij wordt beschouwd als de grootste Duitse schilder en graveerder uit de Renaissance en, naar het voorbeeld van Leonardo, richtte hij zijn onderzoek naar de anatomie en het perspectief. 7. Hij schilderde het gewelf van de Sixtijnse kapel in het Vaticaan en wedijverde met Leonardo om de zaal van de Grote Raad van het Palazzo Vecchio in Firenze te versieren. 8. Deze Belg wordt beschouwd als de grondlegger van de moderne anatomie en, net zoals Leonardo, prees hij de experimentele methode en de dissectie van lijken aan. 9. Deze wonderbaarlijke Italiaanse schilder, gestorven op z’n 37ste, werd door Leonardo in zijn atelier te Firenze ontvangen en zal in zijn fresco « De Atheense School » de trekken van zijn meester toekennen aan de grote filosoof Plato. 10. Zoals Leonardo da Vinci moest deze Poolse astronoom, die het heliocentrische concept van het heelal uitwerkte, wantrouwig zijn voor de traditionele kerkelijke autoriteiten.


3

C ………………… F…………………… B…………………… B…………………… M…………………… D…………………… M…………………… V…………………… R…………………… C……………………

Pedagogisch dossier

Italië tijdens de Renaissance

In de XVe eeuw is Italië verbrokkeld geraakt in kleine onafhankelijke stadstaten met uitgebreide invloedssferen zoals de Republiek Firenze, het Hertogdom Milaan en de Republiek Venetië. Meestal geplaatst onder de despotische macht van grote families (de Medicis te Firenze, de Este te Ferrara, de Sforza in Milaan, de Gonzagues te Mantova, de dogen in Venetië en de pausen in Rome), kenden ze stabiliteit en economische welvaart, zaken die gunstig waren voor de ontwikkeling van de kunsten.

•

Wie zijn de drie Franse koningen die de « Italiaanse Oorlogen » voerden en het pad van Leonardo da Vinci kruisten ?

► De « Italiaanse oorlogen » vonden plaats in Italië tussen 1494 en 1559. Ze stelden de Franse koning, die zijn rechten op het koninkrijk Napels en Milaan wilde laten gelden, tegenover de koning van Aragon en de paus; de Italiaanse steden namen stelling voor het ene of het andere kamp.


4

Pedagogisch dossier

Het mecenaat

De kunstenaars uit de renaissance reisden van stad tot stad ten dienste van de beschermheren die hen toelieten hun studies voort te zetten en hun kennis te verdiepen. Zo zocht Leonardo da Vinci steun bij de grote Italiaanse of Franse vermogens, of bij het Vaticaan. Hij zal talrijke werken op bestelling uitvoeren en zal nu eens als « militair architect en ingenieur », dan weer als « schilder, architect en ingenieur » of nog als « schilder en ingenieur » aangeworven worden. Deze kunsten wetenschapsbeschermers dragen de naam van « mecenas ». •

Rangschik in chronologische volgorde de belangrijkste mecenassen van Leonardo da Vinci en verduidelijk hun aardrijkskundige ligging : ste Mecenassen: Cesare Borgia – Charles d'Amboise - Frans 1 - Isabella d'Este – Julien de Médicis – Lorenzo Il Magnifico – Lodewijk de Moor Steden: Amboise – Firenze – Imola - Mantova – Milano -- Milano – Roma DATUM

MECENAS

STAD

1478 1482 1500 1502 1506 1513 1516

Overwegingen over het mecenaat De kunstenaar is sterk afhankelijk van mecenassen om te leven en bekendheid te verwerven. Hij moet uitvoeren wat hem, vaak op contract, wordt opgedragen. De relaties tussen mecenassen en artiesten kunnen dus soms stormachtig verlopen. Zo weet men dat Michelangelo de toegang tot de Sixtijnse kapel heeft ontzegd aan Julius II, teneinde zijn persoonlijk project te kunnen verwezenlijken. Anderzijds moet de kunstenaar de glorie dienen van diegene die hem betaalt. Dat lukt niet altijd zonder problemen voor de schepper die in alle vrijheid z’n creatie wil verwezenlijken. • • • • • •

Kijk in het woordenboek de betekenis na van het woord « mecenas », en de oorsprong ervan. Omvat het mecenaat ook andere domeinen dan de kunst ? Ken je hedendaagse « mecenassen » ? Welke ? Hoe worden ze vandaag genoemd ? Een tentoonstelling zoals « Leonardo da Vinci. The European Genius » zou niet mogelijk zijn zonder de inbreng van publieke en private « mecenassen ». Zoek er enkele op de affiche of in de tentoonstelling. Wat zijn volgens jou de motivaties van deze « mecenassen » ? Welke zijn de voordelen en nadelen van het « mecenaat » voor Leonardo da Vinci, en voor hedendaagse kunstenaars, schrijvers, journalisten, organisatoren, sportmannen ... ?

►

Wist u dat bij zijn dood in 1519 Leonardo da Vinci in de begrafenisakte omschreven werd als « 1ste schilder en ingenieur en architect van de Koning, staatswerktuigkundige en gewezen directeurschilder van de groothertog van Milaan » ?


5

Pedagogisch dossier

"Ik word het nooit moe om nuttig te zijn. De natuur heeft me zo gemaakt" (L. da Vinci) Leonardo da Vinci aarzelt niet om zijn diensten aan te bieden uit eigen initiatief en schrijft zo naar Lodewijk de Moor deze befaamde brief, een waarachtig cv waarin hij met kalme stoutmoedigheid de ongelooflijke verscheidenheid van zijn talenten uit de doeken doet. Lees de brief hierna en los de volgende vragen op: • Op welke toon richt Leonardo da Vinci zich tot Ludovic Sforza ? Waarom ? Wat wil hij bereiken ? • Welke bekwaamheden schuift Leonardo da Vinci naar voren om zich te laten aanwerven ? In welke volgorde stelt hij ze voor ? Waarom ? • Deze brief illustreert het universeel genie van Leonardo da Vinci. Som de verschillende gebieden op waarin hij uitmunt. Illustreer tijdens uw bezoek aan de tentoonstelling elk van deze gebieden met een concreet voorbeeld. BRIEF VERSTUURD DOOR LEONARDO DA VINCI AAN DE HERTOG SFORZA GENAAMD LODEWIJK DE MOOR EN HEER VAN MILAAN. Zeer doorluchtige Heer, vermits ik de ervaringen van al wie zich meester noemt in het uitvinden van oorlogsmachines heb gezien en bestudeerd en vaststellende dat hun machines in niets verschillen van deze die normaal gebruikt worden, zal ik m’n best doen, zonder eender wie te beledigen, om aan Zijne Excellentie welbepaalde persoonlijke geheimen te onthullen in een bondige hierna volgende omschrijving. 1° - Ik kan zeer lichte en makkelijk vervoerbare br uggen bouwen, voor de achtervolging van de vluchtende vijand ; andere wat meer stevige die vuur- en aanvalbestendig zijn en ook eenvoudig te plaatsen en weg te nemen zijn. Ik ken ook middelen om de bruggen van de vijand te verbranden en te vernietigen. 2° - In het geval van een plaatselijk beleg weet ik hoe het water uit de sloten te laten stromen en hoe klimladders en andere bestormingsinstrumenten aan te maken. 3° - Idem. Indien, omwille van haar hoogte en haar kracht, de plaats niet gebombardeerd kan worden, heb ik een middel om elke vesting te ondermijnen waarvan de funderingen niet in steen zijn. 4° - Ik kan een makkelijk vervoerbaar kanon aanmake n dat brandbare materies werpt, grote schade toebrengt en ook grote angst omwille van de rook. 5° - Idem. Door middel van smalle en kronkelige ond ergrondse doorgangen, die zonder geluid worden gegraven, kan ik een weg laten doorgaan onder grachten en onder een stroom. 6° - Idem. Ik kan overdekte en onverwoestbare wagen s aanmaken die artilleriegeschut vervoeren en die, door de rangen van de vijand te openen, de stevigste legers zouden vernielen. De infanterie zou ze kunnen volgen zonder moeite. 7° - Ik kan kanonnen, mortieren, vuurwerktuigen met een praktische vormgeving bouwen die verschillend zijn van deze die in gebruik zijn. 8° - Daar waar het gebruik van een kanon niet mogel ijk is, kan ik zulks vervangen door katapulten en werktuigen om pijlen af te schieten met een verbazende en tot hiertoe ongekende doeltreffendheid. Ten slotte, wat het geval ook zij, ik kan onuitputtelijke manieren vinden om aan te vallen. 9° - Indien het een zeegevecht betreft, heb ik talr ijke machines met de grootste sterkte, zowel voor de aanval als voor de verdediging : schepen die aan de zwaarste brand weerstaan, poeders en stoom. 10° - In tijd van vrede meen ik eender wie te kunne n evenaren in de architectuur, het bouwen van private en publieke monumenten en het water leiden van een plaats naar een andere. Ik kan beeldhouwwerken uitvoeren in marmer, brons, gebakken aarde. In de schilderkunst kan ik eender wat een ander kan, wie hij ook zij. En bovendien verbind ik mij ertoe het bronzen paard uit te voeren ter eeuwige nagedachtenis van uw vader en de Zeer Doorluchtige Familie Sforza. En indien een van bovenvermelde zaken u onmogelijk of onuitvoerbaar lijkt, bied ik u aan het te beproeven in uw park of elke andere plaats naar het welbehagen van Zijn Excellentie, voor dewelke ik mij in alle bescheidenheid aanbeveel.

