Experimenteren met grenzen

Experimenteren met grenzen Assertiviteit en weerbaarheid in relaties en seksualiteit bij jonge adolescenten

Studiegebied Sociaal-agogisch werk Opleiding Sociaal werk Afstudeerrichting Maatschappelijk werk Academiejaar 2006 - 2007 Student Nele Degraer

Inhoudsopgave Voorwoord..................................................................................................................4 1 Inleiding ...................................................................................................................5 1.1 Probleemstelling ....................................................................................................5 1.2 Uitdieping en visie .................................................................................................5 1.3 Werkwijze ..............................................................................................................6 1.4 Voorstelling CGSO ................................................................................................8 2. Assertiviteit en weerbaarheid ...............................................................................9 2.1 Enkele ideeën vooraf .............................................................................................9 2.2 Weerbaarheid en assertiviteit, een verschil ...........................................................9 2.3 De betekenis van grenzen ...................................................................................10 2.4 Grenzen kennen ..................................................................................................10 2.5 Duidelijk maken van grenzen ...............................................................................10 2.6 Het belang van het zelfbeeld ...............................................................................11 2.7 De weg naar assertiviteit en weerbaarheid ..........................................................12 2.8 Het belang van experimenteren ...........................................................................13 3 De adolescentie en de puberteit ..........................................................................14 3.1 Puberteit en adolescentie, een verschil ...............................................................14 3.2 Vijf lichamelijke veranderingen ............................................................................14 3.3 Primaire en secundaire geslachtskenmerken ......................................................15 3.4 Lichamelijke veranderingen en gedrag ................................................................15 4 De jonge adolescent in zijn relaties en seksualiteit ..........................................17 4.1 De eerste keer .....................................................................................................17 4.2 Homoseksualiteit .................................................................................................17 4.3 Seriële monogamie ..............................................................................................18 4.4 Seksueel risicogedrag .........................................................................................18 5 De peergroup ........................................................................................................19 5.1 Indeling volgens Loeb ..........................................................................................19 5.2 De socialiserende werking van de informele continue peergroup ........................20 6 De jonge adolescent en het internet ...................................................................21 6.1 Het belang van chatten ........................................................................................21 6.2 Chatten versus het echte leven ...........................................................................21 6.3 Chatten en seks...................................................................................................22 6.4 Van chatten naar daten .......................................................................................24 6.5 Het zelfbeeld bij chatten ......................................................................................25 6.6 Surfen ..................................................................................................................25 6.7 Een nieuwe maar ook leuke wereld .....................................................................25 7 Seksueel grensoverschrijdend gedrag ...............................................................26 7.1 Daders en slachtoffers .........................................................................................26 7.2 Seksuele meerderjarigheid ..................................................................................26

2

8 Onderzoek in het werkveld ..................................................................................28 8.1 Het diepte-interview .............................................................................................28 8.2 Keuze van de respondenten ................................................................................28 8.3 Opstellen van de vragenlijst .................................................................................30 8.4 De resultaten .......................................................................................................34 9 Besluit na literatuurstudie en werkveldonderzoek ............................................43 10 Keuze van de methodiek: een spel ...................................................................44 10.1 Het belang van seksuele vorming ......................................................................44 10.2 Een interactieve methodiek ...............................................................................44 10.3 Doel van het spel ...............................................................................................44 11 De vorm van het spel..........................................................................................45 11.1 Een eenvoudig spel ...........................................................................................45 11.2 Een variant op de bloosdoos .............................................................................45 11.3 Een herkenbaar spel..........................................................................................46 11.4 Denkkaarten en doekaarten ..............................................................................47 11.5 Een meisjes- en jongensspel .............................................................................47 11.6 Een aanpasbaar spel .........................................................................................48 12 De onderwerpen van het spel ............................................................................49 12.1 Vragen op verschillende gebieden ....................................................................49 12.2 Verduidelijking van enkele vragen .....................................................................56 12.3 De handleiding ...................................................................................................59 13 Evaluatie voor het spelen van het spel .............................................................61 13.1 De voordelen .....................................................................................................61 13.2 De beperkingen en enkele aanbevelingen.........................................................62 14 Uittesten van het spel.........................................................................................64 14.1 Voorbereiding en afspraken...............................................................................64 14.2 Spelen van het spel ...........................................................................................64 15 Evaluatie na het spelen van het spel ................................................................66 15.1 Evaluatie van de klas .........................................................................................66 15.2 Evaluatie na het spelen .....................................................................................67 16 Besluit..................................................................................................................69 Literatuurlijst............................................................................................................70 Bijlagen.....................................................................................................................72

3

Voorwoord Zonder de hulp van enkele mensen was het me nooit gelukt dit eindwerk tot een goed einde te brengen. Daarom bedank ik volgende mensen: Het team CGSO Brugge met Katia Vandevelde, Lieve Travers, Carol Hudders en in het bijzonder Merel Geirnaert, mijn stagesupervisor. Bedankt voor de vele tips, informatie en steun. Chris Debels, mijn stagebegeleider en eindwerkbegeleider. Alle mensen van wie ik een diepte-interview kon afnemen: Els Dhondt, Katrien Braet, Annemie Louagie, Marc Beuten, Jana Verplanck, Melanie Lampaert, Nancy Lezaire, Pieter-Jan Thanghe, Heidi Duyvejonck en Merel Geirnaert. Bedankt om jullie inzichten met me te delen. Klas 2 BVL van het Technisch Instituut Heilige Familie te Brugge, bedankt om het spel uit te testen. Jullie waren een boeiende groep. Els Dhondt en Katrien Braet, leerlingenbegeleidsters van deze school, bedank voor de gastvrijheid en de mogelijkheid het spel te testen. Mijn moeder, Bernadette Vandaele, voor het nalezen van dit eindwerk.

4

1 Inleiding 1.1 Probleemstelling Er bestaan heel wat relationele en seksuele vormingspakketten en spelen voor jongeren vanaf het derde secundair. Daarnaast is het aanbod voor het lager onderwijs ook groot. De doelgroep eerste en tweede secundair valt wat uit de boot. Er bestaat slechts weinig materiaal rond relaties en seksualiteit voor die leeftijd. Toch is dit juist een belangrijke periode in het leven van een jongere. De overgang van het lager naar het middelbaar onderwijs zorgt voor een hele reeks veranderingen. Jongeren komen in een nieuwe wereld terecht waarin ze nieuwe vrienden maken, nieuwe vrijheden krijgen en nieuwe uitdagingen tegemoet gaan. Waar ze in het lager nog meer gecontroleerd werden door ouders en leerkrachten, worden ze nu steeds zelfstandiger. Daarbovenop begint de puberteit vaak in deze periode. Het lichaam verandert en onzekerheden kunnen toeslaan. Dit ook op het gebied van vriendschap, relaties en seksualiteit. Het CGSO had de boodschap door en vroeg me een spel te maken voor die leeftijdsgroep. Assertiviteit en weerbaarheid zijn twee onmisbare vaardigheden in vriendschap, relaties en seksualiteit. Het CGSO kiest ervoor preventief op te treden door middel van vormingen. Jongeren moeten assertief en weerbaar gemaakt worden alvorens ze in allerlei situaties terecht komen waarin ze die vaardigheden nodig hebben. Daarom is het belangrijk jongeren deze vaardigheden bij te brengen voor ze een leeftijd bereiken waarop uitgaan, relaties en seksualiteit dagelijkse kost is. Dit is dus een geschikt thema voor de eerste graad secundair. Zo kom ik tot mijn vraagstelling: Hoe jonge adolescenten meer relationeel en seksueel assertief en weerbaar maken?

1.2 Uitdieping en visie In de vraagstelling komen verschillende aspecten aan bod. Jonge adolescenten De adolescentieperiode loopt van twaalf tot achttien jaar. Wanneer ik het heb over jonge adolescenten bedoel ik twaalf- tot vijftienjarigen. Relationeel en seksueel Het woord relationeel houdt meer in dan enkel liefdesrelaties. Ook vriendschappen horen hierbij. Dan is er ook nog het woord seksualiteit. Vriendschap, relaties en seksualiteit zijn drie belangrijke begrippen in het leven van iedere jongere. Niet iedereen heeft evenveel vriendschapsrelaties. Niet elke jongere heeft al eens een liefdesrelatie gehad, of was al eens verliefd. En zeker niet iedere jongere had al seks. Maar relaties en seksualiteit zijn zoveel meer dan dat. Seksualiteit betekent niet enkel met elkaar naar bed gaan. Seksualiteit heeft zoveel andere betekenissen, zoals bijvoorbeeld het ontdekken van je eigen lichaam. Iedereen is op elke leeftijd seksueel actief.

5

Ook relaties worden ruimer gezien dan de klassieke heteroliefdesrelatie meisje met jongen. Er zijn geen voorwaarden om te kunnen deelnemen aan het spel. Iedereen is verschillend. Hier wordt rekening mee gehouden. Assertiviteit en weerbaarheid In het laatste deel van de vraagstelling komen de woorden assertiviteit en weerbaarheid aan bod. Voor mij is het belangrijk dat jongeren assertief en weerbaar worden terwijl ze genieten van een grote vrijheid. Jongeren moeten kunnen experimenteren, ook in hun relaties en seksualiteit. Jongeren meer assertief en weerbaar maken, doe je niet op een autoritaire manier. Jongeren moeten hun eigen weg volgen en het is leerrijk af en toe eens op een hindernis te botsen. Dit eindwerk schrijf ik niet vanuit een autoritaire visie, waarin je jongeren gaat zeggen wat ze wel en niet mogen doen in relaties en seksualiteit. Via dit eindwerk en deze vraagstelling wil ik jongeren de mogelijkheid bieden assertiever en weerbaarder te worden op hun eigen manier. Ik zou nooit jongeren afraden om te experimenteren, ook al zijn ze nog zeer jong. Het belangrijkste hierbij is dat jongeren voor zichzelf leren nadenken, hun grenzen leren kennen en eigen beslissingen kunnen nemen. Vandaar ook de titel van dit eindwerk: „Experimenteren met grenzen‟. Hoe jonge adolescenten meer relationeel en seksueel assertief en weerbaar maken? De vraagstelling benader ik vanuit de jonge adolescent die de kans moet krijgen meer assertief en weerbaar te worden in zijn relaties en seksualiteit. Assertiviteit en weerbaarheid worden niet bekeken vanuit het oogpunt van slachtoffer en dader. Het thema wordt benaderd op preventieve wijze. Jongeren krijgen kaders hoe met assertiviteit en weerbaarheid om te gaan.

1.3 Werkwijze Verder in deze inleiding stel ik het CGSO Brugge kort voor. De opdracht voor dit eindwerk kwam daar tot stand. Het thema en de doelgroep werden daar bepaald. Ook de vorm van het eindresultaat kreeg ik daar mee. Het resultaat wordt een spelvorm. Verder krijg ik alle vrijheid en kan ik uitdiepen zoals ik dat zelf wil. Aan de hand van het thema en de doelgroep maak ik de vraagstelling. Dit alles omvat hoofdstuk één. Om te beginnen benader ik de vraagstelling vanuit een theoretisch perspectief. Wat is assertiviteit precies? Wat is weerbaarheid precies? Vaak worden de twee begrippen door elkaar gebruikt. Toch beteken ze niet hetzelfde. In hoofdstuk twee buig ik me over deze twee begrippen. In de jonge adolescentieperiode begint meestal de puberteit. De ontwikkeling van de jongere bespreek ik aan de hand van deze begrippen. Ik gebruik geen klassieke indeling met cognitieve ontwikkeling, sociale ontwikkeling, emotionele ontwikkeling en lichamelijke ontwikkeling. Dit zou te ver afwijken van het onderwerp van dit eindwerk. Ik focus op de seksuele ontwikkeling van de jonge adolescent. Ik hou zowel rekening met de lichamelijke veranderingen als met het gedrag van de

6

jongere. Hoe staan deze veranderingen in verband met assertiviteit en weerbaarheid? Dit alles is terug te vinden in hoofdstuk drie. In hoofdstuk vier bespreek ik enkele specifieke begrippen rond seksualiteit die typisch zijn voor de leeftijd van de jonge adolescent. De jonge adolescentieperiode is ook de periode waar de invloed van de ouders meer en meer plaats maakt voor de invloed van leeftijdsgenootjes. De peergroup wordt nu een belangrijk begrip. Daarom wijd ik er hoofdstuk vijf aan. De vrije tijd die de jonge adolescent heeft brengt hij vaak door op het internet. Assertiviteit en weerbaarheid krijgen hier een nieuwe betekenis. Internet is een nieuwe wereld waar jongeren deel van uitmaken. Dit wordt besproken in hoofdstuk zes. In hoofdstuk zeven geef ik aandacht aan seksueel grensoverschrijdend gedrag. Hier verlaat ik even het preventieve parcours en vestig ik de aandacht op slachtoffer en dader. Dit neemt slechts een klein deel van dit eindwerk in beslag. Toch vind ik het onmisbaar voor een volledige benadering van het thema. Bij niet iedereen is een preventieve aanpak voldoende. Sommige jongeren kregen daadwerkelijk al met seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken. Dit eindwerk focust hier niet op. Toch is het belangrijk hierover wat achtergrondkennis te hebben. Na dit hoofdstuk verlaat ik de theoretische benadering en ga ik in het werkveld op onderzoek. De doelgroep is volledig nieuw voor mij. De vormingen die ik in het CGSO gaf waren steeds aan het derde secundair of ouder. Voor mij persoonlijk is het dus belangrijk naast de literatuurstudie ook een werkveldonderzoek te verrichten. Er is nog een andere reden waarom ik dit werkveldonderzoek doe. Ik wil niet zomaar alles wat ik in de literatuurstudie ontdek voor waar aannemen. Het is belangrijk dit te toetsen in de praktijk. Hoofdstuk acht wordt het werkveldonderzoek. Hoofdstuk negen vormt een eerste besluit na literatuurstudie en werkveldonderzoek. De overige hoofdstukken gaan over het spel. In hoofdstuk tien wordt de keuze van de methodiek toegelicht. De vorm van het spel komt aan bod in hoofdstuk elf, de onderwerpen in hoofdstuk twaalf. In hoofdstuk dertien evalueer ik een eerste keer het spel. Daarna test ik het spel uit in hoofdstuk veertien. Ten slotte evalueer ik het spel opnieuw in hoofdstuk vijftien. Hoofdstuk zestien vormt het algemeen besluit. Daarna volgt een literatuurlijst en de bijlagen.

7

1.4 Voorstelling CGSO1 CGSO staat voor Centrum Geboorteregeling en Seksuele Opvoeding. Het CGSO waar ik stage loop is gelegen te Brugge. Deze dienst maakt deel uit van CAW De Poort en situeert zich binnen de vrijwillige hulpverlening. Het CGSO heeft vier functies. Informatie en advies Wie informatie en advies wenst over relaties en seksualiteit, kan bij het CGSO terecht. De onthaalmedewerkster staat klaar voor adviesgesprekken. Er kan langsgekomen worden op de dienst, gebeld worden of men kan ook mailen. Daarnaast beschikt het CGSO over heel wat documentatiemateriaal: boeken, vormingspakketten, spelen, didactisch materiaal, de anticonceptiekoffer, … Dit materiaal kan worden uitgeleend. Psychosociale begeleidingen Soms is een onthaalgesprek niet voldoende en komen mensen op psychosociale begeleiding. Ze kunnen uit zichzelf komen of doorverwezen worden door het algemeen onthaal of een andere dienst. Er komen geen kinderen op begeleiding. Jongeren kunnen komen vanaf een leeftijd van 14 à 15 jaar. Het CGSO doet geen daderhulpverlening. Personen kunnen komen voor alles wat met relaties of seksualiteit te maken heeft. Er kan individueel gekomen worden of per koppel. Er wordt niet aan gezinsbegeleiding gedaan. -

Je bent ongepland zwanger en weet niet wat te doen. Je kreeg te maken met seksueel misbruik. Er zijn problemen in je huidige of vorige relatie. Je hebt problemen of vragen rond seksualiteit. Je twijfelt of je hetero of holebi bent. …

Vorming en preventie Het CGSO geeft vorming rond relaties en seksualiteit. Als stagiaire is dit mijn hoofdtaak. Deze vormingen worden voornamelijk gegeven aan scholen, dit zowel in het lager, het middelbaar en het hoger onderwijs. De vormingen zijn steeds preventief. Signaleren Het CGSO signaleert aan de overheid. Ik geef een voorbeeld. Wordt er plots een stijging opgemerkt van seksueel grensoverschrijdend gedrag in een bepaalde buurt, dan moet dit aan de overheid gemeld worden.

1

Folder CGSO Centrum Geboorteregeling en Seksuele Opvoeding, CAW De Poort

8

2 Assertiviteit en weerbaarheid 2.1 Enkele ideeën vooraf Aanvankelijk denk ik aan drie zaken die belangrijk zijn op weg naar assertiviteit en weerbaarheid: een positief zelfbeeld, grenzen zelf bepalen en grenzen duidelijk maken. Tijdens literatuurstudie merk ik dat deze drie zaken op verschillende manieren aan bod komen in verschillende boeken. Als vertrekpunt neem ik het boek “Weerbaarheid van jongeren, een denk- en doeboek”.2 Uit dit boek haal ik wat aansluit bij mijn idee over assertiviteit en weerbaarheid. Ik geef er een eigen, voor dit eindwerk bruikbare, betekenis aan. Verder vul ik aan met eigen bedenkingen en voorbeelden die relevant zijn voor de leeftijdsgroep en het thema seksualiteit.

2.2 Weerbaarheid en assertiviteit, een verschil Weerbaarheid en assertiviteit zijn ruime begrippen. Seksuele weerbaarheid is slechts één onderdeel van een groter geheel. In mijn literatuurstudie vertrek ik steeds vanuit de algemene begrippen, om deze dan toe te passen op seksualiteit. In de praktijk worden de woorden weerbaarheid en assertiviteit vaak door elkaar gebruikt. Bij beide kom je op voor jezelf. Je weet wat je wilt en waar je grenzen liggen. Je kan dit ook duidelijk maken aan je omgeving. Toch is er een belangrijk verschil. Dit verschil zit hem in de machtsverhouding. Bij assertiviteit kom je op voor jezelf in alledaagse situaties waarin er een zekere gelijkwaardigheid is tussen mensen. Er wordt ervan uitgegaan dat de ander zich op een gelijke machtspositie bevindt. Bij weerbaarheid is die gelijkwaardigheid er niet. Iemand die weerbaar is kan zich verzetten in situaties waarin de ander meer macht heeft. Bij weerbaarheid wordt over grenzen gegaan. Dit geeft als gevolg dat je je soms verbaal of fysiek moet verzetten. Bij assertiviteit is dit niet zo.3 Ter verduidelijking maak ik een voorbeeld. Sien en Joris uit het tweede secundair zijn enkele weken samen. Ze hebben enkel al gekust maar nog niets meer. Joris wil graag verder gaan. Hij praat erover met Sien. Zij voelt zich er nog niet klaar voor. Ze zegt dit duidelijk aan Joris. Hier is Sien assertief. Stel dat Joris er niet over praat maar steeds verder en verder gaat. Wanneer ze aan het kussen zijn steekt hij zijn hand onder haar truitje. Zij is er niet klaar voor en zegt dit. Toch blijft Joris verder gaan. Hij gaat over Sien haar grenzen. In deze situatie is de macht van Joris op dit moment groter dan die van Sien. Ze duwt hem met een sterke klap achteruit. Nu is Sien weerbaar. Weerbaarheid gaat een stapje verder dan assertiviteit. Toch is het niet zo dat je eerst assertief moet zijn om weerbaar te kunnen zijn. Ik denk maar aan een situatie waarin gevaar schuilt. Ik denk aan een meisje dat niet zo assertief is. Ze loopt ‟s avonds alleen over straat en wordt gevolgd. Iemand probeert haar aan te vallen. Het meisje 2

SUZANNE CAUTAERT, VEERLE DUPONT & ILSE IDELER, Weerbaarheid van jongeren, een denken doeboek, Garant, 2001 3 SUZANNE CAUTAERT, VEERLE DUPONT & ILSE IDELER, Weerbaarheid van jongeren, een denken doeboek, Garant, 2001, blz. 16

9

schrikt, geeft hem een schop en loopt weg. Hier is het meisje weerbaar, hoewel ze normaal niet assertief is. Wie angst voelt is soms tot meer in staat.

2.3 De betekenis van grenzen “Een grens is het moment waarop iets wat je oké of niet erg vindt, overgaat in iets wat je niet meer oké of onprettig vindt.”4 Om tot assertiviteit en weerbaarheid te komen moet je in de eerste plaats je grenzen kennen. Tot waar ga je? Wat laat je toe? Wat wil je zelf? Ten tweede moet je deze grenzen ook duidelijk kunnen maken aan je omgeving. Anders sta je nergens. Sien weet waar haar grenzen liggen. Ze wil kussen met Joris en niets meer. Ze kan haar mening duidelijk overbrengen aan Joris. Dit doet ze door haar grenzen aan te geven wanneer hij erom vraagt, of door hem een duw te geven wanneer hij over haar grenzen gaat. Sien dacht eerder na waar haar grenzen liggen. Indien ze dit niet had gedaan, ging ze op het moment zelf moeilijker weten wat te doen. Iemand die hier nooit bewust over nadenkt, zal moeilijk zijn plan kunnen trekken wanneer dit plots nodig is.

2.4 Grenzen kennen Je kan enkel je eigen grenzen bepalen. Niemand kan dit voor een ander doen. Waar de grens ligt verschilt ook van persoon tot persoon.5 Daarom vind ik het van uiterst belang dat jongeren leren bewust nadenken over grenzen. Dit zowel in het teken van assertiviteit als weerbaarheid. De leeftijd is ook belangrijk. Assertief en weerbaar moet je altijd zijn. Maar wie pas uit het lager komt, in de puberteit zit en in allerlei nieuwe situaties terecht komt zal het onvermijdelijk vaak nodig hebben. Het leven van deze jongeren evolueert snel. Dit gaat soms zo snel dat er te weinig tijd genomen wordt om stil te staan bij deze nieuwe situaties. Juist dit stilstaan en nadenken over is belangrijk om grenzen te bepalen. Jongeren moeten zelf hen grenzen kunnen bepalen. Ze moeten zelf kiezen of ze met elkaar naar bed willen, of ze willen tongkussen, of ze een lief willen, … Grenzen kennen komt erop neer dat jongeren weten wat ze niet willen, maar ook weten wat ze wel willen. Ze moeten leren bewust bij zichzelf stilstaan. De keuzes die ze maken moeten uit zichzelf komen.

2.5 Duidelijk maken van grenzen Eens de grenzen gekend zijn voor jezelf moet je ze consequent kunnen duidelijk maken aan je omgeving. Bij assertiviteit houdt dit in dat je opkomt voor jezelf in 4

SUZANNE CAUTAERT, VEERLE DUPONT & ILSE IDELER, Weerbaarheid van jongeren, een denken doeboek, Garant, 2001, blz. 87 5 SUZANNE CAUTAERT, VEERLE DUPONT & ILSE IDELER, Weerbaarheid van jongeren, een denken doeboek, Garant, 2001 blz. 87, 88

10

alledaagse situaties. Je fysiek verzetten is hier niet nodig. Hier moet je verbaal vaardig zijn en goed weten wat je wilt. Bij assertiviteit maak je grenzen duidelijk en geef je ook aan wat je zelf wilt. Sien is assertief omdat ze Joris zegt dat ze niet verder wilt gaan dan kussen. Assertiviteit betekent dat Sien duidelijk kan maken wat ze zelf wilt, zonder dat er eerst over haar grenzen wordt gegaan. Misschien heeft Sien nog een heleboel vriendinnen waar ze op de speelplaats liever bij staat omdat ze Joris al in het weekend ziet. Ze vertelt dit aan Joris. Sien maakt duidelijk wat ze wilt en is ook hier assertief. Bij weerbaarheid ligt dit iets anders. Hier worden de ander zijn grenzen niet gerespecteerd. Opkomen voor jezelf betekent hier ook dat je je soms fysiek moet verweren. Indien iemand je probeert aan te randen zal je ertoe bereid moeten zijn hem een duw of schop te geven.

2.6 Het belang van het zelfbeeld “Het verschil tussen hoe je bent en hoe je zou willen zijn”6 Iemand met een positief zelfbeeld zal beter zijn grenzen kunnen bepalen dan iemand met een negatief zelfbeeld. Het is een niet te missen stap op weg naar assertiviteit en weerbaarheid. Het zelfbeeld is voortdurend in beweging. Het ontstaat al zeer vroeg in de ontwikkeling. Een baby onderscheidt nauwelijks zichzelf van de omgeving. Naar mate het ouder wordt leert het de grens kennen tussen zichzelf en de omgeving. In de kindertijd zijn ouders zeer belangrijk bij het verder ontstaan van het zelfbeeld. De kans op een positief zelfbeeld is groter wanneer kinderen meer positieve waardering en experimenteermogelijkheden krijgen van hun ouders. Er is meer kans tot een negatief zelfbeeld indien deze positieve waardering ontbreekt, vaak negatieve kritiek gegeven wordt en het kind weinig vrijheid heeft. Kinderen zijn niet actief bezig met hun zelfbeeld. Bij pubers en adolescenten is dit anders. Ze zijn zich veel bewuster van de waardering en beoordeling van anderen. In de kindertijd waren de ouders het belangrijkst bij het vormen van het zelfbeeld. Na het lager onderwijs worden dit de leeftijdsgenoten. Over die peergroup volgt meer in hoofdstuk 5. Jongeren vergelijken zichzelf constant met anderen.7 Daarnaast zijn er nog heel wat zaken die invloed hebben op het zelfbeeld. Ik denk maar aan de beelden uit de media waar iedereen mee geconfronteerd wordt. Graatmagere modellen profileren zich als voorbeeld voor jongeren. Wat hip is en wat niet wordt door de media bepaald. Zowat alles heeft invloed op het zelfbeeld. Waar je ook gaat of staat, constant wordt je geconfronteerd met hoe anderen reageren op wie jij bent en wat jij doet. Het zelfbeeld evolueert constant.

