Essay waterrecht 2014 Toekomstige problemen in het waterrecht: beschouwingen over het recht op schoon (drink)water van een onwetende westerling
Door: Jens Marik (3653498) Vak: water en infrastructuur 2014 Master: SBR Universiteit Utrecht Docent: H.F.M.W van Rijswick
Inleiding Een jongen wordt geboren in een kelder diep onder de grond waar nooit iemand in of uit mag komen en waar hij de rest van zijn leven zal doorbrengen. Totdat zijn vader opeens wordt vermist. Later blijkt dat hij de kelder heeft verlaten. Uit angst voor repercussies en uit vastberadenheid om zijn vader terug te vinden, weet ook hij de diepe kelder te ontvluchten. Het jaar is 2277 en een grote nucleaire oorlog heeft heel de Verenigde Staten omgetoverd in een grote verlaten vlakte waar nog maar weinig leven is te vinden. De vader van de jongen is gevlucht omdat hij mee doet aan project purity, een project dat er voor moet zorgen dat het water in de omgeving vrij wordt gemaakt van radio actieve straling om zo het leven in het gebied weer te herstellen. In zijn zoektocht komt de jongen terecht in allerlei avonturen die illustreren hoe belangrijk schoon drinkwater is en vooral ook wat er kan gebeuren als we dit kwijtraken of vervuilen Water is leven. Deze frase kom je veel tegen als student die de cursus waterrecht volgt. In het hierboven omschreven fictionele verhaal, dat afkomstig is van de game Fallout 3, had dit niet beter in beeld gebracht kunnen worden. Alles is verwoest, het water zit vol straling, er leeft bijna niets meer en datgene wat nog wel leeft is van uiterst dubieuze kwaliteit. De kans dat dit in de nabije toekomst of zelfs überhaupt zal voorkomen is misschien niet erg groot, maar waterschaarste (bijvoorbeeld door nucleaire rampen) is dichterbij dan we denken. Mensen in een welvarend westers land als Nederland zijn zich hier echter maar weinig van bewust. Het aantal liter water dat een mens per dag minimaal nodig heeft voor sanitaire voorzieningen en om van te drinken ligt tussen de 25 en 50. In Nederland hebben wij deze hoeveelheid al verbruikt voordat we ’s ochtends de deur uit gaan. In totaal gebruiken we ruim 120 liter water per dag voor huishoudelijk gebruik zoals douchen, de was doen, afwassen, de wc doorspoelen en het gras groen houden.1 Daarnaast kennen wij de luxe dat we de kraan maar hoeven te openen om een glas schoon drinkwater in te kunnen schenken, wat overigens niet echt als luxe maar meer als gewoonte wordt gezien. Schoon (drink)water is er in Nederland altijd en is bovendien niet duur. Wat voor ons Nederlanders heel normaal is, is dat voor anderen echter allesbehalve. En daarvoor hoeft men niet eens de voor de hand liggende voorbeelden uit Afrika en India uit de kast te halen. Want ook in Zuid-Europa kampt men nu al met serieuze watertekorten. Wij kennen veel problemen en uitdagingen als het om water gaat, maar een gebrek aan schoon water hoort daar (nog) niet bij. Nederland is dan ook van oudsher meer gericht op waterbeheer en waterkwaliteit. Waterschaarste is nieuw en hiermee komen we eigenlijk alleen in aanraking door de buitenland pagina in de krant open te slaan. In het hiernavolgende zal worden gekeken in hoeverre waterschaarste in Nederland een probleem is of kan worden en wat dit voor een gevolgen kan hebben voor het recht op water als mensenrecht. Hieruit zal blijken dat een bericht over waterschaarste op de binnenland pagina dichterbij is dan menigeen in eerste instantie zal denken.
