Geschreven voor Havo 3/4 scholieren, middelbaar onderwijs.
Verslaglegging in het kader van Kunstbeschouwing. Docent: Simone Rijs Eveline S Kwartaal 5 Student: Eveline Smokers 3DTV 2013-2014 Studentnummer: 2388146 Pers.com.nr: 305721
2
- Andrew de Coutances, Engelse dichter uit de 12e eeuw over het Franse volk.
3
Ik heb gekozen voor het Tapijt van Bayeux omdat ik dit kunstwerk met eigen ogen heb gezien. Het maakte toendertijd erg veel indruk op me. Wat ik er zo leuk aan vind is dat het overloopt van verborgen symboliek en gedachtes. Je ziet ze alleen als je er meer over te weten komt. Het is een eigentijdse strip waarin oorlog, liefde, verborgen romances en intrige centraal staan.
4
Quote:
2
Voorwoord:
3
Inleiding:
5
Het Tapijt van Bayeux:
6,7
Invalshoek 1:
8,9,10
Invalshoek 2:
11, 12, 13, 14
Invalshoek 3:
15, 16, 17, 18
Bronnenlijst:
19, 20, 21, 22, 23
,
5
In het stadje Bayeux, gevestigd in Normandië, huist een statig zeventiende eeuws seminarium1. In dit gebouw wordt een historisch kunstobject tentoon gesteld dat al bijna duizend jaar oud is. Welgeteld, 945 jaar oud om precies te zijn. Het artefact, zoals ze dat met een mooi woord noemen, is voor historici van onschatbare waarde geweest om het verleden te ontrafelen en inzichtelijk te maken. Het is gemaakt in het jaar 1068 en verbeeldt het verhaal van de aanloop en de veldslag in het Engelse plaatsje Hastings in het jaar 1066. Je zou je kunnen afvragen wat een Frans kunstobject te maken heeft met een Engelse veldslag, maar daar wordt later meer over verteld. Men spreekt over dit object als de eerste strip die ooit door mensen is gemaakt. Dit zeventig meter lange, en een halve meter brede, geborduurde object draagt ten onrechte de naam 'Tapijt'. Het was eigenlijk bestemd als een wandkleed voor aan de muur. Misschien heb je al een idee waar dit toe gaat leiden, misschien zegt het je niets. Maar we praten over 'Het Tapijt van Bayeux'.
1
Een seminarium is een opleidingscollege voor geestelijken, vooral gericht op Rooms-Katholieke priesters.
6
Het Tapijt van Bayeux is dus een geborduurd wandkleed waarop in stripachtige wijze de slag bij Hastings en de daarbij behorende verovering van Engeland is uitgebeeld2. Drie van de belangrijkste hoofdpersonen die op het doek afgebeeld zijn, zijn de Normandische hertog 'Willem de Veroveraar', de Angelsaksische graaf Harold Godwinson de tweede, en de halfbroer van Willem, Odo van Bayeux, welke bisschop en een Engelse graaf was.
Willem de Veroveraar, ca. 1028 – Mantés, 9 september 1087
Harold Godwinson de 2e, ca. 1023 Hastings, 14 oktober 1066
Odo van Bayeux, ca. 1036 Palermo, februari 1097
De aanleiding tot deze veldslag vond een aantal jaren voor de verovering van Engeland plaats. Harold was onder de koning de machtigste man in heel Engeland. 'In het jaar 1064 kwam hij per ongeluk met een schip in Normandië terecht. Hij werd gevangen genomen door door een rijke graaf. Hij stuurde een bericht naar 'Willem de Veroveraar', die leenheer was van het graafschap3. Willem begreep dat hij een belangrijke troef in handen had, want naast hem had Harold ook recht op de Engelse troon. Zo snel als hij kon eiste hij Harold op als zijn gevangene. Door de ongelukkige positie waarin Harold zich bevond kon hij niet anders dan aan Willem zijn eisen gehoorzamen. Dus liet Willem hem een goddelijke eed zweren op de heilige relieken van de kathedraal van Bayeux'4. Hij, Harold zou Willem ten alle tijden helpen met het bemachtigen van de Engelse troon en hem beschouwen als de rechtmatige opvolger. Harold had geen keus, hij bevond zich in een gevaarlijke positie en kon niet anders dan meewerken om zijn vrijheid terug te krijgen. Toen Harold zich eenmaal weer in Engeland bevond en Edward de Belijder (koning van Engeland) stierf, besteeg Harold zelf een dag na zijn dood de troon. Hij brak de heilige belofte die hij aan Willem en aan God had gemaakt. Op de dag van de kroning verschijnt dan ook komeet Halley in de lucht. Dat werd gezien als een gruwelijke voorbode voor wat zou komen (door het verraad). Natuurlijk kwam 2
Kempen, Dr. A.F.J. (2007). Uitweg uit Normandie, Reisverslag, Belofte En Woordbreuk Op Het Tapijt Van Bayeux. Uitgeverij Veerhuis. 3
Wikipedia, 'Harold de 2e van Engeland', auteur onbekend, 20 augustus 2013. Geraadpleegd op 16 oktober 2013. Website: http://nl.wikipedia.org/wiki/Harold_II_van_Engeland 4
Wikipedia, 'Harold de 2e van Engeland', auteur onbekend, 20 augustus 2013. Geraadpleegd op 16 oktober 2013. Website: http://nl.wikipedia.org/wiki/Harold_II_van_Engeland
7 dit grote nieuws ook in Normandië terecht. Willem was uitzinnig van woede en verklaarde de oorlog. Niet alleen zijn recht op de troon was hem ontnomen, maar hij was ook in zijn eer aangetast. Hij zou wel eens laten zien wie de echte baas was en riep zijn leger bijeen. Maar zijn graven voelden weinig voor een toch overzee, ze waren hem alleen trouw verschuldigd op Franse bodem. Maar door zijn overtuigingskracht kreeg hij ze zover om het oorlogspad te betreden. Bomen werden gehakt, boten werden gebouwd en bevoorraad met krijgers, paarden, wapens, wapenuitrustingen en voedsel. De overtocht werd gemaakt en nadat ze voet aan wal hadden gezet plunderden de soldaten de omgeving. Harold, die inmiddels op de hoogte was van de situatie, marcheerde net als Willem op met zijn leger. De krijgsmachten kruisten elkaar bij Hastings en de strijd barstte los. Tot op de tand gewapend met speren, bijlen en zwaarden storten de partijen zich op elkaar. Na een fel en bloederig begin gaat het gerucht dat Willem is omgekomen. Willem, die helemaal niet dood is, neemt zijn helm af en toont zijn gezicht aan zijn soldaten en de strijd gaat verder. De Engelsen zijn niet bestand tegen de Normandische overmacht en uiteindelijk word Harold's hoofd door een Franse pijl doorboort en hij sterft op het slagveld. Dit is in principe in grove lijnen wat je ook op het doek zult zien, mocht je het ooit gaan bekijken. Het doek begint met Harold in gesprek met Koning Edward en eindigt met de dood van Harold. Er bestaan discussies over ontbrekende stukken tapijt waarop hoogst waarschijnlijk de kroning van Willem de Veroveraar in de Westminster Abbey is afgebeeld5. 'Maar waar die stukken dan gebleven zijn is een raadsel. Het Tapijt werd in de Renaissance gezien als een barbaars en primitief kunstwerk en werd opgeborgen in een donkere ruimte. Doordat er vrijwel geen zonlicht op het doek heeft geschenen is het Tapijt in zo'n goede staat gebleven' (Kempen, 2007). ‘Het tapijt van Bayeux’ is tentoon gesteld in het seminarium van Bayeux. Je kunt door middel van een koptelefoon het hele verhaal beluisteren dat zich afspeelt op dit 70 meter lange kunstwerk. Boven Het Tapijt hangen nummers die aansluiten bij de hoofdstukjes die worden voorgelezen. Het Tapijt hangt in een speciale vitrine die stof- en kogelvrij is, zo hopen ze dat het Tapijt zo lang mogelijk meegaat.