6

RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 91 SUZANNE CAUTAERT, VEERLE DUPONT & ILSE IDELER, Weerbaarheid van jongeren, een denken doeboek, Garant, 2001 blz. 80, 81 7

11

Het zelfbeeld is dus de manier waarop je naar jezelf kijkt door de ogen van de ander. Dit kan van groot belang zijn bij het bepalen van je grenzen. Ik denk maar aan een meisje met een negatief zelfbeeld. Ze vindt al haar klasgenootjes mooi en mager. Zichzelf vindt ze te dik. Ze denkt dat zij de enige is die nog nooit een lief heeft gehad. Ze gaat op internet chatten en krijgt aandacht van een oudere man. Hij geeft haar complimentjes, zij voelt zich beter. Ze geniet van de aandacht. Wanneer de man vraagt om af te spreken twijfelt ze eerst. Langs de ene kant wil ze wel, want dan kan ze net zo zijn als alle andere meisjes van haar klas. Langs de andere kant wil ze het ook weer niet. Toch gaat ze op zijn verzoek in. Ze spreekt met de man af en gaat met hem naar bed. Wie een positief zelfbeeld heeft zal meestal sterker in zijn schoenen staan in zo‟n situatie. Daarom is een positief zelfbeeld belangrijk bij het bepalen van je grenzen.

2.7 De weg naar assertiviteit en waarbaarheid Tenslotte giet ik wat mij belangrijk lijkt in een schema.

Positief zelfbeeld ↓ Grenzen bepalen ↓ Grenzen duidelijk maken  assertief en weerbaar

Een positief zelfbeeld zorgt ervoor dat je gemakkelijker je grenzen kunt bepalen. Eens je grenzen bepaald zijn moet je ze nog kunnen duidelijk maken. Pas dan ben je assertief en weerbaar. Hierbij komen enkele nieuwe vragen tot stand. Ik heb niet als bedoeling een perfect antwoord te formuleren op komende vragen. Om hier een antwoord op te vinden zou een afzonderlijke studie nodig zijn. Dit ligt te ver af van de oorspronkelijke vraag in dit eindwerk. Ik probeer enkele korte bedenkingen te formuleren om er dan in het spel rekening mee te houden. Hoe krijgen jongeren een positief zelfbeeld? Een positief zelfbeeld is niet iets wat je in één keer krijgt. Je hele leven langt wordt je zelfbeeld gevormd. Dit zelfbeeld evolueert constant. In punt 2.6 werd beschreven wat allemaal een invloed kan hebben op dit zelfbeeld. Om jongeren een positief zelfbeeld te geven zal natuurlijk op deze punten gewerkt moeten worden. Mijn eindresultaat wordt een spel en dit sluit al enkele dingen uit. In een spel kan niet aan de opvoeding van de ouders gewerkt worden. Hoe zal ik het zelfbeeld in het spel integreren? Ik wil de aandacht van de jongeren vestigen op hun eigen zelfbeeld. Ze moeten bewust leren nadenken over zichzelf. Stilstaan bij het positieve is belangrijk. Jongeren zijn

12

gewoon zichzelf af te kraken. Het is gemakkelijk om naar een videoclip te kijken, jezelf te vergelijken en je minderwaardig te voelen. Tijdens het spel moeten de jongeren de kans krijgen op een positieve manier bij zichzelf stil te staan. Jongeren moeten leren positief stilstaan bij zichzelf. Dit is iets wat velen niet gewoon zijn in onze samenleving. Daarnaast vind ik het belangrijk dat jongeren de juiste informatie meekrijgen. De modellen die in de media naar voren geschoven worden zijn vaak met de computer bewerkt. Jongeren kunnen hierin naïef zijn en denken dat de modellen echt zo‟n perfect lichaam en ideale levensstijl hebben. Hoe leer je jongeren hun eigen grenzen bepalen? Ook hier vind ik het belangrijk dat jongeren over hun grenzen nadenken. Hiertoe moeten ze de kans krijgen in het spel. Indien ze dit bewust in het spel doen, zal het misschien achteraf ook makkelijker zijn om het spontaan te doen. Hoe leer je jongeren deze grenzen duidelijk maken? Hierop moet vooral geoefend worden. Grenzen duidelijk maken is een vaardigheid. Rollenspelen zijn een middel dat zeker gebruikt kan worden.

2.8 Het belang van experimenteren Er ontbreekt nog één iets in het geheel. Jongeren moeten kunnen hun grenzen aftasten. Experimenteergedrag komt vaak voor en zie ik als iets positiefs. Jongeren leren uit hun fouten. Experimenteren draait niet altijd uit op fouten. Er kan ook iets positiefs uitkomen. Jongeren maak je dus niet assertief of weerbaar door hen te zeggen wat wel en niet kan. Jongeren geef je de vrijheid om te experimenteren. Daarbinnen leer je hen assertief en weerbaar te zijn.

13

3 De adolescentie en de puberteit 3.1 Puberteit en adolescentie, een verschil Het woord puberteit wordt in het dagelijks leven vaak gebruikt. Uitspraken als „het zal wel aan de puberteit liggen‟ hoor je dagelijks door ouders, leerkrachten, opvoeders en andere personen die met jonge adolescenten te maken hebben. Maar wat betekent het woord nu eigenlijk echt? Het woord puberteit is afkomstig van het Latijnse woord „pubescere‟ wat betekent pubes of schaamharen krijgen. Ruimer gezien staat puberteit voor de geslachtsrijping. Bij meisjes begint de puberteit gemiddeld tussen elf en vijftien jaar, bij jongens tussen twaalf en zestien jaar.8 Hier wordt het begin van de puberteit aangegeven door de inwendige veranderingen. Deze inwendige veranderingen zijn niet altijd onmiddellijk uiterlijk waarneembaar. De geslachtsrijping begint enkele jaren voor de eerste menstruatie, voor de eerste zaadlozing of voor andere uiterlijk waarneembare verschijnselen. Daarom zijn er anderen die het begin van de puberteit laten samenvallen met deze zichtbare veranderingen.9 Het woord adolescentie omvat de hele jeugdperiode, terwijl het woord puberteit enkel gebruikt wordt voor de biologische en seksuele ontwikkeling. 10 De term adolescentie wordt dus gebruikt om de periode van twaalf tot achttien jaar aan te geven. Voor dit eindwerk concentreer ik me op de jonge adolescent, van twaalf tot vijftien jaar. Dit is ook de periode waarin de puberteit een grote rol speelt. Wie denkt aan puberteit, denkt automatisch aan het lichaam dat verandert. De lichamelijke veranderingen hebben een hormonale basis. Eerst som ik de belangrijkste lichamelijke veranderingen op. Daarnaast is het belangrijk te kijken wat deze veranderingen precies betekenen voor de jongere.

3.2 Vijf lichamelijke veranderingen Volgens Rita Kohnstamm start de puberteit met vijf lichamelijke veranderingen. Een eerste verandering vindt inwendig plaats. De eierstokken groeien uit en oestrogenen worden geproduceerd. Dit gebeurt bij meisjes rond een gemiddelde leeftijd van tien à elf jaar. Volgens sommigen begint hier dus al de puberteit, volgens anderen nog niet. Dit proces loopt uit op de eerste menstruatie, gemiddeld rond dertien jaar. Bij jongens gebeurt de eerste zaadlozing gemiddeld rond twaalf à dertien jaar. Een tweede lichamelijke verandering uit zich in meer uiterlijke tekenen. Hier begint het schaamhaar en ander lichaamshaar te groeien, meisjes krijgen borsten, de penis bij de jongens wordt groter, … Volgens sommigen begint hier pas de puberteit.

8

DR. F.J. MÖNKS & DR. A.M.P. KNOERS, Ontwikkelingspsychologie, inleiding tot de verschillende deelgebieden, Koninklijke Van Gorcum, 2004, blz. 222 9 RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 18 10 DR. F.J. MÖNKS & DR. A.M.P. KNOERS, Ontwikkelingspsychologie, inleiding tot de verschillende deelgebieden, Koninklijke Van Gorcum, 2004, blz. 222

14

Een derde verandering gaat over het vet- en spierweefsel en hoe dit over het lichaam verdeeld wordt. Meisjes krijgen meer vet aan heupen, billen en dijen. Jongens krijgen iets meer vet rond hun middel. Jongens worden gespierder dan meisjes. De vierde verandering situeert zich in de bloedsomloop en luchtwegen. De longen en het hart vergroten. Het uithoudingsvermogen wordt groter. Als vijfde verandering is er de groeispurt. Die duurt ruim vier jaar. Hier worden de jongeren ook zwaarder.11 Er zijn grote verschillen in ontwikkeling tussen meisjes en jongens. Wie met de leeftijdsgroep twaalf tot vijftienjarigen werkt zal dit zeker kunnen beamen. Ten eerste is het zo dat meisjes over het algemeen vroeger in de puberteit komen. Hun lichamelijke ontwikkeling verloopt sneller. Ten tweede veranderen meisjes en jongens op heel verschillende gebieden. Dit zorgt ervoor dat de meisjes vrouwelijker worden en de jongens mannelijker.

3.3 Primaire en secundaire geslachtskenmerken Er bestaat ook een andere indeling, namelijk die van de primaire en secundaire geslachtskenmerken. De primaire geslachtskenmerken hebben te maken met de groei en rijping van organen die rechtstreeks met de voortplanting te maken hebben. Bij meisjes zijn dit de baarmoeder, de eierstok, de vagina, de schaamlippen en de clitoris. Bij jongens de penis, de ballen en de balzak. De secundaire geslachtskenmerken zijn de typische lichamelijke veranderingen die zorgen voor de vrouwelijkheid of de mannelijkheid van de persoon. Dit zijn de schaamharen, de gestalte met de schouders en de heupen, de lichaamsbeharing, de borsten en de stem.12

3.4 Lichamelijke veranderingen en gedrag Al deze lichamelijke veranderingen hebben zeker hun invloed op hoe de jongeren zich voelen en gedragen. Denk maar aan de eerste menstruatie. De eerste keer dat een meisje menstrueert wordt de menarche genoemd. Het is een belangrijk gegeven in het leven van een jong meisje. Wanneer een meisje voor het eerst menstrueert is verschillend. Volgens Rita Kohnstamm begint de eerste menstruatie gemiddeld rond dertien jaar. Het belang van die eerste menstruatie mag niet onderschat worden. Meisjes vergelijken zich met elkaar. Indien de vriendinnen menstrueren, wil het meisje dit meestal liefst ook al. Indien de vriendinnen nog niet menstrueren, dan liever nog niet. Een jong meisje wil liefst net zoals de anderen zijn. 13 Ook de ontwikkeling van borsten is zeer belangrijk voor meisjes, omdat dit uiterlijk zo gemakkelijk waarneembaar is. De betekenis is voor niet ieder meisje hetzelfde. Veel hangt af van het zelfbeeld en welk belang borsten hierin krijgen. Uit onderzoek blijkt dat meisjes die op normale leeftijd borsten ontwikkelen, maar dit een belangrijke plaats geven in hun zelfbeeld, vinden dat ze ofwel te vroeg ofwel te laat borsten 11

RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 18, 19 DR. F.J. MÖNKS & DR. A.M.P. KNOERS, Ontwikkelingspsychologie, inleiding tot de verschillende deelgebieden, Koninklijke Van Gorcum, 2004, blz. 227 13 RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 23 12

15

krijgen. Meisjes die juist echt te vroeg of te laat borsten krijgen, maar het geen belangrijke plaats geven in hun zelfbeeld, maken er minder problemen van. De zorgen die meisjes zich maken over de leeftijd waarop ze borsten krijgen, is dus sterk afhankelijk van de manier waarover ze heeft leren denken over borsten en dit plaatst in haar zelfbeeld.14 Een redenering die volgens mij wel logisch lijkt. Ik verduidelijk met een voorbeeld. Een meisje heeft enkele oudere broers die posters van halfnaakte vrouwen in hun kamer uithangen. Wanneer de televisie aanstaat worden altijd opmerkingen gegeven over de borsten van de vrouwen op het scherm. Dit meisje leert dat mannen borsten belangrijk vinden. Zij heeft het beeld dat borsten belangrijk zijn en vrouwen mooie borsten moeten hebben. Dit beeld kan ze overnemen in haar zelfbeeld. Wanneer zij pas laat borsten krijgt kan dit onzekerheid met zich meebrengen. Dit is zeker niet zo voor alle meisjes die in zo‟n situatie zitten. Er zijn zeker nog andere zaken die een rol spelen bij het vormen van het zelfbeeld en het belang van borsten daarin. Maar het is wel zo dat dit aangeleerd denken over borsten er een invloed op kan hebben. Bij jongens verandert er ook heel wat. Ze krijgen hun eerste baardgroei. Hun stem wordt zwaarder. De zaadballen worden groter. De eerste zaadlozing vindt plaats rond de leeftijd van twaalf à dertien jaar. De lichamelijke verandering die misschien wel het meest opvalt, is de groeispurt. Indien je een klas van het eerste of tweede secundair binnenstapt, vallen onmiddellijk de verschillen in grootte tussen de jongeren op. Sommigen hebben nog een meer kinderlijk lichaam. Anderen kregen al een ferme groeischeut en steken een kop boven de anderen uit. Het groeien zorgt ervoor dat de lichaamsverhoudingen voortdurend wijzigen. De adolescent wordt gemiddeld dertig centimeter langer. Zo krijg je soms typisch slungelige jongeren. Aan hun bewegingen kan je zien dat ze zich geen raad weten met hun figuur.15 De lichamelijke veranderingen zorgen ervoor dat het lichaam een periode helemaal uit balans is. Dit kan een bron van onzekerheid zijn voor de jonge adolescent. Jongeren vergelijken zichzelf met elkaar. Meisjes willen op hetzelfde moment borsten en de eerste menstruatie krijgen als andere meisjes. Jongens willen even snel groeien als hun leeftijdsgenoten. Jongeren willen zoveel mogelijk aan de lichamelijke normen voldoen.16 Jongeren moeten hun eigen lichaam opnieuw ontdekken. Hierbij ondervinden ze vaak angst en onzekerheid. Jongeren gaan zichzelf door de ogen van de ander bekijken. Hierdoor kunnen ze vervreemden van hun eigen lichaam.17 Het lijkt mij logisch dat deze lichamelijke veranderingen hun invloed uitoefenen op de jonge adolescent. Het belang van het zelfbeeld mag hier niet onderschat worden. Willen jongeren assertief en weerbaar worden, dan moeten ze tijdens de puberteit een positief zelfbeeld hebben.

14

RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 24, 25 RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 21 16 Seksuele vorming, raamwerk voor opvoeders, leerkrachten en voorlichters, CGSO, 1994, blz. 16 17 Seksuele vorming, raamwerk voor opvoeders, leerkrachten en voorlichters, CGSO, 1994, blz. 20 15

16

4 De jonge adolescent in zijn relaties en seksualiteit De lichamelijke veranderingen brengen een veranderende seksuele beleving met zich mee. Leerkrachten, opvoeders en ouders stellen zich vaak de vraag hoe het nu eigenlijk zit met het seksueel gedrag van jonge adolescenten. Over het algemeen gaat men er van uit dat jongeren steeds vroeger beginnen met experimenteren. Maar is dit ook echt zo?

4.1 De eerste keer Als men spreekt over de eerste keer wordt meestal gedacht aan de eerste keer naar bed gaan met elkaar. Maar er zijn meerdere eerste keren die allemaal hun impact hebben. Zo is er de eerste keer verliefd worden, de eerste relatie, de eerste keer liefdesverdriet, de eerste tongkus, de eerste keer masturberen, … Vaak wordt veel gesproken over de eerste coïtus, en minder over de rest. Toch komen veel van die zaken, zoals de eerste tongkus, voor de eerste coïtus. Ook hier kunnen tieners met vragen en onzekerheden zitten. Daarom is het belangrijk wanneer je het over de eerste keer hebt, het niet enkel over de eerste coïtus gaat. Uit onderzoek van Sensoa blijkt dat ongeveer 25 % van de vijftienjarigen minstens één maal seksuele betrekking heeft gehad. Bij zeventien- à achttienjarigen is dit 49 % bij de jongens en 53 % bij de meisjes. De leeftijd waarop jongeren voor het eerst seks hebben daalt. Er zijn verschillen tussen leerlingen uit het BSO, TSO en ASO.18 Uit ander onderzoek van Sensoa over jongeren en seksualiteit blijkt dat de gemiddelde leeftijd waarop jongeren voor het eerst seks (onder de vorm van coïtus) hebben 15,5 jaar is. Maar vooraleer tot die eerste coïtus te komen worden een aantal fases doorlopen. Dit gaat over fantaseren, kussen op de wang, kussen op de mond, tongkussen, strelen boven de kleren, strelen onder de kleren, … Gemiddeld gezien doen jongeren vier jaar over deze fasen tot de eerste coïtus.19

4.2 Homoseksualiteit In 2003 deed men onderzoek in Vlaanderen naar holebiseksualiteit bij adolescenten. Slechts 2,2 % van de jongeren noemt zichzelf holebi. De homoseksuele contacten liggen iets hoger, namelijk 4 % bij de jongens en 6 % bij de meisjes.20 Holebiseksualiteit wordt als natuurlijke variant op heteroseksualiteit gezien. Indien je spreekt met jongeren over relaties en seksualiteit moet dit niet enkel vanuit heteroperspectief gebeuren.

18

Sensoa Gent, Rapport, Tieners op vrijersvoeten, 2003 Sensoa, Feiten en cijfers, Jongeren en seksualiteit, Internet, 2005, blz. 1, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/jongeren_en_seksualiteit_2005.pdf) 20 Sensoa, Feiten en cijfers, Jongeren en seksualiteit, Internet, 2005, blz. 4, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/jongeren_en_seksualiteit_2005.pdf) 19

17

4.3 Seriële monogamie Jongeren zijn serieel monogaam. Dit betekent dat ze een aantal opeenvolgende monogame relaties hebben. Sensoa onderscheidt vier types: 1. “Jongeren die relatief monogaam zijn met slechts enkele langdurige relaties. 2. Jongeren die tijdens hun seksuele carrière vrij veel experimenteren, maar uiteindelijk toch overgaan tot een monogame relatie. 3. Jongeren die lang blijven experimenteren, die wisselende contacten hebben, maar wel met gevoelens van intimiteit en betrokkenheid. 4. Jongeren die blijven experimenteren en wisselende contacten hebben zonder persoonlijk engagement.”21 De jonge adolescent heeft meestal nog geen langdurige relaties. Toch mag liefdesverdriet hier niet onderschat worden. Het is immers vaak de eerste keer dat ze dit gevoel zo intens meemaken. Ook krijgen jongeren op die leeftijd vaak te maken met onbereikbare verliefdheden. Zo worden ze soms verliefd op een popidool of een volwassene.

4.4 Seksueel risicogedrag Ook hiernaar deed Sensoa onderzoek. Bij vijftienjarigen gebruikte 80% van de jongens en 60% van de meisjes een condoom bij hun laatste seksueel contact. Veilig vrijen is afhankelijk van een aantal factoren waaronder de jongere zelf, de partner, de situatie en de subjectieve beleving van dit alles. Er wordt dus wel veilig gevreeën in de ene situatie, terwijl dit niet zo gedaan wordt in de andere situatie. Bij hevige verliefdheid, relatiebreuken, een nieuwe relatie of een reis wordt vaak geen condoom gebruikt.22 In een vorming moet in de aandacht gevestigd worden op een goed gebruik van anticonceptie. Dit is echter niet genoeg. Jongeren zullen snel aangeven anticonceptie te willen gebruiken. Dit is daarom geen leugen. Alleen gooien ze dit principe op het moment zelf dikwijls overboord. In een vorming kan daarom nagegaan worden waarom jongeren de ene keer wel en de andere keer niet veilig vrijen. Zo wordt de aandacht gevestigd op de wisselvalligheid die sommigen hebben.

21

Sensoa, Feiten en cijfers, Jongeren en seksualiteit, Internet, 2005, blz. 4, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/jongeren_en_seksualiteit_2005.pdf) 22 Sensoa Gent, Rapport, Tieners op vrijersvoeten, 2003

18

5 De peergroup Waar in het lager de ouders de belangrijkste bron van informatie zijn, worden die in de adolescentie meer en meer vervangen door leeftijdsgenoten. Vrienden en leeftijdsgenoten zijn uiterst belangrijk. Deze nieuwe groep wordt de peergroup genoemd.

5.1 Indeling volgens Loeb23 Loeb deelt de peergroup in volgens twee criteria. - Is er sprake van continuïteit of discontinuïteit? - Is de peergroup informeel of formeel? Er is sprake van continuïteit indien de peergroup een voorloper of voorbereiding is op groepen in de volwassenheid. Bij discontinuïteit is de peergroup enkel beperkt tot wat typisch is voor het jeugdleven. In de informele peergroup zijn geen officieel vastgelegde regels. Het gaat om de emotionele betrokkenheid tussen de leden. Bij de formele peergroup staan de doelstellingen centraal. Hier zijn wel afgesproken gedragsregels en is er een rolverdeling. Aan de hand van Loebs conclusies maak ik een overzicht. De informele discontinue peergroup -

Voornamelijk als negatief gezien door Loeb. De groep is niet gericht op volwassenheid. Er is geen vastgelegde doelstelling. De leden worden bij elkaar gehouden door de ideeën die ze hebben over de maatschappij. De leden voelen zich exclusief of juist afgewezen. Bijvoorbeeld straatbendes

De formele discontinue peergroup -

Gezamenlijke emotionele verbondenheid met formele structuur. Bijvoorbeeld een fanclub. Belangrijk bij adolescenten. Ze moeten hun eigen gevoelens bij anderen kunnen herkennen en uiten.

De informele continue peergroup -

23

Dagelijks Klasgenoten en vriendengroepjes. Subculturen Niet officieel Socialiserende werking

RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 165, 166

19

De formele continue peergroup -

Sportclub, muziekschool, jeugdraad, … Gereglementeerd en georganiseerd met als doel plezier en ontspanning.

5.2 De socialiserende werking van de informele continue peergroup De informele continue peergroup heeft een socialiserende werking. Hier wil ik dieper op ingaan omdat dit nauw aansluit bij het thema van dit eindwerk. Loeb ziet deze socialiserende werking doordat jongeren bepaalde vaardigheden leren in klas- en vriendengroepen. Jongeren die tot eenzelfde peergroup behoren, moeten rekening houden met anderen. Ze moeten luisteren naar anderen, opkomen voor hun eigen mening en conflicten oplossen. Deze socialiserende werking loopt door tot de volwassenheid.24 De invloed van leeftijdsgenoten mag niet onderschat worden. Jongeren leren waarden aan in de peergroup. Ook waarden die te maken hebben met assertiviteit en weerbaarheid leren ze aan in de peergroup. Iedere groep is anders. In de ene groep kunnen de leden heel stil zijn en weinig voor zichzelf opkomen. In een andere groep kunnen de leden elkaar aanmoedigen om assertief en weerbaar te zijn. Jongeren leren niet alleen de waarden aan in de peergroup. De manier waarop ze bij de peergroup komen heeft ook veel te maken met assertiviteit. De ene jongere zal zich sneller bij een nieuwe groep voegen dan een andere jongere. Ook de manier waarop de jongere zich profileert in de peergroup heeft te maken met assertiviteit. Er zullen leidertypes zijn die er niet van terugdeinzen hun eigen mening door te dringen. Daarnaast zullen er ook volgers zijn.

24

RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002, blz. 166

20

6 De jonge adolescent en het internet 6.1 Het belang van chatten Jongeren van het eerste en tweede secundair mogen vaak nog niet veel uitgaan. Zo komt het dat ze veel tijd thuis doorbrengen. Het internet eist een steeds belangrijkere plaats op in onze samenleving. Kinderen beginnen reeds op zeer jonge leeftijd te surfen en te chatten. In het lager onderwijs worden ze nog meer gecontroleerd door hun ouders. Wanneer deze kinderen in het secundair terecht komen valt deze controle soms gedeeltelijk of helemaal weg. Jongeren krijgen een grotere zelfstandigheid en verantwoordelijkheid. De combinatie van vaak thuis zijn en op het net bezig zijn met een verminderde controle, zorgt voor een grote kwetsbaarheid van deze groep tijdens het surfen en chatten. Wie een negatief zelfbeeld heeft zal kwetsbaarder zijn dan wie een positief zelfbeeld heeft. Daarom vind ik het van groot belang in het kader van assertiviteit en weerbaarheid ook eens te kijken naar het internet. De jongere is ook daar bezig met vriendschappen en relaties. Hier moet men ook assertief en weerbaar zijn. Ik vind de opkomst van chatten iets positiefs. Wie verlegen is kan hier soms makkelijker contacten leggen. Dit hoeven daarom geen contacten te zijn met mensen die men niet kent. Een verlegen jongere zal misschien eerder durven spreken met een klasgenootje op msn dan op de speelplaats. Jongeren leren nieuwe communicatieve vaardigheden op het internet. Dit kan alleen maar aangemoedigd worden. Het internet vormt een nieuwe wereld op zich. Net zoals in de echte wereld moet je ook assertief en weerbaar zijn. Wie chat voert een gesprek met iemand die zich op een andere locatie bevindt via de computer. De tekst wordt getypt en wanneer op enter gedrukt wordt kan de ander de tekst onmiddellijk lezen. Er zijn verschillende programma‟s die chatten mogelijk maken. Bij jongeren is msn een zeer populair medium. Je voegt mensen toe aan je lijst via hun mailadres en je kan beginnen praten met elkaar. Uit onderzoek van Koppen in samenwerking met het Nieuwsblad blijkt dat jongeren gemiddeld 86 minuten per dag op internet besteden.25

6.2 Chatten versus het echte leven Chatten vervangt deels de vriendschappen en relaties die jongeren in het echte leven hebben. Het kan ook een aanvulling zijn op de vriendschappen die ze al hebben. Zo praten jongeren na school vaak verder op de chat met hun klasgenootjes. Er wordt vaak gechat met vrienden van vrienden. Zo leren jongeren op een veilige manier nieuwe mensen kennen. Daarnaast kan ook gechat worden met mensen waar geen enkele band mee bestaat in het echte leven. Het ontbreken van de lichaamstaal is één van de opvallendste verschijnselen tijdens het chatten. Je ziet niet of iemand boos, verdrietig, blij is of een ander gevoel heeft. Deze gevoelens worden vervangen door het gebruik van smiley‟s, icoontjes die een 25

Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007

21

lachend of droevig gezicht weergeven. Het spreekt voor zich dat hier veel makkelijker een gevoel kan nagebootst worden. Je weet nooit zeker wat de ander echt bedoelt. Een ander verschijnsel is dat je nooit zeker weet met wie je aan het chatten bent. Personen kunnen zich anders voordoen dan ze zijn. Je ziet de ander niet. Hij kan liegen over zijn leeftijd, woonplaats, bedoelingen, … Koppen onderzocht dit fenomeen. “Heb je het afgelopen jaar gechat met iemand van wie je niet wist wie het was?”26 Ja, enkele keren Ja, meerdere keren Nee, nooit

28 % 11 % 61 %

“Heb je al eens gechat met iemand die je niet kent over geheimen?”27 Wel eens Nooit

37 % 63 %

Het percentage jongeren dat nooit chat met iemand waarvan ze niet weten wie hij is ligt volgens mij redelijk hoog. Ik vind het logisch dat als je vaak op internet surft en chat je in contact komt met mensen die je niet kent. In dat geval weet je nooit zeker wie die mensen zijn. Op hun weg naar assertiviteit en weerbaarheid vind ik het goed dat jongeren op allerlei manieren nieuwe mensen leren kennen.