•

Geschreven expressie. Schrijf een brief naar je burgemeester of schooldirecteur om hem uw goede eigenschappen en bekwaamheden aan te prijzen en stel hem je nederige diensten voor ter verbetering van je leefomgeving.


6

Pedagogisch dossier

Het parcours van Leonardo De bladzijde hiernaast is een uittreksel uit het boek dat helemaal in het begin van de tentoonstelling wordt voorgesteld: Le Vite de più eccellenti pittori, scultori e architettori italiani (1550). Het is het werk van een Italiaans schilder beschouwd als de grondlegger van de kunstgeschiedenis en de eerste biograaf van Leonardo da Vinci. Hoe heet hij ?

Hieronder vind je een tekst met leemtes die op een zeer beknopte wijze het leven van Leonardo da Vinci beschrijft. Je bezoek aan de tentoonstelling zal je toelaten om gemakkelijk de volgende oefeningen te maken : • Vind de 10 ontbrekende woorden en breng ze over in het kruiswoordraadselrooster. • Verdeel de tekst in 4 paragrafen en geef elke paragraaf een titel. Als onwettige zoon van notaris Ser Piero en van een boerin, Caterina, ziet Leonardo da Vinci het levenslicht in 1452 in Toscane, in het dorpje (5) waarvan hij de naam draagt. Hij krijgt een verzorgde opvoeding en leert grammatica en rekenkunde alvorens zich te richten tot de artistieke vakken. Het is in Firenze, in de werkplaats van Meester Andrea del (2) , dat hij in 1467 zijn debuut maakt en een multidisciplinaire vorming verwerft in de schilderen beeldhouwkunst, en in decoratiewerken. In die tijd schildert hij « De Aanbidding der Koningen ». En wanneer hij tijdens de daaropvolgende jaren Firenze verlaat voor een lange escapade in Milaan, komt hij er regelmatiger terug vanaf 1506. Het is te Firenze dat hij het portret schildert van de Mona (V3), « La Gioconda » genoemd, het schilderij dat hem internationale bekendheid en artistiek nakomelingschap zal bezorgen. Eind 1481 verlaat Leonardo Firenze voor Milaan, waarbij hij ingaat op een uitnodiging van de hertog van (8) die een reusachtig ruiterstandbeeld uitgevoerd wenst te zien. Verleid door dit project wordt Leonardo snel een onmisbare steunpilaar in de entourage van deze machtige familie. Hij wijdt zich aan een indrukwekkend aantal diverse activiteiten : het schilderen van « L’Ultima (6) » in de refter van het klooster Santa Maria delle Grazie, architecturale projecten voor de kathedraal, theaterdecors op draaiend toneel, conceptie van kostuums voor de pronkerige feesten aan het Hof en voor de riddertornooien. Maar tijdens deze periode verstout Leonardo zich ook met vruchtbare activiteiten in de studies van de stedenbouw of de waterbouwkunde voor de kanalen van Milaan, zonder de voorafgaande aardkundige waarnemingen te vergeten die aan dit soort van werkterrein gebonden zijn. Hij verlaat Milaan in 1513 wanneer de stad overgenomen wordt door de anti-Franse coalitie, voor een kort verblijf in Rome waar hij Julius de (1) vergezelt en ingenieur wordt voor paus (9) X. Maar hij verdraagt de concurrentie met Rafaël en Michelangelo slecht en vestigt zich, op persoonlijke uitnodiging van de Koning van Frankrijk, vanaf 1516 definitief in het Slot (H3), dichtbij het Kasteel van Amboise, midden in het mooie land van de Loire. Het is dus ten dienste van Frans I dat hij zich openbaart als « eerste schilder, ingenieur en architect van de Koning ». Bij zijn dood in 1519 laat hij zijn volledige technische notities na aan Francesco (4), zijn leerling en trouwe metgezel, teneinde ze te laten publiceren. Deze agenda’s zullen de vermaarde (7) worden. Het zal nochtans bijna vier eeuwen duren vooraleer men de verblindende intellectuele erfenis van Leonardo da Vinci eindelijk uit de schaduw zal zien treden.

ENIGMA « Mijn zoon is geboren op acht minuten voor vijftien uur en ik heb deze wereld twaalf minuten later verlaten. » Men zal het uur laten vallen, maar in welk jaar is de vader van Leonardo da Vinci overleden ?


7

Pedagogisch dossier

Zoals je op de tentoonstelling zal opmerken heeft Leonardo, die sterk aangegrepen is door aardrijkskunde, zeer precieze kaarten getekend die waarachtige kunstwerken zijn. • Breng op de blinde kaart de Italiaanse steden aan waar Leonardo da Vinci geleefd heeft : Firenze – Mantova – Milaan - Rome – Venetië – Vinci •

Toon op de kaart van Frankrijk waar Amboise zich bevindt, de stad waar Leonardo da Vinci stierf.

►

Wist u dat La Gioconda in 1516 in Frankrijk is aangekomen in een gewone lederen tas toen Leonardo da Vinci, op uitnodiging van Frans I, op de rug van een muilezel de Alpen overschreed om zich naar Amboise te begeven ?


8

Pedagogisch dossier

De ARTIEST ARTIEST De artiest Leonardo da Vinci is tegelijkertijd schilder, beeldhouwer en architect, maar het is La Gioconda die hem zijn vermaardheid zal verzekeren door de eeuwen heen: het betreft ontegensprekelijk het meest bekende schilderij ter wereld, in die mate dat het een waarachtig cultusvoorwerp is geworden. Net zo brengt Het Laatste Avondmaal een steeds belangrijker wordende geestdrift en passie van het grote publiek teweeg.

De vernieuwingen

Van de circa dertig – vaak godsdienstig geïnspireerde – werken, die aan Leonardo da Vinci toegeschreven zijn, bestaan nog slechts vijftien schilderijen, maar zijn kunst is gekenmerkt door drie essentiële ontwikkelingen : 1. De geometrische compositie, en meer bepaald de « piramidale » groep (zie in de tentoonstelling de projecten voor Sainte Anne). 2. De "sfumato", de kunst van de "clair-obscur", die erin bestaat licht op donkere achtergrond te moduleren en zodoende reliëf en diepte te suggereren (zie La Gioconda en in de tentoonstelling La Vierge aux rochers of De Maagd aan de Rots). 3. De levendigheid en de gecompliceerdheid van de bewegingen die, zoals het gelaat, de gedachten en emoties weergeven. Het lichaam wordt een taal (zie in de tentoonstelling Het Laatste Avondmaal).

De schilder moet er naar streven universeel te zijn ( L. da Vinci)

De musea

De schilderijen van Leonardo da Vinci worden bewaard in de meest vermaarde musea zoals het Louvre in Parijs (La Gioconda, Sint Anna), de National Gallery in Londen (De Maagd aan de Rots), het Dienstenmuseum te Firenze (Maria-Boodschap, De Aanbidding der Koningen), het Museum van de Ermitage te St.-Petersburg (Madonna Benois), de schilderijenverzameling van het Vaticaan in Rome (Saint Jérôme) … Deze werken zijn zo waardevol dat ze niet meer reizen. De tentoonstelling « Leonardo da Vinci. The European Genius. » stelt nochtans een groot aantal zeldzame stukken voor die afkomstig zijn uit musea of (meestal) uit privéverzamelingen. Spoor 5 Belgische of buitenlandse musea op in de legenden van de tentoongestelde werken 1. 2. 3. 4. 5.