5
Wikipedia, 'Tapijt van Bayeux', auteur onbekend, 27 april 2013. Geraadpleegd op 30 september 2013. Website: http:// nl.wikipedia.org/wiki/Tapijt_van_Bayeux
8
De 11e eeuw was misschien wel de meest chaotische eeuw in de historie van het Europese rijk6. Maar toch werd in deze tijd de basis voor de middeleeuwse beschaving gelegd. Er ontstond een nationale cultuur en dat zorgde voor nieuwe feodale structuren onder het leiderschap van nieuwe vorsten. In de middeleeuwen bestond de bevolking uit de geestelijkheid (eerste stand), adel (tweede stand) en de burgers en boeren (derde stand7. Er kwam dus een scheiding tussen de wereldlijke macht (keizer, koning, hertog etc) en de kerkelijke macht (paus, kardinalen, bisschoppen etc). 'Het feodale stelsel betekent eigenlijk dat hogere standen onderhoud en bescherming boden aan de lagere standen terwijl de lagere standen door middel van handenarbeid of via raad en daad bijstand verlenen aan de hogere standen'.8 Het tapijt van Bayeux neigt op het eerste oog meer naar een volksvertelling dan naar een religisch kunstwerk. Het Tapijt is een van de kunstwerken dat een begin van de secularisering9 vormt. Maar ga je beter kijken en kom je meer te weten, dan zie je dat er heel veel religieuze aspecten terug komen.
De hand van God die neerwijst op de Westminster Abbey ten tijde van de begrafenis van Edward.
Het geloof nam een vaste plek in de samenleving in en beinvloedde voor een groot deel het dagelijkse leven. Overigens was er ook erg veel bijgeloof, alles wat men niet kon verklaren was of het werk van God of werd aan andere dingen afgeschreven. Zo werd komeet Halley gezien als een uiterst slecht voorteken. Het zou een teken van rampspoed zijn. De komeet staat dan ook op het doek afgebeeld en je ziet de geschrokken en verbijsterde uitdrukking op de gezichten van de mensen. Het Christelijke geloof oefende veel macht en invloed uit op de mensen doordat het op alle mogelijke manieren aan de mensen werd aangeboden (door allerlei kanalen van de samenleving', dat kan dus kunst zijn, maar ook de plaatselijke Odo van Bayeux, met een knots in priester). Niet alleen de godsdienstige cultuur, maar ook de wereldzijn hand in plaats van een lijke cultuur was afhankelijk van de bescherming van de kerk. Kunst zwaard. in de 11e eeuw werd dan ook vooral geinspireerd op het Christendom en de Romeinse cultuur.
6
Kunst en Cultuur,'Het Christelijke geloof in de middeleeuwen'. Polkozic, november 2010, geraadpleegd op 2 januari 2014. Website: http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/63728-het-christelijk-geloof-in-de-middeleeuwen-tot-de-11eeeuw.html 7 Powerpoint, Cultuur van de Kerk, Simone Rijs, 2013, geraadpleegd op 30 december 2012. 8 Powerpoint, Cultuur van de Kerk, Simone Rijs, 2013, geraadpleegd op 30 december 2012. 9 Secularisering, of verwereldlijking betekent dat religie een steeds minder belangrijke plaats inneemt in het leven van mensen. In maatschappelijke context betekent het dat de kerk niet langer bepaald hoe het volk moet leven. Men word als het ware indiviudalistischer.
9 Deze Christelijke waarden zie je goed terug op Het Tapijt. Want wat gebeurt er met mensen die egoïstisch zijn, liegen en een heilige eed breken? Die worden uiteindelijk gestraft door de toorn van God. Er wordt gezegevierd door de mensen die het juiste pad bewandelen.
Een ander voorbeeld is de hand van God die naar de Westminster Abbey wijst ten tijde van de begrafenis van koning Edward. Daarnaast zien we religieuze uitgangspunten terug in de manier waarop Odo van Bayeux wordt afgebeeld. Tijdens de strijd heeft hij slechts een knots om mee te vechten, hij is immers bisschop, en mag mensen wel verwonden maar niet doden. Ook rijdt hij op een wit paard, wat misschien wel als een teken van (goddelijke) reinheid kan worden gezien. En nog een voorbeeld is 'de zegening' van de avondmaaltijd door Odo. Met een beetje goede wil zou dit kunnen verwijzen naar een heel bekend onderwerp in religieuze kunst, namelijk 'Het laatste avondmaal' waarin Jezus de avondmaaltijd gebruikt met zijn dicipelen10. Op Het Tapijt komen ook veel afbeeldingen terug die verwijzen Odo van Bayeux, die een zegening naar het alledaagse leven binnen de samenleving. In de kantlijnen over het eten uitspreekt. word niet alleen verwezen naar hun kennis over mythologie, over fabels, verhalen en verwijzingen naar figuratieve beesten. Nee, ze lieten ook zien hoe welvarend en vooruitstrevend de samenleving wel niet was. Ze bezaten kennis over het bewerken van het land ( zoals je op onderstaand plaatje kan zien) met (voor in die tijd) vooruitstrevende machines om het werk te vergemakkelijken. Ook zie je stukjes terug waarop ze laten zien hoe het vermaak er in die tijd aan toe ging. Een goed voorbeeld waren de troubadoors die verhalen of gedichten voordroegen over de 'hoofse liefde', of de gedresseerde beren en beergevechten. De laatste zie je ook terug op Het Tapijt. Een geketende beer moest vechten voor zijn leven tegen een roedel opgefokte honden. Er kon worden gewed op wie zou winnen, de beer of de honden.