6.3 Chatten en seks Jongeren praten op internet soms makkelijker met elkaar dan in het echt. Onderwerpen zoals seks komen vaak aan bod. Persoonlijk vind ik dat dit goed kan zijn. Seks is maar al te vaak nog een taboe. Jongeren worden moeilijker seksueel weerbaar wanneer over het onderwerp in alle talen gezwegen wordt. Internet biedt nieuwe mogelijkheden om over seksualiteit te communiceren. Belangrijk hierbij is wel dat beide personen over seks willen praten. Soms krijgen jongeren vragen die over hun grenzen gaan. Koppen stelde een aantal vragen. “Heb je wel eens seksueel getinte vragen gekregen over je lichaam?”28 Allen Jongens Meisjes

25 % 16 % 33 %

26

Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 28 Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 27

22

“Hoe vond je dat?”29 Tof Gewoon Niet tof Soms tof / soms niet tof

2% 12 % 71 % 16 %

Het valt op dat meisjes meer seksueel getinte vragen krijgen dan jongens. Bijna niemand vind dit tof. Ik kan me wel inbeelden dat het inderdaad niet tof is indien anderen bijvoorbeeld onbeschaamd vragen naar je cupmaat. Hier is het dan ook belangrijk dat jongeren hun grenzen weten en kunnen aangeven. Zo‟n vragen kunnen altijd gesteld worden. Indien jongeren vrij kunnen praten over het voorkomen van dit soort vragen, zal het voor hen makkelijker zijn hun grenzen te kennen en duidelijk te maken. Soms gaan deze vragen een stapje verder en wordt gevraagd een seksuele handeling voor de webcam uit te voeren. Ook dit onderzocht Koppen. “Heeft iemand je het voorbije jaar wel eens gevraagd iets seksueels te doen voor de webcam, voorbeeld masturberen?”30 Allen Jongens Meisjes

8% 5% 11 %

“Hoe vond je dat?”31 Tof Gewoon Niet tof Soms tof / soms niet tof

3% 11 % 79 % 7%

Iets meer meisjes dan jongens kregen zo‟n vraag. Op het eerste zicht lijkt 8 % een laag cijfers. Maar dit betekent dat in een klas van elf jongeren, één iemand reeds zo‟n vragen kreeg. De cijfers zijn natuurlijk niet ingedeeld in kleinere leeftijdsgroepen. Zijn het vooral de oudere adolescenten of de jongere adolescenten die zo‟n vraag krijgen. Een antwoord op deze vraag zat niet in het onderzoek. Toch denk ik dat dit weinig uitmaakt. Indien je op internet chat met iemand die je niet kent weet die persoon je leeftijd niet altijd zeker. Een ander gevaar met de webcam is chantage. Al experimenteren kunnen jongeren stukken van zichzelf blootgeven op de webcam. Zo wordt bijvoorbeeld één keer gestript tot op het ondergoed. Maar die beelden zijn makkelijk op te slaan. Zo kan de persoon die oorspronkelijk de beelden maakte de jongere dwingen dit opnieuw te

29

Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 31 Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 30

23

doen of verder te gaan. Hij kan dreigen de beelden rond te sturen indien de jongere niet op zijn verdere verzoeken ingaat.

6.4 Van chatten naar daten Afspreken met iemand van de chat wordt zeker niet afgeraden. Het is leuk nieuwe mensen te leren kennen. Wegens de anonimiteit van het internet wordt in het CGSO met jongeren altijd meegegeven op enkele zaken te letten. -

-

Zorg ervoor dat je reeds lange tijd met elkaar chat. Hoe langer je chat, hoe beter je elkaar leert kennen. Ook kan het handig zijn al eens een foto van de ander gezien te hebben. Met elkaar bellen kan ervoor zorgen dat je vertrouwd raakt met de ander zijn stem. Laat anderen weten wanneer en waar je met iemand afspreekt. Vraag desnoods een vriend of vriendin mee. Spreek af op een openbare plaats. Niet in een bos of ‟s avonds laat ergens op een afgelegen plekje. Zorg dat er veel mensen in de buurt zijn.

Er zijn jongeren die afspraken met elkaar op de chat en goede vrienden werden. Er zijn heel wat koppeltjes die elkaar leerden kennen op het net. Koppen toonde twee jonge koppels die elkaar gevonden hebben tijdens het chatten. Ze spraken af en het was liefde op het eerste zicht.32 Met elkaar afspreken kan dus best wel spannend zijn en je weet nooit of je er een nieuw lief aan overhoudt. Koppen toonde ook de andere kant van afspraakjes op de chat. Kim was een onzeker meisje toen ze 16 jaar was en chatte met een jongen van 19. Hij gaf haar complimentjes en Kim voelde zich beter. Na een tijdje spraken ze af. De jongen bleek gewelddadig te zijn tegenover Kim. Zij kon op het nippertje wegvluchten. Er ging een week voorbij eer Kim het verhaal aan haar ouders vertelde. Toen gingen ze naar de politie. Bleek dat de jongen andere meisjes op dezelfde manier had aangerand.33 Ook panorama besteedde een reportage aan de gevaren van chatten. Een achttienjarige actrice speelde een meisje van dertien. Ze sprak af met oudere mannen die duidelijk verder wilden gaan. Zo wou er ééntje meegaan naar de lingeriewinkel en lingerie helpen kiezen voor haar. Een ander bood geld aan om een erotisch filmpje te maken.34 Ook vertellen meisjes en jongens op de chat soms dingen die ze niet menen. Een meisje zegt bijvoorbeeld dat ze graag pijpt, alhoewel ze dit nog nooit gedaan heeft. Als ze dan later afspreekt met die jongen kan hij verwachten dat ze dit ook bij hem doet. Het verhaal van Kim en de experimenten van panorama maken duidelijk dat er ook gevaren schuilen indien je afspreekt met iemand van de chat. Daarom hoef je het chatten niet laten. Ook Kim blijft chatten. In het echte leven kan je ook op 32

Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 34 Reportage Panorama, Kinderlokkers online, 4 maart 2007 33

24

geweldadige manier benaderd worden. Daar moet je uiteindelijk ook verder gaan. Op het internet is dit net hetzelfde. Internet kent nieuwe gevaren. Zo heb je minder snel de ander zijn bedoelingen door. Dit moet men duidelijk in het achterhoofd houden tijdens het chatten. Chat er verder maar op los.

6.5 Het zelfbeeld bij chatten Iedereen die chat kan in aanraking komen met mensen die slechte bedoelingen hebben. Het is aan de persoon zelf hoe hij erop reageert. Op het internet is een positief zelfbeeld van even groot belang om assertief en weerbaar te zijn. Jongeren met een negatief zelfbeeld zijn gemakkelijk te bespelen door iemand met slechte intenties. Het vertrouwen wordt stilletjes aan opgebouwd. Wie zichzelf lelijk voelt en steeds complimentjes en aandacht krijgt kan zich makkelijk laten meeslepen. Wie een positief zelfbeeld heeft kan makkelijker aangeven waar zijn grenzen liggen.

6.6 Surfen Tot nu ging het enkel over chatten. Een andere belangrijke bezigheid op internet is surfen. Er wordt van de ene website naar de andere gegaan via één muisklik. Zo komen jongeren in contact met een heleboel informatie. Op het internet is niet alle informatie gecontroleerd. De opgezochte informatie kan fout zijn. Daarnaast zijn veel zaken toegankelijk voor jongeren die vroeger aan die leeftijd nog niet zo toegankelijk waren. Dit komt voor met porno. Jongeren kunnen er bewust naar op zoek gaan. Het kan ook toevallig. Indien je surft komt het soms voor dat je op een pornowebsite terecht komt, ook al was je hier niet naar op zoek. Op deze websites wordt vaak verkeerde informatie gegeven over seksualiteit. Mannen en vrouwen hebben groepseks, ze komen verschillende keren na elkaar klaar, de penis van de man is enorm groot en spuit enorm ver, … Jongeren kunnen vergelijken met zichzelf. Een jongen kan denken dat zijn penis te klein is of dat hij te weinig klaarkomt. Dit heeft dan weer zijn invloed op het zelfbeeld. Jongeren hierop wijzen kan een grote hulp zijn.

6.7 Een nieuwe maar ook leuke wereld Ik wil nog eens benadrukken dat ik de opkomst van internet en het gebruik ervan door jongeren positief vind. In dit stukje tekst ligt de nadruk op de gevaren, omdat dit eindwerk nu éénmaal over assertiviteit en weerbaarheid gaat. Het internet vormt een nieuwe wereld waarin jongeren op een andere manier zichzelf en de ander gaan ontdekken. Er kan geëxperimenteerd worden vanuit de huiskamer. Assertiviteit en weerbaarheid op het internet is nodig net zoals dit in het echte leven nodig is.

25

7 Seksueel grensoverschrijdend gedrag 7.1 Daders en slachtoffers In dit eindwerk benader ik weerbaarheid vanuit de invalshoek van de jongere. Weerbaarheid sluit nauw aan bij grensoverschrijdend gedrag. Want weerbaar moet je zijn tegen het grensoverschrijdend gedrag van de ander. Ik spreek niet over slachtoffers in dit eindwerk. Dit omdat ik grensoverschrijdend gedrag op preventieve manier benader. Weerbaar moet men zijn alvorens met dit grensoverschrijdend gedrag in contact te komen. De focus ligt hier dus niet op slachtoffers. Evenmin ligt de focus op daders. Toch zijn zowel de dader als het slachtoffer onmisbaar bij de volledige interpretatie van het begrip weerbaarheid. Daarom bekijk ik seksueel geweld van dichterbij. Sensoa biedt een overzicht van de politionele registraties van seksueel misbruik tegenover minderjarigen. De cijfers zijn enkele jaren oud. In 1997 werden 920 verkrachtingen geregistreerd, in 1998 waren dat er 824 en in 1999 waren het er 882. Seksueel geweld komt vaker voor door bekende daders dan door onbekende daders.35 Jongeren kunnen niet enkel slachtoffer worden, maar ook zelf dader zijn. 30 à 50 % van de daders maakte zelf seksueel misbruik mee. Daders plegen vaak hun eerste feiten voor de leeftijd van 15 jaar.36 Ik heb niet als bedoeling deze cijfers letterlijk in het spel te verwerken. Ik vind ze wel belangrijk als achtergrondinformatie. Indien jongeren hier specifiek naar vragen moet de begeleider de juiste informatie kunnen geven.

7.2 Seksuele meerderjarigheid Je begaat een misdrijf wanneer je een ander persoon verplicht seksuele handelingen uit te voeren. Zo is verkrachting duidelijk een misdrijf. Maar je kan ook een seksueel misdrijf begaan terwijl de ander eigenlijk wel toestemming gaf. Dit heeft te maken met de seksuele meerderjarigheid. Volgens het strafwetboek zijn jongeren vanaf zestien jaar seksueel meerderjarig. Dit houdt in dat ze vanaf die leeftijd zouden moeten in staat zijn te beslissen of ze al dan niet instemmen met een seksuele handeling. Wie een seksuele handeling verricht met iemand onder de zestien jaar begaat in feite een misdrijf. Zelfs indien de jongere

35

Sensoa, feiten en cijfers, Seksueel misbruik van kinderen en jongeren, Internet, 2004, blz. 3, 4, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/feiten_cijfers_seksueel_misbruik_kinderen_en%20_jonger en_2004.pdf) 36 Sensoa, feiten en cijfers, Seksueel misbruik van kinderen en jongeren, Internet, 2004, blz. 6, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/feiten_cijfers_seksueel_misbruik_kinderen_en%20_jonger en_2004.pdf)

26

toestemde met de seksuele handeling, blijft het een misdrijf. Jongeren onder de zestien worden niet bekwaam geacht om die toestemming te kunnen geven. 37 Er wordt een onderscheid gemaakt tussen seks met penetratie of seks zonder penetratie. Volgend schema heeft een overzicht van het soort misdrijf dat gepleegd wordt naargelang de leeftijd en of er al dan niet penetratie gebeurt. Jonger dan 14 met penetratie Jonger dan 14, zonder penetratie 14 of 15 jaar, zonder penetratie 14 of 15 jaar, met penetratie

   

Verkrachting Aanranding Aanranding Aanranding38

Aangezien ik me in dit eindwerk focus op de jonge adolescent is deze leeftijdsgrens wel belangrijk. Toch vind ik deze leeftijdsgrens niet helemaal juist. Alsof iemand de dag voor zijn zestiende verjaardag niet kan beslissen of hij seks wil en de dag erop wel. Sommigen kunnen deze beslissing al nemen op hun veertiende, anderen kunnen het nog niet op hun achttiende. In plaats van hierbij een grens te trekken zou geval per geval moeten bekeken worden.

37

Jeugd en seksualiteit, Internet, (http://www.jeugdenseksualiteit.be/m_begeleiders/index.php?page=wetenseks3) 38 Sensoa, feiten en cijfers, Seksueel misbruik van kinderen en jongeren, Internet, 2004, blz. 9, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/feiten_cijfers_seksueel_misbruik_kinderen_en%20_jonger en_2004.pdf)

27

8 Onderzoek in het werkveld 8.1 Het diepte-interview Naast wat geschreven staat rond assertiviteit, weerbaarheid en seksualiteit vind ik het ook belangrijk het werkveld erbij te betrekken. Deze mensen komen dagelijks met jonge adolescenten in contact. Zo kan ik de theorie aan de praktijk toetsen en nieuwe inzichten opdoen. Ik kies voor de techniek van het diepte-interview. Hierbij vindt een gesprek plaats tussen interviewer en respondent. Dit gebeurt aan de hand van enkele richtvragen en thema‟s. Deze techniek leerde ik kennen in semester 5 toen we samen met de afstudeerrichting maatschappelijk werk meewerkten aan een project rond kwetsbare senioren. Samen met twee medestudenten nam ik toen zelf een diepte-interview af van mensen uit het werkveld. Ik was tevreden over de bereikte resultaten met deze techniek. Met het diepte-interview blijf je niet aan de oppervlakte. Aan de hand van de antwoorden van de respondenten kan je op het moment zelf diepere bijvragen stellen. Dit kan je niet met een gestandaardiseerde vragenlijst of enquête. De rechtstreekse communicatie tussen twee personen zorgt er ook voor dat je op een zelfde golflengte kan praten.

8.2 Keuze van de respondenten Het diepte-interview doe ik niet met de doelgroep zelf, maar met mensen die er vaak mee in contact komen. De jongere zit in een fase waarin hij het emotioneel en lichamelijk niet altijd even makkelijk heeft. Het verwoorden van gevoelens en noden kan verwarrend zijn. Mensen die vaak met hen in contact komen hebben meestal een beter zicht op het geheel. Klassenleraars en leerlingenbegeleiders zien reeds jaren aan een stuk jongeren rond deze leeftijd. Ze spreken niet over één individueel geval maar kunnen aangeven wat leeft bij een groep. Klassenleraars en leerlingenbegeleiders zien jongeren enkel bezig op school. Dit is slechts één aspect van de leefwereld van jongeren. Andere contexten zijn ook belangrijk. Ik denk aan een jeugdbeweging en de thuissituatie. Het spel zal gebruikt worden in vormingen. Daarom interview ik ook enkele vormingswerkers. Bij het interview van klassenleraars en leerlingenbegeleiders is het belangrijk een verscheidenheid aan scholen te bereiken. Slechts de inzichten van één school bevragen zou een te éénzijdig beeld geven. Er zijn verschillen tussen leerlingen die ASO, TSO of BSO volgen. Er zijn ook verschillen tussen de scholen onderling, zelfs al bieden ze dezelfde studierichtingen aan. Het CGSO is gelegen te Brugge en het spel zal ook grotendeels daar gebruikt worden. Daarom worden de interviews afgenomen in scholen gelegen te Brugge. Ik kies voor de Middenschool, het Sint-Lodewijkscollege en het Technisch Instituut Heilige Familie. De middenschool is gemeenschapsonderwijs, de andere twee zijn katholiek. Met de middenschool en het Sint-Lodewijkscollege wordt het ASO bereikt. Met het Technisch Instituut H. Familie wordt TSO, BSO maar ook KSO bereikt. De personen die ik interview zijn leerlingenbegeleiders of klassenleraars. Zij zien een groep evolueren van september tot juni. Ze zien ook verschillende groepen door de jaren heen. Hierdoor hebben ze een goed zicht op wat bij de jongeren leeft rond seksualiteit en weerbaarheid. Het CLB contacteer ik omdat juist zij vaak met de probleemsituaties in aanraking komen.

28

Het JAC werkt met jongeren. Ze doen zowel onthaal als vorming. Het is nuttig om naast het CGSO ook met andere diensten te spreken die vorming geven. Daarnaast is het ook belangrijk met mensen te praten die jongeren ontmoeten in een nietvormings- of schoolcontext, zoals bijvoorbeeld een leider uit een jeugdbeweging en de ouder van een jongere. De twee mensen die ik hiervoor kies ken ik persoonlijk en hebben voldoende kennis en ervaring om over dit thema na te denken. Ik kan natuurlijk nog veel verder gaan in mijn interviews. Hiervoor heb ik spijtig genoeg de tijd niet dus baken ik hier af. Met mijn keuze bereik ik een verscheidenheid aan mensen en inzichten. Met uitzondering van de moeder spreken de respondenten over een hele groep jongeren. Zo kan ik op efficiënte wijze de situatie van een ruim publiek onderzoeken. Toch zal ik gedurende dit eindwerk nooit uit het oog verliezen dat mijn gegevens gebaseerd zijn op de inzichten van slechts negen personen. Hier hou ik rekening mee tijdens de interpretatie van de resultaten. Hieronder een overzicht van de respondenten, hun functie en de datum van het interview. Merel Geirnaert Vormingswerkster CGSO Brugge Gegradueerde in de orthopedagogie Stagesupervisor Datum interview: 5 april 2007

Nancy Lezaire Vrijwilligster bij het CGSO Brugge Licentie politieke wetenschappen Lerares in het secundair Datum interview: 21 maart 2007

Els Dhont en Katrien Braet Leerlingenbegeleidsters Technisch Instituut Heilige Familie Brugge Els Dhont geeft les Nederlands, godsdienst en leefsleutels Katrien Braet geeft les leefsleutels Datum interview: 27 maart 2007

Annemie Louagie Klastitularis eerste moderne SintLodewijkscollege Brugge Leerlingenbegeleidster Datum interview: 27 maart 2007

Marc Beuten Graadcoördinator Middenschool Brugge Geeft les leefsleutels Datum interview: 29 maart 2007

Melanie Lampaert Psychologe CLB Brugge Datum interview: 26 maart 2007

Jana Verplanck Vormingsverantwoordelijke JAC Brugge Datum interview: 22 maart 2007

Pieter-Jan Tanghe Hoofdleider KSA Izegem Datum interview: 22 april 2007

Heidi Duyvejonck Moeder van Gilles (eerste graad secundair) Datum interview: 2 april 2007

29

8.3 Opstellen van de vragenlijst De eerdere literatuurstudie geeft een theoretisch zicht op het begrip seksuele weerbaarheid en assertiviteit, alsook op de doelgroep. Dit is het vertrekpunt voor het opstellen van de vragen. Verder vul ik aan met mijn eigen ervaring en aanvoelen. Om het geheel overzichtelijk te houden worden de vragen onderverdeeld in categorieën. In volgend overzicht staan verschillende vragen die met elkaar te maken hebben na elkaar opgesomd. Bij het afnemen van de interviews stel ik ze uiteraard afzonderlijk. Hieronder een korte motivatie per vraag.

Vooraf Ik maak een spel om jongeren van het eerste en tweede secundair meer relationeel en seksueel assertief en weerbaar te maken. Vind je dit de juiste doelgroep? Naar mijn gevoel is het moeilijk om rond seksualiteit te werken met jongeren rond deze leeftijd. Indien je er pas vanaf het derde secundair over begint is dit te laat. Aan seksuele weerbaarheid en assertiviteit moet gewerkt worden voor de jongeren blootgesteld worden aan allerlei situaties waarin men seksueel weerbaar en assertief moet zijn. Ik volg deze redenering, maar vind het moeilijk om met jongeren rond iets te werken waar ze reeds weinig mee te maken kregen. Hoe leer je iemand grenzen stellen en duidelijk maken rond seksualiteit wanneer ze daar nog niet echt mee bezig zijn. Aan die leeftijd is men veeleer bezig met verliefdheid, de eerste tongkus en strelen. Er zijn natuurlijk ook uitzonderingen, maar die zijn in de minderheid. Dit aanvoelen wil ik toetsen in de praktijk. Vandaar mijn eerste vraag. Ik wil weten of de respondenten vinden of het thema genoeg aansluit bij de leeftijdsgroep.

Leefwereld en interesses Waar zijn jonge adolescenten in hun vrije tijd mee bezig? (Internet, uiterlijk, geld, sport, jeugdbeweging, vriendschap, relaties, seksualiteit, …) Deze vraag heeft een dubbele doelstelling. Ten eerste wil ik weten waarmee de jongeren zich bezighouden. Wat doen ze in hun vrije tijd? Dit om het spel dicht te laten aansluiten bij hun leefwereld. Daarnaast wil ik weten in welke mate ze zich bezighouden met vriendschap, relaties en seksualiteit in hun vrije tijd. In het diepteinterview stel ik de vraag eerst algemeen. Om niet suggestief te zijn blijven de woorden tussen haakjes eerst achterwege. Eventueel stel ik bijvragen aan de hand van die woorden.

30

Puberteit en lichamelijke veranderingen Rond welke leeftijd begint de puberteit voor meisjes en jongens? Bij meisjes begint de puberteit rond elf à veertien jaar, bij jongens rond twaalf à zestien jaar. Dit bleek uit voorgaande literatuurstudie. Zonder deze leeftijd in het interview mee te geven wil ik weten welke leeftijd de respondenten hierop plakken. Wat is kenmerkend voor deze periode? De leeftijd waarop de puberteit start is slechts één ding. Het is belangrijker hier dieper op in te gaan en te weten wat in praktijk opvalt bij deze periode. Worden vooral de lichamelijke veranderingen vernoemd, of eerder de gedragsveranderingen? Welke lichamelijke veranderingen en gedragsveranderingen worden vernoemd? Hoe gaan jongeren om met deze veranderingen? Merk je hierbij onzekerheid? Hoe gaan ze om met deze onzekerheid? Onzekerheid en hoe hiermee omgegaan wordt heeft een grote invloed. Je eigen grenzen overschrijden wordt vaak gedaan uit onzekerheid. Bewustwording van deze onzekerheden en ermee leren omgaan vind ik belangrijk voor het spel. Onzekerheden gaan vaak gepaard met lichamelijke veranderingen. Om niet suggestief te zijn stel ik bij aanvang enkel de eerste vraag. Misschien wordt die onzekerheid dan reeds aangehaald. Indien dit niet zo is, stel ik toch de volgende vragen.

Weerbaarheid en assertiviteit In welke mate worden jongeren beïnvloed? Van wie of wat gaat de meeste beïnvloeding uit? Hoe ver gaan jongeren mee in deze beïnvloeding? Wanneer je het hebt over assertiviteit en weerbaarheid is beïnvloeding daar nauw mee verbonden. Jongeren worden blootgesteld aan beïnvloeding langs alle kanten. Wanneer ze niet assertief genoeg zijn kunnen ze hier vlug in meegesleurd worden. In welke mate worden deze jongeren beïnvloed? Dit is een eerste belangrijke vraag. Ik ga er niet van uit dat jongeren enorm beïnvloed worden. Dit zou suggestief zijn. Toch heb je altijd verschillende vormen van beïnvloeding. Dit is zo je hele leven lang en voor een jongere is dit niet anders. Neem een dag uit het leven van een dertienjarige en je merkt vanuit alle hoeken beïnvloeding. Van wie of wat gaat de meeste beïnvloeding uit? Ik denk maar aan televisie, vrienden, tijdschriften, school, … Het lijstje is lang. Om niet suggestief te werken stel ik de vraag eerst open. Pas wanneer belangrijke zaken als bijvoorbeeld vrienden niet besproken worden, vraag ik er specifiek naar. Beïnvloeding is slechts één ding. Het is ook belangrijk te weten hoe jongeren met deze beïnvloeding omgaan. Laten ze zich makkelijk meeslepen of niet?

31

Hoe is het zelfbeeld van jongeren rond een leeftijd van twaalf à vijftien jaar? Je eigen zelfbeeld is belangrijk om grenzen te bepalen en te stellen. Maar hoe zit het nu in de praktijk met dit zelfbeeld? Hebben jongeren rond deze leeftijd een overwegend negatief of positief zelfbeeld? Trekken jongeren gemakkelijk grenzen? Hoe trekken jongeren grenzen? Grenzen trekken is belangrijk bij assertiviteit en weerbaarheid. In welke mate kunnen jonge adolescenten dit? Zijn jongeren assertief genoeg? Zijn jongeren weerbaar genoeg? Grenzen trekken is één ding, grenzen duidelijk maken een ander. Vinden de personen uit het werkveld dat jongeren genoeg assertief en weerbaar zijn? Tegen wie praten jongeren indien ze problemen hebben? Jongeren moeten ergens terecht kunnen wanneer er zich een probleem voordoet. Wie weerbaar is weet waar naartoe. Naar wie stappen deze jongeren eerst?