►Wist u dat La Gioconda geschilderd is op een dun populierenhouten steunsel dat zeer broos is, en daarom tegenwoordig bewaard wordt in een uitstalkast ? Expo Leonardo da Vinci

9

Pedagogisch dossier

Het meesterstuk van de tentoonstelling HET LAATSTE AVONDMAAL De tentoonstelling « Leonardo da Vinci. The European Genius » stelt in het midden van de Basiliek van Koekelberg een meesterwerk van de schilderkunst uit de renaissance tentoon : La Cena. Het Latijnse woord « cena » betekent ‘avondmaal’. Het schilderij stelt de laatste maaltijd voor van Christus met zijn apostelen de dag vóór zijn lijden. Hij viert op dat moment de Eucharistie. Het indrukwekkende kader van de basiliek die de eerbied en de stille overpeinzing afdwingt is dus het perfecte ‘juwelenkistje’ voor dit godsdienstig geïnspireerd oeuvre. Hoewel het niet het originele schilderij van Leonardo da Vinci betreft, is de uitzonderlijke kopie die ervan voorgesteld wordt van onschatbare waarde.

Historiek

Het is tussen 1495 en 1498 dat Leonardo da Vinci, op een wand van de refter van het dominikanerklooster van de H. Maria-der-Genade in Milaan, het meest vermaarde meesterwerk van de schilderkunst uit de renaissance verwezenlijkt. De Meester weigert dan de gebruikelijke techniek van het fresco te gebruiken, die een snelle uitvoering vereist; hij verkiest rechtstreeks te werken op het nog verse pleisterwerk. Deze onuitgegeven techniek, samen met de grote vochtigheid van de muur, ligt aan de oorsprong van het snelle verval van het werk. Het fresco verliest zijn kleuren en schilfert af. Alle eerdere pogingen die ondernomen werden om Het Laatste Avondmaal van Milaan te redden zijn steeds ondoeltreffend gebleken en het fresco moet steeds maar de tand des tijds ondergaan, als slachtoffer van natuurlijke verzwakking en knoeiwerk allerhande. De vaststelling van deze onomkeerbare beschadiging is zeer reëel en de meest succesvolle hedendaagse technieken kunnen slechts moeizaam deze meesterlijke muurschildering ter hulp snellen. De kopie van Tongerlo krijgt hierdoor slechts meer waarde. Inderdaad, deze zeer verzorgde kopie, quasi op maat van het originele, volgt slechts een tiental jaar na het onherstelbaar verloren origineel. En volgens Carlo Pedretti komt de hand van de meester wel degelijk voor in deze uitzonderlijke replica, zelfs indien het doek, overeenkomstig de toenmalige gebruiken, geen enkele handtekening bevat.

Het perspectief

In de renaissance herontdekt men het perspectief, t.t.z. de kunstobjecten voor te stellen op een plat oppervlak, op dusdanige wijze dat hun voorstelling overeenstemt met het ware uitzicht dat men ervan kan hebben. Vinci, als meester van de compositie, heeft de opbouw van het perspectief van Het Laatste Avondmaal uitgebalanceerd opdat het vluchtpunt, t.t.z. het midden van het perspectief, ook het middelpunt van het schilderij zou zijn. Het aangezicht van Christus trekt de blik aan en geeft een indruk van intense uitstraling. •

Ga de compositie van het oeuvre na door zorgvuldig de lijnen van de rechteromlijsting over te brengen op het schilderij links.

►Er zijn niet meer dan een dertigtal schilderijen van Leonardo da Vinci overgebleven en talrijke werken bleven onafgewerkt wegens zijn eeuwigdurende speurtocht naar nieuwe technische procédés voor de uitvoering van z’n ideeën.


10

Pedagogisch dossier

De mooie geschiedenis van « Het Laatste Avondmaal »

van de abdij van Tongerlo •

Lees aandachtig de tekst die de geschiedenis van Het Laatste Avondmaal van de abdij van Tongerlo weeergeeft. Dit artikel omvat ongeveer 530 woorden en de hoofdredacteur vindt hem te lang. Vat hem zodanig samen dat hij maximum 150 woorden omvat.

Officieel gewaarmerkt als een werk van een leerling van Leonardo da Vinci door Carlo Pedretti, de grootste specialist ter wereld, bevindt Het Laatste Avondmaal van de abdij van Tongerlo zich midden in een lange en boeiende geschiedenis. Het is in 1545 dat de prelaat Streyters dit schilderij verwerft bij de erfgenamen van een zekere Jan de Grote in Antwerpen, voor de som van 450 Rijnse Gulden. Het doel van de koper is de abdijkerk, toen in opbouw, te verfraaien. Hierdoor zal het schilderij in het koor blijven hangen tot ongeveer 1721, waarna het een plaats vindt in het kerkschip. de

Daarna vinden we over het werk niets meer in de archieven, tot op het einde van de 18 eeuw met de Franse Revolutie. In 1796 bieden de commissarissen van de Republiek zich aan te Tongerlo om de inventaris van de goederen en de artistieke schatten van de abdij op te maken, maar Het Laatste Avondmaal bevindt zich reeds veilig verscholen bij notaris Verhaert te Herselt. Tijdens de lange verbanning van 1796 tot 1840 zal het schilderij meermaals van plaats veranderen. Het werd ongetwijfeld in 1825 toevertrouwd aan schilder Bernaerts te Mechelen. Vervolgens, in hetzelfde jaar, bevond het zich in het kasteel van de graaf Felix de Merode te Trélon, nabij Avesnes, in het noorden van Frankrijk, alvorens tot de privéverzameling van koning Leopold I over te gaan. Wanneer het godsdienstig leven herneemt te Tongerlo, in 1840, verschijnt het schilderij weer in tot hiertoe onbekende omstandigheden. Men weet alleen dat de abdij het schilderij probeert te verkopen in 1868, maar de aanbiedingen die aan de koninklijke musea van Brussel en Antwerpen, of nog te Berlijn werden gedaan, zullen zonder gevolg blijven. In 1885 wordt het doek verzonden naar Spalding, het fonds van Tongerlo, in de hoop in Engeland een koper te vinden, maar deze nieuwe poging blijkt op haar beurt opnieuw onvruchtbaar te zijn. Het Laatste Avondmaal komt dus opnieuw terug te Tongerlo tussen 1902 en 1904. Deze talrijke verwikkelingen liggen uiteraard aan de oorsprong van de beschadiging van het doek, waarvan de bewaring te lijden heeft van de opeenvolgende open ontrollingen. Van bij zijn terugkeer wordt het toevertrouwd aan een Hollandse restaurateur, voor het een plaatsje vindt in het oostelijke dwarsschip van de kerk. In 1929 breekt een hevige brand uit in de abdij. In volle paniek wordt het doek uitgesneden langs de kaderboorden. Het scheurt en valt uit elkaar, plooien en schilfers vormend. De onvermijdelijke restauratie wordt dan toevertrouwd aan een Antwerpse autoriteit, Arthur Van Poeck, die het reusachtige doek opnieuw opspant en de ontbrekende details herstelt, aldus definitief dit uitzonderlijk werk reddend, een werk dat de meest getrouwe replica vormt van het fresco van Milaan. In 1952 gaat restaurateur Van Poeck nog over tot een schoonmaakoperatie en het aanbrengen van een nieuwe vernislaag op het doek. Ten slotte wordt in 1958 een nieuwe overtrekking en versteviging van het fresco verwezenlijkt door het Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium (KIKP) dat het kunstwerk installeert op een stevig houten raam dat gebouwd is in de schrijnwerkerij van de abdij. Deze ultieme restauratie vult de hiaten op van vorige realisaties en geeft aan het fresco van Tongerlo opnieuw zijn volledige artistieke integriteit terug, zonder de littekens te verhullen die op het doek werden gelaten tijdens de lotswisselingen van zijn bewogen geschiedenis. Sedert 24 september 1966 trekt de kopie eindelijk de verrukte bezoekers aan in een modern museum dat heel speciaal aangelegd werd in de abdij van Tongerlo. ► De abdij van Tongerlo werd opgericht tussen 1130 en 1133 en bevindt zich in de Kempen, tussen Antwerpen en Hasselt. De monniken zijn van de orde der Norbertijnen.


