Naar aanleiding van het afscheid van Ria Kuijpers, directeur van De Imme, organiseert De Imme samen met het Huis van de Wereld een debat, gericht op ecologisch ondernemen, aandacht voor de mens maar ook aandacht voor gebruik lokale (biologische) producten en de ruimte die daarvoor nodig is. Wanneer: Donderdag 17 november 2011 Tijd: van 13.00 tot 17.00 uur Waar: De Nieuwe Vorst, Willem II straat
Eten is weten: Over de stad, ons voedsel, en samen leven Rob Maessen, Provincie Noord-Brabant
1. Inleiding: waarom “wat vanzelf spreekt” niet langer vanzelfsprekend is. Een vis heeft geen weet van water. Water is vanzelfsprekend voor vissen. Op een vergelijkbare wijze is voedsel een vanzelfsprekende aangelegenheid voor velen van ons in deze moderne, industriële samenleving. Ons voedsel ligt – bij wijze van spreken – op straat en toch weten we eigenlijk niet of nauwelijks wat we eten. Ik wil vandaag met u spreken over wat vanzelf spreekt, maar desondanks – of misschien wel juist daarom – toch ook de moeite waard is om gezegd te worden. Juist als iets vanzelfsprekend is moeten we namelijk de nodige moeite doen om te begrijpen “wat van zelf spreekt.” En het is in het algemeen niet gemakkelijk om ter discussie te stellen wat we voor lief nemen. Het zijn vaak ook de dingen waarvan we stilzwijgend veronderstellen dat ze voor iedereen overduidelijk zijn. Een groot probleem bij het doorvoeren van veranderingen is dan ook de tirannie van het gezonde verstand – dingen waarvan we denken: "Het kan gewoon niet anders gedaan worden, want dit is de manier waarop het nu eenmaal gedaan wordt." De maatschappelijke context waarbinnen we opereren verandert echter, vaak geleidelijk en meestal zonder dat we daar erg in hebben. In de praktijk zijn veel van onze ideeën daarom van gisteren of misschien wel van eergisteren. Ze waren ooit bedoeld om de situatie destijds beter te begrijpen en het hoofd te bieden. Inmiddels zijn ze in feite achterhaald. Onze ideeën van gisteren houden ons nog steeds gevangen, en het is belangrijk ons daarvan los te maken. Zo lijken we bijvoorbeeld nog steeds moeite te hebben om te begrijpen dat we als mens onderdeel zijn van het ecosysteem. Om dat idee te illustreren maak ik zelf graag gebruik van Maurits Cornelis Escher (1898-1972), bekend van zijn houtsneden, gravures en lithografieën. De kristallen bol uit 1935 toont de kunstenaar, de mens, als noodzakelijk en geïntegreerd onderdeel van zijn omgeving. Dat beeld symboliseert voor mij een relationele manier van denken en
2
doen: de mens als deel van zijn ecosysteem. In dat ecosysteem leven overigens ook andere mensen. Tegen die relationele achtergrond ontwikkelt ons leven zich symbiotisch: We verkennen onze talenten in relatie tot de omstandigheden die we – mede dankzij die talenten – zelf hebben weten te creëren. In tegenstelling hiermee lijken we nog steeds geobsedeerd door de fictie van de lineaire ontwikkeling, ook zo’n ingesleten vanzelfsprekendheid. Het begint hier en na een aantal stappen kom je daar uit, als je goed je best gedaan hebt. Het wordt gelukkig steeds duidelijker dat ons leven zich in werkelijkheid niet lineair ontwikkelt, maar organisch en op basis van een grote diversiteit aan talenten, aan verscheidenheid in kennis en kunde en vooral ook door een productieve vorm van interactie tussen mensen: de kunst van het samen leven. Samen leven was en is een hele kunst. Het is mijn stellige overtuiging dat eten en drinken daar van oudsher een centrale plaats bij in nemen. En dat lijkt in deze tijd soms niet zo vanzelfsprekend.