Het Tapijt zou uiteindelijk gezien kunnen worden als een wereldlijk kunstobject met een religieuze insteek. Het werd gemaakt in opdracht van een Fransman en uitgevoerd in Engeland. Veel van de teksten en afbeeldingen zijn gebaseerd op manusscripten die zijn gevonden in het Engelse St. Augustine klooster en de kerk in Canterbury.
10
Minerva Magazine, 'A stitch in time', Dr David Miles, November/December 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://minervamagazine.co.uk/archive_pdfs/2011_Vol_22_06.pdf
10
Het Tapijt laat ook zien dat de Normandiers goed op de hoogte waren van de culturen om hen heen. De schepen die gebouwd werden hadden een Scandinavische uitstraling. Niet alleen de dierenkoppen op de boeg, maar ook de manier waarop de schepen gebouwd werden zijn een duidelijke verwijzing naar de Noormannen11. Ook verwijst het naar onderwerpen uit de Romaanse tijden.'De mythologische figuren zouden een inspiratiebron uit het Byzantijnse rijk kunnen zijn' (Koch). Daarnaast is er over het hele Tapijt in de kantlijn gebruik gemaakt van 'bestiaria'. Dat zijn verhalen waar dieren met een menselijk karakter de hoofdrol in spelen. Deze werden gebruikt om belangrijke morele lessen over te brengen. Ook dit is in de 12e eeuw vanuit Engeland overgevlogen naar Frankrijk12. Dieren kregen vaste karakters aangemeten die belangrijk waren bij de vertelling van een verhaal. Zo stond bijvoorbeeld een leeuw voor koninglijk, nobel en macht, terwijl een vos werd gezien als een listig persoon. Hazen werden gezien als onderdanig en bang, terwijl een pauw werd gezien als trots en zelfingenomen13. Zo kon je met enkele karakters eenvoudige verhalen vertellen die een vertolking waren van de echte wereld. Een van de belangrijkste morele lessen uit dit Tapijt is, zoals hierboven vernoemd, de prijs die men moet betalen na ontrouw en het breken van een heilige eed. Dat is dood en verdoemenis. Misschien zagen de Normandiers de verovering ook wel als een soort heilige oorlog. Doordat Harold feitelijk geen recht had op de kroon zagen zij dat als een aanslag op hun erkenning van de beloofde kroon.
Een van de 'bestiaria'verhalen die op Het Tapijt terug komt is het verhaal van de vos en de raaf. Verderop zal verder worden ingegaan op het achterliggende verhaal.
11
Medievalists.net, 'The Bayeux Tapestry', Medievalists.net, 2009. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2009/06/11/the-bayeux-tapestry/ 12 Vivienne Stringa,'Middeleeuws dierenboek'2009. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.viviennestringa.com/pages/middeleeuws-dierenboek-1.html 13 Peregrinations, 'The Bayeux Tapestry as a Religious Object', Richard M. Koch, 2009. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website:http://peregrinations.kenyon.edu/vol2_3/current/fb6.pdf
11
In de 11e eeuw stond het Christelijke geloof centraal in de kunst. Met name 'Het laatste oordeel' was erg geliefd omdat men dacht dat precies 1000 jaar na de geboorte van Christus de wereld zou vergaan. De kerk had dan ook een goede reden om afbeeldingen te introduceren. Men kon niet lezen, maar wel leren van afbeeldingen, ook konden ze zo direct zien wat Christus voor hen gedaan had en beelden werden makkelijker onthouden. Kunstenaars hadden weinig vrijheid in hun onderwerp keuze, vaak omdat hetgeen wat ze maakten in opdracht werd uitgevoerd. In bijna alle kunstvormen zit dan ook een religieuze betekenis, soms direct aanwezig en soms door middel van een verborgen boodschap. Kunst was dus ondergeschikt aan het geloof. Omdat de lagere klassen van de bevolking niet konden lezen of schrijven werd door middel van kunst de leer over gebracht. Het Tapijt hing in de kathedraal van Bayeux, dat betekent dus dat het een belangrijke plek had in de gemeenschap. Daarnaast was het een verhaal waarin het goede tegen het kwade streed. In de vroege Middeleeuwen diende kunst altijd om mensen iets te leren. Het moest een doel nastreven, mensen iets leren of overbrengen en zorgen voor een passende uitwerking op het publiek. In dit geval moest het Tapijt de mensen herinneren aan de overwinning op Engeland en dat het goede het kwade altijd overwint. Daarnaast is het belangrijk om niet te vergeten dat een beeldverhaal in die tijd voor zichzelf moest spreken (dus zonder het gebruik van schrift). Het Tapijt had immers een openbare positie. Veel mensen waren analfabeet en konden niet lezen of schrijven. Door middel van expressieve lichaamshoudingen en uitdrukkingen kon het verhaal toch begrijpelijk worden gemaakt zonder dat daar vertellers aan te pas kwamen. Volgens Dr. Dave Miles, een historicus, was Willem van Bayeux zelf ook analfabeet14. Het zou heel goed kunnen dat Het Tapijt (naast de religieuze insteek) een weerspiegeling was van de kracht van Normandie. Het moest een gevoel van regionale/nationale trots, onoverwinnelijkheid en goddelijkheid opwekken. Voor Willem was het natuurlijk een stukje geschiedenis schrijven. Hij was vereeuwigd in een kunstwerk dat wees op: - Zijn heldhaftigheid tijdens de strijd. - Zijn nobelheid door Harold niet te doden in een zwakke positie maar in het slagveld. - Zijn diplomatieke kwaliteiten als leider. - Zijn geloof in de goddelijke macht en dat God zijn verovering zegende door een overwinning.