Vriendschap, relaties en seks Wat betekenen vriendschappen rond deze leeftijd? Wat betekenen relaties rond deze leeftijd? Wat betekent seksualiteit rond deze leeftijd? Hoe ver gaan jonge adolescenten met elkaar op seksueel gebied? Vriendschap, relaties en seks zijn drie belangrijke begrippen voor het spel. Daarom is het belangrijk zicht te krijgen op de betekenis van die begrippen voor de jongeren. In welke mate zijn ze met deze drie zaken bezig in hun jonge adolescentie? Hoe staat het met de seksuele kennis rond deze leeftijd? Wanneer krijgen kinderen seksuele voorlichting op school? Wat leren ze buiten de lessen? Waar halen ze hun informatie vandaan?

Relationele en seksuele assertiviteit en weerbaarheid Wat is grensoverschrijdend seksueel gedrag rond deze leeftijd? Kreeg u er reeds mee te maken op school? Eerst pols ik wat grensoverschrijdend seksueel gedrag betekent aan die leeftijd. Gaat dit over taalgebruik, aanrakingen, chantage, … Het onderwerp is zeer uiteenlopend. Om niet suggestief te zijn stel ik de vraag open en geef geen enkele aanvulling. Daarnaast wil ik ook weten in hoeverre dit grensoverschrijdend gedrag reeds voorkwam.

32

Hoe zit het met seksuele weerbaarheid op het internet? Zoals eerder beschreven is internet een belangrijk deel in de leefwereld van jongeren. Door het anonieme karakter wordt hier sneller geëxperimenteerd. De cyberwereld evolueert snel. Daarom is het van groot belang me niet enkel te baseren op de theorie, maar ook te kijken hoe het in de praktijk staat. Wat is er nodig om jongeren meer relationeel en seksueel assertief en weerbaar te maken? Met deze vragen kom ik tot de kern van dit eindwerk. Wat denken mensen die dagelijks in contact komen met jonge adolescenten hierover? Wat wordt (of werd) op uw school gedaan rond relaties, seksualiteit, assertiviteit en weerbaarheid? Welk effect had dit? Wanneer ik een spel maak mag dit niet overlappend zijn met wat reeds bestaat. Het spel moet aansluiten bij het aanbod dat scholen nu hebben.

33

8.4 De resultaten Hier volgt een overzicht van de resultaten van het diepte-interview. Per vraag geef ik een samenvatting van de antwoorden. Ik kies ervoor de namen van de respondenten te vermelden. Dit doe ik omdat ze vaak hun eigen persoonlijke mening weergeven. De personen zijn verbonden aan een school of dienst, maar hun mening is daarom niet identiek aan de visie van die dienst.

Vooraf Ik maak een spel om jongeren van het eerste en tweede secundair meer weerbaar en assertief te maken op gebied van relaties en seksualiteit. Vind je dit de juiste doelgroep? Of de doelgroep te jong is hangt sterk af van groep tot groep en van individu tot individu. Er zijn grote verschillen tussen ASO, TSO en BSO. Het cliché klopt dat leerlingen uit het BSO en TSO sneller rijp zijn dan leerlingen uit het ASO. Volgens Els Dhondt en Katrien Braet van het Technisch Instituut Heilige Familie is het te laat om deze vorming pas te geven in het derde secundair. Vroeger werd door de school zelf een project rond seksualiteit aan deze leeftijdsgroep gegeven. De school heeft het project ondertussen een jaar vervroegd. Deze school kreeg reeds te maken met zwangerschappen in de eerste graad secundair. Daarom vinden zij de leeftijd absoluut niet te jong. Een preventieve aanpak is nodig. In andere scholen zijn de leerlingen soms minder vroeg rijp en met seksualiteit bezig. Maar dit sluit de preventieve aanpak niet uit. Volgens Annemie Louagie van het Sint-Lodewijkscollege is preventie inderdaad belangrijk. Bij drugs wordt dit ook gedaan, dus waarom ook niet bij seksualiteit? Zowat iedere respondent vindt het belangrijk rekening te houden met de grote verscheidenheid tussen de leerlingen. Volgens Melanie Lampaert van het CLB moeten ook andere thema‟s aan bod komen. Het mag niet enkel over seksualiteit gaan. Het thema moet meer opengetrokken worden. Ik kan me vinden in de antwoorden van de respondenten. Het is inderdaad nodig preventief te werken. Dit moet je doen op een niveau dat dicht aansluit bij de leefwereld van de jongeren. Enkel rond seksualiteit werken zou het gevaar hebben niet genoeg aan te spreken. Sommigen zijn hier nog niet genoeg mee bezig.

Leefwereld en interesses Waar zijn de jongeren in hun vrije tijd mee bezig? Jongeren van het eerste en tweede secundair mogen meestal nog niet uitgaan. Het zijn slechts enkele uitzonderingen die dit wel al doen. Wanneer ze afspreken met vrienden doen ze dit vaak in het centrum. Ze gaan winkelen of een snack eten. Een

34

bioscoopbezoek is ook een geliefde activiteit. Thuis zijn ze vaak bezig op het internet. Ze chatten met vrienden, surfen of spelen spelletjes. Wat meest opvalt is het grote verschil tussen de jongeren onderling, alsook tussen de jongens en de meisjes. Meisjes staan over het algemeen iets verder in hun ontwikkeling dan jongens. Je ziet dit ook aan hun interesses. Terwijl de meeste jongens nog volop aan het spelen zijn, gaan de meisjes zich steeds meer bezighouden met uiterlijk en kledij. Dit is iets wat opvalt bij de verschillende respondenten. Er zijn natuurlijk ook individuele verschillen tussen de jongens en de meisjes. Sommige meisjes spelen wel nog, terwijl andere jongens dit toch al achterwege gelaten hebben. Al deze bezigheden spelen zich af in het vrijetijdscircuit. Melanie Lampaert voegt de school hier ook aan toe. De overgang van het lager naar het secundair zorgt ervoor dat alles nieuw is. School neemt een groot deel van hun leven in beslag. Ze zijn er in hun vrije tijd veel mee bezig. De vrienden die ze aan deze leeftijd hebben zijn meestal schoolvrienden. Hier spreken ze in hun vrije tijd mee af om samen schooltaken te maken. Volgens Nancy Lezaire zitten jongeren uit hogere studierichtingen vaker in jeugdbewegingen. Op het platteland is het populairder dan in het stad. Ook nemen de inschrijvingen na het tweede secundair af. Volgens Annemie Louagie zijn jeugdbewegingen nu minder in trek dan vroeger. Ik vraag Pieter-Jan Thanghe van de KSA Izegem wat hij hiervan denkt. Volgens hem is het inderdaad zo dat je eerder leerlingen uit het ASO ziet. Er komen heel wat minder leerlingen uit het TSO en slechts weinig uit het BSO. In het middelbaar gaan jongeren sowieso iets minder naar de jeugdbeweging dan in het lager. Volgens Merel Geirnaert zijn jonge adolescenten bezig met het creëren van een eigen persoonlijkheid. Hierbij zijn kledij en muziek zeer belangrijk. Alle respondenten zijn het ermee eens dat vriendschap iets heel belangrijks is aan deze leeftijd. Met relaties en seksualiteit zijn ze minder bezig. Dit wordt verder in dit interview besproken.

Puberteit en lichamelijke veranderingen Rond welke leeftijd begint de puberteit voor meisjes en voor jongens? Het begrip puberteit werd reeds omschreven in voorgaande literatuurstudie. Iedereen is het ermee eens dat de puberteit van meisjes over het algemeen vroeger begint dan de puberteit van jongens. Leerkrachten en leerlingenbegeleiders die gedurende jaren pubers over de vloer krijgen, geven aan dat de puberteit steeds vroeger begint.

35

Een overzicht van de antwoorden. Heidi Duyvejonck Melanie Lampaert Merel Geirnaert Marc Beuten Els Dhont Katrien Braet Nancy Lezaire Pieter-Jan Thanghe Annemie Louagie

Jana Verplanck

Meisjes: eerste secundair Jongens: tweede of derde secundair Meisjes: eerste graad secundair Jongens: iets later Meisjes: zesde leerjaar, eerste secundair Jongens: eerste of tweede (soms derde) secundair Rond de leeftijd van de eerste graad secundair Meisjes vlugger dan jongens Soms in de eerste graad secundair Soms vroeger (vijfde en zesde leerjaar) Meisjes vroeger dan jongens Meisjes: eerste graad secundair Jongens: iets later Eerste graad secundair Meisjes vroeger dan jongens Afhankelijk van persoon tot persoon Sommigen in de eerste graad secundair, anderen pas later Meisjes vroeger dan jongens Rond deze periode Jongens iets later dan meisjes

Een éénduidig antwoord bestaat natuurlijk niet. Het antwoord van de respondenten zal natuurlijk beïnvloed worden door de doelgroep waar ze meestal mee in contact komen. Eerder gaven Els Dhont en Katrien Braet reeds aan dat de jongeren waar zij mee in contact komen vroeg rijp zijn. Volgens hen heeft ook veel te maken met de persoonlijke geschiedenis en de gezinssituatie. Sommige jongeren moeten door omstandigheden sneller volwassen worden. Dit heeft ook zijn invloed op een vroegere start van de puberteit. Annemie Louagie waarschuwt ervoor dat je niet te snel alles op de puberteit mag steken. Hier sta ik volledig achter. Iedereen kan zich eens minder voelen of gedrag stellen dat typisch is voor de puberteit. Daarom hoef je niet onmiddellijk in de puberteit te zitten. Wat is kenmerkend voor deze periode? Kenmerkend zijn langs de ene kant de lichaamsveranderingen en langs de andere kant de gedragsveranderingen. Wat de respondenten het meest opvalt bij meisjes is de start van de menstruatie en het krijgen van borsten. Bij jongens is dit het slungelig zijn. Beide geslachten krijgen beharing en de stem verandert. Er is natuurlijk ook de groeispurt die ervoor zorgt dat er enorm grote verschillen in lengte zijn tussen de jongeren onderling. Qua gedrag komen volgende woorden vaak terug: plotse stemmingswisselingen, tegenspreken, experimenteren, aftasten van de grenzen, emotionele schommelingen, onhandigheid, timide zijn, …

36

Marc Beuten ondervindt in de Middenschool enkele vormen van experimenteergedrag. De jongeren experimenteren met hun uiterlijk maar ook met de regels. Er is een reglement omtrent kledij en sommige leerlingen tasten graag de grenzen hiervan af. Zo kan het wel eens zijn dat na een vakantieperiode een leerling met een nieuwe piercing toekomt, ook al mag dit niet op school. Veel jongeren gaan zich gewaagder kleden. Hoe gaan jongeren om met deze veranderingen? Merk je hierbij onzekerheid? Hoe gaan ze om met deze onzekerheid? Hoe jongeren omgaan met deze veranderingen en of hierbij onzekerheid aan te pas komt is afhankelijk van persoon tot persoon. Wanneer een meisje als eerste van de klas grotere borsten krijgt kan ze hier op twee manieren op reageren. Ofwel zal ze wat ineengedoken lopen en haar borsten zoveel mogelijk proberen te verbergen. Het kan ook dat ze haar borsten extra gaat benadrukken door blotere topjes te dragen. Ik ga er niet vanuit dat het meisje in het eerste voorbeeld onzeker is en het tweede niet. Ik vind dat beide meisjes onzeker kunnen zijn. Ze uiten dit gewoon op een andere manier. Daarnaast zullen er waarschijnlijk ook jongeren zijn die de puberteit met weinig onzekerheden doorkomen. Al blijkt uit de antwoorden dat die in de minderheid zijn.

Weerbaarheid en assertiviteit In welke mate worden jongeren beïnvloed? Van wie of wat gaat de meeste beïnvloeding uit? Volgens de meeste respondenten worden jongeren vooral beïnvloed door leeftijdsgenoten. Pas daarna komt de media met onder andere de televisie. Ook tienertijdschriften hebben hun invloed. De Joepie en de Fancy worden vaak gelezen door meisjes van de eerste graad secundair. Jongens kopen tijdschriften met auto‟s waar vrouwen in bikini poseren. Volgens Nancy Lezaire vinden sommige meisjes de Joepie te kinderachtig en beginnen ze al de Flair te lezen. Ze lezen vooral de hartsrubriek en tonen interesse voor de gestelde vragen. Ik koop de Joepie om me in te leven in wat de jongeren lezen. De Joepie van 4 april 2007 verwijst op de cover naar eetstoornissen: „Nicole Richie neemt weer dieetpillen‟. Langs de ene kant wordt dit gedrag niet goedgepraat. Toch staan enkel graatmagere modellen in deze boekjes. Deze sterren dienen vaak als rolmodel voor jonge meisjes.39 Hoe ver gaan jongeren mee in deze beïnvloeding? Veel hangt af van het zelfbeeld. Wie een negatief zelfbeeld heeft laat zich makkelijker beïnvloeden. Veel meisjes voelen zich dik wanneer ze bladeren in tienertijdschriften en alle graatmagere sterren zien. Ze vergelijken zichzelf met hen. Eetstoornissen ontstaan steeds vroeger volgens Melanie Lampaert. In het CLB 39

Joepie, weekblad nr. 14, 4 april 2007

37

kwam ze reeds in aanraking met meisjes die anorexia hebben en jonger zijn dan veertien jaar. Vaak nemen jongeren de mening van hun vrienden over. Volgens Els Dhont en Katrien Braet zie je dit aan hun kledij. Wanneer één vriend(in) een leuke trui heeft willen ze die ook. Modeverschijnselen worden door sommigen snel gevolgd. Indien negatief commentaar gegeven wordt op iemands broek doen ze de dag erop onmiddellijk een andere aan. Naar bepaalde jongeren wordt enorm opgekeken. Baasspelers hebben een grote invloed. Alle respondenten hebben hier een zelfde mening over. Popidolen nemen een belangrijke plaats in. Vaak genoemde namen zijn Paris Hilton en Beyonce bij de meisjes. Jongeren nemen soms gedrag en taalgebruik van deze sterren over. Om bij een groepje te horen moet je vaak naar dezelfde muziek luisteren en dezelfde kleren dragen. Imago is heel belangrijk. Er zijn ook jongeren die hier niet gevoelig aan zijn. Volgens Heidi Duyvejonck zien jongeren allerlei beelden op televisie die ze niet kunnen plaatsen. Wanneer ze met vrienden over seks praten krijgen ze soms verkeerd informatie. Via de televisie krijgen ze gewoon geen informatie. Ze zien de beelden en weten niet wat ze betekenen. Dit beïnvloedt de manier waarop ze over seks denken. Annemie Louagie denkt dat jongeren die beïnvloeding niet snel door hebben. Ze stellen zichzelf weinig in vraag. Daarnaast zijn er ook jongeren die helemaal niet bezig zijn met imago en zich weinig tot niet laten beïnvloeden. Hoe is hun zelfbeeld? Veel jongeren hebben een negatief zelfbeeld. Ze gaan zichzelf vergelijken met anderen. Uiterlijk speelt hierin een belangrijke rol. Merel Geirnaert denkt dat de hele industrie, waaronder de muziekindustrie, een grote invloed heeft op het zelfbeeld. Hier kan ik mij bij aansluiten. Wanneer jongeren enkel geconfronteerd worden met graatmagere modellen en hippe jongens zal hun zelfbeeld wellicht iets negatiever zijn. Dit kan zo zijn bij een deel van de jongeren. Niet iedereen is hier natuurlijk even gevoelig voor. Er zijn ook anderen die perfect tevreden zijn met wie ze zijn. Het zelfbeeld van deze jongeren zal stukken positiever zijn. Het blijft belangrijk om het plaatje van het perfecte lichaam te doorbreken. Jana Verplanck wijst op een ander belangrijk fenomeen. In verband met seks denken jongeren dat de ander alles al gedaan heeft. Terwijl dit meestal niet zo is. Ze vergelijken en krijgen het gevoel als enige bepaalde dingen, zoals bijvoorbeeld tongkussen, nog nooit gedaan te hebben. Dit is een verkeerd beeld. Trekken jongeren gemakkelijk grenzen? Hoe trekken jongeren grenzen? Of jongeren grenzen kunnen trekken is afhankelijk van het zelfbeeld en dus van persoon tot persoon. Hoe positiever het zelfbeeld, hoe beter de grenzen kunnen getrokken worden. Dit bleek reeds uit voorgaande literatuurstudie en de respondenten geven dit zelf ook aan.

38

Groepsdruk is een belangrijk fenomeen. Wanneer jongeren ergens willen bijhoren en dit lukt niet, gaan ze vaak hun eigen grenzen verleggen. Annemie Louagie vindt dat jongeren moeilijker grenzen kunnen trekken eens ze in het middelbaar komen. De breuk met het lager is groot. De jongeren komen in nieuwe situaties terecht en weten niet altijd hoe zich te gedragen. Zijn jongeren assertief genoeg? Volgens Nancy Lezaire hebben jongeren binnen vriendschapsrelaties vaak problemen om neen te zeggen. Ze laten zich vooral doen door de baasspelers. De andere respondenten sluiten zich hierbij aan. Het is natuurlijk ook afhankelijk van persoon tot persoon en van het zelfbeeld. Wie een negatief zelfbeeld geeft, zal meer moeite hebben om assertief te zijn en neen te zeggen. Zijn jongeren weerbaar genoeg? De meeste respondenten hebben weinig zicht op de weerbaarheid van jongeren. Hiervoor moeten de jongeren eerst in een bedreigende situatie terecht komen. Toch besluiten de meesten dat bijkomende vorming rond weerbaarheid altijd welkom is. Tegen wie praten jongeren als ze problemen hebben? Hierover zijn de meningen verdeeld. Meestal gaan ze altijd wel naar iemand. De jonge adolescent kropt niet vaak iets op. Volgens de één gaan ze naar vrienden, volgens de ander nog naar hun ouders. Melanie Lampaert maakt een belangrijk onderscheid. Voor de puberteit praten jongeren tegen hun ouders, tijdens de puberteit doen ze dit liever tegen leeftijdsgenoten. Daarna gaan ze naar leerkrachten of hulpverleners. Dit kan deels kloppen. Maar hier bestaat geen éénduidig antwoord. Vriendschap, relaties en seks Wat betekenen vriendschappen rond deze leeftijd? In de eerste jaren van het secundair kunnen zeer hechte vriendschappen ontstaan. Vriendschap is vaak het allerbelangrijkste op die leeftijd. Dit zie je vooral bij meisjes. Zij wandelen per twee over de speelplaats en vertellen elkaar hun diepste geheimen. Jongens spelen meer in groep. Bij meisjes merk je dan ook meer jaloersheid wanneer er een derde aan te pas komt. Uitspraken als “zij heeft mijn vriendin afgepakt” komen nog vaak voor. Tussen meisjes ontstaan soms harde ruzies waarin ze elkaar opzettelijk gaan kwetsen. Jongens geven elkaar meer vrijheid. Aan die leeftijd zoeken jongeren vooral mensen van hetzelfde geslacht op in hun vriendschappen. Door de grote verschillen tussen de jongeren zie je groepjes ontstaan met dezelfde interesses. De rijpere en nog niet zo rijpe jongeren vormen vaak afzonderlijke groepjes.

39

Wat betekenen relaties rond deze leeftijd? Relaties zijn nog niet voor het leven. Uitzonderlijk hoor je eens “we zijn samen sinds ons vijftien en zijn dan getrouwd”. Jonger dan dit zal je nooit horen volgens Melanie Lampaert. Relaties van enkele weken tot enkele maanden zijn lang. Toch zijn jongeren serieel monogaam, vertelt Merel Geirnaert. Dit alles brengt met zich mee dat relaties nog wisselend zijn. Jongeren geven elkaar meestal genoeg ruimte en vrijheid. Ze zijn meer bezig met vriendschappen dan met relaties. Toch mag je het liefdesverdriet dat eraan te pas komt niet minimaliseren. Dit kan ik zeker beamen. Vaak zijn de gevoelens nieuw en zeer intens. De jongeren weten deze gevoelens niet te plaatsen. De gevoelens worden vaak niet serieus genomen door hun ouders en de omgeving. Dit kan zwaar op hen wegen. Ook onbereikbare verliefdheden komen vaak voor aan deze leeftijd. Zo zijn jongeren vaak verliefd op hun idolen. Meisjes kijken enorm op naar volwassenen en worden verliefd op oudere jongens. Het kan gebeuren dat een meisje verliefd wordt op haar beste vriendin. Dit betekent daarom niet onmiddellijk dat ze lesbisch is. Dat kan natuurlijk ook, maar het kan evengoed zijn dat ze de hechte vriendschap moeilijk weet te plaatsen. Een relatie verbreken wordt soms heel grof aangepakt. Het uitmaken per sms is niet uitzonderlijk. Vaak zitten jongeren met een romantisch ideaal in hun hoofd. Een relatie moet perfect zijn. Ooit zal iedereen zijn droomprins(es) ontmoeten. Wat betekent seksualiteit rond deze leeftijd? Hoe ver gaan jongeren met elkaar? Tijdens de eerste twee jaren van het secundair delen de meeste jongeren de eerste tongkus. Soms gebeurt dit vroeger, soms ook later. Gemiddeld kan je zeggen dat deze jongeren zich eerder bezighouden met tongkussen en nog niet veel verder gaan. Het is natuurlijk ook afhankelijk van persoon tot persoon en van groep tot groep. Zo geven de leerlingenbegeleidsters van het Instituut Heilige Familie aan dat hun leerlingen wel al vaak met seksualiteit bezig zijn. In het Sint-Lodewijkscollege is dit minder het geval. Hoe staat het met de seksuele kennis rond deze leeftijd? Wat jongeren weten en niet weten is sterk afhankelijk van de voorlichting die ze kregen in het zesde leerjaar. Wat ze daar zagen verschilt van school tot school en van leerkracht tot leerkracht. Biologisch gezien hebben ze een grote kennis. Ze weten hoe het lichaam in elkaar zit, hoe je zwanger wordt en wat seks is. Aan technische informatie is er geen gebrek. Volgens Heidi Duyvejonck is dit juist het probleem. Jongeren worden in het lager overspoeld met technische informatie, maar aan de gevoelens die erbij komen te kijken wordt te weinig aandacht besteed. Buiten school vangen jongeren ook heel wat op. Annemie Louagie zegt dat jongeren soms meer weten dan volwassen denken.

40

Seksuele weerbaarheid en assertiviteit Wat is grensoverschrijdend seksueel gedrag rond deze leeftijd? Kreeg u er reeds mee te maken op school? Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt niet vaak voor aan deze leeftijd. Het komt zeker niet in alle scholen voor. Als het toch voorkomt gaat het meestal om een jongen die een meisje lastigvalt. Zo vertelt Annemie Louagie dat er in het College één meisje was waarvan de jongens voortdurend aan haar borsten kwamen. De school heeft moeten ingrijpen. Verder hebben de respondenten weinig zicht op seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jonge adolescenten. Hoe zit het met seksuele weerbaarheid op het internet? Uitgaan start meestal pas rond vijftien à zestien jaar. Wie net iets jonger is mag nog niet zoveel weggaan en zit veel voor de computer. Kinderen van het lager onderwijs zitten ook vaak voor de computer. Maar wegens hun leeftijd worden zij meer gecontroleerd door hun ouders dan jongeren uit de eerste graad secundair. Jongeren van die leeftijd hebben een grote vrijheid op het internet. Zo is er heel wat meer experimenteergedrag. Alle respondenten geven aan dat grenzen op het internet vaak verder liggen dan grenzen in het echte leven. Vaak zeggen jongeren op de chat dat ze al veel seksuele ervaring hebben, ook al is dit niet zo. Anderen gaan veel verder op de webcam dan ze in het echt zouden doen. Strippen komt vaak voor. Het gebeurt dat de beelden opgeslagen worden om dan later als chantagemateriaal te gebruiken. Ook krijgen jongeren via internet toegang tot een hele wereld aan informatie. Jongeren kunnen vaak de juiste informatie niet van de verkeerde onderscheiden. Wat is er nodig om jongeren meer relationeel en seksueel assertief en weerbaar te maken? Volgens Melanie Lampaert moet seksualiteit uit de taboesfeer verdwijnen. Jongeren moeten leren praten over de dingen die ze meemaken. Vaak wachten jongeren met dit praten tot het er toevallig eens over gaat. Vorming is belangrijk. Verder is een positief zelfbeeld ook belangrijk. Wie een negatief zelfbeeld heeft zal zich eerder laten meeslepen dan wie een positief zelfbeeld heeft. Wat wordt (of werd) op uw school gedaan rond seksualiteit of weerbaarheid? Welk effect had dit? In scholen wordt weinig gedaan voor deze leeftijdsgroep. In de lessen godsdienst, zedenleer en leefsleutels komen thema‟s aan bod zoals het lichaam, ikzelf, de ander en dergelijke onderwerpen. De besprekingen van deze thema‟s zijn eerder technisch gericht. Volgens Annemie Louagie acht de school deze thema‟s wel belangrijk, maar is er te weinig tijd.

41

In het Technisch Instituut Heilige Familie werd vroeger een spel rond seksualiteit gespeeld in het derde middelbaar. Het bleek nodig dit spel eerder te spelen. Nu wordt het elk jaar gespeeld in het tweede middelbaar. Als effect heeft dit dat seksualiteit meer bespreekbaar wordt. Toch is het niet voldoende één schooljaar uit te kiezen en één project te geven. Jongeren veranderen voortdurend. Ook hun visie op seksualiteit en relaties verandert mee. Daarom is het belangrijk dit elk jaar opnieuw te doen.

