EPB in Vlaanderen Gezond wonen bewust ventileren Subsidies voor energiezuinige woningen De impact van de architect op de energieprestatie

Vervolgcursus Energiebewust Architect

Programma • EPB in Vlaanderen • Gezond wonen, wonen bewust ventileren • Subsidies voor energiezuinige woningen • De impact van de architect op de energieprestatie van het gebouw

1

INLEIDING

EPB in Vlaanderen - stand van zaken

• N.a.v. Kyoto protocol > Europese richtlijn EPBD = ‘Energy Performance of Buildings Directive’ 2002/91/EG (16 december 2002):

Revisie EPBD 2010/31/EU • 9 mei 2010 goedgekeurd; • 9/07/2012: deadline omzetting in nationale wetgeving; • 9/01/2013 – 9/07/2013: van toepassing.

2

INLEIDING


Revisie EPBD 2010/31/EU • Bijna nulenergiegebouwen (art. 9): – Langetermijndoelstelling: • 2019: publieke gebouwen; • 2021: alle nieuwe gebouwen.

– Definitie: • Zeer hoge energieprestatie (bepaald ~ bijlageI); • Dicht bij nul of zeer lage hoeveelheid energie die nog is vereist, dient in zeer aanzienlijke mate te worden geleverd uit hernieuwbare bronnen die ter plaatse of dichtbij wordt geproduceerd.

– Nationaal plan op te stellen: • Definitie in detail; • Streefcijfers 2015; • Acties voor nieuwbouw en bestaande gebouwen.

3

INLEIDING


Revisie EPBD 2010/31/EU

Invoering EPBD in België • Wettelijke context: – Bevoegdheid van de gewesten.

• EPB-eisen, methode en EPC bouw: – Vlaanderen: EPB-eisen sinds 1 januari 2006; – Brussels Gewest: EPB-eisen sinds 2 juli 2008: • Verschil in procedures; • http://www.ibgebim.be . – Waals Gewest: EPB-eisen sinds mei 2010: • Verschil in definitie eis woongebouwen; • Andere procedures; • http://energie.wallonie.be/ .

4

INLEIDING



Invoering EPBD in België

EPB in Vlaanderen

• Energiedecreet van 8 mei 2009: – Vervangt het EPB-decreet van 22 december 2006 en Energieprestatiedecreet van 7 mei 2004; – Uitvoerings- en handhavingsmaatregelen.

5

INLEIDING




EPB in Vlaanderen

• • Energiebesluit van 19 november 2010 (vervangt het besluit van de Vlaamse Regering van 11 maart 2005 & wijzigingsbesluiten):

– Berekeningsmethode; – EPB-eisen, uitzonderingen en afwijkingen; – Energieprestatiecertificaat bij de bouw.

6

INLEIDING




EPB in Vlaanderen

• Energiedecreet van 8 mei 2009: • Energiebesluit van 19 november 2010 • Ministeriële besluiten: – Startverklaring; – EPB-aangifte; – Bevoegde ambtenaren voor controle (VEA); – Haalbaarheidsstudie.

7

INLEIDING




EPB in Vlaanderen

• • • •

Energiedecreet van 8 mei 2009: Energiebesluit van 19 november 2010 Ministeriële besluiten: Wijzigingsbesluit van 20/05/2011 omvat verstrenging EPBeisen vanaf 2012 (& ook vanaf 2014):

EPB-eisen aanvraag vanaf 01/01/12

8

INLEIDING


EPB-eisen aanvraag vanaf 01/01/12 • Wijzigingsbesluit van 20/05/2011 omvat verstrenging EPB-eisen vanaf 2012 (& ook vanaf 2014): • E-peil woongebouwen, kantoren & scholen: – E70 vanaf 01/01/2012; – E60 vanaf 01/01/2014. • K-peil woongebouwen, kantoren & scholen, ASB: – K40 vanaf 01/01/2012. • Industrie: keuze vervalt: – K40 én Umax/Rmin vanaf 01/01/2012. • U- of R-waarden: alle bestemmingen & werken: – Verstrenging in 2012 en 2014.