11

Pedagogisch dossier

Een onder u verraadt mij (Christus) De pracht van « Het Laatste Avondmaal » komt onder andere door de afwisseling van houdingen en gelaatsuitdrukkingen van de personages die tot in de perfectie de verscheidenheid van gevoelens weergeven. Christus buigt het hoofd en slaat de ogen neer, als berustte hij in het kwaad. De reacties van de apostelen zijn talrijk en verscheiden, en Leonardo da Vinci is erin geslaagd hen elk een typerende houding en dito gelaat te geven. •

Identificeer de 12 apostelen door het schilderij in de tentoonstelling te observeren en door gebruik te maken van onderstaande indicaties.

Andreas heft de voorarmen op en houdt de handen geopend voor zich. Bartholomeus, met voorovergebogen lichaam, steunt op zijn twee handen op de tafel. Jacobus de Oudere spreidt de armen en buigt het hoofd. Jacobus de Jongere zet zijn handen op zijn twee kompanen. Johannes, met gevouwen handen, buigt zich om te luisteren. Judas buigt over de tafel en houdt zijn geldbeurs in zijn rechterhand vast. Mattheus gooit zijn armen richting Christus, het aangezicht gekeerd naar zijn kompanen. Petrus snelt voort met het mes reeds in de hand. Filippus, staande, houdt zijn handen op de borst. Simon reikt de handen open. Taddeus heft de rechterhand op en plaatst de linkerhand op tafel. Thomas komt dichter bij Christus met gestrekte wijsvinger. •

Het Laatste Avondmaal vormt een ingrijpende studie van de menselijke ziel tegenover het verraad. Ken aan elke apostel een van de volgende houdingen toe: KALMTE - WOEDE – CONSTERNATIE - WAARDIGHEID - HORROR – ONSTUIMIGHEID – ONGELOOF – NEERSLACHTIGHEID – BEDREIGING – ANGST – PROTEST – VERRASSING.

Geef aan je figuren een veelzeggende houding van gedachten die de personages in hun ziel bewaren, zoniet zal je kunst nimmer lof verdienen. (L. da Vinci)


12

Pedagogisch dossier

Verberg dit avondmaal hetwelk ik onmogelijk zou kunnen zien … Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci heeft zich als een autoriteit en een onnavolgbaar model gesteld tot generaties schilders overal ter wereld, bij wie het werk als referentie heeft gediend. De tentoonstelling stelt meerdere schilderijen voor die door dit werk geïnspireerd werden en men zal met belangstelling nota nemen van de gelijkenissen en de verschillen. Maar, zoals « La Gioconda » of « De Man van Vitruvius » werd Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci uitgebuit, verduisterd en geparodieerd in de volksprenten. Heel recent brak een schandaal los met de reproductie van onderstaande publicitaire affiche die een merk van ingevoerde kleding aanprees. Door de Franse bisschoppenconferentie (CEF), vertegenwoordigd door de Vereniging Geloof en Vrijheid, werd bij het gerecht een verzoek ingediend, gesteund op de visie dat de publiciteit een « belediging vertegenwoordigt die een groep personen beoogt ten gevolge van hun binding met een welbepaalde godsdienst, in casu het katholicisme. » In eerste instantie verboden, werd ze legaal verklaard door het Hof van Cassatie van Parijs in november 2006. Observeer aandachtig het doek van Leonardo da Vinci en vervolgens de affiche door te letten op de personages (geslacht, positie, bewegingen, kledij …), het decor (kader, objecten, …), de realisatie (compositie, perspectief, kleuren, gelaatsuitdrukkingen …), en de boodschap. • Ontdek de gelijkenissen, zelfs in detail, met « Het Laatste Avondmaal » van Leonardo da Vinci. • Ontdek de voornaamste verschillen.

Vele kunstenaars hebben zich door Het Laatste Avondmaal laten inspireren in bewondering voor het model. Anderen hebben hem nagebootst met de bedoeling grappig te zijn met onverwachte, ontroerende of gekke effecten. Het gaat dan om een parodie. De parodie verplaatst het onderwerp in een verschillende historische of aardrijkskundige omgeving; zij verminkt edele personages door hun uitzicht, persoonlijkheid en bewegingen te karikaturiseren en zij gebruikt veel anachronismen. • Ben je, op basis van deze elementen, van mening dat deze publicitaire affiche een parodie is ?

►Wist je dat Leonardo da Vinci in opstand kwam tegen de « fundamentalistische » campagne van monnik Savonarole in Firenze, die gericht was tegen corruptie – maar ook tegen kunst ? Expo Leonardo da Vinci

13

Pedagogisch dossier

Loven Loven of censureren censureren wat je niet begrijpt kan schade berokkenen (L. da Vinci) De betrekkingen tussen Leonardo da Vinci en de Kerk of het pausdom zullen soms gespannen zijn, hetzij omwille van zijn filosofische standpunten, hetzij omwille van de dissecties die hij toepaste. Recente zaken zoals het verbod van de bovenvermelde publicitaire affiche, het debat over de thesis van de « Da Vinci Code » van Dan Brown of nog de polemiek in verband met de karikaturen van Mohammed herinneren eraan dat kunst soms in conflict komt met geloofsovertuigingen en kan zo tegen bepaalde gevoeligheden aan botsen. Men zal het dan hebben over godslastering, t.t.z. zware beledigingen tegen goddelijkheid en religie. Om je toe te laten een mening te hebben over de kwestie, vind je hierna de belangrijkste argumenten om de controversiële publiciteitsaffiche gebaseerd op « Het Laatste Avondmaal » van Leonardo da Vinci al dan niet te verbieden. • Klasseer de argumenten in twee categorieën: degene die voor het verbod zijn (VOOR) en degene die ertegen zijn (TEGEN) • Plaats de argumenten die elkaar beantwoorden tegenover elkaar. • Groepeer ze per thema (bijvoorbeeld obsceniteit) en ga hun juistheid na.

THESIS: DE AFFICHE MOET VERBODEN WORDEN

VOOR

TEGEN

1.De publiciteit toont vrouwen in wulpse en zeer suggestieve houdingen in een tafereel dat geïnspireerd is door de Bijbel. 2.De publiciteit is godslasterlijk, want zij maakt gebruik van een voor de christenen essentieel tafereel. 3.De affiche toont een naakte man in een wulpse houding. 4.Talrijke godsdienstige kunstwerken uit alle tijden tonen naakte heiligen. 5.Het Laatste Avondmaal is dikwijls geparodieerd, o.a. door Andy Warhol, zonder dat dit problemen opleverde. 6.De aanwezigheid van een naakte man gezien van op de rugzijde moet heden ten dage niet als obsceen beschouwd worden. 7.Deze publiciteit die op lichtzinnige wijze een tragische gebeurtenis behandelt is schokkend en valt de intieme geloofsovertuigingen van katholieken aan. 8.De vrijheid van meningsuiting moet absoluut zijn en elke censuur moet verboden worden. 9.De man op de affiche is niet naakt en de weergave beoogt enkel het tonen van zijn jeans en zijn broeksriem. 10.Geen enkel godsdienstig symbool, zoals een kruis, komt op de affiche voor. 11.De makers van de affiche toonden zich zeer discreet i.v.m. de aanwezigheid van publiciteitsmerken en gaven blijk van terughoudendheid in de pose van de personages. 12.Vele mensen kennen het doek niet waaraan de affiche refereert. 13.De affiche kan slechts een heel kleine groep van de bevolking ergeren. 14.De godsdienstige symbolen zijn ontspoord: de duif onder tafel vertegenwoordigt de Heilige Geest en de drie benen karikaturiseren de Drievuldigheid. 15.VW werd in 1998 veroordeeld voor een kopie van Het Laatste Avondmaal en de affiche werd verboden. 16.Het Laatste Avondmaal moet vandaag niet meer beschouwd worden als een religieus werk, maar als een kunstwerk. 17.Er is geen godslastering, want er is geen rechtstreekse aanval op de inhoud van de katholieke leer. 18.Men moet geobsedeerd zijn om onwelvoeglijkheid te ontdekken in deze affiche. Over de controversiële afwijkingen van Het Laatste Avondmaal zal men met aandacht op het internet de artikels van Jérôme Cottin, professor kunst en theologie, kunnen nalezen.