1
H. Havekes & H.F.M.W van Rijswick, Waterrecht in Nederland, Deventer: Kluwer 2014, Hs 2 § 2.1.
Het recht op water als mensenrecht Schoon water is voor ons bestaan van essentieel belang. Niet alleen om van te kunnen drinken, maar ook voor de landbouw, industrie, bereiden van eten, sanitaire voorzieningen en zelfs om energie mee op te wekken. Het belang van schoon water wordt met name zichtbaar in gebieden waar dit een schaars goed is. In ontwikkelingslanden zijn 80% van alle ziektes en sterfgevallen gerelateerd aan het gebrek aan schoon water. Gepleit wordt dan ook voor een grondrecht op schoon water. Een recht op water omvat in het algemeen een bepaalde hoeveelheid drinkwater per individu, gecombineerd met een recht op sanitaire voorzieningen. Als aanvulling hierop moet worden voldaan aan een goede kwaliteit van water en moet het voldoende beschikbaar en toegankelijk zijn. Een zoektocht naar zo’n recht in nationale, Europese of internationale wetgeving of verdragen zal echter geen resultaat opleveren. Nergens staat expliciet beschreven dat een ieder het recht op schoon water heeft. In ieder geval niet op zo’n manier dat er een bindend mensenrecht op water bestaat. Wel kan het recht op water uit verschillende wetgeving en verdragen worden afgeleid. In het verdrag inzake de rechten van het kind staat bijvoorbeeld dat staten verplicht zijn om ziekten en ondervoeding tegen te gaan door het verschaffen van (o.a.) schoon drinkwater; in het verdrag inzake economische sociale en culturele rechten staat dat iedereen het recht heeft op een goede gezondheid en dat staten verplicht zijn aspecten van hygiëne te verbeteren. Iets dichter bij huis, de Nederlandse Grondwet bepaalt dat de overheid moet zorgen voor een bevordering van de volksgezondheid, de bewoonbaarheid van het land en de bescherming en verbetering van het leefmilieu. Belangrijk is verder de niet bindende maar wel gezaghebbende General Comment nr. 15 van het Committee of Economic, Social and Cultural Rights waarin duidelijk wordt omschreven dat het recht op water een mensenrecht is en waarom. 2 Ook de VN hebben in een resolutie aangenomen dat de toegang tot schoon water een mensenrecht is 3 en in de Nederlandse rechtspraak is het recht op water al een keer expliciet genoemd.4 Dit alles laat zien dat, ook al bestaat er geen bindend recht op water, het toch over het algemeen als mensenrecht kan worden beschouwd. Resteert de vraag wat een individu hiermee kan. Als sociaal recht is het niet direct juridisch afdwingbaar, maar verplicht het de overheid enkel om zoveel als mogelijk te doen om ervoor te zorgen dat een ieder op zijn minst genoeg water heeft om van te kunnen leven. Dat het geen recht in de klassieke zin van het woord is, is niet onbegrijpelijk. In veel landen kan men wel eisen dat de overheid moet zorgen voor voldoende schoon water, maar als dit er simpelweg niet is wordt het lastig. Desalniettemin is het accepteren van het recht op water als mensenrecht een goede ontwikkeling.
H. Havekes & H.F.M.W van Rijswick, Waterrecht in Nederland, Deventer: Kluwer 2014, Hs 2 § 2.2 en 2.3. P. Memelink, ‘een sluitende regeling voor schoon water’, NTBR, 2011, 16. 4 Rb Maastricht, 25 juni 2008 (locatie Heerlen) LJN: BD5759. 2 3
Eigendom van water Een van de redenen dat het recht op water als mensenrecht een goede ontwikkeling is, is de vraag naar de eigendom van water. Van wie is water eigenlijk? Is het van niemand, van grondeigenaren of juist van iedereen? In Nederland is openbaar water een res nullius. Dit wil zeggen dat dit water (zoals de zee, rivieren en ander stromend water dat hiermee in verbinding staat) aan niemand toebehoort. Of wat positiever verwoord: het water in Nederland is in beginsel van ons allemaal. Dit wil echter niet zeggen dat water nooit in eigendom van een particulier (bedrijf) kan bestaan. Water kan eigendom van een particulier worden indien deze eigenaar is van een stuk grond waarin zich een natuurlijke waterbron bevindt. Wel is het van belang dat water zijn algemene functie (een publiek belang) kan blijven vervullen. In andere landen kan zelfs water dat in Nederland als openbaar water wordt gezien in eigendom zijn van publieke of private partijen.5 Dit doet de vraag rijzen in hoeverre dit met het recht op water als mensenrecht is te verenigen. Indien alle waterbronnen immers om commerciële redenen worden opgekocht door grote waterproducenten en de mensen het op de markt gezette water niet kunnen betalen, ontstaat er een probleem. Is het wel vol te houden dat er een grondrecht op water bestaat terwijl een grote waterproducent als Nestlé alle waterbronnen in de buurt opkoopt en in flessen gaat verkopen? Niet iedereen is immers financieel in staat om alleen maar flessen water te kopen om van te leven. In verschillende delen van de wereld is dit een groot probleem. Nestlé, marktleider als het om verkoop van gebotteld water gaat, kan als een goed voorbeeld dienen voor de vraag van wie water nu eigenlijk is en de problemen die daarbij kunnen rijzen. Dit bedrijf vindt het een extreem standpunt dat ieder het recht heeft op water en ziet het eerder als een levensmiddel met marktwaarde. Vanuit het oogpunt van Nestlé is dit geen onbegrijpelijk standpunt als men weet dat dit bedrijf meer dan 9 miljard Dollar per jaar verdient aan de verkoop van water. De manier waarop dit gaat is op zijn zachtst gezegd niet altijd even netjes. Over de gehele wereld is Nestlé constant op zoek naar nieuwe waterbronnen. Als zij een nieuwe waterbron vinden, proberen ze de waterrechten te verkrijgen of de grond te kopen. Vaak lukt dit en als de lokale bevolking en autoriteiten niet meewerken start Nestlé een rechtszaak. Deze kleine partijen staan dan vaak machteloos tegen een van de grootste multinationals ter wereld. En zodra de waterbron leeg is gaan ze door naar de volgende. Daarbij weinig rekening houdend met de plaatselijke omgeving. Het voordeel hierbij voor Nestlé is dat het op de meeste plekken niet duidelijk is hoe het eigendom van water juridisch is geregeld. Zo kunnen zij met al hun geld en goede juristen er redelijk makkelijk voor zorgen dat waterbronnen op wat voor een manier dan ook in hun bezit komen.
5
H. Havekes & H.F.M.W van Rijswick, Waterrecht in Nederland, Deventer: Kluwer 2014, Hs 1 § 1.1.
Op sommige plekken in de wereld is het recht op water als mensenrecht dan ook niets meer dan een holle frase. Dit wordt het meest zichtbaar in ontwikkelingslanden als Pakistan en Nigeria waar schoon water zeer schaars is. Grote bedrijven weten dit en gaan hier flessen water op de markt brengen. Als een fles water echter meer kost dan dat een gemiddelde inwoner van bijvoorbeeld Nigeria op een dag verdient, is het recht op water ver te zoeken. De vaak zwakke regeringen van dit soort landen staan daarbij machteloos.6 Eenzelfde soort probleem doet zich voor met het boren naar olie door Shell.7 Het voorbeeld van Nestlé illustreert dat de erkenning van het mensenrecht op water in de praktijk niet op elke plek op aarde even veel om het lijf heeft. In Nederland merken we hier nog weinig van. Hier is nog voldoende schoon water en de overheid is juridisch goed vertegenwoordigd om op te kunnen tegen grote multinationals. Maar zal dit ook altijd zo blijven? Multinationals worden steeds groter en machtiger en ook in Nederland is het privaatrechtelijk niet geheel duidelijk hoe het eigendom van water is geregeld. 8 Daarnaast zorgen ontwikkelingen als klimaatverandering en overbevolking ervoor dat het niet ondenkbaar is dat wij in de toekomst tevens te maken krijgen met de problemen die we nu nog enkel op het nieuws uit het buitenland tegen komen.
