Europese Unie
Tolken en vertalen Taal in actie
Meer gegevens over de Europese Unie vindt u op Internet via de Europaserver (http://europa.eu.int). Bibliografische gegevens bevinden zich aan het einde van deze publicatie. Luxemburg: Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen, 2001 ISBN 92-894-1171-6 © Europese Gemeenschappen, 2001 Overneming met bronvermelding toegestaan. Printed in Luxembourg
Tolken en vertalen
Taal in actie
„Vertalers (...) zijn bruggen tussen de volkeren.” Victor Hugo
Tolken en vertalen: taal in actie
“
Of het nu op het werk is, in verband met export, bij een
studie in het buitenland of op reis, talenkennis is
onontbeerlijk. Daarom is het belangrijk het leren van een of meer vreemde talen van jongs af aan te stimuleren. Vaak is dat echter niet voldoende. Steeds vaker zien we ons genoodzaakt een beroep te doen op
specialisten in meertalige communicatie: de tolken en vertalers.
Het doel van deze brochure is meer bekendheid te
geven aan het werk van tolken en vertalers, en degenen die tolk of vertaler willen worden of van hun diensten gebruik wensen te maken, ideeën aan de hand te doen.
„
3
Goed of fout? Bij de vertalers ... „Het enige wat je nodig hebt om te vertalen, is een goed woordenboek.” FOUT! Vertalen is een vak. Als een woordenboek voldoende was, zouden er niet zo veel slechte vertalingen zijn (denk bijvoorbeeld alleen maar aan de vaak onbegrijpelijke gebruiksaanwijzingen!). Zie verder op bladzijde 6.
„Een van mijn medewerksters spreekt drie talen, dus kan zij mijn vertalingen wel maken.” FOUT! Iemand die een vreemde taal kan spreken, hoeft nog geen goed vertaler te zijn, net zomin als niet iedereen in zijn moedertaal goed schriftelijk kan formuleren.
4
Zie verder op bladzijde 7.
„Een Nederlandstalige vertaler vertaalt even goed naar het Engels als naar het Nederlands.” FOUT! Als Nederlands zijn enige moedertaal is.
GOED! Als hij perfect tweetalig is (dat wil zeggen deze twee talen zowel schriftelijk als mondeling beheerst). Zie verder op bladzijde 10.
„Het duurt niet lang meer of vertalers worden door machines vervangen.” FOUT! Geen enkele machine kan tippen aan een menselijke vertaler: allerlei nuances en andere subtiliteiten ontgaan de kunstmatige intelligentie nog volledig. Sommige informaticatoepassingen kunnen echter nuttige hulpmiddelen bij het vertalen vormen. Zie verder op bladzijde 14.
En bij de tolken...
„Tolk of vertaler, dat is hetzelfde.” FOUT! Hoewel de twee beroepen veel punten van overeenkomst vertonen, kennen zij elk een eigen opleiding; je kunt een goed vertaler zijn zonder te kunnen tolken, en omgekeerd. Zie verder op bladzijde 6.
„Een tolk hoeft alleen maar goed in talen te zijn.” FOUT! Tolken is een volwaardig vak. Voor het vertolken van een gesprek dat verder gaat dan een uitwisseling van een paar beleefdheden, is een werkmethode vereist die zich niet zo maar laat improviseren. Zie verder op bladzijde 11.
„Ik heb Portugees en Fins geleerd, dus kan ik in die twee talen tolken.” FOUT! Je kunt alleen tolken in een taal die je perfect beheerst (doorgaans je moedertaal), want een tolk heeft maar enkele fracties van seconden de tijd om na te denken; aarzelen is er niet bij. Zie verder op bladzijde 7.
„Een tolk is een tolk. Ik heb geen conferentietolk nodig.” FOUT! Conferentietolken zijn in het bezit van een universitair diploma en hebben een zeer gedegen opleiding achter de rug, wat niet bij alle tolken het geval is. Zie verder op bladzijde 9.