►Wist u dat Andy Warhol, in zijn parodie van Het Laatste Avondmaal, de apostelen verving door motoren?


14

Pedagogisch dossier

De schilder strijdt en wedijvert met de natuur

(L. da Vinci)

Naast Het Laatste Avondmaal, De Maagd-ter-Rots en Maria Magdalena stelt de tentoonstelling meer dan twintig originele tekeningen van Leonardo voor. De kunstenaar herneemt een reeds oude theorie en buit die uit, meer bepaald de theorie die de structuur van het lichaam ziet als een weerkaatsing van die van het universum: er is een analogie tussen de mens (microkosmos ofte ‘kleine wereld’) en het universum (macrokosmos). Zo zijn, voor hem, de waterlopen in het universum in overeenstemming met de bloedsomloop in het lichaam. Aders lijken op de takken van een boom. In de hierna gereproduceerde tekening noteert hij : « Observeer de beweging van het water met zijn oppervlak, zie hoe het lijkt op een haardos ».

Grijsaard en draaikolken Pentekening (facsimile), rond 1513, Firenze, Teken- en prentenkabinet

•

• •

In de verschillende op de tentoonstelling voorgestelde tekeningen en schilderijen van Leonardo da Vinci: let op de golven in het haar en in de overgordijnen. Mag men de beschouwing van de meester terugkaatsen en zeggen dat zij gelijken op de golvingen van het water? Maak een grafische voorstelling van de analogie tussen bloedaders en de takken van een boom of tussen de kronkeling van een oor en deze van een zeeschelp. Bedenk andere soortgelijke analogieën en stel ze grafisch voor.

►Wist u dat in de doeken van Leonardo da Vinci het zo karakteristieke landschap op de achtergrond, met onder andere de uit de mist opduikende bergtoppen, de grootsheid van een alsnog geheimzinnige wereld symboliseert die de mens bezig is te bestuderen en te ontdekken ?


15

Pedagogisch dossier

Van de ideale mens …

De perfecte Man

De Man van Vitruvius is de naam die gebruikelijk gegeven wordt aan de schets die door Leonardo gemaakt werd omstreeks 1492 en die geïnspireerd is uit de studie van de verhoudingen van het menselijk lichaam van de Romeinse architect Vitruvius in de 1ste eeuw vóór Christus. In zijn geschriften geeft Vitruvius aan dat de verhoudingen van een gebouw moeten overeenstemmen met die van een persoon. Hij bepaalt ook wat hij beschouwt als de relatieve afmetingen van een ideaal menselijk wezen. Het is de theorie van de goddelijke evenredigheid en de Gulden Snede waarover Leonardo zich op zijn beurt zal buigen. De waarde die gewoonlijk wordt aangenomen als Gulden Snede is 1,618033969. Men meent dat wanneer het verband tussen lengte en breedte gelijk is aan ongeveer 1,618, de verhouding geacht wordt aangenaam te zijn voor het oog. Dit verklaart misschien waarom deze ideale mens van wie de verhoudingen de harmonie van de Gulden Snede in acht nemen (bvb. de verhouding tussen de totale hoogte en de afstand van de navel tot het achterhoofd) tot een echt icoon van onze maatschappij is geworden.

•

Ten gevolge van talrijke antropometrische afmetingen verbetert Leonardo da Vinci een beetje de theorie van Vitruvius en zijn tekening is vandaag nog gezaghebbend. Observeer de twee schetsen en vervolledig onderstaande tabel.

VITRUVIUS

VINCI

De man heeft armen en benen gespreid

De man in de cirkel heeft armen en benen ……. De man in het vierkant heeft de armen ……………………… en de benen ………………………………………………

Het vierkant is opgenomen in de cirkel

Het vierkant………………………………………………….

Het midden van de cirkel en het vierkant is de navel

Het midden van de cirkel is …………………………………… Het midden van het vierkant is …………………………………….

De tekening bevat slechts twee diagonalen

Verdelingen zijn zichtbaar ter hoogte van de gewrichten van …………………………………………………………… ……………………………………………………………….

De ledematen lijken uitgerekt te zijn

De ledematen zijn perfect …………………………

► Wist u dat Leonardo da Vinci de theorie van de verhoudingen bij La Gioconda heeft toegepast, waarvan het aangezicht past in een bijna perfecte gouden rechthoek ?


16

Pedagogisch dossier

… naar de ideale ideale stad

De Gulden Snede en de rij van Fibonacci

Men kent het vermaarde probleem van de proliferatie van konijnen dankzij de Italiaanse mathematicus Leonardo da Pisa of Fibonacci geheten (1170-1240). « Hoeveel konijnenkoppels zullen we krijgen op het einde van elke maand wanneer we, te beginnen met een koppel, elk koppel elke maand een nieuw koppel produceert, hetwelke productief wordt in de tweede maand van zijn bestaan ? » Het antwoord laat toe de rij van Fibonacci te bekomen : 1 ; 1 ; 2 ; 3 ; 5 ; 8 ; 13 ; 21 ; 34 ; 55 ; 89 ; …. waarvan elk element de som is van de twee voorgaande elementen. Wanneer men een getal van de reeks van Fibonacci deelt door het getal dat het voorafgaat, nadert men steeds dichter de Gulden Snede : 1,618033969. • •

Vervolg de reeks van Fibonacci totdat je 20 getallen bekomt. Ga de Gulden Snede na voor de laatste drie verhoudingen.

Hebt u een mannequinfiguur ?

Leonardo da Vinci berekende de verhoudingen tussen de verschillende lichaamsdelen van het menselijk lichaam. In de totale hoogte kan de romp 4 maal, het hoofd (van de kin tot de top van de schedel) acht keer, het aangezicht (van de kin tot de haarwortel) 10 keer, de hand 10 keer, de voet 7 keer en de arm 4 keer. Het oor daarentegen kan 3 keer binnen de hoogte van het aangezicht. •

Indien mijn oor 5,6 cm meet, welk is dan de maat van mijn voet en mijn arm ?

De ideale stad

Leonardo da Vinci heeft zijn hele leven gezocht naar oplossingen voor de functionele problemen die de godsdienstige, militaire, maar ook wereldse architectuur stelde. Eerst voor Milaan en vervolgens voor Romorantin dichtbij Amboise, bedacht hij een ontwerp van een ideale stad, zonder muren, met agglomeraties die uitgerust waren met een commercieel centrum, grachten langs voetpaden, een afvoersysteem voor vuilnis, publieke toiletten… Observeer in de uitstalkasten van de tentoonstelling de projecten voor de ideale stad van Leonardo da Vinci. • Wat schijnt de eerste bekommernis geweest te zijn van Leonardo da Vinci ? Indien je een nieuwe stad zou kunnen bedenken, waar zou je in de eerste plaats aan denken ? • Wat is jouw concept voor de ideale stad in de 21ste eeuw ? Beschrijf ze of stel ze voor onder de vorm van een plan, een tekening of een maquette.

► Het bezoek aan de tentoonstelling laat toe de dom van de kathedraal van Firenze te bewonderen, maar ook de architectuur van de Basiliek van Koekelberg die als haar juwelenkistje dienst doet. Dit reusachtige gebouw, geïnspireerd door de Basiliek van het Heilig Hart van Montmartre, is de 5de grootste kerk ter wereld en, op initiatief van Leopold II, werd ze in verschillende etappes gebouwd tussen 1905 en … 1970. Haar panoramisch terrras biedt één van de mooiste vergezichten op Brussel aan.

BASILIEK: Christelijke kerk gebouwd naar het plan van de Romeinse basilieken, burgerlijke gebouwen die dienst deden als rechtbank en zakencentrum.