2. De vanzelfsprekendheid van onze voedselvoorziening In onze moderne samenleving is de voedselvoorziening wel een vanzelfsprekende aangelegenheid. Het vaste voornemen na de tweede wereldoorlog om nooit meer honger te lijden was aanleiding om het economisch herstel in Nederland vooral ook te richten op de modernisering van de landbouw; de mechanisering van de productie en het groeiend gebruik van krachtvoer, kunstmest en gewasbescherming, aangejaagd door een overvloed aan goedkope fossiele brandstoffen. Het voedselsysteem dat we nu hebben is het gevolg van een succesvol beleid om voldoende voedsel te produceren met lage prijzen voor de consument en – althans in opzet – een goed inkomen voor de boer. In 1950 besteedden we nog zo’n 40% van ons inkomen aan voedsel, terwijl dat aandeel nu in de buurt van de 10% zit. Ondertussen is het deel dat de boer krijgt van de consumentenprijs scherp gedaald: van gemiddeld 40% in de zestiger jaren tot ongeveer 20% nu. Voor varkensvlees krijgt hij zelfs niet meer dan 6 cent van iedere euro die eraan verdiend wordt. Sinds een paar jaar wonen wereldwijd meer mensen in de stad dan erbuiten. Als we aan de moderne stad denken dan zien we gebouwen, woningen en kantoren. Carolyn Steel (2009) herinnert ons er echter aan dat de stad in de eerste plaats een verzameling mensen is. En mensen hebben voedsel nodig, elke dag opnieuw. In haar boek “De Hongerige Stad: Hoe Voedsel ons Leven Vormt” laat deze Engelse architecte zien hoe de zorg voor voedsel door de eeuwen heen niet alleen ons leven gevormd heeft, maar vooral ook de inrichting van onze steden. Fastfood heeft in de afgelopen vijftig jaar furore gemaakt. Het gemak dient de mens en de opkomst van fastfood sloot naadloos aan bij de dynamiek van ons moderne leven. Fastfood en andere vormen van gemaksvoedsel
3
zijn het resultaat van een industrieel agro-food complex dat zich vergaand gespecialiseerd heeft. De samenleving heeft tijd en budget vrij weten te maken door de zorg voor ons dagelijks voedsel uit te besteden aan een bedrijfstak die gaandeweg steeds efficiënter is gaan functioneren en met meer overtuigingskracht. De supermarkt doet zijn naam eer aan: we worden op onze wenken en exotische wensen bediend – vaak nog voordat we ze hebben kunnen uiten – 24 huur per dag en 7 dagen per week het hele jaar door. En dat voor een prijs die grenst aan het ongelooflijke. Terwijl de kruidenier namens ons op de kleintjes lette, raakte de boer steeds verder uit beeld. Tegenwoordig komt de melk uit de supermarkt – want laat u zich niets wijs maken: de primaire producent heeft nog maar weinig in de melk te brokkelen als het gaat om de macht in de keten. En onze kinderen? Die weten straks als ze opgegroeid zijn niet beter. Want hoe zouden ze ooit nog beter kunnen weten? Eigenlijk is het helemaal niet vanzelfsprekend dat we over een paar dagen nog te eten hebben. Als de aanvoer van ons voedsel naar de supermarkten onverhoopt stopt hebben we immers niet meer dan een dag of drie vier voldoende voorraad in huis.
3. De problemen met ons voedselsysteem komen steeds duidelijker naar voren. We hebben lange tijd niet hoeven na te denken over waar ons voedsel vandaan komt of over wat het doet voor ons milieu, ons lichaam en onze samenleving. Het wordt de laatste jaren echter steeds duidelijker dat het systeem misschien toch wat minder goed functioneert dan we altijd gedacht hebben. Het vorige kabinet was daar – opmerkelijk genoeg – zelfs zeer expliciet over. Het mondiale voedselsysteem schiet nu al fors te kort: Het is niet in staat om de groeiende wereldbevolking adequaat van voedsel te voorzien binnen de randvoorwaarde van ons ecosysteem. Aldus de nota Duurzaam voedsel: Naar een duurzame consumptie en productie van ons voedsel, uitgebracht door de laatste minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit in juli 2009. Nu al lijdt meer dan een miljard mensen honger terwijl er wereldwijd toch genoeg voedsel geproduceerd wordt. Eenzelfde aantal mensen is overigens te dik en kampt met ernstige gezondheidsproblemen. Tegelijkertijd wordt ongeveer 50% van het voedsel dat geproduceerd ergens in de keten verspild en dus uiteindelijk niet geconsumeerd. De zorgen over onze mondiale voedselvoorziening staan bovendien niet op zich, maar zijn nauw verweven met andere prangende opgaven zoals armoedebestrijding, behoud van biodiversiteit en beperken van de klimaatverandering. Volgens het Planbureau voor de leefomgeving wordt steeds duidelijker hoe ingrijpend deze opgaven in feite met elkaar samenhangen.i Als we alle negatieve bijeffecten op het gebied van milieu, cultuur, volksgezondheid en samenleving ook in rekening willen brengen komt de prijs voor een hamburger volgens de econoom Raj Patel al gauw uit op het honderdvoudige van wat we er nu voor betalen: zo’n 200 dollar (Patel, 2011).ii