14
Peregrinations, 'The Bayeux Tapestry as a Religious Object', Richard M. Koch, 2009. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website:http://peregrinations.kenyon.edu/vol2_3/current/fb6.pdf
12 De lengte op zichzelf is al behoorlijk indrukwekkend. Het was niet mogelijk om grote formaten stof te produceren, daarom bestaat het uit achtenvijftig aan elkaar genaaide stukken. Het zou goed kunnen dat de omvang een indicatie was van hoe belangrijk het was. 'Het is het enige borduurwerk dat bewaard is gebleven uit de vroege middeleeuwen. Ze werden vaak gebruikt om bepaalde gebeurtenissen uit te beelden'15. Het tapijt staat dan ook niet zomaar op de lijst van het Unesco16. Het Tapijt geeft ons een interpretatie van hoe het er vroeger uitzag. Dat wil niet zeggen dat alles precies er uitzag zoals het is afgebeeld op het tapijt. 'De manier waarop gebouwen worden afgebeeld zijn afgeleid uit hun functie en niet altijd waarheidsgetrouw. Sommige burgerlijke of militaire gebouwen worden op het Tapijt afgebeeld als een paleis of een kasteel 17. Als er een gesprek plaats vond werd die ruimte dan ook als ridderzaal afgebeeld, in plaats van het natte, houten gebouw wat het eigenlijk was'. De waarheid werd veelal verfraaid, om bijvoorbeeld te propaganderen of een boodschap uit te drukken18. Door het gebruik van eenvoudige materialen zoals onbewerkt linnen en wol had het tapijt toen der tijd weinig materiele waarde. Er was geen zijde of gouddraad gebruikt om het doek te versieren, slechts enkele primaire kleuren wol (blauw-groen, terracotta, licht-groen, grijs-blauw, donkerblauw, geel en donkergroen) geven het verhaal vorm. Het werd na de Renaissance zelfs beschouwd als een 'middeleeuws primitief en barbaars kunstwerk'19 .
Als we dieper ingaan op het borduren, dan valt het op dat het heel secuur en met veel aandacht voor detail is gedaan. Slechts met enkele steken wordt een gelaatsuitdrukking geimmiteerd en er word uitgebreid aandacht besteed aan elk figuur dat op het tapijt zichtbaar is. Door sommige gebaren, details in kledingstukken of objecten krijgt elk figuur een heel goede karakterschets van wie hij/zij was. Neem als voorbeeld koning Edward, in het begin van het doek wordt hij afgebeeld als een gezonde en 15
Phaidon Press (1965). The Bayeux Tapestry. tweede editie, Londen. DC: Sr. Frank Stenton, Simone Bertrand, R. Allen Brown, George Wingfield Digby, Charles H. Gibbs-Smith, Sr James Mann, John L. Nevinson, Francis Wormald. 16 United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO) is een vereniging die zich inzet voor het behoud van het wereld erfgoed. Hieronder vallen bijvoorbeeld archictectuur, maar ook gebruiken zoals het Sinterklaasfeest. 17 Een kasteel in de 11e eeuw was niet van steen gemaakt, maar van hout. Het stond op een verhoging en eromheen werd vaak gebruik gemaakt van een pallisade. Dat is een houten schutting, gemaakt met scherpe punten om te voorkomen dat ongewenst volk binnen kwam. Soms werd er zelfs nog een gracht omheen gegraven. 18 Blz. 69. Phaidon Press (1965). The Bayeux Tapestry. tweede editie, Londen. DC: Sr. Frank Stenton, Simone Bertrand, R. Allen Brown, George Wingfield Digby, Charles H. Gibbs-Smith, Sr James Mann, John L. Nevinson, Francis Wormald. 19 Kempen, Dr. A.F.J. (2007). Uitweg uit Normandie, Reisverslag, Belofte En Woordbreuk Op Het Tapijt Van Bayeux. Uitgeverij Veerhuis.
13 onbezorgde koning. Er kan zelfs een lachje af, maar verder op het Tapijt wordt hij ziek. Hij ziet eruit als een zieke, oude man en geeft een vermoeide indruk en sterft uiteindelijk. Vermoedelijk hebben ze wel eerst alles op het doek getekend voor ze het gingen borduren20. In het doek wordt tot op zekere hoogte in perspectief gewerkt. Sommige objecten worden kleiner of groter weergegeven, naarmate ze verder op de voor- of achtergrond staan. Het onderstaande plaatje is daar een goed voorbeeld van.
In het doek komt ook erg veel symboliek voor door middel van kleine verhalende afbeeldingen in de 'kantlijnen'. Een goed voorbeeld hiervan is het verhaal van de raaf en de vos dat wel drie keer wordt uitgebeeld. De raaf heeft een stukje vlees in zijn bek en de vos staat begerig op de grond te wachten, bedenkend hoe hij dat vlees te pakken kan krijgen. Uiteindelijk bedenkt hij een list, hij vraagt of de raaf iets voor hem wil zingen, omdat hij dat zo goed kan. Dit compliment streelt de raaf en hij begint iets te zingen voor de vos, maar laat daardoor per ongeluk het stukje vlees vallen. De listige vos grijpt het voedsel en gaat er snel vandoor. Dit verhaal kan heel goed van toepassing zijn op Harold en Willem en kan op twee manieren geinterpreteerd worden. 'Maar wie stelt nu de slimme vos voor? Willem, die zijn tegenstander voortdurend klem zet? Of Harald, de grappenmaker die altijd veilig thuiskomt21'? Onderzoekers weten eigenlijk niet of er soortgelijke artefacten zijn gemaakt in 'De donkere middeleeuwen'22. Sommige kunststukken trotseren de tijd, anderen niet. Je zou dus wel kunnen stellen dat het tapijt uniek is in zijn soort. Kijken we een klein stukje verder in de geschiedenis, dan zien we dat er toch nog een ander overeenkomstig kunstwerk opduikt aan het einde van de 14e eeuw. In Frankrijk staat een kasteel aan de
20
Citaat. Phaidon Press (1965). The Bayeux Tapestry. tweede editie, Londen. DC: Sr. Frank Stenton, Simone Bertrand, R. Allen Brown, George Wingfield Digby, Charles H. Gibbs-Smith, Sr James Mann, John L. Nevinson, Francis Wormald. 21 Citaat. Kempen, Dr. A.F.J. (2007). Uitweg uit Normandie, Reisverslag, Belofte En Woordbreuk Op Het Tapijt Van Bayeux. Uitgeverij Veerhuis. 22 'The Dark Ages' is een tijdsperiode aan het begin van de middeleeuwen (4e t/m 10e eeuw). Na het verval van het Romeinse Rijk volgde er een periode van verval. Eigenlijk was het juist een periode waarin heel veel nieuwe dingen ontstonden.