Zie over Nestle en het recht op water: VPRO Tegenlicht afl. ‘De slag om ons drinkwater’ http://www.youtube.com/watch?v=HDykPBX-5Hs 7 http://poisonfire.org/ 8 Zie: P. Memelink, ‘een sluitende regeling voor schoon water’, NTBR 2011, 16. 6
Toekomstige waterproblemen De klassieke problemen met water in Nederland zijn alom bekend. Zelfs tot ver over onze grenzen kent men de problemen en gevaren die wij ondervinden met overstromingsrisico’s, verzakking van de bodem en het doorbreken van dijken. Het verhaal van Hans Brinker is misschien nog wel bekender in het buitenland dan in Nederland zelf. Dit wil echter niet zeggen dat overstromingsrisico en waterpeilbeheer als enige de aandacht verdienen. Waterschaarste is op dit moment in Nederland misschien nog niet zo aan de orde, maar dit kan snel veranderen Het is belangrijk om hier op voorbereid te zijn, maar misschien nog wel belangrijker is het besef dat wij ook in Nederland te maken kunnen krijgen met een gebrek aan schoon (drink)water. De reële dreiging van waterschaarste heeft verschillende oorzaken. Deze oorzaken hebben met name te maken met het gegeven dat de wereld waarin wij leven meer en meer raakt uitgeput. De wereldbevolking groeit enorm en hierdoor moeten wij steeds meer een beroep doen op natuurlijke bronnen (water, olie, gas, visserij, etc.) om onszelf te kunnen blijven voorzien van energie en allerlei andere levensbehoeftes. Mede hierdoor zorgt ook klimaatverandering voor opwarming van de aarde wat weer extra problemen wat betreft voorziening van drinkwater met zich brengt. Daarnaast zijn er verschillende factoren die tevens de kwaliteit van ons water op negatieve wijze (kunnen) beïnvloeden. Het opwekken van kernenergie bijvoorbeeld kan zorgen voor radioactief water indien zich een kernramp voordoet of als er niet zorgvuldig wordt omgegaan met radioactief afval. De ramp in Fukushima uit 2011 geeft nog maar eens aan dat kernrampen nog steeds voorkomen. Sterker, door de steeds extremere weersomstandigheden als gevolg van klimaatverandering wordt de kans op meerdere rampen alleen maar groter.9 Een ander voorbeeld is de winning van schaliegas. Schaliegas wordt gewonnen door diep in de grond te boren en met allerlei chemicaliën een kleine aardbeving te creëren waardoor er schaliegas vrij komt. Dit proces kan echter zeer slechte gevolgen hebben voor de kwaliteit van het drinkwater in het gebied waar wordt geboord. In de VS is dit proces al in volle gang en de negatieve gevolgen voor het drinkwater zijn als zeer ernstig te beschouwen. 10 Ook in Nederland wordt gekeken naar mogelijkheden om te gaan boren naar schaliegas, wat echter tot veel protest leidt.11 Verder kent iedereen het gevaar van vervuiling door alledaags afval. Uit onderzoek is bijvoorbeeld gebleken dat zich in de rivier de Donau meer plastic dan vis bevindt.12 Het drinkwater van zeker 20 miljoen Europeanen komt hierdoor in gevaar.
D. van Gils, ‘Kernenergie in tijden van klimaat-verandering’, Changemagazine.nl, 21 april 2011, http://www.changemagazine.nl/klimaatkennis/onderzoek/kernenergie_in_tijden_van_klimaatverandering. 10 Zie VPRO Tegenlicht, afl.: schaliegaswinning. https://www.youtube.com/watch?v=i--5_1iA2GY. 11 ‘Kamp: open discussie schaliegas’, NOS.nl, 28 mei 2014, http://nos.nl/artikel/653877-kamp-open-discussieschaliegas.html 12 ‘Meer plastic dan vis in Donau’, Trouw.nl, 6 maart 2014, http://www.trouw.nl/tr/nl/4496/Buitenland/article/detail/3608510/2014/03/06/Meer-plastic-dan-vis-inDonau.dhtml 9
Nieuwe omgangsmanieren met water: oplossingen voor het waterprobleem van de toekomst “De kwaliteit van een samenleving leest men af aan hoe zij omgaat met water”, zei Ghandi ooit. De manier waarop wij in Nederland omgaan met water getuigt van weinig besef dat water ook een keer op kan raken. Liters (drink)water verdwijnen onnodig door WC’s, gootsteen, douche en andere putjes. Uit onderzoek is gebleken dat er in 2030 40% meer vraag is naar water dan dat er is.13 Waterschaarste heeft vele oorzaken, maar een van de belangrijkste is dat mensen nog steeds zeer onverantwoord omgaan met grondwater. Op een manier alsof grondwater eindeloos is, terwijl het in feite net zoals bij olie een bron is die een keer op raakt en nooit meer terug komt. Slim gebruik van regenwater en het recyclen van water zijn redelijk simpele oplossingen maar worden nog te weinig gebruikt. Steden zullen bovendien niet kunnen groeien als zij hun infrastructuur niet veranderen. Nu al kampen grote steden als Istanbul en Barcelona met serieuze problemen wat betreft waterschaarste. In Barcelona moest men al een keer schoon water laten overkomen vanuit Frankrijk omdat het water in de stad helemaal op was. Manieren om water te besparen en om energie uit (afval)water te halen zijn voldoende aanwezig. Er bestaan bijvoorbeeld toiletten die maar 1 liter water per spoelbeurt gebruiken. Daken kunnen worden gebruikt om regenwater op te vangen dat kan dienen als vervanger voor veel dingen waarvoor men nu nog te vaak drinkwater gebruikt. Bovendien kunnen daken dienen als tijdelijke opslagplaats van water bij hevige regenval om zo de riolen te ontlasten. Afvalwater kan zelfs worden gebruikt om grondstoffen mee te maken die gezien onze bevolkingsgroei steeds schaarser worden. Wat allemaal in onze toiletten verdwijnt kan bijvoorbeeld gebruikt worden om biogas mee op te wekken. Zo kunnen we onze rioleringen veranderen van een plek waar grondstoffen worden vernietigd naar een grondstoffen fabriek.14 Dit zijn enkele voorbeelden die laten zien dat er veel gedaan kan worden om niet alleen kostbaar water te besparen, maar ook nog eens energie te halen uit water. Het probleem is echter dat dit wel enige inspanning van mensen vergt. En hier wordt het lastig. Het is niet zo dat mensen niet bereid zijn om zich wat meer in te spannen, maar als zij zich er niet van bewust zijn dat waterschaarste in de toekomst een groot probleem kan worden en het opendraaien van de kraan een stuk makkelijker is dan regenwater omzetten in drinkwater, zal er waarschijnlijk nog niet snel veel veranderen.