5
Wat wordt onder tolken en vertalen verstaan? Vertalen in ruime zin is het overbrengen in een gegeven taal (doeltaal) van wat in een andere taal (brontaal) geschreven of gezegd is. Omdat zij op hetzelfde gebied werkzaam zijn, worden tolken en vertalers nog al eens verward, maar het zijn wel degelijk verschillende beroepen: vertalers werken met het geschreven woord, tolken met het gesproken woord. Het werk van een vertaler bestaat erin een document op te stellen dat de betekenis van het origineel weergeeft in een vorm die recht doet aan de grammatica- en stijlregels van de taal van degenen voor wie het document bedoeld is. Een vertaler moet om te beginnen begrijpen wat in de brontaal is uitgedrukt, de betekenis en alle nuances ervan doorgronden en dit vervolgens zo getrouw en natuurlijk mogelijk in zijn eigen taal weergeven.
Een getrouwe vertaling/vertolking doet
6
recht aan de bedoeling van de schrijver/spreker van de oorspronkelijke tekst en aan het eigene van de doeltaal.
Het werk van een tolk bestaat erin in de taal van zijn toehoorders de inhoud en bedoelingen van het gesprokene getrouw weer te geven. In tegenstelling tot de vertaler is de tolk „zichtbaar”. Hij maakt communicatie mogelijk: hij „identificeert zich” met de spreker door zich in de eerste persoon uit te drukken en geeft de ideeën en overtuigingen van deze laatste weer met dezelfde intensiteit en nuances.
De kwaliteiten van de professionele vertaler en de conferentietolk
Begrijpen is een essentiële voorwaarde voor het vertaalproces: je kunt de inhoud van een tekst of van een gesproken woord immers alleen helder weergeven als je die volledig begrijpt. Tolken en vertalers moeten dus een grondige kennis van de brontaal, een groot analytisch vermogen en kennis van het behandelde onderwerp bezitten.
De vertaler Hij moet beschikken over zeer goede redactionele vaardigheden om documenten te produceren die niet „naar een vertaling rieken”. Hij moet uiterst nauwkeurig en precies werken om trouw te blijven aan het origineel en alle informatie daarin weer te geven. Voor het vertalen van gespecialiseerde teksten moet doorgaans terminologisch en documentair onderzoek worden gedaan en moeten specialisten op het vakgebied in kwestie worden geraadpleegd. Een kritische geest, het vermogen om zich te informeren en initiatief zijn in dit verband onmisbare kwaliteiten. Omdat hij vaak onder druk moet werken (krappe termijnen), moet de vertaler over een goed aanpassings- en organisatievermogen beschikken.
De tolk Hij moet over een uitstekende uitdrukkingsvaardigheid beschikken om even helder en efficiënt te communiceren als de spreker. Een tolk moet altijd op de hoogte zijn van de actualiteit en de ontwikkelingen op zijn verschillende werkterreinen op de voet volgen, want hij kan het zich niet permitteren te aarzelen. Omdat hij „zonder vangnet” werkt, zijn intuïtie, aanpassingsvermogen en reactiesnelheid onmisbare eigenschappen om aan alle werksituaties, zelfs de meest destabiliserende, het hoofd te bieden, ongeacht de spreker. Hij moet gevoelig zijn voor cultuurverschillen en de situatie waarin iets wordt gezegd, teneinde de bedoeling van de spreker diplomatiek te verwoorden.
7
Voorwaarden voor en eigenschappen van... een goede vertaling
een goede vertolking
Begrip van de oorspronkelijke tekst Analytisch vermogen
Begrip van het gesprokene Goed en snel analyseren
Nauwkeurigheid en getrouwheid aan het origineel Kwaliteit van het onderzoek Goede stijl
8
Kwaliteit van het voorbereidende werk Goed uitdrukkingsvermogen
Welke opleiding...
Alle wegen leiden naar het tolken- of vertalersberoep Hoewel voor dit beroep specifieke kennis en vaardigheden vereist zijn, bestaat er geen „standaardtraject” om tolk of vertaler te worden. Naast een perfecte beheersing van de moedertaal en een grondige kennis van een of meer vreemde talen, kan een technische, juridische, economische of wetenschappelijke specialisatie nuttig blijken, afhankelijk van de sector waarin men wil werken.