42

9 Besluit na literatuurstudie en werkveldonderzoek Na literatuurstudie en werkveldonderzoek formuleer ik een eerste besluit. Zo kan ik de voorlopige conclusies in het spel integreren. Ik kom even terug op mijn vraagstelling. Hoe jonge adolescenten meer relationeel en seksueel assertief en weerbaar maken? Om assertief en weerbaar te worden, zijn enkele andere vaardigheden en attitudes vereist. Ten eerste moeten jongeren een positief zelfbeeld hebben. Het zelfbeeld heeft op iedere leeftijd zijn invloed. Bij de jonge adolescent is deze invloed van groot belang. In de puberteit verandert het lichaam. Jongeren vergelijken zich met elkaar en met rolmodellen uit de media. Soms slaat hierbij de onzekerheid toe. Wie een positieve kijk heeft op zichzelf zal beter zijn grenzen kunnen bepalen. Dit is de tweede vaardigheid die nodig is om assertief en weerbaar te worden. Jongeren moeten bewust eigen keuzes leren maken. Persoonlijk vind ik het woord „bewust‟ belangrijk. Jongeren moeten leren bewust nadenken over ze willen. Dan is er nog een derde vaardigheid op weg naar assertiviteit en weerbaarheid. Jongeren moeten over de vaardigheid beschikken om hun grenzen duidelijk te maken aan hun omgeving. Wie kan “neen” zeggen is assertief. Wie zich kan verdedigen bij gevaar is weerbaar. Deze drie deelaspecten moeten zeker tot uiting komen in het spel. Daarbij vind ik het belangrijk dat je niet gaat voorzeggen wat goed en wat slecht is. Jongeren moeten de kans krijgen zelf hun grenzen af te tasten. Experimenteren is belangrijk. Een spel over assertiviteit en weerbaarheid moet hen de mogelijkheid geven tot eigen beslissingen te komen. Komt hier nog bij dat het gaat om assertiviteit en weerbaarheid in relaties en seksualiteit. Indien je jongeren specifiek hierin deze vaardigheden wil leren opbouwen en gebruiken, moet er open over gesproken worden. Relaties en seksualiteit zijn al te vaak een te groot taboe. Daarom vind ik het belangrijk dat je als spelleider een open visie hebt. Na het maken en uittesten van het spel herzie ik het besluit.

43

10 Keuze van de methodiek: een spel 10.1 Het belang van seksuele vorming40 Het spel behandelt onderwerpen als relaties en seksualiteit. Erika Frans verzamelt in de map „Goede minnaars‟ enkele belangen van seksuele vorming. Ik haal er de belangrijkste uit. Preventie sluit nauw aan bij wat ik met het spel wil bereiken. Jongeren worden op hun verantwoordelijkheden gewezen. Ze moeten de juiste risico‟s kennen om eigen keuzes te maken. Vormingen zijn preventief. Het spel wordt gespeeld in de eerste graad secundair onderwijs. De jonge leeftijd onderstreept die preventieve methodiek nog eens. Naast preventie is ontwikkeling een andere belangrijke invalshoek. Zowel de ouders, leeftijdsgenoten, de media, de school als andere deskundigen hebben hier een belangrijke invloed op. Een laatste belangrijke invalshoek zijn de waarden en normen waar jongeren over nadenken in een vorming. Een waarde die ik hierbij belangrijk vind, is dat seks ook leuk is. Dit mag niet uit het oog verloren worden. In een vorming moet je naast de gevaren ook spreken over de positieve aspecten van seks. In een vorming mogen de jongeren mij alles vertellen. Ik ga ervan uit dat alles kan en mag, zolang alle betrokkenen akkoord zijn.

10.2 Een interactieve methodiek In een vorming ligt de nadruk op interactie tussen de leden van de groep. In dit spel hecht ik hier veel belang aan. De mening van de jongeren is evenwaardig aan de mening van de spelleider. Discussie moet centraal staan. Ik ga ervan uit dat jongeren er meer van zullen opsteken als ze zelf een grote inbreng hebben. De interactie wil ik in het spel bekomen door zowel discussie als rollenspelen. Hier ga ik in de volgende hoofdstukken verder op in.

10.3 Doel van het spel Het spel heeft als doel jongeren assertiever en weerbaarder te maken in hun relaties en seksualiteit. In de volgende hoofdstukken is terug te vinden hoe aan dit doel gewerkt wordt.

40

ERIKA FRANS, Werkmap Goede Minnaars, CGSO Trefpunt, 2000, blz. 25

44

11 De vorm van het spel 11.1 Een eenvoudig spel De spelvorm is slechts de methodiek. Het doel is jongeren meer assertief en weerbaar maken in hun relaties en seksualiteit. De methodiek is er enkel in functie van het doel. Daarom kies ik ervoor het spel zo eenvoudig mogelijk te houden. Een positief zelfbeeld, bewust nadenken over grenzen en grenzen duidelijk maken aan elkaar zijn drie onderwerpen die centraal staan in dit spel. Nadenken over deze onderwerpen is het belangrijkst. Een eerste belangrijke keuze hierbij houdt in dat ik kies voor een spel zonder competitie. Er is geen winnaar in dit spel. De jongeren kunnen zich volledig concentreren op de onderwerpen van het spel. Een tweede keuze houdt in dat het spel eenvoudig moet zijn. Dit betekent geen ingewikkelde spelregels en een spel dat iedereen begrijpt.

11.2 Een variant op de bloosdoos Eerst dacht ik erover een bordspel te maken. De jongeren krijgen een pion en kunnen ermee vrij rondlopen op het spelbord. Bij dit bordspel ging ik van nul beginnen. Het spel zou niet gebaseerd zijn op een bestaand spel. Naarmate dit idee vorderde merkte ik dat het steeds ingewikkelder werd. Daarom kies ik nu voor een andere methodiek waarbij ik me wel baseer op een bestaand spel. Een spel dat ik zeer goed vind is de bloosdoos.41 Dit spel wordt vaak gebruikt door vormingswerkers en leerkrachten. In het CGSO gebruikt men een zelf aangepaste versie van deze bloosdoos. Het concept is eenvoudig. Er is een dobbelsteen met zes vlakken. Elk vlak staat voor een ander thema: bloosvragen, liefde, vriendschap, conflicten, holebi en weerbaarheid. Bij elk thema horen kaartjes met stellingen of vragen erop. De jongeren gooien om beurten met de dobbelsteen en trekken een kaartje. Wanneer ik al deze zaken bekijk merk ik dat dit voldoet aan wat ik wil bereiken met mijn spel. Er is geen competitie, de methodiek is eenvoudig en de onderwerpen zelf staan centraal. Daarom gooi ik mijn oorspronkelijk idee overboord om een aangepaste versie van deze bloosdoos te maken.

41

Bloosdoos CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert

45

11.3 Een herkenbaar spel Het spel moet aansluiten bij de leefwereld van jongeren uit de eerste graad secundair. Bij de bloosdoos verwijzen de vlakken van de dobbelsteen naar een thema. In mijn spel laat ik de verschillende vlakken naar een plaats verwijzen die herkenbaar is voor deze jongeren.

Vlak op de dobbelsteen ‟t Stad

‟t School

Slaapkamer

Sportclub Achter „t scherm

Betekenis voor de jongere Veel jongeren gaan in de eerste graad secundair nog niet echt uit. Winkelen, naar de bioscoop gaan of iets gaan eten zijn dingen die ze wel doen. Indien ze afspreken met vrienden gebeurt dit soms in het centrum. School neemt een belangrijke plaats in. Jongeren brengen er heel wat tijd door. De overgang van het lager naar het secundair is een belangrijke gebeurtenis. De slaapkamer is een belangrijke plaats rond deze leeftijd. Het is hun persoonlijk plekje. Ze mogen het meestal inrichten zoals ze zelf willen. Ook hobby‟s zijn belangrijk. Veel jongeren gaan als hobby sporten. Ook jongeren die dit niet doen hebben sportles op school. Jongeren brengen veel tijd door aan de computer. Vragen hierover mogen zeker niet ontbreken in dit spel.

De titels van de kaarten staan soms in het dialect. Er wordt gesproken over ‟t school en niet over de school. Ook dit vergroot de herkenbaarheid. De rest van de tekst op de kaarten wordt wel in het AN geschreven.

46

11.4 Denkkaarten en doekaarten Bij iedere plaats horen een aantal denkkaarten. Op die kaarten staat telkens een vraag of stelling. De vragen of stellingen hebben te maken met relaties, seksualiteit, assertiviteit en weerbaarheid. Over die onderwerpen volgt meer in hoofdstuk 12. Er blijft nog één vlak over op de dobbelsteen. Het vlak wordt volledig wit gelaten. Alleen maar praten wordt op den duur saai voor de jongeren. Afwisseling met iets anders is nodig. Indien dit witte vlak gesmeten wordt, trekken de jongeren een doekaart. Hier voeren ze een opdracht uit. Opdrachten uitvoeren is ook belangrijk om te oefenen op het duidelijk maken van je grenzen.

11.5 Een meisjes- en jongensspel Er zijn grote verschillen tussen meisjes en jongens in de eerste graad secundair. Meisjes en jongens zijn rond deze leeftijd op een verschillende manier met relaties en seksualiteit bezig. Daarom vind ik het belangrijk om in dit spel hierop in te spelen. Er zijn twee dobbelstenen, één voor de meisjes en één voor de jongens. Slechts één vlak verschilt. Bij de meisjesdobbelsteen wordt de slaapkamer de meisjeskamer. Bij de jongensdobbelsteen wordt de slaapkamer de jongenskamer. Sommige kaarten zijn enkel voor de meisjes, andere kaarten enkel voor de jongens. Zo kunnen bij meisjes specifieke meisjesonderwerpen aan bod komen zoals de menstruatie. Bij jongens komen specifieke jongensonderwerpen aan bod zoals de eerste zaadlozing. De denkkaarten worden per plaats op de dobbelsteen in twee stapels verdeeld: één voor de meisjes en één voor de jongens. De doekaarten zijn zowel voor de meisjes als de jongens en worden niet verdeeld in twee stapels. Daarnaast komen heel wat onderwerpen aan bod die zowel voor de meisjes als de jongens bedoeld zijn. Deze kaarten worden door de spelleider verdeeld over de meisjesstapel en de jongensstapel. De spelleider weet best waar de meisjes en de jongens van de groep mee bezig zijn. Zo kan een onderwerp als bijvoorbeeld verliefdheid bij de ene groep in de meisjesstapel gelegd worden, en in een andere groep bij de jongensstapel. Wanneer die vraag dan aan bod komt wordt ze natuurlijk besproken met de hele klas. De klas kan ook enkel (of overwegend) uit meisjes of jongens bestaan. Hier worden de kaarten niet verdeeld in twee stapels. Op de kaarten die enkel voor de meisjes zijn staat in de hoek een „M‟. Op de kaarten die enkel voor de jongens zijn staat in de hoek een „J‟. Naast aparte onderwerpen speelt het spel ook in op de meisjes- en jongensverschillen door hen te laten discussiëren met elkaar. Wanneer de meisjes over iets praten wordt gevraagd aan de jongens om hierop in te gaan en omgekeerd.

47

11.6 Een aanpasbaar spel Uit literatuurstudie en werkveldonderzoek stelde ik vast dat er enorm grote verschillen zijn tussen de jonge adolescenten onderling. Niet enkel zijn de meisjes op een andere manier bezig met relaties en seksualiteit dan de jongens. Ook de meisjes onderling en de jongens onderling zijn op een verschillende manier met deze thema‟s bezig. Het cliché klopt ook dat jongeren uit het ASO, TSO en BSO op een verschillende manier denken over relaties en seksualiteit. Daarom kies ik ervoor een spel te maken dat overal gebruikt kan worden. In het spel zitten in totaal vijfenzestig kaarten. Dit zijn er veel meer dan in één vorming kan gebruikt worden. Hier kies ik bewust voor. Mijn stage-ervaring in het CGSO leert me dat bij één keer de bloosdoos spelen, gemiddeld een tiental kaartjes aan bod komen. Ik vind het nodig dat spelleiders een keuze kunnen maken uit een aantal kaarten. In de ene klas is men volop bezig met vriendschap of verliefdheid. In een andere klas hebben de meeste leerlingen reeds getongkust terwijl in nog een andere klas reeds verder gegaan wordt. De spelleiders bekijken de kaarten op voorhand en beslissen welke thema‟s belangrijk zijn in hun klas.

48

12 De onderwerpen van het spel 12.1 Vragen op verschillende gebieden Zoals eerder vermeld is het belangrijk dat het spel inspeelt op drie gebieden: een positief zelfbeeld, bewust nadenken over grenzen en grenzen duidelijk maken aan de omgeving. Ondertussen biedt het spel een open mogelijkheid om over relaties en seksualiteit te praten, zodat dit geleidelijk aan meer uit de taboesfeer verdwijnt. Ik onderscheid drie gebieden: 1. Positief zelfbeeld 2. Bewust nadenken over eigen grenzen en wat je wilt 3. Wat je wilt en je grenzen duidelijk maken aan de ander Veel van de vragen spelen in op de drie gebieden tegelijk. Andere neigen duidelijk naar één gebied. Sommige vragen hebben niet onmiddellijk met één van deze drie zaken te maken. Er wordt dieper nagedacht over serieuze onderwerpen. Het is goed dit eens te kunnen breken en er eens een luchtige vraag tussen te stoppen. Op de volgende pagina‟s volgt een overzicht met alle vragen en waarop ze willen inspelen. Ter verduidelijking worden in punt 12.2 enkele vragen nader toegelicht. A = Zelfbeeld B = Wat je wilt en waar je grenzen liggen C = Hoe je deze grenzen en wat je wilt duidelijk kan maken D = Andere (M) = Meisjeskaart (J) = Jongenskaart De meeste vragen en stellingen bedacht ik zelf. Ik haalde inspiratie uit literatuurstudie en onderzoek in het werkveld. Een klein aantal van de vragen baseerde ik op vragen uit andere spelen. Hier verwijs ik naar in het overzicht.

49

Sportclub Veel sporten is belangrijk. Daar krijg je een mooi figuur van. Wat denk jij hierover? (M) Zwemles… Voor je vertrekt merk je dat je maandstonden begonnen zijn. Wat nu? (M) In het basket zitten allemaal grote jongens. Jij bent nog zeer klein. Hoe voel jij je hierbij? (J) Op sportkamp vragen je vrienden je een wedstrijdje gezamenlijk masturberen te houden. Wie het langst volhoudt is gewonnen. Jij ziet dit echter niet zitten. Hoe maak je hen dit duidelijk? (J) Veel sporten is belangrijk. Dan krijg je een mooi en gespierd lichaam. Wat denk jij hierover? (J) Na de volleybal gaat iedereen samen douchen. Hoe voel jij je daarbij? Je dansleraar kiest altijd jou uit om een dansje voor te tonen. Jij vindt dit vervelend. Hoe maak je hem dat duidelijk? Na het zwemmen ga je naar de kleedhokjes. Je ziet een man boven de hokjes gluren naar iedereen die zich aan het verkleden is. Wat doe je? Iemand van de sportclub overspoelt je elke dag met berichtjes. Jij bent niet geïnteresseerd en wilt dat dit ophoudt. Hoe maak je dit duidelijk? Naar het voetbal komt steeds een meisje kijken met een korte rok en blote buik. Ze draagt dit omdat ze wil dat alle jongens naar haar kijken. Waar of niet waar?

A X X X

B

C

X

X

D

X

X X

X X X X

X

50

Slaapkamer Sluip binnen in de jongenskamer. Wat zie je? (M) Alle meisjes dragen al een bh. Jij hebt nog geen borsten. Hoe voel je je daarbij? (M) Sluip binnen in de meisjeskamer. Wat zie je? (J) Je lief nodigt je voor het eerst uit wanneer niemand thuis is. Ga je? De eerste tongkus moet perfect zijn. Wat denk je? Je lief wilt tongkussen. Jij wilt dit nog niet en zegt dit ook. Denk je dat je lief het zal uitmaken? Je lief gaat met zijn / haar hand in je slip. Jij wilt dit niet. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Je lief wilt tongkussen. Jij voelt je daar nog niet klaar voor. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Je lief wil met je naar bed. Jij voelt je daar nog niet klaar voor. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Met elkaar naar bed gaan doe je niet voor je zeventien. Akkoord of niet akkoord? Je zus sluit zich de laatste tijd vaak op in haar kamer. Wanneer jullie eten verzint ze uitvluchten om niet aan tafel te moeten komen. Hoe reageer jij daarop? Je lief heeft het uitgemaakt. Jij sluit je op in je kamer met liefdesverdriet. Hoe verwerk je liefdesverdriet?42

42

A

B

C

D X

X X X X X

X X X X

X

X X

X

Bloosdoos CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert

51

’t Stad A Je hebt een middagje vrij en brengt het door in ‟t stad. Hoe ziet een ideaal middagje eruit? (M) en (J) Je gaat met een paar vriendinnen naar de cinema. Naast jullie komt een groepje jongens zitten. Ze geven complimentjes. Achteraf vragen ze om iets te gaan drinken. Wat doe je? (M) Met je zakgeld koop je de nieuwe Joepie. Wil jij er ook zo uitzien als de meisjes die daarin X staan? (M) Jongens hoeven zich geen zorgen te maken wanneer ze ‟s avonds alleen over straat lopen. Ze zijn overal veilig. Wat denk je hiervan? (J) Je wordt nagefloten op straat. Hoe voel jij je daarbij? X Je wandelt alleen door het park. Er is niemand te zien. Plots springt een exhibitionist uit de struiken. Wat doe je? Je fietst ‟s avonds alleen naar huis. Wat kies je: de kortste weg door het park of de langste weg door het centrum?43 Hoe verdedig je je het best? Geef elkaar tips wat je best kan doen bij gevaar. Het is winter. Na de studie wandel je alleen door ‟t stad naar huis. Er is bijna geen volk te zien en het is donker. Je hebt het gevoel dat iemand je aan het volgen is. Wat doe je? Je beste vriend(in) gaat na school vaak in ‟t stad rondhangen. Hij/zij wil dat jij meegaat. Dit mag niet van je ouders. Hij/zij zegt je dat je moet liegen tegen hen. Wat doe je?

43

B

C

D X

X X X

X X

X X X

X

X

Bloosdoos CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert

52

Achter ‘t scherm Wat zijn je favoriete websites? (M) en (J) Je bent aan het chatten met een jongen van een andere school. Je zag hem nog nooit in het echt. Hij vraagt je om je T-shirt uit te trekken voor de webcam. Wat doe je? (M) Pesten op msn is even erg als pesten in het echt. Wat denk jij hierover? Op msn vertel ik soms geheimen die ik nooit zou vertellen als de persoon voor me staat. Is dit zo? Zou je afspreken met iemand van de chat die je niet van in het echt kent? Je bent aan het surfen op internet. Plots kom je op een pornowebsite terecht. Wat nu? Je krijgt pikante foto‟s van een meisje in je mailbox. Ze zit in de andere klas. Je kent haar niet persoonlijk, maar weet wel wie ze is. Wat doe je? Op msn maak je makkelijk nieuwe vrienden. Is dit zo? Wat mogen ze je absoluut nooit vragen op msn? Praat je over seks op msn?

A

X

B

C

X

X

D X

X X X X X X X X

X X X

53

‘t School Je bent verliefd op je lerares. Wat nu? (M) Aan de schoolpoort staat een groepje meisjes altijd samen. Ze zijn hip gekleed en luisteren naar muziek van Paris Hilton en Beyonce. Jij wilt er graag bijhoren. Zou je je aanpassen aan hun kleding- en muziekstijl om erbij te horen? (M) Aan de schoolpoort staat een groepje jongens altijd samen. Ze luisteren naar rockmuziek en dragen coole kleren. Jij wilt er graag bijhoren. Zou je je aanpassen aan hun kleding- en muziekstijl om erbij te horen? (J) Een klasgenoot vertelt je dat hij gisteren een natte droom had. Wat is een natte droom? (J)44 Op de speelplaats praten de jongens over masturberen. Masturberen jongens meer dan meisjes?45 Op de speelplaats komt je lief altijd bij je staan. Jij staat liever eens alleen bij je vriend(inn)en. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Een meisje van de andere klas vertelt je dat een oudere jongen haar betastte en zij dit helemaal niet wou. Wat zeg je haar? Op de speelplaats pest een groepje jongens van het derde een meisje van het eerste. Jij komt dichterbij. Ze geven negatief commentaar en lachen met haar borsten. Wat doe je? ‟s Ochtends voor school staat je beste vriend(in) te roken. Hij of zij vraagt of je ook een sigaret wilt. Wat doe je? Je vindt iemand van je klas heel tof. Je bent er helemaal weg van. Hoe voelt het om verliefd te zijn? Wat is belangrijk in vriendschap?

44 45

A X

B

C

D X

X

X

X X

X X X X X X

X

X

X

X

X

Bloosdoos CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert Bloosdoos CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert

54

Doekaarten Geef een kus op de wang aan het kleinste meisje van de groep. Geef een kus op het oor aan de grootste jongen van de groep. Geef een kus op het voorhoofd aan de spelleider.46 Ben je een meisje, kies dan een jongen uit. Ben je een jongen, kies dan een meisje uit. Kies iemand die je niet zo goed kent. Luister naar het verhaal en doe de opdrachten.47 Vertel wat je het mooist vindt aan jezelf. Als jij klaar bent doet iedereen van de groep hetzelfde. Waar ben jij goed in? Noem 3 voordelen van een meisje zijn. Noem 3 voordelen van een jongen zijn. Ben je een meisje, vertel wat je leuk vindt aan de jongens van de groep. Ben je een jongen, vertel wat je leuk vindt aan de meisjes van de groep. Je bent op de bus aan het wachten. Naast je staat een leuk meisje / leuke jongen. Hoe versier je haar / hem? Toon voor met het laatste meisje / de laatste jongen die gooide. Wat is de slechtste manier om het uit te maken? Wat is de beste manier om het uit te maken? Kies iemand en toon voor. Wat is de slechtste manier om het aan te maken? Wat is de beste manier om het aan te maken? Kies iemand en toon voor. Je wordt lastiggevallen op straat. Kies iemand die de rol speelt van de persoon die jou lastigvalt. Jij speelt de rol van de persoon die lastiggevallen wordt. Toon hoe je hierop reageert.

46 47

A

B X

C X

X

X

D

X X X X X X

X

X

Vraag gebaseerd op lichaamscarrouselspel CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert Vraag gebaseerd op lichaamscarrouselspel CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert

55

12.2 Verduidelijking van enkele vragen Het zelfbeeld Met je zakgeld koop je de nieuwe Joepie. Wil jij er ook zo uitzien als de meisjes die daarin staan? Een eerste stap naar weerbaarheid en assertiviteit is een positief zelfbeeld. Jongeren worden langs alle kanten geconfronteerd met het perfecte lichaamsbeeld. Wie hier gevoelig aan is kan een negatief zelfbeeld krijgen. Vertel wat je het mooist vindt aan jezelf. Als jij klaar bent doet iedereen van de groep hetzelfde. Waar ben jij goed in? Deze vragen laten jongeren bewust nadenken over hun positieve eigenschappen. Dit is belangrijk voor hun zelfbeeld. Jongeren zijn gewoon kritiek te geven op zichzelf. Iets positiefs zeggen over jezelf is iets wat niet veel mensen gewoon zijn. Je vindt iemand van je klas heel tof. Je bent er helemaal weg van. Hoe voelt het om verliefd te zijn? Zelfbeeld wordt hier ruimer geïnterpreteerd dan enkel een positief lichaamsbeeld. Het gaat er ook om de eigen gevoelens een plaats te kunnen geven. Vandaar ook enkele vragen omtrent gevoelens.

Grenzen kennen en weten wat je wilt Je lief nodigt je voor het eerst uit wanneer niemand thuis is. Ga je? Jongeren moeten nadenken over wat ze willen en waar hun grenzen liggen. Indien ze hier nooit bewust over nadenken, kunnen ze op het moment zelf moeilijker de juiste beslissing nemen. Het is belangrijk dat ze voor zichzelf leren beslissingen nemen. Op deze vraag kan het antwoord zowel nee als ja zijn. Het ligt volledig aan de jongere. Het antwoord op zich is niet belangrijk. Wat wel belangrijk is, is dat de jongere voor zichzelf leert beslissen. In een vorming zal een kort antwoord niet genoeg zijn. De jongeren moeten van mening wisselen met elkaar. Ze moeten verwoorden waarom ze tot een bepaald antwoord komen. Ze worden aangezet tot nadenken.

56

Grenzen duidelijk maken Iemand van de sportclub overspoelt je elke dag met berichtjes. Jij bent niet geïnteresseerd en wilt dat dit ophoudt. Hoe maak je dit duidelijk? Je wordt lastiggevallen op straat. Kies iemand die de rol speelt van de persoon die jou lastigvalt. Jij speelt de rol van de persoon die lastiggevallen wordt. Toon hoe je hierop reageert. Zoals reeds enkele keren vermeld moeten jongeren hun grenzen ook kunnen duidelijk maken. Ik kies ervoor om dit op twee manieren te doen: door erover te praten en door een rollenspel te spelen. Door erover te praten wisselen jongeren tips met elkaar uit. Samen met de spelleider komen de jongeren tot een conclusie. Tegelijkertijd oefenen ze ook nog eens op het nadenken waar hun grenzen liggen. Daarnaast is het goed dit aan de lijve te ondervinden.

De puberteit Zwemles… Voor je vertrekt merk je dat je maandstonden begonnen zijn. Wat nu? Alle meisjes dragen al een bh. Jij hebt nog geen borsten. Hoe voel je je daarbij? In het basket zitten allemaal grote jongens. Jij bent nog zeer klein. Hoe voel jij je hierbij? De onderwerpen die aan bod komen zijn herkenbaar voor de jongeren. De jonge adolescentieperiode is meestal de periode waarin de puberteit begint. Puberteit heeft ook veel te maken met het zelfbeeld.

Relaties, seksualiteit, assertiviteit en weerbaarheid Relaties Seksualiteit Assertiviteit

Weerbaarheid

Assertiviteit in relaties (en in seksualiteit)

Je lief heeft het uitgemaakt. Jij sluit je op in je kamer met liefdesverdriet. Hoe verwerk je liefdesverdriet? Een klasgenoot vertelt je dat hij gisteren een natte droom had. Wat is een natte droom? Je beste vriend(in) gaat na school vaak in ‟t stad rondhangen. Hij/zij wil dat jij meegaat. Dit mag niet van je ouders. Hij/zij zegt je dat je moet liegen tegen hen. Wat doe je? Het is winter. Na de studie wandel je alleen door ‟t stad naar huis. Er is bijna geen volk te zien en het is donker. Je hebt het gevoel dat iemand je aan het volgen is. Wat doe je? Je lief wilt tongkussen. Jij voelt je daar nog niet klaar voor. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief?