Zie voor een link naar het onderzoek: http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2014/maart/waterstof.html Zie VPRO Tegenlicht, afl.: ‘de kracht van water’. http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2013-2014/de-kracht-vanwater.html 13 14
OESO rapport over Nederland Dit jaar is er een rapport van de OESO15 verschenen over het beheer van water in Nederland. Het beeld wat uit dit rapport naar voren komt is dat Nederland het over het algemeen goed doet, maar dat er een awareness gap bestaat bij het volk over belangrijke water management functies, hoe die worden uitgevoerd en door wie. Veel mensen hebben weinig idee van overstromingsbescherming en risico’s, waar overstromingen het snelst kunnen voorkomen, de kosten die zijn verbonden aan waterbeheer, de oorsprong van het water dat ze drinken, waterschaarste etc. Deze steeds groter wordende kloof tussen burgers en water instituties is te verklaren aan de hand van een aantal factoren. De lange afwezigheid van een grote overstroming geeft mensen een gevoel van veiligheid, waterbeheer en alles wat daarbij komt kijken wordt gezien als een taak van de overheid en men heeft over het algemeen veel vertrouwen dat dit goed gaat en de relatie tussen de burger en waterschap is een stuk technischer geworden.16 In het rapport is er veel aandacht voor overstromingsrisico’s en waterkwaliteit, maar er wordt ook kort aandacht besteed aan waterschaarste. Het risico van het gebrek aan schoon (drink)water is nog niet zo groot als het risico van overstromingen in Nederland, maar kan in de komende jaren uitgroeien tot een significant probleem. Het is een opkomend probleem waarvan wordt verwacht dat het serieuzer wordt in de nabije toekomst. Vooral ook gezien de verandering van het klimaat. De overheid ziet hier de ernst van in, maar waterschaarste heeft nog steeds de potentie om een blinde vlek te zijn bij watergebruikers. Uit onderzoek blijkt dat ongeveer de helft van de Nederlanders waterschaarste ziet als een serieus probleem. In vergelijking, in Portugal, Spanje, Italië en Roemenië is dit percentage hoger dan 90%. 17 Aldus het OESO rapport.