Zo kan een Nederlandse ingenieur die verscheidene jaren in Spanje heeft gewerkt, op een gegeven moment besluiten bij zijn terugkeer in Nederland technisch vertaler te worden, mits hij over goede redactionele vaardigheden beschikt. Over het algemeen echter is bij aanstelling of inschrijving bij een vereniging van tolken en vertalers een universitair diploma vereist en worden tevens tests afgenomen om het niveau van de kandidaten te beoordelen. De universiteiten en de scholen voor tolken en vertalers (vier tot vijf jaar studie na het behalen van het middelbareschooldiploma of gelijkwaardig niveau) bieden beroepsgerichte opleidingen aan waar men zich de nodige knowhow en een werkmethode eigen kan maken. Deze opleidingen worden afgesloten met een doctoraal- of licentiaatdiploma, dan wel een HBO-d diploma tolk/vertaler. Iedere andere universitaire opleiding met een zelfde duur (bv. een doctoraal economie of rechten) kan een goede basis vormen als men ten minste twee vreemde talen beheerst. In aanvulling daarop kan men zich vervolgens specialiseren in tolken of vertalen. Een studie of stage in het buitenland is voor vertalers ongetwijfeld een troef en is voor tolken onontbeerlijk. Het beroep van tolk en vertaler staat open voor mensen met een functiebeperking. Internationale organisaties zoals de Europese Gemeenschap hebben slechtziende en blinde tolken en slechtziende en slechthorende vertalers in dienst. Voor nadere inlichtingen kunt u zich wenden tot de verenigingen van tolken en vertalers (zie lijst aan het eind van de brochure).
9
... voor welk vak?
Net als vele andere beroepen kan dat van tolk en vertaler worden uitgeoefend in de overheidssector (nationale of Europese overheid, internationale organisaties enz.), de particuliere sector (bedrijfsleven, vertaalbureaus enz.) en in het verenigingswezen. Tolken en vertalers kunnen in loondienst of als zelfstandige werkzaam zijn (in dit laatste geval spreekt men vaak van „freelancers”). Bovendien komt het voor dat iemand zowel tolk als vertaler is.
De facetten van het vertalersvak zijn velerlei:
10
• „all-rround” • financieel-eeconomisch • juridisch • technisch (medisch, wetenschappelijk, informatica,...) • literair
en niet te vergeten... ondertitels bij films reclame octrooien software en videospelletjes stripverhalen Internetsites enz.
Ook revisie, nieuwe terreinen verkennen en projectbeheer maken vaak deel uit van het werk van een vertaler.
De conferentietolk (1) is in staat op drie manieren te tolken:
•
consecutief tolken: de tolk maakt aantekeningen terwijl de spreker aan het woord is, en geeft het gesprokene vervolgens in de doeltaal weer. Deze wijze van tolken is tegenwoordig weliswaar veel minder courant dan simultaantolken, maar is voor sommige soorten vergaderingen nog steeds geschikt, met name wanneer er geen apparatuur aanwezig is (werklunches, bezoeken aan fabrieken of onderzoekcentra enz.);
•
simultaantolken: de tolk werkt in een geluiddichte glazen cabine met ten minste één collega. De spreker praat in een microfoon; via een koptelefoon hoort de tolk wat er gezegd wordt en vertaalt dit vrijwel gelijktijdig. De aanwezigen in de zaal, die over een koptelefoon beschikken, kiezen dan het kanaal van de door hen gewenste taal;
•
fluistertolken: dit is een vorm van simultaantolken, maar zonder apparatuur. De tolk „fluistert” in het oor van zijn toehoorders (noodzakelijkerwijs gering in aantal).
De conferentietolk komt onder andere in actie bij:
• vergaderingen of conferenties • ontmoetingen tussen staatshoofden en regeringsleiders • handelsbesprekingen • rechtszittingen
en niet te vergeten... vertolking bij interviews op radio en televisie
Dankzij doventolken ten slotte kunnen ook doven en slechthorenden aan vergaderingen of discussies deelnemen.
chatten op Internet videoconferenties enz.
(1) „Conferentietolk” is een titel. Deze tolken werken niet alleen bij „conferenties”; dankzij hun vakbekwaamheid zijn zij in alle denkbare situaties inzetbaar.
11
Tolken en vertalen: een gebruiksaanwijzing... Hoe vind ik een professionele vertaler? Kent u geen goede vertaler of kan niemand u er een aanbevelen, dan kunt u zich wenden tot een nationale of internationale vereniging van vertalers of een vereniging van oud-lleerlingen van een school of universiteit. Die kunnen u de naam geven van een of meer personen die aan uw criteria beantwoorden (talencombinatie, vakgebied enz.). In Duitsland worden al kwaliteitsnormen toegepast (bv. DIN 2345), en de beroepsgroep in haar geheel is bezig zich te organiseren om beter te beantwoorden aan de behoeften van de vertalers en hun cliënten. Ook kunt u zich wenden tot een vertaalbureau, maar opgepast: het ene vertaalbureau is het andere niet!