9

INLEIDING


EPB-eisen aanvraag vanaf 01/01/12 • Vanaf 2012: extra eis: netto-energiebehoefte voor verwarming: – Nieuwe woongebouwen: • Per wooneenheid.

– Doel: focus op beperken warmtevraag d.m.v.: • Beter thermisch isoleren; • Luchtdichter bouwen; • Warmtewinsten optimaal benutten; • Warmterecuperatie of vraagsturing

– Max. 70 kWh/m² vanaf 01/01/2012.

10

INLEIDING



11

INLEIDING



12

INLEIDING


Umax / Rmin-waarden aanvraag vanaf 01/01/14

13

INLEIDING


Bouwknopen – Verplicht rekenen / rapporteren –

voor projecten met melding of stedenbouwkundige aanvraag vanaf 1 januari 2011.

• Doel : – Correct berekenen bijkomend energieverlies; – Stimulans tot koudebrugarm detailleren (en bouwen).

• Methodiek: – Haalbaar voor elk doorsnee project; – Pragmatische werkwijze; – Vanaf de ontwerpfase => projectgebonden detaillering;

14

INLEIDING


inrekenen bouwknopen : 3 opties

!

"

15

INLEIDING


EPB-eisen - uitzonderingen • Volledige vrijstelling: geen procedure: – Eenvoudige dossiersamenstelling < 3.000 m³; – Tijdelijke vergunning maximaal twee jaar; – Alleenstaande gebouwen met vloeroppervlakte < 50 m².

• Gedeeltelijke vrijstelling: melden in startverklaring: – Beschermde monumenten en bestaande gebouwen in beschermd landschap, stads- of dorpsgezicht: • Voor ‘verbouwing’: afhankelijk van aanvraagdatum vergunning of melding: – Vóór datum inwerkingtreding wijzigingsbesluit 20/05/2011: volledige vrijstelling; – Na datum inwerkingtreding wijzigingsbesluit 20/05/2011: » Umax voor dak & vloer; » Geen andere eisen; » Startverklaring en EPB-aangifte nodig.

• Voor ‘uitbreiding’: wél eisen, geen vrijstelling.

16

INLEIDING


EPB-eisen - uitzonderingen • Gedeeltelijke vrijstelling: melden in startverklaring: – Gebouwen opgenomen in de inventaris van bouwkundig erfgoed: • Geen Umax voor geveldelen zichtbaar van op openbare weg; • Geen luchttoevoereisen in ruimten waarin vensters vervangen worden, indien alle ramen van die ruimte zichtbaar zijn van op de openbare weg; • Wel Umax/Rmin eisen voor geveldelen die niet zichtbaar zijn van op openbare weg, voor daken, vloeren… ; • Wel luchttoevoereisen in ruimten waarin vensters vervangen worden die niet zichtbaar zijn van op de openbare weg.

17

INLEIDING


EPB-eisen - uitzonderingen • Aan te vragen vrijstelling en afwijking: – Uiterlijk 3 maand na aanvragen stedenbouwkundige vergunning of na meldingsdatum aan te vragen; – Gebouwen gebruikt voor erediensten en religieuze activiteiten; – Industriële gebouwen waarin industriële productieprocessen plaatsvinden die zelf warmte produceren; – Projecten waarbij EPB-eisen technisch, functioneel of economisch niet haalbaar (geen uitzondering op Epeileis mogelijk).

• Meer informatie: http://www.energiesparen.be/epb/ uitzonderingen

18

INLEIDING


EPB-procedure (& documenten) • Bij de aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning of melding: – Vanaf ontwerp: stimuleren van communicatie tussen architect en bouwheer over prestatieniveau en maatregelen om te voldoen aan EPB-eisen tijdens ontwerpfase; – Verklaring: kennisname energieprestatieregelgeving en EPB-eisen in formulier van melding of aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning.