14 rivier de Maine, dat halverwege de 13e eeuw is gebouwd. In dat kasteel hangt een tapijt dat de hertog van Anjou heeft laten maken met als thema 'De Dag des Oordeels' (Apocalypse). Het is een bijbelse voorstelling uit het boek Openbaring van Johannes. Het doek is in totaal 103 meter lang23. Uiteindelijk zou je kunnen stellen dat Het Tapijt een pronkstuk is. Het liet niet alleen zien hoe welvarend de familie'Van Bayeux' was, het was ook een registratie van geschiedenis en een goddelijke les24. Daarom was het belangrijk dat het gedeeld werd met de omgeving. Door de beginnende secularisering werd er meer nadruk op de individualiteit van het persoon en zijn of haar emoties gelegd. Dit zie je heel goed terug op het Tapijt van Bayeux. Desondanks bevatten de afbeeldingen nog weinig perspectief, zijn redelijk statisch en anatomisch niet correct, maar er word wel steeds meer nadruk gelegd op individualiteit van de mens door klederdracht, kapsels etc. Emoties worden op gezichten veel beter uitgedrukt, zoals in het voorbeeld van koning Edward dat net genoemd werd. Het is niet helemaal duidelijk waarom er gebruik werd gemaakt van Latijnse teksten op Het Tapijt. Natuurlijk was binnen de kerkgang Latijn niet vreemd, de missen werden immers ook in het Latijn voorgelezen ( maar dat wil niet zeggen dat degene die het voorlas wist wat er stond!). Sommige onderzoekers denken dat het ligt aan het feit dat Latijn een 'wereldtaal'was. Maar er was natuurlijk maar een klein handje mensen dat het daadwerkelijk kon lezen en begrijpen.
23
Wikipedia,'Kasteel van Angers', auteur onbekend, oktober 2013. Geraadpleegd op 12 november 2013. Website: http://nl.wikipedia.org/wiki/Kasteel_van_Angers 24 Skynet,'Wandtapijten, invloed op de sierkunst', auteur onbekend, publicatiedatum onbekend, geraadpleegd op 29 december 2013. Website: http://users.skynet.be/bestiaria/invloed_op_de_sierkunst.htm
15
Er bestaan verschillende theorieen over de opdrachtgever van het tapijt, en tot op de dag van vandaag kunnen ze nog steeds niet met 100% zekerheid zeggen wie dit enorme wandkleed heeft laten maken 25. In de afgelopen jaren zijn er honderden ideeen voorgedragen door allerlei wetenschappers en historicussen die zouden kunnen wijzen op de enige, echte opdrachtgever van het Tapijt. De volgende drie personen zijn tot nu toe het meest bekend: Mathilde van Bayeux: De eerste theorie (en de minst waarschijnlijke), is dat het tapijt is ontworpen en gemaakt door de vrouw van Willem de Veroveraar, Mathilde van Vlaanderen. Het werd in de volksmond zelfs een tijdje 'La tapisserie de la reine Mathilde' genoemd. Maar er zijn eigenlijk geen aanwijzingen dat zij de opdrachtgever, ontwerper en maker hiervan was 26. Door de grootte en gedetailleerde borduurselen, zou je je ook kunnen afvragen of het mogelijk is dat één vrouw in twee jaar tijd dit kon ontwerpen en maken. Eustaas van Boulonge: De volgende theorie is dat Eustaas (de tweede) van Boulogne de opdrachtgever van het tapijt is geweest. Hij was een Franse ridder die deelnam aan de slag bij Hastings en vocht voor de overwinning van Willem. Nadat de slag was gewonnen probeerde hij een kasteel van Odo te veroveren. Hij wilde graag beloond worden voor zijn diensten aan Willem. Toen die overval mislukte zou hij opdracht hebben gegeven om het tapijt te maken27. Het Tapijt was dan eigenlijk een soort goedmakertje voor zijn daden. Odo van Bayeux: De laatste theorie, en de meest aannemelijke, is dat Odo van Bayeux opdracht heeft gegeven het doek te laten maken. Hij was immers halfbroer van Willem de Veroveraar en werd na de verovering hertog van Kent in Engeland. Dit zou verklaren waarom hij op het doek zo vaak wordt afgebeeld in belangrijke posities zoals priester, raadsman en als trouwe strijder voor Willem. Doordat hij overal bij is geweest, kon hij dus ook heel duidelijke aanwijzingen geven over hoe het doek ontworpen moest worden, hij had het immers allemaal gezien. Het kan dus ook heel goed zijn dat hij de ontwerptekening heeft gemaakt voor het tapijt28. Hij liet
25
Geschiedenis beleven, 'De losse draden van het tapijt van Bayeux' Roy van Zitteren. Geraadpleegd op 27 september 2011. Website: http://www.geschiedenisbeleven.nl/Artikelen/Geschiedenis/ De_losse_draden _van_het_tapijt_ van_Bayeux/ 26 Citaat blz. 16. Kempen, Dr. A.F.J. (2007). Uitweg uit Normandie, Reisverslag, Belofte En Woordbreuk Op Het Tapijt Van Bayeux. Uitgeverij Veerhuis. 27 Geschiedenis beleven, 'De losse draden van het tapijt van Bayeux' Roy van Zitteren. Geraadpleegd op 27 september 2011. Website: http://www.geschiedenisbeleven.nl/Artikelen/Geschiedenis/De_losse_draden _van_het_tapijt_ van_Bayeux/ 28 A.J. Brand . Google books, 'Oorlog in de middeleeuwen' blz 29 t/m 48, maart 1989. Geraadpleegd op 22 oktober 2013