In dit eindwerk zijn vier woorden van groot belang: relaties, seksualiteit, assertiviteit en weerbaarheid. Al deze onderwerpen komen uitgebreid aan bod. Soms komen ze afzonderlijk aan bod. Soms worden ze verbonden met elkaar.

57

Opdrachten rond assertiviteit en weerbaarheid Geef een kus op de wang aan het kleinste meisje van de groep. Geef een kus op het oor aan de grootste jongen van de groep. Geef een kus op het voorhoofd aan de spelleider. Ben je een meisje, kies dan een jongen uit. Ben je een jongen, kies dan een meisje uit. Kies iemand die je niet zo goed kent. Luister naar het verhaal en doe de opdrachten. Deze twee opdrachten zijn gebaseerd op het lichaamscarrouselspel dat in het CGSO in aangepaste versie wordt gebruikt.48 In het lichaamscarrouselspel zitten jongeren per twee en voeren opdrachten uit zoals „geef elkaar een kus„. Hier leren jongeren neen zeggen tegen elkaar. De twee bovenstaande opdrachten zijn gebaseerd op dit lichaamscarrouselspel. Bij één opdracht verwijs ik naar „het verhaal‟. Dit verhaal zit in de speldoos. Het omvat gelijkaardige opdrachten. De manier waarop deze opdrachten aangepakt worden is belangrijk. Ik observeerde het lichaamscarrouselspel in een vorming gegeven door het CGSO. Het spel werd slechts éénmaal gespeeld zonder uitleg. Achteraf werd een zeer korte nabespreking gehouden. Dit mist zijn doel. Daarom kies ik voor een andere manier van spelen. De jongeren voeren de opdrachten eerst uit zonder bijkomend commentaar. De meeste jongeren voelen zich wat ongemakkelijk, maar voeren toch de meeste opdrachten uit. Daarna wordt met de groep besproken hoe de jongeren zich hierbij voelen. Meestal wordt tot een conclusie gekomen dat het moeilijk is om je grenzen te bepalen en duidelijk te maken. De opdrachten kunnen nu opnieuw uitgevoerd worden met de boodschap dat jongeren hun grenzen mogen trekken. Deze werkwijze wordt in de handleiding van het spel vermeld.

Luchtige vragen Sluip binnen in de jongenskamer. Wat zie je? Je hebt een middagje vrij en brengt het door in ‟t stad. Hoe ziet een ideaal middagje eruit? Het is zwaar voor jongeren om lange tijd aan één stuk alleen maar met relaties en seksualiteit bezig te zijn. Daarom kies ik ervoor om er af en toe eens een luchtige vraag tussen te stoppen.

48

Lichaamscarrouselspel CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert

58

Een keuze uit verschillende vragen Je lief wilt tongkussen. Jij voelt je daar nog niet klaar voor. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Je lief gaat met zijn / haar hand in je slip. Jij wilt dit niet. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Je lief wil met je naar bed. Jij voelt je daar nog niet klaar voor. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Door de grote verschillen in de eerste graad secundair onderwijs is het goed dat spelleiders de keuze hebben tussen een aantal vragen. Hierboven een voorbeeld van één van die keuzes. Persoonlijk denk ik dat de vraag over tongkussen meest toepasbaar is aan deze leeftijd. Maar er zijn zeker groepen waarbij één van de andere vragen aan bod kan komen.

12.3 De handleiding Hoe het spel gespeeld moet worden staat beschreven in de handleiding. Ik maakte ze zo beknopt mogelijk. Wie voor het eerst het spel speelt krijgt snel duidelijkheid over de manier van spelen. De handleiding is terug te vinden in bijlage 1. Niet iedereen die dit spel zal gebruiken is het even gewoon om vorming te geven. Daarom maak ik naast een gewone handleiding ook een handleiding specifiek voor de kaarten. Iemand die gewoon is vorming te geven zal bij elke vraag snel inzien wat belangrijk is en wat zij of hij zal bespreken met de klas. Wie niet gewoon is vorming te geven kan de handleiding bij de kaarten raadplegen. In deze handleiding geef ik per vraag aan welke bijvragen gesteld kunnen worden. Ook wordt een uitleg voorgesteld die door de spelleider kan gegeven worden. De extra vragen en de uitleg maak ik aan de hand van mijn eigen stage-ervaring in het CGSO, en door wat ik leerde uit literatuurstudie en werkveldonderzoek. Na de volleybal gaat iedereen samen douchen. Hoe voel jij je daarbij? Enkele bijvraagjes: Wie maakt dit soms mee? Wie voelt zich daar ongemakkelijk bij? Wie heeft hier helemaal geen probleem bij? Wat vind je daar zo ongemakkelijk aan? Vertel je dit aan je sportleraar? Probeer je dit douchen te vermijden? Geef elkaar tips om je niet meer ongemakkelijk te voelen.

59

Uitleg: Niet alle lichamen zijn gelijk. We zijn gewoon om elkaar enkel met kleren aan te zien. Plots sta je dan naakt met allemaal andere meisjes of jongens. Het kan dat je je daar wat ongemakkelijk bij voelt, zeker nu je lichaam zo aan het veranderen is. Sommige meisjes hebben al borsten, andere nog niet. Ook jongens kunnen zich ongemakkelijk voelen als ze na de sport samen douchen. Hun lichaam is ook aan het veranderen. Sommige meisjes en jongens hebben hier helemaal geen probleem mee.

Met je zakgeld koop je de nieuwe Joepie. Wil jij er ook zo uitzien als de meisjes die daarin staan? (M) Enkele bijvraagjes: Wie koopt de Joepie? Welke andere boekjes kopen jullie? Welke boekjes kopen de jongens? Hoe zien de meisjes eruit in die boekjes? Wil je er ook zo uitzien? Hoe komt het dat je dit wel / niet belangrijk vindt? Noem enkele nadelen van er zo uitzien. Noem iets moois aan je eigen lichaam. Uitleg: Veel van die meisjes hebben een zogezegd perfect lichaam. Ze zijn mager en zien er mooi uit. Dit is het beeld dat de televisie en de boekjes jammer genoeg uitstralen. Deze foto‟s zijn meestal niet echt. Met de computer wordt er veel aan bijgewerkt. Hun buik wordt platter gemaakt en hun borsten groter. Op straat kom je niet veel mensen tegen die er uit zien als die meisjes. Om er zo uit te zien moet je uren met je uiterlijk bezig zijn. Veel van die meisjes volgen een ongezond dieet.

De eerste tongkus moet perfect zijn. Wat denk je? Enkele bijvraagjes: Kan je leren tongkussen? Uitleg: De eerste tongkus moet zeker niet perfect zijn. Tongkussen is iets wat je kan leren. Soms lukt het de eerste keer al goed, soms nog niet. Oefening baart kunst. Sommige meisjes en jongens voelen zich onzeker voor de eerste tongkus. Het is belangrijk dat je maar tongkust wanneer je daar zelf klaar voor bent. Je hoeft geen dingen te doen tegen je zin. De volledige handleiding bij de kaarten is terug te vinden in bijlage 2.

60

13 Evaluatie voor het spelen van het spel 13.1 De voordelen Een eerste voordeel vind ik de vorm van het spel. Het spel is eenvoudig. De discussie staat centraal. Er gaat geen tijd verloren aan het spelen van het spel zelf. De jongeren zijn niet in competitie met elkaar. Die eenvoudigheid zorgt er ook voor dat het spel zeer bruikbaar is. Het CGSO zal het spel opnemen in de playshop. Dit is een ruimte waarin alle spelen klaarliggen om uitgeleend te worden. Het onderwerp seksualiteit wordt wat meer uit de taboesfeer gehaald. Maar al te vaak spreken jongeren en volwassenen niet met elkaar over seksualiteit. Via dit spel krijgen jongeren een kans open over relaties en seksualiteit te praten. Een ander voordeel is dat assertiviteit en weerbaarheid op verschillende punten worden aangepakt. Jongeren leren zich niet enkel te verdedigen. Er wordt ook naar onderliggende zaken gekeken zoals het zelfbeeld en waar de grenzen van de jongere liggen. Het spel bevat een mix aan discussie en doeopdrachten. Zo wordt het nooit te eentonig. Ook zit er af en toe eens een luchtige vraag tussen om even op adem te komen. Het spel is herkenbaar voor de jonge adolescent. De vlakken op de dobbelsteen verwijzen naar plaatsen waar zij echt komen. De vragen of stellingen zijn situaties die ze echt kunnen meemaken. Er zijn grote verschillen tussen jongeren onderling en tussen groepen jongeren. Een voordeel van dit spel is dat er heel wat kaartjes zijn. De spelleider kan de kaartjes kiezen die passen bij de groep. Het spel kan zowel gespeeld worden met jongeren die al zeer rijp zijn, maar ook met jongeren die minder met relaties en seksualiteit bezig zijn. Toen ik in de eerste graad secundair zat, zou dit spel te gewaagd geweest zijn. Tijden veranderen en jongeren zijn nu sneller met seksualiteit bezig dan vroeger. Ook komen jongeren sneller in de puberteit terecht. Of deze evolutie zich zal verder zetten weet ik niet. In ieder geval kunnen er altijd kaartjes bijgemaakt worden. Nieuwe onderwerpen kunnen gemakkelijk toegevoegd worden.

61

13.2 De beperkingen en enkele aanbevelingen Om dit spel te maken ben ik gestart vanuit een leegte. Voor de doelgroep van de jonge adolescenten bestaat er immers weinig vormingsmateriaal rond relaties en seksualiteit. Het spel is een begin, maar is zeker niet voldoende. Daarom volgt hier een overzicht van een aantal beperkingen met enkele aanbevelingen. Jonge adolescenten verschillen sterk van elkaar. De verschillen zijn soms zo groot, dat het moeilijk wordt om over eenzelfde onderwerp te praten in één groep. Ik los dit op door een grote hoeveelheid kaarten te maken, zodat spelleiders kunnen kiezen wat best past bij hun groep. Toch zal dit probleem niet helemaal opgelost kunnen worden. Binnen één groep zullen altijd verschillen bestaan. Mijn spel behandelt de drie thema‟s (zelfbeeld, grenzen kennen, grenzen duidelijk maken) door elkaar. Ik maak slechts één spel en wil al deze onderwerpen erin betrekken. Dit is goed voor doorsnee jongeren. Voor jongeren die uit zichzelf weinig assertief en weerbaar zijn is dit niet voldoende. Voor hen zou het beter zijn eerst afzonderlijk te oefenen op deze drie onderwerpen. Een tijd lang zou moeten gewerkt worden aan een positief zelfbeeld. Wanneer dit in orde is wordt overgaan naar de volgende stap: grenzen kennen en weten wat je wilt. Pas daarna leert de jongere grenzen duidelijk maken. Als laatste stap worden de drie terug gecombineerd. Een andere beperking is dat er nog altijd weinig vormingen aangevraagd worden voor de eerste graad secundair. In het CGSO zijn de meeste vormingsaanvragen voor de tweede graad secundair. Dit probleem situeert zich op een niveau waar ik me in dit eindwerk niet op focus. Scholen hebben te weinig tijd en middelen om zich over de verschillende jaren heen bezig te houden met vormingen. De thema‟s relaties en seksualiteit zouden elk jaar moeten terugkomen. Vaak kiezen scholen er voor om éénmalig een project te organiseren. Dit is niet genoeg. Jongeren kijken op elke leeftijd anders naar relaties en seksualiteit. Jongeren uit het vierde secundair hebben niets meer aan een vorming die ze kregen in het tweede secundair. Om jongeren seksueel en relationeel weerbaar en assertief te maken moet er elk jaar opnieuw rond deze thema‟s gewerkt worden. Dit spel wil een aanleiding geven om dit te doen in een eerste graad secundair. Maar je visie verandert constant. Dit is bij iedereen zo. Bij mij is dit niet anders. Door stage te lopen in het CGSO kijk ik anders naar relaties en seksualiteit dan vroeger. Ook zal ik binnen vijf jaar waarschijnlijk weer anders kijken naar relaties en seksualiteit dan ik nu doe. De visie van een mens is voortdurend in evolutie. Daarom vind ik het belangrijk dat jongeren elk jaar opnieuw de kans krijgen om stil te staan bij deze zaken. Misschien kan dit een vraag zijn voor een ander eindwerk. Hoe vormingen promoten over de verschillende jaren heen? Een vierde beperking sluit nauw aan bij de vorige. Het spel éénmalig spelen is zeker niet voldoende. De vorige beperking maakt duidelijk dat het spel aan elke leeftijd in aangepaste versie moet herhaald worden. Deze beperking houdt in dat jongeren niet assertiever of weerbaarder worden wanneer het spel zonder inleiding of nabespreking gespeeld wordt. Geen enkel spel heeft langdurig effect als het niet gekaderd wordt in een groter geheel. Het CGSO heeft er meestal geen zicht op wat achteraf nog met een spel gedaan wordt in scholen. Vooraleer het spel te spel moeten jongeren een inleiding krijgen over wat gaat gebeuren. Na het spel is het

62

thema niet afgerond. Er moet een nabespreking komen en dit niet enkel onmiddellijk na het spelen van het spel. Ik doe een voorstel. Een tijdje voor het spelen van het spel krijgen de jongeren uitleg over assertiviteit en weerbaarheid. Of deze termen letterlijk gebruikt en uitgelegd worden ligt aan de leerkracht of spelleider. Daarna vullen de leerlingen een fiche in. Hier gaan ze op zoek naar situaties waarin ze moesten neen zeggen. Ze staan bij zichzelf stil of het eerder gemakkelijk of eerder moeilijk was om neen te zeggen. Het blad wordt niet ingediend maar persoonlijk bijgehouden. De jongeren mogen een situatie vertellen, maar dit hoeft niet. De informatie is persoonlijk. Na het spelen van het spel wordt de fiche opnieuw een tijdje bijgehouden. Daarna wordt besproken met de groep of het nu gemakkelijker gaat om neen te zeggen. De fiches zijn terug te vinden in bijlage 3. In dit eindwerk ligt de focus op drie zaken: het zelfbeeld, grenzen kennen en grenzen duidelijk maken. Dit resultaat is een mengeling van literatuurstudie, werkveldonderzoek en mijn eigen aanvoelen en mening. Het is één manier om aan assertiviteit en weerbaarheid te werken. Er zijn zeker nog andere manieren. Verder onderzoek en een vergelijkende studie kan achterhalen welke methode wanneer best gebruikt wordt. Jongeren zijn het soms weinig gewoon hun mening te geven op school. In de meeste lessen moeten ze luisteren naar de leerkracht. In andere lessen zoals leefsleutels mogen ze plots wel hun mening geven. Dit zijn veel jongeren niet gewoon. Ik vraag me af in hoeverre jongeren in een vorming niet gewoon sociaal wenselijk antwoorden. Daarom is het belangrijk dat de spelleider zorgt voor een open sfeer. De jongeren moeten het gevoel krijgen dat hun mening evenwaardig is. Ze moeten alles kwijt kunnen. Het al dan niet slagen van een vorming hangt grotendeels af van de spelleider.

63

14 Uittesten van het spel 14.1 Voorbereiding en afspraken Ik test het spel in het Technisch Instituut Heilige Familie te Brugge. Vooraf zit ik samen met Katrien Braet. Zij is leerlingenbegeleidster en geeft ook leefsleutels. Het spel wordt gespeeld in het tweede beroep. De klas bestaat uit dertien meisjes en één jongen. Het spel wordt gespeeld in de les leefsleutels. Ik heb twee lesuren (100 minuten) de tijd voor het spel. Vooraf selecteer ik uit alle kaartjes een dertigtal kaartjes die ik bruikbaar vind voor deze groep. Ik leg ze voor aan Katrien Braet. Zij kent de groep en kan me zeggen welke thema‟s best aan bod komen. Ze gaat akkoord met mijn keuze van kaartjes.

14.2 Spelen van het spel Ik stel mezelf voor en leg uit wat ik kom doen. Daarna krijgen de leerlingen een etiket waarop ze hun naam schrijven. Iedereen stelt zichzelf voor. De leerlingen vertellen hun naam, leeftijd en of ze al dan niet een lief hebben. Een spel kan niet zomaar gespeeld worden zonder afspraken of aanloop. Het CGSO maakt voor elke vorming afspraken aan de hand van de Pikasol49. Elke letter staat voor een andere afspraak (Privacy, Ik, Kies, Actief, Seksueel actief, Oriëntatie en Lachen / Luisteren). Deze afspraken worden meestal gebruikt voor een hele dag vorming. De tijd die ik nodig heb voor het testen van het spel is veel korter. Daarom kies ik slechts enkele afspraken: -

Privacy: persoonlijke informatie blijft in de groep. Ik: je vertelt enkel over jezelf. Kies: je mag zoveel vragen en vertellen als je zelf wilt. Niemand is verplicht om te antwoorden. Je mag altijd passen. Luisteren / Lachen: luisteren is belangrijk. Lachen mag zeker, maar niemand wordt uitgelachen.

Ik vraag de leerlingen of ze akkoord zijn met de afspraken. Ze mogen afspraken toevoegen indien iets wat zij belangrijk vinden ontbreekt. De jongeren moeten eerst wat los komen. Onmiddellijk beginnen met het spel na de afspraken zou een te grote stap zijn. Het CGSO gebruikt vaak een opwarmertje bij het starten van een vorming. De jongeren lopen heen en weer door de zaal. Er worden twee woorden genoemd. Kiezen ze voor het ene, dan gaan ze links staan. Kiezen ze voor het ander, dan gaan ze rechts staan. Ik maak mijn eigen opwarmertje uit eigen inspiratie en uit voorbeelden die het CGSO reeds maakte.

49

ERIKA FRANS, Werkmap Goede Minnaars, CGSO Trefpunt, 2000, blz. 5

64

Wat kies je? -

Wit of zwart Kussen of knuffelen Slim en lelijk lief of dom en mooi lief Zwemmen of lopen Winkelen of naar de cinema Paris Hilton of Beyonce De bergen of de zee Een lief voor lange tijd of een korte flirt Buiten of binnen Tv of computer Ruzie uitpraten of elkaar negeren Veel gewone vrienden of één goede vriend Sms‟en of bellen

Er zit slechts één jongen in de groep. Daarom worden de kaarten in één stapel gelegd en niet in een afzonderlijke meisjes- en jongensstapel. Is het aan de jongen en ligt er een meisjeskaart bovenaan, dan neemt hij de volgende. Daarna leg ik het spel uit. De leerlingen gooien om beurt. Alle leerlingen hebben één keer kunnen gooien met de dobbelsteen. In deze klas test ik enkel het spel. Een inleiding en nabespreking kunnen om praktische redenen niet gedaan worden.

65

15 Evaluatie na het spelen van het spel 15.1 Evaluatie van de klas Ik maak een evaluatieblad waarop de leerlingen hun mening anoniem kunnen noteren. Wie achteraf iets wil zeggen over het spel kan dit in de groep doen. Een leeg evaluatieblad is terug te vinden in bijlage 4. Hier bespreek ik het belangrijkste. Waarover ging het spel? Met deze vraag wil ik weten of het spel genoeg aansluit bij de oorspronkelijke bedoeling: jonge adolescenten meer assertief en weerbaar maken in hun relaties en seksualiteit. -

Tien van de twaalf aanwezige leerlingen geven als antwoord de woorden seks, relaties of beide op. Volgens één leerling gaat het „over dingen die dagelijks gebeuren‟. Volgens één leerling gaat het over „leren neen zeggen‟. Volgens een andere leerling gaat het over „je persoonlijke mening‟.

Iedereen heeft door dat het over seks en relaties gaat. Minder leerlingen hebben door dat het ook met assertiviteit en weerbaarheid te maken heeft. Dit komt grotendeels doordat geen inleiding en nabespreking gegeven werd. Daarnaast denk ik dat de meeste leerlingen toch doorhebben dat het over assertiviteit en weerbaarheid gaat. Ik heb hier niet specifiek naar gevraagd in het evaluatieformulier. Ik wou de vraag open laten om te kijken wat meest opvalt. Seks en relaties halen duidelijk de bovenhand op assertiviteit en weerbaarheid. Het is dus echt wel nodig het spel vooraf en achteraf te kaderen. Wat heb je bijgeleerd? Bij deze vraag liggen de antwoorden ver uit elkaar. -

Vier jongeren geven aan niets bijgeleerd te hebben. Eén jongere zegt veel bijgeleerd te hebben. Eén jongere zal vanaf nu wel durven praten en op iemand afstappen als zij (of hij) nog eens iemand wil versieren. Twee jongeren zeggen dat ze nu weten dat je over alles kan praten. Enkele jongeren geven aan dat ze nu weten dat ze moeten voorzichtig zijn tijdens het chatten. Eén jongere weet nu hoe je het best op dingen kan reageren. Enkele jongeren zeggen dat ze nu weten dat niet zomaar iedereen te vertrouwen is.

Voor de mondelinge evaluatie had ik jammer genoeg weinig tijd. Met wat schriftelijk geschreven staat weet ik te weinig. Enkele jongeren vertellen tijdens de mondelinge evaluatie dat ze niet veel bijleerden omdat ze alles reeds wisten. Dit is iets wat altijd voorkomt in vormingen. Er zitten altijd enkele rijpere jongeren tussen. Toch leren de meesten wel iets bij. Soms zeggen ze gewoon graag dat ze alles reeds weten. Voor je een vorming geeft, moet je nagaan wat jongeren reeds weten uit andere lessen. 66

Ik vind het goed dat twee jongeren nu weten dat je over alles kan praten. Seks moet meer uit de taboesfeer worden gehaald. Deze opzet heeft alleszins effect bij twee leerlingen. Eigenlijk had ik deze vraag anders moeten formuleren. Ik had beter gevraagd „Wat ga je doen vanaf nu met wat je vandaag bijleerde?‟ Het gaat niet om theoretische kennis, maar om hoe ze het in de praktijk zullen toepassen. Wat was goed? -

De meesten vinden het goed dat ze over relaties en seks vrijuit mogen spreken. Iedereen vindt de onderwerpen interessant. Enkele leerlingen schrijven dat ze de doeopdrachten leuk vinden. „Leuk‟ en „interessant‟ zijn woorden die vaak terugkomen.

Wat kan beter? -

De meeste jongeren vullen hier in dat ze tevreden zijn. Twee leerlingen willen dat het langer duurt. Eén iemand zegt dat zij (of hij) al veel te veel heeft geleerd over deze onderwerpen. Eén iemand vindt dat er vlugger gegooid moet worden.

15.2 Evaluatie na het spelen De evaluatie die hier volgt, gaat over het uittesten van het spel op dinsdag 8 mei in klas 2 BVL in het Technisch Instituut Heilige Familie te Brugge. De evaluatie van het spel zelf, kan gelezen worden in hoofdstuk 13. Je eigen mening geven stond centraal. Het gooien met de dobbelsteen was een leuke afwisseling. De eenvoudigheid van het spel had het juiste effect. Sommige doeopdrachten verliepen iets moeilijker. De leerlingen waren aan het praten over de onderwerpen van het spel. Plots moest een rollenspel gespeeld worden. Die overgang verliep moeilijk. Er werd veel gegiecheld en gelachen. Een rollenspel spelen is iets wat niet even evident is voor iedereen. Vooraf kan met de klassenleraar afgesproken worden wie hiertoe wel in staat is. Anders mislukt de bedoeling van de opdracht. Het spel werd gespeeld met twaalf leerlingen. Ik wou dat iedereen zeker één keer gooide. De tijd was nipt. Het is beter in iets kleinere groepen te spelen. Zo komt iedereen meer aan het woord. De mening van de jongeren is evenwaardig aan de mening van de spelleider. De spelleider mag niet als bedoeling hebben de jongeren te gaan zeggen wat goed en wat fout is. De spelleider leidt het gesprek in goede banen en laat de jongeren praten met elkaar. De spelleider geeft hierbij de juiste informatie zodat de jongeren hun mening met de juiste achtergrondinformatie kunnen vormen. De rol van de spelleider

67

is dus van uiterst belang. Een spelleider die dit verkeerd aanpakt kan de hele bedoeling van het spel doen mislukken. Het spel heeft als doel jongeren assertiever en weerbaarder te maken in hun relaties en seksualiteit. In deze klas speelde ik enkel het spel. Ik zag de leerlingen slechts éénmaal. Ik deed geen voorbespreking en ook geen nabespreking. De evaluatie gaat enkel over het spel zelf. Ik vraag me af in hoeverre dit spel binnen enkele maanden nog invloed zal hebben op de leerlingen van 2 BVL. Daarom herhaal ik nog eens dat het van groot belang is, het spel niet te spelen zonder inleiding en nabespreking. Een inleiding en nabespreking laten toe het spel te kaderen in een groter geheel. Zo zie je wat de jongeren effectief gaan doen in hun leven met was ze leerden in het spel. Enkel op die manier kan de doelstelling volop bereikt worden.