Wat kan ikzelf doen om een goede vertaling te krijgen?
•
Uitzonderingen daargelaten, is het raadzaam een professionele vertaler alleen naar zijn moedertaal te laten vertalen: ook al is hij in staat naar een andere taal te vertalen, dezelfde kwaliteit als een „native speaker” kan hij u niet garanderen.
12
•
Verstrek alle referentiedocumenten die hij bij zijn werk nodig zou kunnen hebben: de kwaliteit van de vertaling gaat erop vooruit en de vertaler zal u alleen raadplegen als het nodig is. Documenten op hetzelfde vakgebied of glossaria kunnen zeer nuttig blijken.
•
Geef de bestemming van de vertaling aan (ter informatie, voor publicatie, voor reclamedoeleinden enz.). Een vertaling die gepubliceerd zal worden, moet uiteraard aan hogere eisen voldoen en vergt ook meer werk van de vertaler. Daarom is het altijd wenselijk de vertaler te raadplegen wanneer u van plan bent een aanvankelijk alleen ter informatie gevraagde vertaling voor andere doeleinden te gebruiken.
•
Laat de vertaler een voldoende lange termijn: bedenk dat u mogelijk niet zijn enige klant bent en dat hij geen 100 bladzijden in drie dagen kan vertalen... Het technische karakter van het document of de moeilijkheid van de brontaal moet ook in aanmerking worden genomen.
•
Deel de vertaler uw op- en aanmerkingen mee. De kwaliteit van zijn volgende vertaling zal er alleen maar beter van worden!
Hoe vind ik een professionele tolk? Als u een conferentietolk kent, wendt u zich dan rechtstreeks tot hem: ook al kan hij u misschien niet zelf helpen omdat hij al verplichtingen heeft of niet de juiste talencombinatie heeft, hij kan u zeker een kundige collega aanbevelen. Kent u geen enkele tolk, dan kunt u zich wenden tot een nationale of internationale vereniging van conferentietolken. Die kan u de naam van een of meer personen geven die aan uw criteria beantwoorden. Er bestaan ook tolkenbureaus, maar opgepast: het ene tolkenbureau is het andere niet! Vervolgens onderhandelt u rechtstreeks met de tolken over de voorwaarden.
Wat kan ikzelf voor de tolk doen om goed werk geleverd te krijgen?
•
Geef duidelijk aan wat uw behoeften zijn en aarzel niet bij mensen van het vak te rade te gaan om te vragen hoe u daar het best in kunt voorzien.
•
Verstrek van tevoren alle referentiedocumenten en alle nuttige informatie over de te behandelen onderwerpen. Een slecht geïnformeerde tolk kan geen goed werk leveren.
•
Attendeer de deelnemers op de met het tolken samenhangende beperkingen, ongeacht de gekozen wijze van tolken: er moet voor een goede akoestiek gezorgd worden en de zaal moet goed zichtbaar zijn, het in hoog tempo aflezen van teksten moet worden vermeden en zo nodig moet worden gecontroleerd of de gebruikte technische apparatuur aan de normen ISO 2603 en ISO 4043 beantwoordt.
Doe een beroep op professionele tolken en vertalers: uw goede naam is ook afhankelijk van de kwaliteit van uw vertalingen en vertolkingen.
13
Vertaler: een beroep met toekomst! Ver achter ons ligt de tijd dat H. Hiëronymus de Bijbel met een ganzenveer vertaalde... Vandaag de dag is de computer het belangrijkste hulpmiddel van de vertaler. Gezien de stand van de techniek van het automatisch vertalen, vragen sommigen zich af of dit beroep niet achterhaald is en ten dode opgeschreven. Talen zijn echter dermate complex en subtiel dat het niet erg waarschijnlijk lijkt dat de machine de mens ooit kan vervangen. Dankzij de snelle groei van nieuwe technologieën heeft de vertaler echter de beschikking gekregen over waardevolle hulpmiddelen, zodat hij hoe langer hoe efficiënter wordt en sneller beter werk aflevert. De coördinatietaken en het teamwork, die het vertalersvak steeds meer kenmerken, worden eveneens eenvoudiger door de bundeling van kennis in netwerken.