16 het Tapijt maken om de overwinning op Engeland te vieren en omdat de kathedraal van Bayeux was afgebouwd. Het Tapijt werd dan ook gebruikt met de inhuldiging van de kathedraal van Bayeux in 107729. Zoals er eerder in de tekst vermeld wordt, zou het heel goed kunnen dat Odo van Bayeux een ontwerptekening heeft gemaakt voor het Tapijt. Maar tot op de dag van vandaag hebben onderzoekers nog steeds niet met honderd procent zekerheid kunnen vaststellen wie de ontwerper en maker was. Het enige wat ze vermoeden is dat de ontwerper en maker gezocht moet worden in een van de Engelse kloosters uit die tijd30. Een van de theorieën is dat Engelse nonnen in Canterbury het Tapijt hebben gemaakt. Dat denken ze omdat daar een klooster stond waar kunstwerken zijn gevonden die qua stijl overeen komen met het Tapijt. Dit jaar heeft de Engelse historicus H.B. Clarke (2013) een ontdekking gedaan die ook zou kunnen wijzen op de ontwerper van het Tapijt. Hij gelooft dat het Tapijt het werk is van Scolland, een abt van het St. Augustine klooster in Canterbury. Ook vermoedt hij dat het Tapijt niet in 1068 is gemaakt, maar in het jaar 107531. In scéne 17, waarin Willem en Harold de rivier de Couesnon oversteken vlakbij Mont St. Michel, staat een persoon in de kantlijn afgebeeld. De historicus vermoedt dat sommige kunstenaars in die tijd zichzelf als miniatuur in het doek verwerken. Zo ook het geval met deze abt. Doordat hij wijst naar Willem en Harold zou hij kunnen uitbeelden dat hij bij die gebeurtenis aanwezig was. Als de denkwijze van deze historicus klopt, dan zou de ontwerper van het doek iemand moeten zijn die bekend was met Le Mont St. Michel. Deze Scolland was hoogst waarschijnlijk een oudere monnik en was zowel penningmeester als hoofd van de schrijfzaal. Na de slag bij Hastings (1070) is hij naar de St. Augustine abdij in Canterbury vertrokken omdat Willem hem daar benoemd had als hoofd van het klooster32. Er zijn 4 redenen waarom de historicus denkt dat deze man de ontwerper zou kunnen zijn, namelijk; 1. Scolland was hoofd van het scriptorium33. Tussen 1040 en 1075 werd het heel erg populair om het geschreven woord mooi te versieren. De letters en afbeeldingen werden rijkelijk bewerkt en Scolland had daardoor veel artistieke ervaring.
29
History learning site, 'The Bayeux Tapestry', auteur onbekend, datum onbekend. Geraadpleegd op 6 november 2013. Website: http://www.historylearningsite.co.uk/bayeux_tapestry.htm 30 A.J. Brand . Google books, 'Oorlog in de middeleeuwen' blz 29 t/m 48, maart 1989. Geraadpleegd op 22 oktober 2013 31 Medievalists.net,'Designer of the Bayeux tapestry identified', Medievalists, 29 oktober 2013. Geraadpleegd op 5 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2013/10/29/designer-of-the-bayeux-tapestry-identified/ 32 Medievalists.net,'Designer of the Bayeux tapestry identified', Medievalists, 29 oktober 2013. Geraadpleegd op 5 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2013/10/29/designer-of-the-bayeux-tapestry-identified/ 33 Een scriptorium is een afdeling van een klooster waar manuscripten en boeken worden gekopieerd, versierd en gebonden.
17 2. Het zou verklaren waarom verschillende scénes uit het doek richten op de Bretonse campagne. Dit was in het grote plaatje helemaal niet belangrijk, maar was van waarde voor de monikken van Le Mont St. Michel. 3. Op het Tapijt zijn twee personen afgebeeld, Wadard en Vital, die in contact stonden met de monniken van de abdij én met Scolland zelf. 4. Clarke vermoed dat Scolland zijn inspiratiebron voor het Tapijt in Rome (in het jaar 1071) heeft opgedaan. Daar staat een triomfzuil die 'De zuil van Trojanus'heet, en net als het Tapijt een beeldend verhaal verteld34. Professor Clarke gaat er vanuit dat het Tapijt gemaakt is in teamverband en dat Scolland het project begeleidde. Doordat er niet met zekerheid vastgesteld kan worden wie de maker en ontwerpers zijn, kunnen de beelden vaak op meerdere manieren geïnterpreteerd worden (dus proNormandisch of pro-Angelsaksisch). Alhoewel het aannemelijker is dat het als echte Normandische propaganda is bestemd. Kunst had namelijk niet alleen een informatieve functie, het werd ook gebruikt om belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis te documenteren, te amuseren en ook vooral om mensen een belangrijke les te leren. Doordat het in de kathedraal werd opgehangen kon dus ook het gewone volk onderwezen worden. Een van de scéne's op het doek is dat (na de kroning van Harold tot koning van Engeland) komeet Halley opdoemt. Dit zie je rechts boven op het plaatje. Dit soort onverklaarbare natuurfenomenen werden gezien als een ongelofelijk slecht voorteken, wat natuurlijk kan duiden op het verraad van Harrold. In de onderste strook van het Tapijt staat een invasie spookschepen afgebeeld, waarvan Harold vreest dat ze hem zullen volgen tot in de oneindigheid. Als het doek pro Angelsaksisch was geweest, hadden zowel komeet Halley als de spookschepen er misschien wel niet op gestaan. Want een Tapijt maken waarin je je nieuwe koning onderwerpt aan allerlei tegenspoed was ondenkbaar. Je zou het doek kunnen lezen als een mengeling van Normandische propaganda en een wijze (levens)les. Een aantal redenen waarom het pro-Normandisch zou kunnen zijn: 1. Het Tapijt verklaardt waarom Willem zich genoodzaakt voelde de Engelse troon op te eisen door middel van een veldslag. 2. Het toont de ontwikkeling en de welvarendheid van Normandië. Het land werd bewerkt met allerlei apparaten en zowel de adel als boeren mochten jagen (alleen dan wel op kleinere dieren als vogels etc.). Er was vermaak (berengevechten) en er waren rijke banketten. Als voorbereiding op de oorlog werden er schepen gebouwd. Het was toendertijd de grootste invasie over zee die ooit had plaats gevonden. 3. In het doek wordt nadruk gelegd op Willem als uitstekende onderhandelaar, militair strateeg en ondernemer.
34
Medievalists.net,'Designer of the Bayeux tapestry identified', Medievalists, 29 oktober 2013. Geraadpleegd op 5 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2013/10/29/designer-of-the-bayeux-tapestry-identified/
18 Het toont natuurlijk ook de heldhaftigheid en onbevreesdheid van Willem in de strijd. De (levens)les die je uiteindelijk uit het doek zou kunnen halen is dat het goede altijd het kwade overwint en het recht zal overwinnen.