68

16 Besluit Hoe jonge adolescenten meer relationeel en seksueel assertief en weerbaar maken? Ik behoud de ideeën die ik in mijn voorlopig besluit maakte. Jongeren moeten drie vaardigheden en attitudes bezitten. Ten eerste moeten ze een positief zelfbeeld hebben. Wie tevreden is met zichzelf zal beter eigen beslissingen kunnen nemen. Wie niet tevreden is met zichzelf laat zich meestal sneller beïnvloeden door een ander. Om te werken aan het zelfbeeld moeten jongeren bewust stilstaan bij zichzelf. Hierbij is het belangrijk dat ze hun positieve kanten kunnen benoemen. Dit is geen evidentie. Maar al te vaak zijn jongeren het gewoon kritiek te geven op zichzelf. De puberteit zorgt ervoor dat het lichaam soms volledig uit balans is. Juist in deze periode is het extra belangrijk om bij jezelf stil te staan. Het zelfbeeld is voortdurend in evolutie. Aandacht eraan schenken is niet iets wat je slechts één keer doet. Het is een begin om er in deze woelige periode even bij stil te staan. Jongeren vergelijkingen zich met elkaar en met rolmodellen uit de media. Hierbij is het ook belangrijk dat jongeren de juiste informatie krijgen. Die rolmodellen worden vaak met de computer bewerkt alvorens ze in de boekjes staan. Dit zijn enkele eerste stappen om een positief zelfbeeld te krijgen. Maar het zijn slechts enkele minimale stappen. Iemand die al lang met een negatief zelfbeeld kampt, zal hier misschien weinig baat bij hebben. Hiervoor is een afzonderlijke deelstudie van het zelfbeeld nodig. Ten tweede moeten jongeren zelf hun grenzen bepalen. Ze moeten er bewust over nadenken. Een positief zelfbeeld helpt hier uiteraard bij. Ten derde moeten jongeren de vaardigheid bezitten om die grenzen consequent duidelijk te maken. Bij assertiviteit betekent dit dat ze „neen‟ kunnen zeggen. Bij weerbaarheid moeten ze in staat zijn zichzelf te verdedigen. Hierop oefenen is belangrijk. Deze drie deelvaardigheden zijn terug te vinden in een spelmethodiek. Het spel zorgt er op eenvoudige wijze voor dat jongeren met elkaar kunnen praten over onderwerpen als assertiviteit, weerbaarheid, relaties en seksualiteit. Voor jonge adolescenten is het aanbod rond seksuele vorming en spelen klein. Met dit spel probeer ik een leegte te vullen. Ik hoop dat dit initiatief een aanleiding is om deze leegte verder op te vullen. In dit eindwerk gaat het vaak over grenzen. Grenzen zijn inderdaad belangrijk. Ik ga ervan uit dat grenzen minder waarde hebben als de jongere ze niet zelf kan bepalen. Jongeren moeten kunnen experimenteren. Ze moeten hun grenzen aftasten. In een vorming mag de spelleider nooit zeggen wat wel en wat niet mag. De spelleider moet een kader geven waarin jongeren zelf hun grenzen kunnen bepalen. Hierbij is het belangrijk juiste informatie te geven. Daarom moet de spelleider een ruime kennis bezitten over de onderwerpen van het spel. Dit is de visie die ik onderweg ontwikkeld heb. Jongeren moeten hun eigen keuzes maken. In een vorming is ieders mening gelijkwaardig. Jongeren mogen me alles vertellen, ik zal nooit over hen oordelen. Hierbij vind ik het wel belangrijk dat ze de juiste informatie krijgen, om daarmee hun eigen mening te vormen. In die eigen mening zijn wel bepaalde grenzen. Zo kan seksueel grensoverschrijdend gedrag absoluut niet. Verder moeten jongeren alle kansen krijgen om een volwaardige eigen mening te vormen.

69

Literatuurlijst Schriftelijke bronnen Folder CGSO Centrum Geboorteregeling en Seksuele Opvoeding, CAW De Poort SUZANNE CAUTAERT, VEERLE DUPONT & ILSE IDELER, Weerbaarheid van jongeren, een denk- en doeboek, Garant, 2001 RITA KOHNSTAMM, Kleine ontwikkelingspsychologie deel 3, Houten/Diegem, 2002 DR. F.J. MÖNKS & DR. A.M.P. KNOERS, Ontwikkelingspsychologie, inleiding tot de verschillende deelgebieden, Koninklijke Van Gorcum, 2004 Seksuele vorming, raamwerk voor opvoeders, leerkrachten en voorlichters, CGSO, 1994 Sensoa Gent, Rapport, Tieners op vrijersvoeten, 2003 ERIKA FRANS, Werkmap Goede Minnaars, CGSO Trefpunt, 2000 P.M.A. VAN BILSEN & A.PH. VISSER, Effecten van Seksuele voorlichting aan jongeren, International Health Foundation, 1993 PETER LOMBAERT, Sociologie deel 1, De Sikkel, 1996 LAURENCE DHAENE, Cursus ontwikkelingspsychologie eerste sociaal werk, Hogeschool West-Vlaanderen departement Hiepso

Reportages Reportage Koppen, Jongeren, internet en seks, 26 maart 2007 Reportage Panorama, Kinderlokkers online, 4 maart 2007

Eindwerken CORTY MELANIE, Bloemetjes en bijtjes in cyberspace, Een kritische kijk op seksuele voorlichting in de nieuwe media, 2004-2005 CAROLINE COSTERS, Grensoverschrijdend seksueel gedrag, preventieve benadering van grensoverschrijdend seksueel gedrag bij maatschappelijk kwetsbaardere jongens van 14-18 jaar, 2005-2006

Tijdschriften Joepie, weekblad nr. 14, 4 april 2007

70

Elektronische bronnen Sensoa, Feiten en cijfers, Jongeren en seksualiteit, Internet, 2005, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/jongeren_en_seksualiteit_2005.pdf) Sensoa, feiten en cijfers, Seksueel misbruik van kinderen en jongeren, Internet, 2004, (http://www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/feiten_cijfers_seksueel_misbruik_kindere n_en%20_jongeren_2004.pdf) Jeugd en seksualiteit, Internet, (http://www.jeugdenseksualiteit.be/m_begeleiders/index.php?page=wetenseks3)

Spelmateriaal Bloosdoos CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert Lichaamscarrouselspel CGSO Brugge, aangepaste versie door Merel Geirnaert

71

Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijalge 3 Bijlage 4

Handleiding spel Handleidingen bij de kaarten van het spel Fiches „neen‟ kunnen zeggen Evaluatieformulier spel

72

Bijlage 1: handleiding spel

Handleiding jongeren dobbelspel Een spel over assertiviteit en weerbaarheid in relaties en seksualiteit voor de eerste graad secundair

73

Vooraf Dit spel is bedoeld voor jongeren uit het eerste en tweede secundair. Het spel werd gemaakt in opdracht van het Cgso Brugge en de Hogeschool West-Vlaanderen in het kader van het eindwerk “Assertiviteit en weerbaarheid in relaties en seksualiteit” door Nele Degraer.

Doelgroep Leeftijd: van 12 tot 14 jaar (eerste graad secundair onderwijs)

Doelstelling Onderwerp: assertiviteit en weerbaarheid in relaties en seksualiteit Dit spel heeft als doel jongeren assertiever en weerbaarder te maken in hun relaties en seksuele ontwikkeling. Via dit spel worden ze aangemoedigd om na te denken over hun eigen grenzen en hoe die op een positieve manier duidelijk te maken aan de omgeving. Veel heeft te maken met het zelfbeeld van de jonge adolescent. Hoe positiever het zelfbeeld, hoe gemakkelijker grenzen worden gesteld. In een periode waar lichamelijke veranderingen en onzekerheden vaak de bovenhand halen is het belangrijk hier bewust bij stil te staan. Dit spel wil op preventieve en interactieve wijze inspelen op deze thema’s. Tevens zijn er in de eerste graad vaak grote verschillen tussen meisjes en jongens. Ook hier wordt op ingespeeld.

Aantal spelers Van 5 tot 15 spelers.

74

Materiaal Handleidingen

Materiaal

Handleiding Handleiding bij de kaarten

1 meisjesdobbelsteen 1 jongensdobbelsteen 1 blad met opdrachten

Kaarten 10 kaarten sportclub 12 kaarten slaapkamer 11 kaarten ’t stad 11 kaarten achter ’t scherm 11 kaarten ’t school 10 doekaarten

     

groen geel roos blauw rood wit

De dobbelstenen Meisjesdobbelsteen

Jongensdobbelsteen

Sportclub Meisjeskamer ’t Stad Achter ’t scherm ’t School Wit vlak

Sportclub Jongenskamer ’t Stad Achter ’t scherm ’t School Wit vlak

De vlakken op de dobbelsteen verwijzen naar een plaats. Overeenkomstig met de plaats wordt een kaart getrokken. Bij het wit vlak wordt een doekaart (witte kaart) getrokken.

75

Hoe spelen? - Leg de kaarten per plaats in zes stapels: sportclub, slaapkamer, ’t stad, achter ’t scherm, ’t school, doekaarten). - Niet alle kaarten kunnen gebruikt worden in één spel. Leg de kaarten met de thema’s die je zeker wil bespreken bovenaan. - Niet alle thema’s zijn geschikt voor elke groep. Haal de kaarten met de thema’s die je niet wil bespreken eruit. - Afhankelijk van de groep zijn er twee manieren waarop je kan spelen. Gemengde groep - Verdeel de stapels in een meisjesstapel en een jongensstapel. Laat de doekaarten in één stapel liggen. - De kaarten die enkel voor de meisjes zijn herken je aan de M. De kaarten die enkel voor de jongens zijn herken je aan de J. - De overige kaarten verdeel je vrij over de meisjes- en jongensstapel. - De jongeren gooien om beurten. - De meisjes gooien met de meisjesdobbelsteen. De jongens gooien met de jongensdobbelsteen. - Wie gooit trekt een kaart. De meisjes nemen een kaart van de meisjesstapel, de jongens van de jongensstapel. Eerst geeft de persoon zelf antwoord. Daarna wordt de discussie opengetrokken naar de groep. - Geef als spelleider altijd een conclusie. Deze is te vinden in de afzonderlijke handleiding bij de kaarten.

Groep met enkel (of overwegend) meisjes of jongens - Verdeel de stapels niet verder onder. - De jongeren gooien om beurten. - De kaarten die enkel voor de meisjes zijn herken je aan de M. De kaarten die enkel voor de jongens zijn herken je aan de J. - Laat één kaart over indien een meisje aan de beurt is en er ligt een kaart met een J bovenaan. - Laat één kaart over indien een jongen aan de beurt is en er ligt een kaart met een M bovenaan. - Geef als spelleider altijd een conclusie. Deze is te vinden in de afzonderlijke handleiding bij de kaarten.

76

Bijlage 2: handleiding bij de kaarten van het spel

Handleiding kaarten jongeren dobbelspel Een spel over assertiviteit en weerbaarheid in relaties en seksualiteit voor de eerste graad secundair

77

De sportclub Veel sporten is belangrijk. Daar krijg je een mooi figuur van. Wat denk jij hierover? (M) Enkele bijvraagjes: Wie sport veel? Doe je dit voor je figuur? Is het gezond steeds magerder en magerder te willen zijn? Om welke redenen kan je nog veel sporten? Uitleg: Sporten en beweging hebben is gezond. Maar sporten mag niet schadelijk worden voor het lichaam. Enkel sporten om mager te worden is geen goede drijfsfeer.

Zwemles… Voor je vertrekt merk je dat je maandstonden begonnen zijn. Wat nu? (M) Enkele bijvraagjes: Vind je dit vervelend? Maakte je dit al mee? Ga je toch mee en gebruik je een tampon? Wie zoekt een uitvlucht om niet mee te gaan? Wie zegt de waarheid tegen de zwemleraar? Uitleg: Als je nog niet lang je maandstonden hebt, kan dit soms vervelend zijn wanneer je met school gaat zwemmen. Veel meisjes die al lange tijd hun maandstonden hebben gaan niet graag zwemmen op dat moment. Anderen maken er geen probleem van en gebruiken een tampon. Wanneer je nog niet zo lang je maandstonden hebt, gebruik je dikwijls nog geen tampon. Dan kan je natuurlijk niet mee zwemmen. Sommige meisjes vertellen dit direct aan de zwemleraar, anderen hebben daar meer moeite mee. Zwemleraars zijn dit soort zaken gewoon. Ze weten goed genoeg dat meisjes aan die leeftijd soms voor het eerste hun menstruatie hebben. Je bent zeker niet de eerste die gaat vragen om niet te moeten zwemmen door je menstruatie.

78

In het basket zitten allemaal grote jongens. Jij bent nog zeer klein. Hoe voel jij je hierbij? (J) Enkele bijvraagjes: Vind je dit vervelend? Hoe komt het dat er soms zo’n groot verschil in lengte is? Uitleg: In je puberteit vindt plots een groeispurt plaats. Voor sommigen begint deze groeispurt al op het einde van het lager onderwijs. Voor anderen moet hij in het eerste of tweede middelbaar nog beginnen. Later kan ook. Het is dus niet abnormaal als je aan deze leeftijd ofwel kleiner ofwel groter bent dan de anderen.

Op sportkamp vragen je vrienden je een wedstrijdje gezamenlijk masturberen te houden. Wie het langst volhoudt is gewonnen. Jij ziet dit echter niet zitten. Hoe maak je hen dit duidelijk? (J) Enkele bijvraagjes: Denk je dat dit vaak voorkomt? Doe je mee? Uitleg: Het kan gebeuren dat jongens elkaar gaan uitdagen om samen te masturberen. Zolang iedereen akkoord gaat en niet gedwongen wordt mee te doen is er geen probleem. Maar soms laat je je overhalen om dingen te doen waar je achteraf spijt van krijgt. Masturberen is iets intiems. Denk er goed over na of je wel wilt meedoen aan zo’n wedstrijdje.

Veel sporten is belangrijk. Dan krijg je een mooi en gespierd lichaam. Wat denk jij hierover? (J) Enkele bijvraagjes: Wie sport veel? Doe je dit voor je lichaam en spieren? Is dit gezond? Om welke redenen kan je nog veel sporten? Uitleg: Sporten en beweging hebben is gezond. Maar sporten mag niet schadelijk worden voor het lichaam. Enkel sporten om mager te worden is geen goede drijfsfeer.

79

Na de volleybal gaat iedereen samen douchen. Hoe voel jij je daarbij? Enkele bijvraagjes: Wie maakt dit soms mee? Wie voelt zich daar ongemakkelijk bij? Wie heeft hier helemaal geen probleem bij? Wat vind je daar zo ongemakkelijk aan? Vertel je dit aan je sportleraar? Probeer je dit douchen te vermijden? Geef elkaar tips om je niet meer ongemakkelijk te voelen. Uitleg: Niet alle lichamen zijn gelijk. We zijn gewoon om elkaar enkel met kleren aan te zien. Plots sta je dan naakt met allemaal andere meisjes of jongens. Het kan dat je je daar wat ongemakkelijk bij voelt, zeker nu je lichaam zo aan het veranderen is. Sommige meisjes hebben al borsten, andere nog niet. Ook jongens kunnen zich ongemakkelijk voelen als ze na de sport samen douchen. Hun lichaam is ook aan het veranderen. Sommige meisjes en jongens hebben hier helemaal geen probleem mee.

Je dansleraar kiest altijd jou uit om een dansje voor te tonen. Jij vindt dit vervelend. Hoe maak je hem dat duidelijk? Enkele bijvraagjes: Wie maakt dit soms mee? Wie zou dit niet erg vinden? Wie zou zich daar ongemakkelijk bij voelen? Wie zou helemaal niets zeggen? Wie zou hem dit zeggen? Maak je het hem duidelijk via een omweg of zeg je het rechtstreeks? Uitleg: Het is belangrijk wanneer je je ongemakkelijk bij iets voelt, je dit ook kan zeggen. Misschien is het inderdaad zo dat je dansleraar je veel uitpikt. Hij kan daar verschillende redenen voor hebben. Misschien dans je gewoon zo goed. Maar wat de reden ook is, jij hebt het recht je daar ongemakkelijk bij te voelen. Als dit zo is kan je hem dit best eventjes vertellen. Indien je dit op een serieuze manier doet zal hij hier normaal geen probleem van maken. Je kunt best na de les even alleen gaan en zeggen dat je het vervelend vindt dat jij alles moet voortonen. Dat je ook zou willen dat de anderen eens iets moeten voortonen.

80

Na het zwemmen ga je naar de kleedhokjes. Je ziet een man boven de hokjes gluren naar iedereen die zich aan het verkleden is. Wat doe je? Enkele bijvraagjes: Wie zou doen alsof hij niets merkt? Zou je zelf iets tegen de man zeggen? Wie zou het melden aan iemand van het zwembad? Uitleg: Je gaat dit best onmiddellijk melden aan een redder of iemand van het zwembad. Zij zullen dan de nodige stappen ondernemen. Niet zelf de man aanspreken. Indien je dit doet weet je nooit hoe hij zal reageren. Indien je niets doet kan de man blijven gluren.

Iemand van de sportclub overspoelt je elke dag met berichtjes. Jij bent niet geïnteresseerd en wilt dat dit ophoudt. Hoe maak je dit duidelijk? Enkele bijvraagjes: Zou je het aan de persoon zelf zeggen? Zou je dit via een omweg doen? Vind je het vervelend dit te moeten zeggen? Wie heeft hier geen moeite mee? Geef elkaar tips om het op een goede manier te vertellen. Wat doe je wanneer die persoon zelfs dan niet ophoudt? Uitleg: Soms is het moeilijk om iemand duidelijk te maken dat je niet geïnteresseerd in hem of haar bent. Zeker wanneer die persoon onophoudelijk contact met je zoekt. Een beetje aandacht is altijd leuk, maar het mag niet te veel zijn. Je doet er goed aan de persoon zelf te vertellen dat die interesse je wel flatteert, maar dat jij niet hetzelfde voelt. Vraag die persoon of hij / zij wilt stoppen met zoveel berichten te sturen. De manier waarop je dit zegt is belangrijk. Denk eraan dat die persoon misschien verliefd op je is. Wees dus niet te grof. Langs de andere kant moet je boodschap wel duidelijk zijn, anders geef je valse hoop. Het is belangrijk dat de groep hier tips aan elkaar uitwisselt hoe ze dit op een goede manier kunnen zeggen.

81

Naar het voetbal komt steeds een meisje kijken met een korte rok en blote buik. Ze draagt dit omdat ze wilt dat alle jongens naar haar kijken. Waar of niet waar? Enkele bijvraagjes: Kleden meisjes zich vaak uitdagend? Om welke redenen doen ze dit? Doen jongens dit ook? Uitleg: Een meisje dat zich uitdagend kleedt doet dit niet altijd omdat ze de aandacht van de jongens wilt. Sommige meisjes zien die kleren gewoon graag. Andere meisjes voelen zich onzeker over hun lichaam en voelen zich beter wanneer ze zich zo kleden. Het kan natuurlijk ook dat ze de aandacht van de jongens wilt. Maar uiteindelijk heeft iedereen graag een beetje aandacht, zowel jongens als meisjes.

82

Slaapkamer Sluip binnen in de jongenskamer. Wat zie je? (M) Enkele bijvraagjes: Wat zie je? Is dit bij iedere jongenskamer zo? Wat is het verschil met een meisjeskamer? Uitleg: Hier mogen de meisjes fantaseren wat allemaal in een jongenskamer te vinden is. De jongens kunnen aanvullen en eventueel verbeteren.

Alle meisjes dragen al een bh. Jij hebt nog geen borsten. Hoe voel je je daarbij? (M) Enkele bijvraagjes: Vind je borsten belangrijk? Wat denken de jongens hierover? Hoe voelen meisjes zich die als enige wel al borsten hebben? Uitleg: Je lichaam is aan het groeien. Sommige meisjes krijgen sneller borsten dan andere. Alle borsten zijn anders. De ene heeft grote, de ander kleine. Ook de tepels van het ene meisje zijn anders dan de tepels van het andere meisje. Iedereen is uniek. In de reclame en op televisie gaat vaak veel aandacht uit naar borsten. Meisjes worden afgebeeld in piepkleine bikini’s met grote borsten. Het kan zijn dat deze borsten niet echt zijn. Sommige meisjes doen een borstvergroting. Het is belangrijk je niet te laten beïnvloeden door deze reclames en tevreden te zijn met je eigen lichaam.

83

Sluip binnen in de meisjeskamer. Wat zie je? (J) Enkele bijvraagjes: Wat zie je? Is dit bij iedere meisjeskamer zo? Wat is het verschil met een jongenskamer? Uitleg: Hier mogen de jongens fantaseren wat allemaal in een meisjeskamer te vinden is. De meisjes kunnen aanvullen en eventueel verbeteren.

Je lief nodigt je voor het eerst uit wanneer niemand thuis is. Ga je? Enkele bijvraagjes: Wie gaat wel? Wie niet? Wie twijfelt? Waarom ga je wel, niet of twijfel je? Betekent dit dat je lief verder wilt gaan? Uitleg: Of je gaat hangt van persoon tot persoon af. Belangrijk is dat je er goed over nadenkt. Misschien is dit helemaal geen probleem en zijn jullie vaak alleen thuis. Maar misschien is het de eerste keer dat jullie alleen thuis zullen zijn en heb je twijfels. Voel jij je er nog niet klaar voor om alleen thuis te zijn bij je lief, dan zeg je dit best. Niemand mag jou verplichten dingen te doen die jij nog niet wilt. Wil je wel naar hem thuis gaan, maar twijfel je over zijn bedoelingen, praat er even over met hem. Laat de groep tips uitwisselen over hoe ze dit kunnen bespreken met hun lief.

De eerste tongkus moet perfect zijn. Wat denk je? Enkele bijvraagjes: Kan je leren tongkussen? Uitleg: De eerste tongkus moet zeker niet perfect zijn. Tongkussen is iets wat je kan leren. Soms lukt het de eerste keer al goed, soms nog niet. Oefening baart kunst. Sommige meisjes en jongens voelen zich onzeker voor de eerste tongkus. Het is belangrijk dat je maar tongkust wanneer je daar zelf klaar voor bent. Je hoeft geen dingen te doen tegen je zin.

84

Je lief wilt tongkussen. Jij wilt dit nog niet en zegt dit ook. Denk je dat je lief het zal uitmaken? Enkele bijvraagjes: Zou je dingen doen waar jij nog niet klaar voor bent omdat je lief het vraagt? Denk je er soms over na hoe ver je wilt gaan met je lief? Hoe maak je duidelijk aan je lief wat je nog niet wilt doen? Uitleg: Het is belangrijk geen dingen te doen waar je zelf nog niet klaar voor bent. De meeste jongens en meisjes zullen je grenzen respecteren. Als je voor iets niet klaar bent, praat erover met je lief. Indien je lief het zou uitmaken als je niet verdergaat, zit er iets fout. In dat geval kan je het beter zelf uitmaken. Het is ook belangrijk vooraf voor jezelf na te denken hoe ver je wilt gaan. Want misschien kom je plots in een situatie terecht waar je de tijd niet hebt om na te denken en heb je achteraf spijt. Dit is zowel zo voor de meisjes als voor de jongens.

Je lief wilt tongkussen. Jij voelt je daar nog niet klaar voor. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Je lief gaat met zijn / haar hand in je slip. Jij wilt dit niet. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Je lief wilt met je naar bed. Jij voelt je daar nog niet klaar voor. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Enkele bijvraagjes: Denk je er soms bewust over na hoe ver je wilt gaan met je lief? Hoe maak je duidelijk aan je lief wat jij nog niet wilt doen? Geef elkaar tips om duidelijk te maken aan je lief dat je nog niet klaar bent voor iets. Uitleg: De uitleg bij deze vragen komt grotendeels overeen met de uitleg bij de vorige vraag.

85

Met elkaar naar bed gaan doe je niet voor je zeventien. Akkoord of niet akkoord? Enkele bijvraagjes: Vanaf welk moment ga je met elkaar naar bed? Moet je daar een bepaalde leeftijd voor hebben? Wat is belangrijk voor de eerste keer? Uitleg: Wanneer je voor het eerst met je lief naar bed gaat bepaal je samen. Er zijn meisjes en jongens die er zeer jong aan beginnen. Er zijn andere meisjes en jongens die er later aan beginnen. Je bent zeker niet abnormaal als je het later doet. Je bent ook niet abnormaal als je het vroeger doet. Belangrijk is wel dat jullie er allebei klaar voor zijn. Het is belangrijk dat je voorbereid bent. Praat er vooraf over met je lief. Anticonceptie is belangrijk. Jullie kunnen samen beslissen welke anticonceptie je gebruikt, wie erom gaat, … Daarna is het belangrijk dat jullie een goed plekje uitkiezen. Een plaats waar je alleen bent met elkaar en niet betrapt kunt worden door je ouders of iemand anders. Zorg er ook voor dat je genoeg tijd hebt. Het is niet ideaal de eerste keer met elkaar naar bed te gaan wanneer je ouders binnen het half uur thuiskomen. De leeftijd waarop men wettelijk seks mag hebben is 16 jaar.

Je zus sluit zich de laatste tijd vaak op in haar kamer. Wanneer jullie eten verzint ze uitvluchten om niet aan tafel te moeten komen. Hoe reageer jij daarop? Enkele bijvraagjes: Wat zou er aan de hand kunnen zijn? Betekent dit dat je zus anorexia heeft? Wat is anorexia? Wat is het verschil met boulimie? Hoe komt het dat sommige meisjes en jongens soms zoveel willen vermageren? Uitleg: Anorexia en boulimie zijn eetstoornissen. Meisjes en jongens met anorexia of boulimie vinden zichzelf dik als ze in de spiegel kijken. Ook al zijn ze heel mager. Ze hebben vaak een negatief zelfbeeld. Ze voelen zich verdrietig. Wie anorexia heeft eet daarom bijna niets meer en wordt veel magerder dan nog gezond is. Boulimie is eveneens een eetstoornis. Hier gaat de persoon heel veel eten om het achteraf weer uit het lichaam te krijgen om niet dik te worden. Meestal gebeurt dit door overgeven. Wanneer je televisie of in blaadjes kijkt zie je vaak zeer magere meisjes. Sommige onder hen hebben anorexia. De media zendt een beeld uit dat iedereen het perfecte en magere lichaam moet hebben. Veel meisjes voelen zich slecht in hun vel als ze daar niet aan voldoen.

86

Je lief heeft het uitgemaakt. Jij sluit je op in je kamer met liefdesverdriet. Hoe verwerk je liefdesverdriet? Enkele bijvraagjes: Hoe voelt liefdesverdriet? Om welke redenen kan je liefdesverdriet hebben? Wat kan je eraan doen? Uitleg: Liefdesverdriet hebben is normaal. Je mag best verdrietig zijn als het gedaan is met je lief of als je verliefd bent op iemand en het is niet wederzijds. Negeer het verdriet zeker niet. Praat erover met een goede vriend(in) of een ouder, een leerkracht, … Daarnaast is het ook goed je gedachten te kunnen verzetten. Doe eens iets leuks, zoals bijvoorbeeld naar de film gaan met enkele vrienden.