17

Pedagogisch dossier

De Inge Ingenieur Studeer de Wetenschap van de Kunst en de Kunst van de Wetenschap (L. da Vinci) Ondanks ontleningen van zijn voorgangers blijkt het technologische oeuvre van Leonardo da Vinci uniek door zijn omvang en empirische afmeting. De buitengewone machines van Leonardo zijn praktische toepassingen die ontstaan zijn uit principes van statische en dynamische, elementaire en weinig voorkomende fysica, door het observeren van de natuur. Zijn verschillende uitvindingen worden in de tentoonstelling voorgesteld onder de vorm van houten maquetten. Vergrote voorstellingen van schetsen van Leonardo da Vinci illustreren de aanmaak en in sommige gevallen laten replica’s toe de werking van de mechanismen te testen.

Van de de mechanische principes … Het eerste deel van deze ruimte is gewijd aan de mechanische principes die door Leonardo da Vinci werden bestudeerd. De belangrijkste uitvindingen van Leonardo berusten inderdaad op enkele eenvoudige principes, die weliswaar gekend waren vóór hem, maar waarvan zijn genie de specifieke functie voor hun gebruik in complexe mechanismen grondiger verdiepte. Meestal stelt hij transmissiesystemen en overbrengingssystemen van kracht en beweging voor en maakt hij er gebruik van. • • •

de schroef, een spiraalvormig stuk dat onder andere toelaat om een draaiende beweging in een rechtlijnige beweging om te zetten. het raderwerk of tandwiel dat, verbonden met een eindeloze schroef, de beweging en de kracht overbrengt, wat onder andere toelaat om belangrijke gewichten op te heffen. de kogellagers om de wrijving en dus de slijtage van de stukken te verminderen.

Zoals de tekening van Leonardo da Vinci aantoont, laat het gebruik van kogellagers toe dat wrijvingen door verschuiving vermeden worden ten voordele van wrijvingen door minder agressieve roulementen. Dit systeem wordt vandaag nog steeds aangewend.

•

Observeer aandachtig de tekening van Leonardo da Vinci en de maquetten die volgens die tekening werden verwezenlijkt. Tracht het nut van de machines te ontdekken voor je de notities leest.


18

Pedagogisch dossier

… naar de prak praktische tische toepassingen •

Op de volgende bladzijde vind je een tekst gewijd aan de « zelfrijdende kar », beschouwd als de voorvader van de automobiel, en aan haar wedersamenstelling volgens één van de meest vermaarde tekeningen van Leonardo da Vinci. Duid hieronder aan of de beweringen overeenstemmend zijn (WAAR) of niet (NIET WAAR) met de tekst.

WAAR

NIET WAAR

1. Paolo Galluzzi staat aan het hoofd van een Florentijns museum. 2. De kar kon gecreëerd worden dankzij de door Leonardo da Vinci nagelaten uitleg. 3. Oorspronkelijk diende de kar vermoedelijk voor het vervoeren van decors. 4. De kar bevat slechts drie wielen. 5. De twee kruisbogen aan de bovenkant van het voertuig hebben als functie de beweging over te brengen op de aandrijfwielen. 6. De bladveren dienen ook om de koers van het toestel te stabiliseren. 7. De rem kan van op afstand in werking gesteld worden met behulp van een koord. 8. De kar werd opnieuw gebouwd en operationeel gemaakt in 1939. 9. De rol van elk stuk is duidelijk bepaald geworden dankzij de modellering per computer. 10. Men is ervan overtuigd dat Leonardo da Vinci zijn kar heeft kunnen doen rijden.

CONTROVERSE: heeft Leonardo de fiets uitgevonden ?

•

In de jaren 1970 hebben de restaurateurs van de Codex Atlanticus van Leonardo da Vinci deze tekening ontdekt, die bedekt was achter een losse bladzijde die in het album gekleefd was. Deze tekening zou een vervalsing zijn uit 1960 en gemaakt zijn door een pater die belast was met de restauratie van de manuscripten. Nochtans zal het niet gemakkelijk geweest zijn om de bladzijden van de Codex los te maken om er achteraan op te tekenen. Anderzijds bevat een bladzijde van de Codex Madrid I een tekening van een ketting en van een tandwiel, identiek aan deze die op de tekening voorkomt. En jij, wat denk jij ?


19

Pedagogisch dossier

Als een mengsel van uurwerkmakerij en mechaniek maakte de eerste automobiel uit de geschiedenis, de « zelfrijdende kar », die meer dan 500 jaar geleden door Leonardo da Vinci werd ontworpen, het onderwerp uit van een betrouwbare en geloofwaardige wedersamenstelling, na jaren van schipperen in de technische analyses. Beschouwd als de voorvader van onze wagens, is het in hout en metaal, in 1478 geschetste vehikel eindelijk voor het eerst in de door de vermaarde ingenieur uit de renaissance verbeelde versie weer samengesteld, die 26 jaar oud was toen hij het uitvond. Het werktuig, uitgerust met een autonomie van enkele meters maar in staat een bocht te nemen, werd uitgevonden om dienst te doen als vertier op een of ander hoffeest, aangeboden door de Hertog van Toscane op een moment dat de schilder van de Gioconda zowel beschouwd werd als magiër en als wetenschapper. « Er was een vraag voor dit soort van ‘special effects’ die bedacht werden om de genodigden te verrassen », legt professor Paolo Galluzzi, directeur van het Instituut en van het Geschiedkundig Wetenschapsmuseum van Firenze, uit. Het houten kader, gemonteerd op drie wielen, geschikt als driewieler, werd vermoedelijk vervolledigd door een papieren versiering. Als een ogenschijnlijk eenvoudig primitief speeltje, met zijn rem die de spelmeester van op afstand met een koord in werking kon stellen, bleef de kar van Leonardo da Vinci in feite gedurende lange tijd een raadsel. Generaties historici en ingenieurs beten hun tanden stuk op het dertigtal niet legendarische planken die door de meester aan het nageslacht werd nagelaten en meer bepaald het blaadje 812 van de Codex Atlanticus, dewelke de wagen en haar mechanisme voorstelt in doorsnede, gezien van opzij en van bovenaf. « De documenten zijn totaal stom, er is niet het minste woord », onderlijnt de heer Galluzzi. Meermaals werd de « carro semovente » dus heropgebouwd, zoals in 1939 onder het fascisme om de vindingrijkheid van de Italiaanse natie, belichaamd door de « Fiat van Leonardo », te verheerlijken, vervolgens in 1953 voor de behoeften van het museum. Maar nooit hebben de wetenschappers het geheim van de motor ontsluierd : hoe konden de twee kruisbogen of veren met metalen platen die gespannen waren op het bovenste gedeelte van het voertuig hun kracht overbrengen op de wielen ? En bijgevolg voelden zij zich verplicht om bijkomende stukken uit te vinden, los van de tekening van Leonardo da Vinci, om een rijdend toestel te produceren. Men diende ten slotte de vergissing te begrijpen en te raden dat de aandrijving niet van de kruisbogen kwam, maar eigenlijk van twee andere platen veren, die amper voorgesteld waren op de grafiek. « Het is een technologie die rechtstreeks ingegeven is vanuit de uurwerkmakerij », verduidelijkt de kunsthistoricus Carlo Pedretti, aan wie we de bouw van de replica van dit voertuig uit een andere tijdrekening op reële grootte verschuldigd zijn. Zijn vriendschap met de Amerikaanse expert in robotica Mark Rosheim en de moderne informatica lieten toe de uitdaging aan te nemen. De modellisatie per computer stelde de rol van elk stuk op de voorgrond en liet de heropbouw van een virtueel driedimensioneel model toe, daar waar Leonardo da Vinci in twee dimensies werkte. Voortgestuwd door de energie van de twee platen veren, opgerold in houten trommels, windt de kar van Leonardo zich mechanisch op met de hand zoals een uurwerk en de kruisbogen dienen alleen om de koers ervan te stabiliseren. Eenmaal de rem van op afstand vrijgemaakt wordt door middel van een koord, laat de veer waarvan de ontspanning gecontroleerd wordt door een apparaat dat zich bovenop de wagen bevindt, hem toe om een dertigtal meter af te leggen en zelfs om bochten te nemen. En Paolo Galluzzi besluit fier : « Geen enkel document bewijst dat het toestel eens op een dag reed, maar het succes van onze onderneming toont aan dat Leonardo het heeft kunnen beëxperimenteren. » Expo Leonardo da Vinci

20

Pedagogisch dossier

De vader van de industrië industriële tekening •

Schrijf onder elke tekening de naam van de machine of van het – nog steeds actuele – werktuig, dat voorkomt op de legende van de maquette.