4
4. Tijd voor verandering Het zijn vooral de zorgen over onze gezondheid en over het welzijn van dieren waarmee het maatschappelijk debat over ons voedsel opnieuw geagendeerd is. Het Brabantse burgerinitiatief “Megastallen Nee!” was de directe aanleiding voor het Verbond van Den Bosch dat begin september tot stand kwam. Daarin staan afspraken met supermarkten, boeren, slachterijen en mengvoederbedrijven over het duurzaam maken van de veehouderij. “Alle vlees duurzaam in 2020” is volgens het advies van de Commissie Van Doorn aan het provinciebestuur van Noord-Brabant de enige kans van de Brabantse veehouderij om te overleven. De eerste stap is het terugdringen per 1 januari 2012 van het antibioticagebruik. Maar het is de vraag of de “zorgvuldige bedrijfstak” die Van Doorn voor ogen staat voldoende is om het vertrouwen van de samenleving te herstellen als er verder niets verandert in de keten. Nederland lijkt wat achter te blijven in vergelijking tot andere landen. Hier wordt het publieke debat tot nu toe immers primair gevoed door de angst voor megastallen, maar nog niet of nauwelijks door de wens om actief betrokken te worden bij de productie van het eigen voedsel. Internationaal wordt dit fenomeen aangeduid als CSA: Community Supported Agriculture. CSA bestaat uit een vereniging van mensen die nauw samenwerken met één of meer land- of tuinbouwbedrijven. Boer en burger steunen elkaar wederzijds: Ze delen de opbrengst en de risico’s. De leden dragen, als ware aandeelhouders, op voorhand bij aan de productiekosten van de boer. In ruil ontvangen ze een aandeel van de vruchten van het bedrijf en werken zo nodig zelf mee om de oogst binnen te halen. De eerste initiatieven dateren uit de zestiger jaren. Ze zijn inmiddels uitgegroeid tot meer dan 17.000 CSA bedrijven verspreid over heel de wereld. In Nederland is het aantal CSA’s nog steeds op de vingers van een hand te tellen. Transition Town Tilburg heeft met het initiatief ‘Goei Eete’ een aansprekend CSA-voorbeeld in de steigers staan. Een groep inwoners van Tilburg heeft besloten om zelf de handen uit de mouwen te steken en niet af te wachten tot de overheid maatregelen neemt. Goei Eete bundelt de consumentenvraag en koopt vanaf komend voorjaar gezamenlijk producten in bij boeren uit de directe omgeving van Tilburg. Zij krijgen een goede prijs en de leden van Goei Eete betalen niet te veel. CSA is dus pas echt duurzame verandering: burgers en boeren die hand in hand bepalen hoe zij hun eigen voedselvoorziening willen hebben en veilig stellen. Opmerkelijk is dat Hans Huijbers, voorzitter van de ZLTO, ook een stap in die richting lijkt te zetten. Hij vindt dat boeren zich vooral zouden moeten gaan richten op de vraag: wat voedt de stad en wat beleeft de stad. iii Daarmee raakt hij aan de groeiende sociaal-culturele herwaardering van voedsel die momenteel in de samenleving zichtbaar is. Beleidsmatig wordt die herwaardering nog niet zo vanzelfsprekend herkend, maar boeren kunnen dus best wat hulp uit de stad gebruiken.
5
5. Eten als maatschappelijk bindmiddel In de roep om verbetering van de veehouderij klinkt de sociaalmaatschappelijke betekenis van onze voedselvoorziening nog weinig door: eten is vooral ook een sociaal bindmiddel. Onze behoefte aan eten en drinken heeft traditioneel het ontstaan van gemeenschappen gefaciliteerd en doet dat in principe nog steeds. In haar boek The Taste for Civilization: Food, Politics and Civil Society maakt Janet A. Flammang (2009) echter duidelijk hoe we onze belangrijkste leerschool voor beschaving en democratie hebben laten verdwijnen met de gezamenlijke eettafel, zoals het spreekwoordelijke kind met het badwater. Gemaksvoedsel en kant-en-klaarmaaltijden die gedachteloos bij de televisie verorberd worden, maken het gezelschap van anderen tot een overbodige luxe. Vaak verdwijnt met de gezamenlijke gezinsmaaltijd ook de gelegenheid om in kleine kring te oefenen in meningsvorming en te luisteren naar elkaars standpunten. Onder invloed van het feminisme verdween de vrouw uit de keuken, wat volgens Flammang vooral te wijten is aan de laagwaardige status