19
BOEKEN: A.J. Brand . Google books, 'Oorlog in de middeleeuwen' blz 29 t/m 48, maart 1989. Geraadpleegd op 22 oktober 2013. Website: http://books.google.nl/books?id=xk985a3cCv4C&pg=PA29&lpg=PA29&dq= opdrachtgever+tapijt+van+bayeux&source=bl&ots=5anSpUN_sW&sig=Sfg8EKP4fUjYUw3J_L0uxxijObQ& hl=nl&sa=X&ei=TmdmUpOpBam20wWij4DoDQ&ved=0CFEQ6AEwBA#v=onepage&q=opdrachtgever%20t apijt%20van%20bayeux&f=false Heijnen, E., Keuning, S., Maas, M. (2002). De bespiegeling, culturele en kunstzinnige vorming 2 Havo (eerste druk). Uitgeverij EPN Houten Heijnen, E., Keuning, S., Maas, M., Slats, M. (2001). De bespiegeling, culturele en kunstzinnige vorming 2 VWO (eerste druk). Uitgeverij EPN Houten Kempen, Dr. A.F.J. (2007). Uitweg uit Normandie, Reisverslag, Belofte En Woordbreuk Op Het Tapijt Van Bayeux. Uitgeverij Veerhuis. Phaidon Press (1965). The Bayeux Tapestry. tweede editie, Londen. DC: Sr. Frank Stenton, Simone Bertrand, R. Allen Brown, George Wingfield Digby, Charles H. Gibbs-Smith, Sr James Mann, John L. Nevinson, Francis Wormald. PFD'S: Minerva Magazine, 'A stitch in time', Dr David Miles, November/December 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://minervamagazine.co.uk/archive_pdfs/2011_Vol_22_06.pdf Peregrinations, 'The Bayeux Tapestry as a Religious Object', Richard M. Koch, 2009. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website:http://peregrinations.kenyon.edu/vol2_3/current/fb6.pdf Riahorter, Onze hond, 'Jacht in de middeleeuwen', Ria Horter, nr. 1, 2008. Geraadpleegd op 6 november 2013. Website: http://www.riahorter.com/OH01_Jacht_in_de_middeleeuwen.pdf Scriptiebank, 'Hoe visualiseer je het verband tussen uiteenlopende verhalen?'Mathieu de Guchtenéere, 2012-2013. Geraadpleegd op 14 oktober 2013. Website: http://www.scriptiebank.be/sites/default/files/ webform/scriptie/MDG_scriptie_zonder_bibl.pdf VIDEO'S: Roy Sprangers, Is geschiedenis,'Animatie van het tapijt van Bayeux', 3 april 2012. Geraadpleegd op 30 september 2013. Website:http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/animatie-van-het-tapijt-van-bayeux/
20 Holland Doc, BBC 'The dark ages', Waldemar Januszczak, 14 maart 2013. Geraadpleegd op 22 oktober 2013. Website: http://www.hollanddoc.nl/projecten/geschiedenis-op-holland-doc-24/nieuws/the-darkages.html Vimeo, 'The Bayeux tapestry', Fleur de Lee Productions, 2010. . Geraadpleegd op 14 oktober 2013. Website: http://vimeo.com/16336111 Youtube, 'Battlefield Britain, part 1', TheKrephyl, 28 augustus 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=_GCaxb-SObA Youtube, 'Battlefield Britain, part 2', TheKrephyl, 28 augustus 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=N4W8TCABTQU Youtube, 'Battlefield Britain, part 3', TheKrephyl, 28 augustus 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=w8kzkvd6YZA Youtube, 'Battlefield Britain, part 4', TheKrephyl, 28 augustus 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=w8kzkvd6YZA Youtube, History,'The battle of Hastings', Vicumromanius, 27 september 2010. Geraadpleegd op 14 oktober 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=rBF3UlgDMsU Youtube, BCC One, 'The Bayeux Tapestry, 'Seven ages of Britain", David Dimbleby, 7 oktober 2009. Geraadpleegd op 30 september 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=F8OPQ_28mdo
Youtube, We are history, 'The Bayeux tapestry', Russel Tarr, 26 mei 2010. Geraadpleegd op 14 oktober 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=oQgejrVZ7pU Youtube, 'William the conqueror - part 1', search16, datum onbekend. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=LJJ6DIcBlM0 Youtube, 'William the conqueror - part 2', search16, 19 juli 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=cwyxIczS8iQ Youtube, 'William the conqueror - part 3', search16, 19 juli 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.youtube.com/watch?v=IIh_7gEDr-w WEBSITES: Bayeux Tapestry.org, 'Contents', Museum of Reading, datum onbekend. Geraadpleegd op 4 november 2013. Website: http://www.bayeuxtapestry.org.uk/Bayeux4.htm BBC One radio, The essay; The makers of the Bayeux Tapestry, 19 april 2013, Geraadpleegd op 30 september 2013. Website: http://www.bbc.co.uk/programmes/b01rw22n
Beeldverhalen.blogspot, 'Het middeleeuwse beeldverhaal', H.L.M. Defoer, 3 juli 2009. Geraadpleegd op 6 november 2013. Website: http://beeldverhalen.blogspot.nl/p/het-middeleeuwse-beeldverhaal.html
21 Blogspot, 'Nieuw Schots wandtapijt met zeeuws tintje: 'The diaspora'. Lupineke, 6 december 2012. Geraadpleegd op 17 oktober 2013. Website: http://lupineke.blogspot.nl/2012/12/nieuw-schotswandtapijt-met-zeeuws.html Cultuurnetwerk, 'Bronnenbundels ontsloten op CKV2 thema's', auteur onbekend, datum onbekend. Geraadpleegd op 19 oktober 2013. Website: http://www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/ bronnenbundels/index.htm Cultuurnetwerk,'De Apocalyps van Angers', auteur onbekend, datum onbekend. Geraadpleegd op 19 oktober 2013. Website: http://www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/ bronnenbundels/1993/h1993_26.htm Cultuurnetwerk, 'Kunst dient om te leren', auteur onbekend, datum onbekend. Geraadpleegd op 19 oktober 2013. Website: http://www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/bronnenbundels/ 1993/1993_20.htm Geschiedenis beleven, 'De losse draden van het tapijt van Bayeux' Roy van Zitteren. Geraadpleegd op 27 september 2011. Website: http://www.geschiedenisbeleven.nl/Artikelen/Geschiedenis/De_losse_draden_van_het_tapijt_ van_Bayeux/