87

‘t Stad Je hebt een middagje vrij en brengt het door in ’t stad. Hoe ziet een ideaal middagje eruit? (M) en (J) Enkele bijvraagjes: Waar ga je naartoe? Wie vraag je mee? Uitleg: Hier mogen de jongeren fantaseren wat ze graag zouden doen op een vrije middag in ’t stad.

Je gaat met een paar vriendinnen naar de cinema. Naast jullie komt een groepje jongens zitten. Ze geven complimentjes. Achteraf vragen ze om iets te gaan drinken. Wat doe je? (M) Enkele bijvraagjes: Maakte je dit al eens mee? Vind je die opmerkingen leuk of vervelend? Waarom? Gaan jullie soms naar de cinema? Gaan jullie soms al eens iets drinken? Uitleg: Het is leuk nieuwe mensen te leren kennen. Sta wel even stil bij de bedoelingen van sommige mensen. Misschien heb je geen zin om die jongens te leren kennen. Je stoorde je misschien al aan hun opmerkingen. Indien niet iedereen mee wilt, gaan jullie best niet. Je laat beter niet één vriendin achter. Ga ook niet alleen mee. Je weet nooit wat hun bedoeling is.

88

Met je zakgeld koop je de nieuwe Joepie. Wil jij er ook zo uitzien als de meisjes die daarin staan? (M) Enkele bijvraagjes: Wie koopt de Joepie? Welke andere boekjes kopen jullie? Welke boekjes kopen de jongens? Hoe zien de meisjes eruit in die boekjes? Wil je er ook zo uitzien? Hoe komt het dat je dit wel / niet belangrijk vindt? Noem enkele nadelen van er zo uitzien. Noem iets moois aan je eigen lichaam. Uitleg: Veel van die meisjes hebben een zogezegd perfect lichaam. Ze zijn mager en zien er mooi uit. Dit is het beeld dat de televisie en de boekjes jammer genoeg uitstralen. Deze foto’s zijn meestal niet echt. Met de computer wordt er veel aan bijgewerkt. Hun buik wordt platter gemaakt en hun borsten groter. Op straat kom je niet veel mensen tegen die er uit zien als die meisjes. Om er zo uit te zien moet je uren met je uiterlijk bezig zijn. Veel van die meisjes volgen een ongezond dieet.

Jongens hoeven zich geen zorgen te maken wanneer ze ’s avonds alleen over straat lopen. Ze zijn overal veilig. Wat denk je hiervan? (J) Enkele bijvraagjes: Voel je je soms onveilig? Is het veiliger voor jongens dan voor meisjes om ’s avonds alleen op straat rond te wandelen? Uitleg: Het is niet veiliger of onveiliger voor jongens dan voor meisjes. Je geslacht doet er niet toe. Tips wat je best doet indien je je onveilig voelt, vind je op pagina 17 bij de vraag “Het is winter. Na de studie wandel je alleen door ’t stad naar huis. Er is bijna geen volk te zien en het is donker. Je hebt het gevoel dat iemand je aan het volgen is. Wat doe je?”

89

Je wordt nagefloten op straat. Hoe voel jij je daarbij? Enkele bijvraagjes: Maakte je dit al eens mee? Zou je zelf fluiten naar iemand die er knap uitziet maar die je niet kent? Uitleg: Sommige meisjes (of jongens) kunnen het al eens meegemaakt hebben dat iemand floot naar hen. Vaak weten ze niet hoe zich hierbij te voelen. Sommige jongeren vinden dit vervelend, anderen kunnen genieten van de aandacht. Een éénduidig antwoord bestaat niet op deze vraag. De groep kan met elkaar gedachten uitwisselen over hoe men zich hierbij voelt.

Je wandelt alleen door het park. Er is niemand te zien. Plots springt een exhibitionist uit de struiken. Wat doe je? Enkele bijvraagjes: Wat is een exhibitionist? Wie zou hard weglopen? Wie zou beginnen roepen? Wat kan je nog doen? Uitleg: Een exhibitionist is iemand die ervan geniet om naakte lichaamsdelen aan anderen te tonen. Hij/zij houdt ervan mensen te choqueren. Eén beeld ervan is het beeld van de man in lange jas die zich verbergt in het park en tevoorschijn springt wanneer iemand passeert. Dan trekt hij zijn jas open. Maar het kan ook anders. Het is niet altijd in het park, het zijn niet altijd mensen in lange jassen, het kunnen ook vrouwen zijn, … Indien je een exhibitionist tegenkomt en je er het lef voor hebt lach je best eens en wandel dan gewoon door. Niet schrikken en ook niet hard weglopen. Dit is juist wat de exhibitionist wilt. Maar stap zeker verder. Je moet er geen babbeltje mee slaan.

90

Je fietst ’s avonds alleen naar huis. Wat kies je: de kortste weg door het park of de langste weg door het centrum? Enkele bijvraagjes: Wie kiest de kortste weg door het park? Wie kiest de langste weg door het centrum? Voel je je veilig wanneer je alleen fietst? Uitleg: Soms is het beter de lange veilige weg te kiezen in plaats van de korte. Daarom is de korte weg nog niet gevaarlijk. Maar het is altijd beter een weg te nemen waar je niet alleen bent moest er iets gebeuren. Tips wat je best doet indien je je onveilig voelt, vind je op pagina 17 bij de vraag “Het is winter. Na de studie wandel je alleen door ’t stad naar huis. Er is bijna geen volk te zien en het is donker. Je hebt het gevoel dat iemand je aan het volgen is. Wat doe je?”

Je beste vriend(in) gaat na school vaak in ’t stad rondhangen. Hij/zij wilt dat jij meegaat. Dit mag niet van je ouders. Hij/zij zegt je dat je moet liegen tegen hen. Wat doe je? Enkele bijvraagjes: Wie zou liegen? Wie zou de vriend(in) zeggen dat hij/zij maar alleen moet gaan? Wie zou een uitvluchtje zoeken om niet mee te moeten naar ’t stad? Vragen je vrienden je soms dingen te doen die jij liever niet doet? Wat gebeurt er als je er niet op ingaat? Geef elkaar tips om je eigen mening aan je vrienden duidelijk te maken. Uitleg: Indien je vriend(in) nog in het stad gaat rondhangen is dat zijn/haar zaak. Als jij niet meewilt of niet wilt liegen tegen je ouders is dit jouw beslissing. Een goede vriend(in) respecteert die beslissing. Als je vrienden je vragen dingen te doen waar jij niet achterstaat, kom dan zeker op voor jezelf. Jij hoeft niets te doen wat je zelf niet wilt. Vrienden die je verplichten dingen te doen zijn meestal geen goede vrienden. In dit geval denk je beter eens goed na over jullie vriendschap.

91

Het is winter. Na de studie wandel je alleen door ’t stad naar huis. Er is bijna geen volk te zien en het is donker. Je hebt het gevoel dat iemand je aan het volgen is. Wat doe je? Enkele bijvraagjes: Wie gaat hard weglopen? Wie blijft rustig verder wandelen? Wie belt iemand op? Wie belt aan bij het eerste huis? Wat kan je nog doen? Wat is de beste oplossing? Wie maakte dit al eens mee? Wat heb je toen gedaan? Uitleg: Als je huis enkele meters verder ligt kan je beginnen lopen. Het heeft geen zin te lopen als je nog een heel eind moet. De ander merkt dan dat je bang bent en kan je achterna lopen. Maar jij kan nergens naartoe en je weet niet of de ander sneller loopt dan jij. Als je niet zo ver meer moet kan je ook je ouders of iemand anders opbellen. Dan kunnen zij je tegemoet komen of je opwachten aan de deur. Als je nog ver moet is het beste wat je kan doen aanbellen bij het dichtste huis. Daar kan je eventueel binnen wachten en je ouders verwittigen. Indien er in de buurt een nachtwinkel of frituur open is, doe je er goed aan daar binnen te stappen. Daar kan je wachten tot je achtervolger verder is of je ouders verwittigen.

Hoe verdedig je je het best? Geef elkaar tips wat je best kan doen bij gevaar. Enkele bijvraagjes: Welke voorwerpen kan je gebruiken om je te verdedigen? Uitleg: Een handig voorwerp om jezelf mee te verdedigen is een sleutel. Dit heb je bijna altijd bij. Je kunt er iemand licht mee kwetsen zodat hij jou niets meer kan doen. Indien je een mes bij hebt en gebruikt kan je iemand veel harder verwonden. Daar kan je achteraf in de problemen door komen. Ook kan iemand het mes afnemen en tegen jou gebruiken.

92

Achter ‘t scherm Wat zijn je favoriete websites? (M) en (J) Uitleg: Hier vertellen de jongeren wat hun favoriete websites zijn.

Je bent aan het chatten met een jongen van een andere school. Je zag hem nog nooit in het echt. Hij vraagt je om je T-shirt uit te trekken voor de webcam. Wat doe je? (M) Enkele bijvraagjes: Worden op het internet zo’n vragen gesteld? Hoe reageer je hier het best op? Uitleg: Op internet ga je soms makkelijker dingen doen die je in het echt nooit zou doen. Let hier goed mee op. Je weet nooit wat de bedoeling van de ander is. De beelden van de webcam kunnen bewaard worden. Achteraf kan hij je hiermee chanteren, bijvoorbeeld door je foto overal door te sturen.

Pesten op msn is even erg als pesten in het echt. Wat denk jij hierover? Enkele bijvraagjes: Wordt er op msn evenveel gepest als in het echt. Hoe pest je iemand op msn? Wat kan je doen om het pesten op msn te stoppen? Uitleg: Pesten op msn is zeker even erg als pesten in het echt. Vaak durven jongeren meer op msn dan in het echt. Pesten op msn kan dan ook snel gebeuren. Niemand is er om de pester te controleren. De persoon die gepest wordt voelt zich zeker even slecht en verdrietig als bij pesten in het echt. Meld dit pesten aan een ouder of een leerkracht. Dan kan er iets aan gedaan worden.

93

Wat mogen ze je absoluut nooit vragen op msn? Enkele bijvraagjes: Hoe maak je duidelijk dat je ergens niet op wilt antwoorden? Uitleg: Op msn durven mensen soms meer aan elkaar vragen. Je hoeft daarom niet altijd antwoord te geven. Weet goed op wat je wel en niet wilt antwoorden.

Zou je afspreken met iemand van de chat die je niet van in het echt kent? Enkele bijvraagjes: Chat je met mensen die jij zelf niet kent van in het echt, maar je vrienden wel? Chat je met mensen die je via internet leerde kennen en niemand van je vrienden in het echt kennen? Zou je willen afspreken met mensen van de chat? Na hoelang chatten spreek je af? Op welke plaats spreek je af? Uitleg: Op internet kan je mensen leren kennen. Soms wil je dat de vriendschap niet enkel op internet blijft bestaan, maar dat je elkaar ook eens in het echt ziet. Dit is perfect mogelijk. Er zijn al genoeg mensen geweest die eerst gewoon chatten, en nu ook in het echt vrienden zijn. Zorg er wel voor dat je niet teleurgesteld bent in de ander. Iemand kan op de chat helemaal anders overkomen dan in het echt. Tot hier toe geen probleem. Het kan jammer genoeg ook anders. Je weet nooit of de persoon waarmee je chat ook echt is wie hij zegt te zijn. Je weet ook nooit of de ander wel goede bedoelingen heeft. Daarom is het belangrijk dat als je afspreekt met iemand je het op een veilige manier doet. -

Als je met iemand van de chat afspreekt zorg je er best voor dat andere mensen dit weten. Je zorgt er ook best voor dat je al eens een foto zag en al een paar keer met elkaar belde. Spreek af op een openbare plaats waar veel volk is. Niet alleen in een park maar beter op een terrasje midden in ’t stad. Ga met twee personen. Vraag een vriend of vriendin mee.

94

Je bent aan het surfen op internet. Plots kom je op een pornowebsite terecht. Wat nu? Enkele bijvraagjes: Wat is porno? Gaat seks er in het echt ook zo aan toe? Wat is het verschil? Uitleg: Je kan soms toevallig op een pornowebsite terecht komen. Je zoekt misschien iets op over je favoriete groep en voor je het weet springen allerlei nieuwe venstertjes open met allemaal porno. Andere jongeren surfen uit nieuwsgierigheid zelf naar een pornowebsite. Wat je daar ziet is niet altijd realistisch. Veel dingen zijn trucage, zoals bijvoorbeeld de lengte van de penis, de grootte van de borsten, het klaarkomen, … Je ziet mannen en vrouwen plezier beleven aan de raarste standjes. Ook deze zijn niet altijd realistisch. Denk niet dat als je seks hebt je dezelfde dingen moet doen als de acteurs in de pornofilm. Verwacht dan ook geen zo’n dingen van je lief.

Je krijgt pikante foto’s van een meisje in je mailbox. Ze zit in de andere klas. Je kent haar niet persoonlijk, maar weet wel wie ze is. Wat doe je? Enkele bijvraagjes: Verwijder je onmiddellijk die e-mail? Stuur je de e-mail zelf door naar enkele vrienden? Licht je het meisje in? Licht je iemand anders in? Uitleg: Let op als je foto’s van jezelf laat nemen. Misschien heb je een lief en denk je dat hij/zij die foto’s voor zich zal houden. Dat kan ook. Maar jammer genoeg kan het ook anders. Ook als je chat met iemand en ze vragen je enkele kledingsstukken uit te trekken voor de webcam moet je opletten. Met één druk op een knop zijn die foto’s opgeslagen op de computer. Ze kunnen gebruikt worden als chantagemiddel.

95

Op msn vertel ik soms geheimen die ik nooit zou vertellen als de persoon voor me staat. Is dit zo? Enkele bijvraagjes: Over wat praat je op msn? Over wat praat je als je de persoon in het echt ziet? Vertel je soms dingen op msn die je in het echt niet zou durven vertellen? Uitleg: Op msn gaat het soms gemakkelijker iets te vertellen dan in het echt. Dit kan goed zijn. Je bent anoniem en ziet de persoon niet voor je. Het is leuk eens op een andere manier te praten en als je verlegen bent is het een handige manier om contacten te leggen. Eens je op msn meer praat, durf je misschien ook meer zeggen tegen die persoon in het echt. Maar dit is niet altijd zo. Soms vertellen mensen geheimen op msn waar ze achteraf spijt van krijgen. Denk goed na vooraleer je iets vertelt op de chat. Vraag jezelf af of je dit ook in het echt zou vertellen.

Op msn maak je gemakkelijk nieuwe vrienden. Is dit zo? Enkele bijvraagjes: Leerde je al mensen kennen op msn? Zijn die mensen nu vrienden geworden? Indien je verlegen bent in het echt, ben je dat dan ook op msn? Uitleg: Msn kan handig zijn voor mensen die in het echt wat meer verlegen zijn. Vaak durf je daar toch meer te praten. Dit is daarom niet altijd zo. Er is niets verkeerd met vrienden maken op msn. Weet wel goed dat iedereen zich anders kan voordoen dan wie hij of zij echt is.

96

Praat je over seks op msn? Enkele bijvraagjes: Praat je makkelijker over seks op msn dan in het echt? Doe je dit met mensen die je kent? Doe je dit met mensen die je niet kent? Wat is cyberseks? Uitleg: Over seks praten kan best wel leuk zijn. Beslis zelf als je erover spreekt of niet. Spreek je erover met iemand die je kent, denk er dan aan dat je die persoon ook nog in het echt moet zien. Spreek je erover met iemand die je niet kent, vergeet niet dat die persoon zich anders kan voordoen dan hij of zij is. Lieg niet over je seksleven. Vertel niemand dat je al seks had indien dit nog niet zo is. Want dan denkt die persoon misschien dat je in het echt ook zo bent. Zo zou hij of zij wel eens verwachtingen aan je kunnen stellen die je niet wilt inlossen. Ken je eigen grenzen op msn. Praat niet over seks en doe niet aan cyberseks als je dit zelf niet wilt.

97

‘t School Je bent verliefd op je lerares. Wat nu? (M) Enkele bijvraagjes: Komt dit voor? Ben je daarom lesbisch? Word je soms verliefd op iemand die ouder dan jou is? Uitleg: Dit betekent niet onmiddellijk dat je lesbisch bent. Het kan, maar het hoeft daarom niet zo te zijn. Je kan opkijken naar iemand die ouder is dan jou. Soms ben je graag in de nabijheid van die persoon. Veel meisjes vallen op personen die ouder zijn. Het kan ook dat je echt op meisjes valt. Jongens kunnen ook op jongens vallen. Je kan ook op beide geslachten verliefd worden. Holebi staat voor homo, lesbisch en bi.

Aan de schoolpoort staat een groepje meisjes altijd samen. Ze zijn hip gekleed en luisteren naar muziek van Paris Hilton en Beyonce. Jij wilt er graag bijhoren. Zou je je aanpassen aan hun kleding- en muziekstijl om erbij te horen? (M) Enkele bijvraagjes: Naar welke muziek luister je? Welke kleren zie je graag? Als je vrienden je kleren niet graag zien, zou je ze veranderen? Uitleg: Het is niet verkeerd je kledingstijl eens helemaal te veranderen. Dat kan zeker leuk zijn. Maar het is niet goed wanneer vrienden je verplichten je kledingstijl te veranderen. Soms zou je jezelf veranderen om bij een groepje vrienden te kunnen horen. Iedereen heeft een eigen stijl. Verschillende stijlen kunnen zeker samengaan.

98

Aan de schoolpoort staat een groepje jongens altijd samen. Ze luisteren naar rockmuziek en dragen coole kleren. Jij wilt er graag bijhoren. Zou je je aanpassen aan hun kleding- en muziekstijl om erbij te horen? (J) Enkele bijvraagjes: Naar welke muziek luister je? Welke kleren zie je graag? Als je vrienden je kleren niet graag zien, zou je ze veranderen? Uitleg: Het is niet verkeerd je kledingstijl eens helemaal te veranderen. Dat kan zeker leuk zijn. Maar het is niet goed wanneer vrienden je verplichten je kledingstijl te veranderen. Soms zou je jezelf veranderen om bij een groepje vrienden te kunnen horen. Iedereen heeft een eigen stijl. Verschillende stijlen kunnen zeker samengaan.

Een klasgenoot vertelt je dat hij gisteren een natte droom had. Wat is een natte droom? (J) Uitleg: Bij een natte droom krijgt de jongen een zaadlozing tijdens zijn slaap. Soms is dit de allereerste zaadlozing bij een jongen. Het kan zijn dat je droomde over seks, maar dit hoeft niet. Het is een natuurlijk fysisch proces. Op de speelplaats praten de jongens over masturberen. Masturberen jongens meer dan meisjes? Uitleg: Vaak wordt gezegd dat jongens meer masturberen dan meisjes. Soms klopt dit. Toen jongens nog klein waren en gingen plassen hielden ze hun penis vast. Ze ontdekten al snel dat eraan trekken of ermee spelen een leuk gevoel geeft. Zo komt het dat jongens vaak vroeger beginnen masturberen dan meisjes. Meisjes komen niet aan hun vagina of clitoris bij het plassen. Meisjes masturberen ook. Maar niet iedereen masturbeert. Het doet er niet toe of je een jongen of een meisje bent. Jij kiest zelf als je masturbeert of niet. Er zijn jongens en meisjes die masturberen. Er zijn ook jongens en meisjes die niet masturberen.

99

Op de speelplaats komt je lief altijd bij je staan. Jij staat liever eens alleen bij je vriend(inn)en. Hoe maak je dit duidelijk aan je lief? Enkele bijvraagjes: Vind je het leuk als je lief veel bij je komt staan? Is het vervelend als je lief in dezelfde school zit? Uitleg: Een lief hebben kan leuk zijn. Maar je eigen vrienden en vriendinnen blijven even belangrijk. Het kan zijn dat je iets meer tijd met je lief doorbrengt. Verlies toch je vrienden niet uit het oog.

Een meisje van de andere klas vertelt je dat een oudere jongen haar betastte en zij dit helemaal niet wou. Wat zeg je haar? Enkele bijvraagjes: Vertel je dit aan iemand? Aan wie vertel je het? Uitleg: Iemand betasten is iets wat helemaal niet kan. Je doet er dan ook goed aan dit onmiddellijk aan een volwassen persoon te melden. Dit kan bijvoorbeeld een leerkracht zijn. Het meisje vertelde je dit waarschijnlijk in geheim. Ga dit niet rondbazuinen, maar spreek er wel over met een volwassen persoon. Luister naar het verhaal van het meisje. Misschien kan je het meisje zelf overtuigen om dit te melden aan een volwassen persoon. Ga mee met het meisje als zij dit wenst.

Op de speelplaats pest een groepje jongens van het derde een meisje van het eerste. Jij komt dichterbij. Ze geven negatief commentaar en lachen met haar borsten. Wat doe je? Enkele bijvraagjes: Wie doet alsof hij niets merkt? Wie komt zelf tussen? Wie gaat iemand anders inlichten? Uitleg: Wie gepest wordt kan zich heel verdrietig voelen. Indien je zoiets merkt licht je een best een leerkracht in. Die persoon kan dan samen met de school ingrijpen.

100

’s Ochtends voor school staat je beste vriend(in) te roken. Hij of zij vraagt of je ook een sigaret wilt. Wat doe je? Enkele bijvraagjes: Wie rookt? Wie rookt niet? Wie rookte vroeger maar is nu gestopt? Hoe komt het dat jongeren beginnen met roken? Uitleg: Of je al dan niet rookt ligt volledig aan jou. Je vrienden hebben daar niets aan te zeggen.

Je vindt iemand van je klas heel tof. Je bent er helemaal weg van. Hoe voelt het om verliefd te zijn? Enkele bijvraagjes: Wat voel je als je verliefd bent? Uitleg: Verliefdheid voelt goed. Je hebt kriebels in je buik en denkt constant aan die ander. Toch voelt verliefdheid voor iedereen anders aan. Wat is belangrijk in vriendschap? Enkele bijvraagjes: Hoe moet een goede vriend(in) zich gedragen? Wat maakt van jou een goede vriend(in)? Uitleg: Hier denken de jongeren na over de eigenschappen van een goede vriend(in).

101

Doekaarten Er zijn drie soorten doekaarten: opdrachtkaarten, vertelkaarten en rolspeelkaarten. Hieronder een overzicht per categorie.

Opdrachtkaarten Geef een kus op de wang aan het kleinste meisje van de groep. Geef een kus op het oor aan de grootste jongen van de groep. Geef een kus op het voorhoofd aan de spelleider.

Ben je een meisje, kies dan een jongen uit. Ben je een jongen, kies dan een meisje uit. Kies iemand die je niet zo goed kent. Luister naar het verhaal en doe de opdrachten. Verhaal terug te vinden in de doos. Voer deze kaarten uit zonder bijkomende uitleg. Stel daarna deze vragen: - Vond je het gemakkelijk de opdrachten uit te voeren? - Wat vond je moeilijk? - Indien je iets niet wilde doen, voerde je dan de opdracht toch uit? - Indien je iets niet wilde doen, kon je dit duidelijk maken? Conclusie: Het is soms moeilijk om neen te zeggen, hoewel dit wel belangrijk is. Doe nu de opdrachten opnieuw. Laat de personen het elkaar duidelijk maken wanneer ze iets niet willen doen. Stel nu nog één belangrijke vraag: - Zijn er soms momenten in je leven waarop je moeilijk neen kan zeggen? (Bij de tweede kaart kan eventueel de hele klas iemand uitkiezen en meedoen.)

102

Vertelkaarten Vertel wat je het mooist vindt aan jezelf. Als jij klaar bent doet iedereen van de groep hetzelfde.

Vertel waar je goed in bent.

Noem 3 voordelen van een meisje zijn. Noem 3 voordelen van een jongen zijn.

Ben je een meisje, vertel wat je leuk vindt aan de jongens van de groep. Ben je een jongen, vertel wat je leuk vindt aan de meisjes van de groep.

103

Rollenspelen Je bent op de bus aan het wachten. Naast je staat een leuk meisje / leuke jongen. Hoe versier je haar / hem? Toon voor met het laatste meisje / de laatste jongen die gooide.

Wat is de slechtste manier om het uit te maken? Wat is de beste manier om het uit te maken? Kies iemand en toon voor.

Wat is de slechtste manier om het aan te maken? Wat is de beste manier om het aan te maken? Kies iemand en toon voor.

Je wordt lastiggevallen op straat. Kies iemand die de rol speelt van de persoon die jou lastigvalt. Jij speelt de rol van de persoon die lastiggevallen wordt. Toon hoe je hierop reageert. Belangrijk bij de laatste kaart: - Spreek met de klas vooraf enkele zaken af. Zo bespreek je wat lastigvallen is. Wat de persoon die lastigvalt doet. - Je kan het rollenspel verschillende keren (en eventueel met verschillende personen) spelen. De eerste keer wordt door het slachtoffer niets gedaan. De tweede keer reageert hij verbaal. De derde keer geeft hij een duw. Je kan het spel ook spelen met meerdere personen. Zo kunnen er twee slachtoffers zijn of twee personen die lastigvallen. - Spreek af dat je elkaar geen pijn doet. Indien in het rollenspel een duw gegeven wordt, doe je alsof.

104

Bijlage 3: fiches ‘neen’ kunnen zeggen

Voor het spelen van het spel Kwam jij al eens in een situatie terecht waar je neen moest zeggen? Schrijf hieronder enkele situaties op. Deze situaties hoef je niet met de groep te delen.

Situatie

Ik kon absoluut geen neen zeggen, ook al wilde ik dit wel.

Het lukte me om neen te zeggen, maar het ging moeilijk.

Ik kon makkelijk neen zeggen.

105

Na het spelen van het spel Je speelde een spel rond weerbaarheid en assertiviteit. Kan je nu makkelijker neen zeggen? Vul het blad opnieuw in met situaties die je meemaakte na het spelen van het spel. De situaties hoef je niet met de groep te delen.

Situatie

Ik kon absoluut geen neen zeggen, ook al wilde ik dit wel.

Het lukte me om neen te zeggen, maar het ging moeilijk.

Ik kon makkelijk neen zeggen.

106

Bijlage 4: evaluatieformulier spel

Evaluatie jongeren dobbelspel Waarover ging de het spel?

Wat heb je bijgeleerd?

Wat was goed?

Wat kan beter?

107

108