14
De hulpmiddelen in het kort
•
Terminologische gegevensbanken: Eurodicautom is hier een goed voorbeeld van. Deze zeer uitgebreide, door de terminologen van de Vertaaldienst van de Commissie opgezette databank, kan vrij op Internet worden geraadpleegd (http://europa.eu.int/e eurodicautom/.).
•
Automatisch vertalen: het betreft de „ruwe” vertaling van een document uit een brontaal in een doeltaal door middel van een samenstel van woordenboeken en taalkundige analyseprogramma's. Een automatische vertaling levert tijdwinst op maar vereist grote oplettendheid: het resultaat moet heel vaak herschreven en in ieder geval zorgvuldig herlezen en gecorrigeerd worden.
•
Vertaalgeheugen: dit systeem zoekt automatisch in een computergeheugen gedeelten van de te vertalen tekst en stelt een vertaling voor van de reeds vertaalde en in het geheugen opgeslagen segmenten. Aan de vertaler vervolgens de keuze deze over te nemen, te wijzigen of af te wijzen. Als hij dikwijls hetzelfde soort teksten vertaalt, is dit instrument erg nuttig.
•
Internet: hoewel niet speciaal voor vertalers ontworpen, biedt het ongekende mogelijkheden voor terminologisch en documentair onderzoek.
En de woordenboeken? Woordenboeken zijn voor de vertaler nog steeds van nut, zowel voor het opzoeken van termen als voor het controleren van zaken als spelling en dergelijke. Het gebruik van woordenboeken is veranderd nu er steeds meer op cd-rrom verkrijgbaar zijn.
Tolken en technologie Evenals de vertalers maken tolken dikwijls gebruik van Internet en diverse databases voor hun terminologisch en documentair onderzoek. Zij volgen de technologische ontwikkeling met grote belangstelling om zo nodig in hun beroep van de nieuwe mogelijkheden gebruik te kunnen maken.
15
Nuttige adressen
International Federation of Translators: http://www.fit-iift.org European Society for Translation Studies: http://est.utu.fi Association internationale des interprètes de conférence: http://www.aiic.net Nederlands Genootschap van Vertalers: http://www.metacom.org/ngv/ Belgische Kamer van Vertalers, Tolken en Filologen: http://www.cbtipbkvtf.org/
EU-ssites Eurodicautom: http://europa.eu.int/eurodicautom/
16
EUR-LLex (Gemeenschapsrecht on line): http://europa.eu.int/eur-llex/nl/index.html Europa (portaalsite van de Europese Unie): http://europa.eu.int/ Vertaaldienst van de Commissie: http://europa.eu.int/comm/dgs/ttranslation/index_nl..html SCIC (gemeenschappelijke tolken- en conferentiedienst), Europese Commissie: http://europa.eu.int/comm/scic/index_nl.htm
17
Deze brochure werd in het Frans opgesteld door Josick van Dromme-Desvignes en Sonia Sornom-Aï, van de Vertaaldienst van de Europese Commissie, in samenwerking met Emma Santopinto en Ian Andersen, van de gemeenschappelijke tolken- en conferentiedienst van de Europese Commissie. Deze brochure werd vertaald in de tien andere officiële talen van de Europese Unie. Vertaling in het Nederlands: Rob van Merm. Foto's omslag: Nathalie Hodes, Fotoclub van de Europese Commissie, en Jean-Luc Peysen. Tekeningen: Angelo Angioni, Europees Parlement.
Europese Unie Tolken en vertalen: taal in actie Luxemburg: Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen 2001 — 17 blz. — 14,8 x 21 cm ISBN 92-894-1171-6
16 4
Sprog åbner døre Sprachen öffnen Türen Oi glússew anoígoyn orízontew Languages open doors Les langues ouvrent des voies Le lingue aprono molte porte Talen openen deuren As línguas abrem portas Kielitaito avaa ovia Språk öppnar dörrar
BUREAU VOOR OFFICIËLE PUBLICATIES DER EUROPESE GEMEENSCHAPPEN L-2985 Luxembourg
HC-37-01-768-NL-C
Los idiomas abren puertas