► De mechanische leeuw die hier heropgebouwd werd voor het Instituut en Museum van de Geschiedenis van de Wetenschap van Firenze, kenmerkt een welslagen in de traditie van de automaten en dus in de mechanische research van Leonardo da Vinci. Deze leeuw die bij machte is om enkele stappen te zetten en waarvan de borst zich plots opent om een bos lelies vrij te geven, zal Frans I imponeren.


21

Pedagogisch dossier

De waarneming waarneming van de natuu natuur Als men vaak zegt dat Leonardo da Vinci de wetenschap heeft getekend, is dat voornamelijk door de waarneming van de natuur waardoor hij zich heeft laten inspireren om de wereld te begrijpen en zijn empirische kennis door beelden te materialiseren. Hij merkte op dat de observatie van de natuur modellen verstrekte waarvan de studie en het grondig onderzoek konden bijdragen tot de conceptie en de ontwikkeling van praktische toepassingen. Drie voorbeelden tonen dit duidelijk aan. De scheepsrompen

De vliegende toestellen

Vertrekkende vanuit de observatie van het klapwieken van de vleugels bij vogels, van de anatomie van de vliezen vleugels van de vleermuizen, van de zweefvlucht van de roofvogels, bedenkt Leonardo verschillende vliegende machines, eerst voortbewogen door spierkracht alleen, vervolgens voortbewogen door diverse mechanismen zoals hendels of veren.

•

•

Waarop inspireert Leonardo zich om een scheepsromp te tekenen die de scheepvaart sneller maakt?

Welk mechanisme wordt in bovenvermelde tekening gebruikt om de vleugel in beweging te brengen ? Leonardo geeft de naam "ornitottero" aan zijn vliegende machines. Wat betekent het Griekse stamwoord "ornithos"?

•

De neuskegelvormige projectielen Vertrekkende vanuit de observatie van waterstralen, de studie van de luchteigenschappen en de verandering van de wind ontdekt Leonardo een mogelijke invloed van de lucht op de baan van kanonballen. Om zoveel mogelijk de luchtweerstand te beperken, bedenkt hij projectielen in neuskegelvorm, voorzien van directievleugeltjes. •

•

•

Hoe noemt men dit deel van de fysica waarin Leonardo een expert is en dat « de fenomenen bestudeert die gepaard gaan met elke beweging van een lichaam en de lucht waarin het baadt » ? Zoek twee actuele praktische toepassingen van deze wetenschap.

Laat je verbeelding de vrije loop en teken een vliegtuig in de vorm van een vogel, een boot in de vorm van een vis en een voertuig met een aerodynamisch profiel.


22

Pedagogisch dossier

Een uitvinderssalon Leonardo da Vinci zette een aantal uitvindingen op papier waarvan de juistheid heel wat later erkend zal worden, niet enkel doorheen hun verwezenlijking in maquettes, maar ook door het in praktijk brengen ervan. Hij bedacht of perfectioneerde allerlei toestellen in de meest diverse gebieden: vervoermiddelen (o.a. een hele reeks vliegende machines); meetinstrumenten en bouwkundige toestellen; defensieve en offensieve oorlogsmachines en ten slotte hydraulische machines. Het water nam altijd een centrale plaats in doorheen zijn gedachten. De maquettes laten toe de machines van Leonardo te bestuderen met een aanzienlijke didactische doeltreffendheid. Hun belang is een nieuw concept te bieden van zijn onderzoeken, want de juistheid van hun verwezenlijking voldoet aan de eisen van zijn tekeningen. Laten we doorheen dit « uitvinderssalon » wandelen. •

Behelp jezelf met de nota’s van de maquetten om een antwoord te geven op de volgende vragen. Hoe moet de hoogte van het kanon geregeld worden opdat de kanonskogel zo ver mogelijk zou gaan ? KANON OP AFFUIT

45 graden

60 graden

90 graden

Welke van deze voordelen heeft de stormladder niet ? Zij is makkelijk vervoerbaar tot onder de hoge muren DE MOBIELE STORMLADDER

Zij dient als schild voor de bestormer Zij kan verlengd of ingekort worden Zij kan maar moeizaam afgestoten worden door de vijand.

Vervolledig de volgende zin MITRAILLEUR OF KANON IN ORGELVORM

LUCHTSCHROEF

Om een aanhoudend geschut te verzekeren bevat deze mitrailleur drie draaiende rekken van 11 tubes, hetzij een vuursterkte van 33 schoten. Terwijl een kanon vuurt, kan men het tweede …………. terwijl het derde ……………..

Leonardo da Vinci legt uit: « Wanneer de draaiende beweging snel is zal de schroef het mannelijk element worden en de lucht het vrouwelijk element en zal zij kunnen opstijgen ». Dit dispositief kan geïnterpreteerd worden als de voorvader van het valscherm ? de helikopter ? de vlieger ? de deltavlieger ?

► Wist u dat Leonardo da Vinci, die afkomstig was uit Toscane waar de weverij van groot belang was, een machine bedacht om de koorden te twijnen ? Expo Leonardo da Vinci

23

Pedagogisch dossier

Welke bewering is onjuist in verband met de gevechtswagen? Hij heeft de vorm van een schildpad GEVECHTSWAGEN

Hij is over zijn ganse omtrek bewapend met kanonnen 8 mannen die er binnen in geplaatst worden verzekeren de verplaatsing ervan door zwengels in beweging te zetten Hij kan opstijgen in de lucht als een vliegende schotel. Welke bewering is onjuist omtrent deze boot? Zij is een verdedigingssysteem in geval van oorlog op zee

BOOT MET DUBBELE ROMP

Wanneer de romp beschadigd is, loopt het water in het binnenste compartiment en blijft de boot stabiel Zij heeft een grotere ladingsruimte Na de schipbreuk van de olietanker Erika op de Bretoense kust, heeft de Europese Unie het systeem van de dubbele romp verplicht gemaakt.

KATAPULT

VLIEGENDE MACHINES

Door zijn studies over projectielen, miktoestellen en schietbanen, anticipeert Leonardo op een wetenschap die pas heel wat later zou geboren worden. Wat is haar naam ?

De eerste ontwerpen van vliegende machines van Leonardo betroffen het vliegen door het slaan van vleugels teweeggebracht door spierkracht, dankzij een afwisselende beweging van handen en voeten.

Juist

Fout

Je kwam onder een reuzebrug door van bij de 20 meter. Vernoem of teken drie soorten bruggen die door Leonardo da Vinci werden bedacht : BRUGGEN 1. de ……brug 2. de …… brug 3. de …… brug

Wie ben ik? Tegenwoordig gebruikt men dikwijls het woord "steamer" om me aan te wijzen.


24

Pedagogisch dossier

Vervolledig de nota : GRAAFMACHINE

Deze uitvinding is gelinkt aan het kanalisatieproject van de Arno. De machine, gemonteerd op ……………………. om zich te verplaatsen, diende niet zozeer om …………………….. maar eerder om uitgegraven grond op te heffen en te vervoeren. De kraan is voorzien van twee ………………………………. van verschillende lengte die haar toelaten te werken op twee of meerdere niveaus, dankzij een systeem van tegengewicht. Zij biedt de mogelijkheid om over .............. graden te bewegen zodanig dat zij de volledige breedte van het kanaal beslaat.

Wat is de enige juiste bewering over de hodometer ?

HODOMETER

?

Hij laat toe hoogten te berekenen

Hij ziet eruit als een kraan

Het verticale wiel wordt in werking gesteld door het horizontale wiel

Het horizontale wiel laat bij elke ronde een kei vallen en het volstaat deze te tellen.

Welke machine droeg bij tot de vervolmaking van de drukkerij ?

PUUR TOEVAL ?

Het valscherm in de vorm van een piramide, uitgevonden door Leonardo da Vinci, was gemaakt van een doek dat geen water of lucht doorliet. Het mat ongeveer 7 meter op 7 meter. Wist je dat de huidige valschermen gemaakt zijn met een doek van nylon of zijde met een diameter van ongeveer … 7,5 meter ?

PEILING Aan welk toestel zou je de volgende medaille verlenen… • medaille van het grootste nut? • medaille van originaliteit? • medaille van de actualiteit ?