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling OECD (2014), Water Governance in the Netherlands: Fit for the Future?, OECD Studies on Water, OECD Publishing. P. 244. 17 OECD (2014), Water Governance in the Netherlands: Fit for the Future?, OECD Studies on Water, OECD Publishing. P. 57-58 15 16
Slot Dat het recht op water tegenwoordig over het algemeen wordt gezien als een mensenrecht is een zeer goede ontwikkeling. Ook al is het niet direct juridisch afdwingbaar, dan nog zorgt het ervoor dat overheden over de gehele wereld zich actief moeten inzetten om ervoor te zorgen dat hun burgers ten minste een minimum aan water kunnen gebruiken. Tot op heden is een recht op water, in tegenstelling tot veel andere landen, in Nederland nog niet echt aan de orde. Water is er nog genoeg en veel van ons lijken zich niet echt zorgen te maken over mogelijke waterschaarste in de toekomst, terwijl dit probleem door bevolkingsgroei, klimaatverandering en verspilling wel aanstaande is. Helaas is het meestal zo dat men pas iets doet als het echt een probleem wordt, maar dan is vaak al te laat. We moeten daarom nu al beginnen met het nadenken over de waterproblemen van morgen. Multinationals als Nestlé worden steeds machtiger en de manier waarop eigendom van water is geregeld is ook in Nederland niet geheel duidelijk. De grondstoffen van de aarde raken bovendien steeds verder uitgeput, wat steeds meer gevaren voor de kwantiteit en kwaliteit van water tot gevolg heeft. De voorraad van schoon water is daarnaast niet eerlijk over de wereld verdeeld, en de mensen in de welvarende westerse landen die wel genoeg water hebben, gaan er ook nog eens uiterst onzorgvuldig mee om. Het oplossen van al deze problemen kunnen wij niet alleen overlaten aan de overheid. De overheid is nog wel in staat om te waken voor het gevaar dat multinationals als Nestlé al ons water in eigendom neemt en met winst wil verkopen, maar zij heeft ook economische belangen die juist weer schadelijk zijn voor ons drinkwater, zoals het voorbeeld van schaliegaswinning illustreert. Bovendien is het simpelweg te makkelijk en ontoereikend om alle waterproblemen aan de overheid te laten, aangezien de problemen enkel kunnen worden opgelost als we er met zijn allen iets aan doen. Dit wil wel zeggen dat we er ook met zijn allen iets aan willen doen. Het OESO rapport over Nederland geeft aan dat waterschaarste de potentie heeft om een blinde vlek te zijn bij veel mensen. Het besef dat waterschaarste een probleem is of kan worden is daarom erg belangrijk. Veel mensen hebben dit besef al, maar nog lang niet genoeg om echt iets te kunnen doen. Mocht het zo zijn dat we in Nederland onzorgvuldig blijven omgaan met ons water en niet genoeg gebruik maken van de vele oplossingen die voor handen zijn, dan kan dit om twee redenen gevolgen hebben voor ons mensenrecht op water. Ten eerste bestaat het gevaar dat, net als in veel andere landen, dit recht een holle frase wordt omdat er simpelweg geen of zeer weinig water meer over is. Ten tweede hebben we niet het recht om ons op een recht op water te beroepen als we zelf schuldig zijn aan grootschalige waterverspilling, daar waar redelijk eenvoudige oplossingen voor handen zijn. Het zou hypocriet zijn om niets aan waterbesparing te doen en je dan bij de overheid te beroepen op het recht op water indien er niet voldoende water meer beschikbaar is. In Nederland is het water van ons allemaal. Dan moeten we er ook met z’n allen voor zorgen dat we hier in de toekomst van kunnen blijven genieten.
Literatuurlijst Literatuur: Havekes en van Rijswick 2014 H. Havekes & H.F.M.W van Rijswick, Waterrecht in Nederland, Deventer: Kluwer 2014 Memelink 2011 P. Memelink, ‘een sluitende regeling voor schoon water’, NTBR, 2011, 16. OECD 2014 OECD (2014), Water Governance in the Netherlands: Fit for the Future?, OECD Studies on Water, OECD Publishing. Jurisprudentie: Rb Maastricht, 25 juni 2008 (locatie Heerlen) LJN: BD5759. Internet VPRO Tegenlicht afl. ‘De slag om ons drinkwater’ http://www.youtube.com/watch?v=HDykPBX-5Hs http://poisonfire.org/ D. van Gils, ‘Kernenergie in tijden van klimaat-verandering’, Changemagazine.nl, 21 april 2011, http://www.changemagazine.nl/klimaatkennis/onderzoek/kernenergie_in_tijden_van_klimaat verandering. VPRO Tegenlicht, afl.: schaliegaswinning. https://www.youtube.com/watch?v=i--5_1iA2GY. ‘Kamp: open discussie schaliegas’, NOS.nl, 28 mei 2014, http://nos.nl/artikel/653877-kampopen-discussie-schaliegas.html ‘Meer plastic dan vis in Donau’, Trouw.nl, 6 maart 2014, http://www.trouw.nl/tr/nl/4496/Buitenland/article/detail/3608510/2014/03/06/Meer-plasticdan-vis-in-Donau.dhtml http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2014/maart/waterstof.html VPRO Tegenlicht, afl.: ‘de kracht van water’. http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/20132014/de-kracht-van-water.html