Geschiedenis beleven, 'Het tapijt van Bayeux vanuit je luie stoel', Roy van Zitteren, 27 september 2012. Geraadpleegd op 14 oktober 2013. Website: http://www.geschiedenisbeleven.nl/Rubrieken/Media/271Het_tapijt_van_Bayeux_vanuit_je_luie_stoel/ Goede herder,'De eerste kastelen', auteur onbekend, publicatie onbekend. Geraadpleegd op 4 november 2013. Website:http://mail.bs-goedeherder.nl/meesterdorus/geschiedenis/me/oudeme/kastelenridders /de_eerste_kastelen.htm Historiek.net, 'Tapijt van Bayeux', 'Historiek', auteur onbekend, 18 maart 2009. Geraadpleegd op 14 oktober 2013. Website:http://historiek.net/tapijt-van-bayeux/4093/ Historisch nieuwsblad,'De vergeten tegenstander van Willem de Veroveraar', Bas de Vries, HN. nr. 3/2005. Geraadpleegd op 4 november 2013.Website: http://www.historischnieuwsblad.nl/nl /artikel/6574/de-vergeten-tegenstander-van-willem-de-veroveraar.html History learning site, 'The Bayeux Tapestry', auteur onbekend, datum onbekend. Geraadpleegd op 6 november 2013. Website: http://www.historylearningsite.co.uk/bayeux_tapestry.htm Jouwweb, 'Kunstgeschiedenis', auteur onbekend, update onbekend. Geraadpleegd op 7 oktober 2013. Website: http://kunstgeschiedenis.jouwweb.nl/ Kunstbus, 'Kunstbeschouwing', auteur onbekend, 12 mei 2008. Geraadpleegd op 20 oktober 2013. Website: http://www.kunstbus.nl/kunst/kunstbeschouwing.html
22 Kunst en cultuur infonu,'Geloof in de middeleeuwen vanaf de 11e eeuw', Polkozic, 15 november 2010. Geraadpleegd op 23 oktober 2013. Website: http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/63729geloof-in-de-middeleeuwen-vanaf-de-11e-eeuw.html Kunst en cultuur infonu,'Het christelijke geloof in de middeleeuwen tot de 11e eeuw', Polkozic, 15 november 2010. Geraadpleegd op 23 oktober 2013. Website: http://kunst-encultuur.infonu.nl/geschiedenis/63728-het-christelijk-geloof-in-de-middeleeuwen-tot-de-11e-eeuw.html Kunst en cultuur.infonu, 'Vervoer in de middeleeuwen, zeevaart in Noord Europa', Varenna, 7 jul 2011. Geraadpleegd op 6 november 2013. Website: http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/75995vervoer-in-de-middeleeuwen-zeevaart-in-noord-europa.html Medievalists.net,'Designer of the Bayeux tapestry identified', Medievalists, 29 oktober 2013. Geraadpleegd op 5 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2013/10/29/designer-of-thebayeux-tapestry-identified/ Medievalists.net, 'Possible narratives: re-telling the Norman Conquest', Giueseppe Brunetti, 2011. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2011/09/13/possiblenarratives-re-telling-the-norman-conquest/ Medievalists.net, 'Sacred Threads: The Bayeux Tapestry as a religious object', Richard M. Koch, 2009. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2009/06/02/sacredthreads-the-bayeux-tapestry-as-a-religious-object/ Medievalists.net, 'The alternation between present and past time in the telling of the Bayeux Tapestry Story', George Beech, 2008. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.medievalists.net /2012/07/20/the-alternation-between-present-and-past-time-in-the-telling-of-the-bayeux-tapestrystory/ Medievalists.net, 'The Bayeux Tapestry', Medievalists.net, 2009. Geraadpleegd op 11 november 2013. Website: http://www.medievalists.net/2009/06/11/the-bayeux-tapestry/ OKW Apeldoorn,'Verslag van de lezing het Tapijt van Bayeux', Louise Wijnberg, 18 maart 2009. Geraadpleegd op 22 oktober 2013. Website: http://www.okw-apeldoorn.nl/verslagenlezingen/2009hettapijtvanbayeux.htm Opbouw online, 'Het oudste stripverhaal', D.W.L. Milo, 24 oktober 1980, jaargang 24, nr 40. Geraadpleegd op 23 oktober 2013. Website: http://www.opbouwonline.nl/artikel.php?id=14638 Tapestry Bayeux, 'Tapestry or embroidery?', Musée de la Tapisserie de Bayeux, datum onbekend. Geraadpleegd op 17 oktober 2013. Website: http://www.tapestry-bayeux.com/ The Domesday book online, 'Life in the 11th century', auteur onbekend, datum update onbekend. Geraadpleegd op 15 oktober 2013. Website: http://www.domesdaybook.co.uk/life.html Wikipedia,'Bayeux', auteur onbekend, 13 augustus 2013. Geraadpleegd op 15 oktober 2013. Website: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bayeux_%28Frankrijk%29
23 Wikipedia, 'Dark Ages', auteur onbekend, 25 oktober 2013. Geraadpleegd op 15 oktober 2013. Website: http://en.wikipedia.org/wiki/Dark_Ages Wikipedia, 'Harold de 2e van Engeland', auteur onbekend, 20 augustus 2013. Geraadpleegd op 16 oktober 2013. Website: http://nl.wikipedia.org/wiki/Harold_II_van_Engeland Wikipedia, 'Middeleeuwen', auteur onbekend, 12 oktober 2013. Geraadpleegd op 17 oktobter 2013. Websie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Middeleeuwen Wikipedia, 'Tapijt van Bayeux', auteur onbekend, 27 april 2013. Geraadpleegd op 30 september 2013. Website:
http:// nl.wikipedia.org/wiki/Tapijt_van_Bayeux Wikipedia, 'Odo van Bayeux', auteur onbekend, 8 april 2013. Geraadpleegd op 14 oktober 2013. Website: http://nl.wikipedia.org/wiki/Odo_van_Bayeux Wikipedia,'Zuil van Trojanus', auteur onbekend, 12 juni 2013. Geraadpleegd op 5 november 2013. Website: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zuil_van_Trajanus Wordpress, 'Kerkcultuur van de 11e tot en met de 14e eeuw', Anja van Grunsven, datum onbekend. Geraadpleegd op 23 oktober 2013. Website: http://kerkcultuur11tm14eeuw.wordpress.com/kunst-enreligie/