van voedselbereiding destijds. De vrouwenemancipatie had maatschappelijk gezien volstrekt anders uitgepakt als de vrouw de keuken niet had verlaten, maar er juist andere gezinsleden had binnengehaald. Ria Kuijpers hield als een van de weinigen stand in de keuken van de Imme: vegetarisch restaurant & sociale activering. En met groot succes! Van harte proficiat. Voor Tilburg is de betekenis van eten als sociaal bindmiddel zeker geen onontgonnen terrein. Met initiatieven als bijvoorbeeld de ecologische tuinderij Ut Rooi Bietje, sociaal eethuis De Pollepel, de buurtmoestuin die het afgelopen jaar bij wijkcentrum De Spil is opgezet, of lunchcafé & brasserie Prins Heerlijk kan gesproken worden van een rijke traditie van “Tilburg als een eetbare stad.” Daarover zou best wel eens wat meer gesproken mogen worden. 6. Drie voorbeelden ter illustratie Bij wijze van afsluiting noem ik drie voorbeelden die illustratief zijn voor deze brede maatschappelijke herwaardering van samen de maaltijd voorbereiden en aan tafel gaan. In de eerste plaats is dat de groeiende belangstelling voor het project “de mooie maaltijd,” voor het eerst geïntroduceerd in 2008 als onderdeel van de landelijke Week van de Smaak. Dit project biedt een tegenwicht aan de tendens van de ‘er is niets-mis-mee’ maaltijden in zorginstellingen en ziekenhuizen waar mensen toch nooit echt warm voor blijken te lopen. Maaltijden die op steeds grotere schaal geproduceerd worden met ingrediënten waarvan de herkomst ver te zoeken is en die iedere vorm van persoonlijke betrokkenheid ontberen. Alleen maar omdat de verwachting is dat op zorgkosten bespaard kan worden. Verschillende praktijkvoorbeelden laten zien dat dit juist niet vanzelfsprekend is: het concept is nauwelijks duurder maar de kwaliteitsimpuls is onbetaalbaar. Een gezonde, met zorg bereide maaltijd, op basis van biologische en regionale producten, kost wellicht aan de voorkant wat meer, maar zorgt voor kostenvermindering aan de verpleegkant. Cliënten gaan bijvoorbeeld beter eten, hebben minder klachten, herkennen weer de smaak en geur van vroeger en spenderen meer tijd in het restaurant. Tijd waarin geen beroep wordt gedaan op zorgmedewerkers
6
omdat alle aandacht uit gaat naar het letterlijk en figuurlijk genieten van de maaltijd. En als de vraag vanuit de zorginstellingen een beetje slim gebundeld wordt doen de lokale boeren natuurlijk graag mee. We vergeten wel eens dat gezondheid meer is dan de afwezigheid van ziekte. In dat verband prijst de Provinciale Raad Gezondheid in haar jaarbericht de buurtmoestuin aan.iv Daar, in het hart van de wijk, wordt de relatie expliciet gemaakt tussen leefbaarheid, preventieve gezondheid, voedselkringloop, zelfwerkzaamheid, groen, en sociale cohesie in de vorm van een kleinschalig buurtinitiatief. In het essay “Over EHEC en buurtmoestuinen: Brabant, ons voedsel en onze gezondheid” beschrijft Mariet Paes hoe de complexiteit van ons moderne voedselsysteem weer begrijpbaar wordt en: van ons. Diezelfde moestuin, met een hoog gehalte aan biodiversiteit blijkt ook aantrekkelijk om het onderwijs van een concrete basis te voorzien. “Educatief en eetbaar groen” is een initiatief van de Fontys Lerarenopleiding hier in Tilburg dat aansluit bij een wens van het voortgezet onderwijs in Brabant. De droom is dat iedere middelbare school straks een eetbare tuin heeft die ontworpen, aangelegd en onderhouden wordt als onderdeel van de praktijklessen van het groene beroepsonderwijs. De bio-diverse tuin maakt bovendien onderdeel uit van een lesprogramma dat jongeren op de middelbare school op interactieve wijze bewust maakt van de relatie tussen biodiversiteit en voeding. De tuinen laten scholieren zien waar hun voedsel werkelijk vandaan komt en wat de samenhang in de natuur betekent. Ze leren dat ze door bewuster te eten het leven op hun planeet in stand kunnen houden.v
7. Mijn conclusie Waar het om draait is dat we weer samen leren eten want samen eten is weten. “We eten” wordt dan: w’eten.
i Planbureau voor de leefomgeving (2010). Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering: Mondiale opgaven en nationaal beleid ii Platel, Raj (2011). De Waarde Van Niets. Wat moeten we betalen. Breda. iii Uitgesproken op 1 december 2010 bij de officiële afsluiting van het TransForum programma.
http://www.youtube.com/watch?v=Spz_iN49orQ
iv http://www.provincialeraadgezondheid.nl/actueel/publicaties/2011/Jaarbericht_2011.html?id=409 v www.educatiefeneetbaargroen.nl