25

Pedagogisch dossier

De Humanist Waar ik heel mijn leven naar zocht, is het mysterie van de menselijke natuur te begrijpen. (L. da Vinci)

Hoewel hij geen Grieks of Latijn kent, sluit Leonardo da Vinci zich toch aan bij dit humanisme van de renaissance dat het menselijk wezen en de menselijke waarden in het centrum van het denken plaatst. Bewogen door het vertrouwen in de vooruitgang van het mensdom, prijst het humanisme de speurtocht en de vulgarisatie van de kennis. Dit drijft Leonardo ertoe zijn onderzoeken in de anatomie te verrichten en, van zijn vermaarde omgekeerde handschrift, het geheel van zijn ontdekkingen op te tekenen voor de toekomstige generaties in zijn kostbare Codexen. •

Ziehier een uittreksel van de krant van Antonio de Beatis, secretaris van de kardinaal van Aragon, die zijn ontmoeting met Leonardo te Amboise in 1517 omstandig bericht. Lees het aandachtig en beantwoord de vragen.

Onze meester en wij allen zijn de Heer Leonardo da Vinci, de Florentijn, gaan bezoeken, een grijsaard van meer dan 70 jaar, een uitstekend hedendaags schilder, die aan de kardinaal drie schilderijen toonde : een van een zekere Florentijnse dame, gemaakt naar een levend model op vraag van Julien de Medicis zaliger ; een van de jonge heilige Johannes de Doper en een van de madonna met kind gezeten op de knieën van de heilige Anna, en alle waren ze perfect. Maar we mogen van hem niets meer van dit soort verwachten, want zijn rechterhand is verlamd. Hij leidde een Milanese leerling op die bij hem woont en zeer goed werk levert. Zelfs indien de Heer Leonardo niet meer kan schilderen met de kleur en zachtheid die hem eigen waren,toch werkt hij verder aan tekeningen en met het opleiden van leerlingen. Deze edelman heeft een bijzonder opmerkelijk leerboek over de anatomie gemaakt, met illustraties die niet alleen ledematen voorstellen, maar ook spieren, zenuwen, aders, verbindingen, ingewanden en alles wat voorgesteld kan worden binnen de grenzen van het verstand van het mannelijk en vrouwelijk lichaam, op een wijze zoals nooit eerder vertoond. Wij zagen dit met onze eigen ogen; hij zegt overigens reeds meer dan 30 lichamen te hebben ontleed, mannen en vrouwen van alle leeftijden. Hij heeft ook talloze boekdelen geschreven over de aard van het water, over diverse machines en andere objecten, steeds in de volkstaal zodat, eenmaal vermaard, deze goed bruikbaar en zeer aangenaam zouden zijn. Hoe oud is Leonardo echt in 1517? Met welke hand schrijft hij? Welk aspect van zijn oeuvre raakte A. de Beatis in het bijzonder? Welke taal wordt hier bedoeld met « volkstaal »? Wat is Leonardo’s belangrijkste bezigheid op het einde van zijn leven (eenzelfde werkwoord wordt tweemaal herhaald)? Met welk doel schijft hij zijn kennis over?


26

Pedagogisch dossier

Ondertekend : Leonardo L

eonardo da Vinci beoefent het zogenaamde « speculaire » schrift of spiegelschrift, waarin letters en woorden zich ordenen in omgekeerde zin van de gewone leeszin. Zoals het woord het zegt, geeft het de indruk dat de neergeschreven zinnen worden gereflecteerd door een spiegel. De letters zijn niet alleen geschreven van links naar rechts, ze zijn ook omgekeerd. Leonardo, die linkshandig was, schreef spontaan op deze wijze. Ziehier zijn alfabet in kleine letters en in hoofdletters:

abcdefghijklmnopqrstuvwxyz ABCDEFGHIJKLMNOP QRSTUVWXY Z •

Probeer de woorden hierna te herkennen, eerst zonder de hulp van een spiegel.

odranoeL

asiL anoM

suineG

acilisaB

APORUE •

ICNIV AD OPXE

Schrijf je naam en voornaam op de wijze van Leonardo da Vinci, eerst in hoofdletters en vervolgens in kleine letters. Het palindroom is een andere vorm van omgekeerd schrift. De volgorde van de letters is omgekeerd, maar de letters zelf zijn dat niet, zodat de spiegel tot niets meer dient. In het palindroom kan een woord of groep woorden onverschillig van links naar rechts of van rechts naar links gelezen worden maar dezelfde betekenis behouden. De voornaam OTTO, de stad LAVAL, de naam van de groep ABBA, het woord RADAR of de Nederlandse zin : 'DE MOOIE ZEEMAN NAM ANNA MEE', ZEI OOM ED, zijn voorbeelden van palindromen.


27

Pedagogisch dossier

De schatkamer De schriften van Leonardo bevatten een echte rommel van losse notities en tekeningen over alle onderwerpen die hij op het einde van zijn leven nagelaten heeft met het oog op publicatie. Ondanks moeilijke pogingen tot het scheppen van orde en compilatie, werden de documenten verspreid ten gevolge van verkopen, giften, diefstallen of andere verduisteringen. Het gaat zover dat men meent dat de helft van zijn oeuvre verloren is gegaan. Mettertijd zullen de blaadjes per thema verzameld worden om Codexen van verschillende formaten samen te stellen, die de naam zullen dragen van de plaats waar ze bewaard worden, de naam van de eigenaar of nog een andere dankzij de vorsers. De tentoonstelling stelt voor de eerste maal het geheel van de Codexen voor onder de vorm van uitzonderlijke facsimiles en de originele codex van de « Vlucht van de vogels ».

•

Test je kennis over de Codexen dankzij de onderstaande quiz. Breng de letters die overeenstemmen met de goede antwoorden over in de genummerde vakken en je zal, op de wijze geschreven zoals Leonardo da Vinci en in het Italiaans, het motto terugvinden dat hij koos en dat hij zijn hele leven heeft toegepast.

Quiz Leonardo 1. Wat is een Codex ? E Een manuscript O Een cijfertaal I Een geheel van regels. 2. Aan wie laat Leonardo bij zijn dood al zijn nota’s na ? O Aan zijn leerling Francesco Melzi N Aan Frans I T Aan zijn kinderen. 3. Wat is het voordeel van het omgekeerd schrift ? A Het maskeert schrijffouten. T Het laat zich zowel recht als omgekeerd lezen. I Het laat toe te schrijven zoals een rechtshandige zonder de hand te leggen op de verse inkt van de pen.

4. Welke kleur heeft het papier dat hij bezigt meestal? A Wit T Rood O Bister, dit is bruin-grijs-geelachtig. 5. Wat stelt deze beroemde tekening van Leonardo voor, die uit de Codex Windsor is gehaald ? T Een foetus in de baarmoeder N Mozes uit het water gered E Het ontwerp van een wieg. Expo Leonardo da Vinci

28

Pedagogisch dossier

6. Wanneer werden zijn nota’s gepubliceerd ? N Tijdens zijn leven T Net na zijn dood A Vier eeuwen later. 7. Onder welke vorm werden Leonardo’s notities in de Codex Atlanticus verzameld ? N De blaadjes werden uitgesneden en gekleefd op grote bladen. A De blaadjes werden in hun originele toestand voorgesteld. I De blaadjes werden overgeschreven. 8. Welke naam draagt de beroemde Codex die bewaard is in de Biblioteca Ambrosiana in Milaan? T De Indische Codex N De Codex Pacificus I De Codex Atlanticus (op atlasformaat).

9. Waarom worden vandaag de woorden "ambulance" of "brandweer" omgekeerd geschreven op hulpvoertuigen ? A Opdat de naam vanuit de lucht leesbaar zou zijn voor helikopters E Opdat de naam leesbaar zou zijn voor de van links komende bestuurders T Opdat de naam leesbaar zou zijn in de achteruitkijkspiegels van wagens. 10. Waarom maakt "Elgoog", de « spiegel »-site van "Google", zijn verschijning op het net ? O Om de censuur van China tegen dit zoekprogramma te omzeilen T Om de verkoop van spiegels te bevorderen N Om hulde te brengen aan Leonardo da Vinci.

1

2

R

3

G

4

5

6

R

7

8

9

10

S

Pas dit devies toe en misschien word ook jij een een ge genie …


29

Pedagogisch dossier


30

Pedagogisch dossier

EXPO Leonardo da Vinci. The European Genius

Recommend Documents