19

INLEIDING


EPB-procedure (& documenten) • Haalbaarheidsstudie (zie verder); • Startverklaring: – – – –

Conformiteit met EPB-eisen verklaren; Melding aanstellen verslaggever; Uiterlijk voor start werken; Bij startverklaringen vanaf 01/01/2012: verplichte voorafberekening.

• EPB-aangifte: bewijs van voldoen aan EPB-eisen na ingebruikname van het gebouw: – Aanvraag van stedenbouwkundige vergunning in 2006: indienen uiterlijk 12 maand na ingebruikname; – Aanvraag van stedenbouwkundige vergunning na 2006: indienen uiterlijk 6 maand na ingebruikname.

20

INLEIDING


EPB-procedure (& documenten) • Haalbaarheidsstudie: – Doel: bouwheren informeren over de mogelijke technieken, de subsidies en de haalbaarheid van de verschillende alternatieve energiesystemen in hun project; – Voor welke gebouwen? • Nieuwe gebouwen groter dan 1.000 m² (per vergunning); • Stedenbouwkundige vergunningen vanaf 1 februari 2008.

– Procedure: • Binnen de maand na het aanvragen van de stedenbouwkundige vergunning of na melding; • Resultaten via een webformulier indienen bij het VEA.

– www.energiesparen.be/milieuvriendelijke/ haalbaarheidsonderzoek

21

INLEIDING


Toekomst : •

•

In de loop van 2011: uitwerken van langetermijnpad naar bijna-energieneutrale gebouwen (= BENgebouwen) in 2021; Eind 2011-begin 2012: beslissing Vlaamse Regering over verdere verloop richting 2021.

22

GEZOND WONEN - BEWUST VENTILEREN

Goed of slecht binnenklimaat ?

comfortklachten

• te warm / te koud • tocht • geurhinder • (te) droog • barsten v. houtwerk, werken parket • (te) vochtig • vochtafzetting op koude vlakken • aangeslagen ruiten / spiegels • condens => schimmels • huisstofmijt • akoestisch comfort

23


Goed of slecht binnenklimaat ? SYMPTOMEN

comfortklachten

• keelpijn • hoofdpijn • geprikkelde ogen • concentratiestoornissen • geurhinder • (te) droge lucht • irritaties a/d luchtwegen • electrostatisch geladen materialen • (te) vochtige lucht • schimmels • huisstofmijt

24


comfortklachten

hoe hoger de ambitie ... hoe meer klachten ...

• te warm / koud / tocht (veel voorkomende klacht bij syst. A & C) reden : • “over” of “onder” ventilatie

• koude vlakken / te veel instraling • te hoge luchtsnelheden • ongelijkmatige spreiding warmteafgifte • weinig inertie (massa) • luchtlekken !

25


comfortklachten


• te warm / koud / tocht (veel voorkomende klacht bij syst. A & C) hoe verhelpen ?

• beperk glas of 3-voudig glas (U Ä) • beperk zoninstraling ifv oververhitting • concentreer warmteafgifte aan koude vlakken

• vermijdt ‘enge’ kanalen • oppervlakteverwarming + compensatie • enige bouwmassa = wenselijk voor stabiel binnenklimaat

• nachtventilatie (niet altijd realistisch) 26


comfortklachten


• te warm / koud / tocht (veel voorkomende klacht bij syst. A & C) hoe verhelpen ?

• tocht = onaangename luchtverplaatsing omwille van :

• (te) koude lucht • (te) hoge luchtsnelheid • luchtsnelheden in gebruikszones beperken

• max. 0.15 m/s (winter) • max. 0.20 m/s (zomer)

27


comfortklachten


• te droog (veel voorkomende klacht bij syst. D reden : • koude droge lucht (winter) wordt binnengebracht

• weinig hygroscopische constructies • overventilatie bvb bij luchtverwarming

28


comfortklachten


• te droog (veel voorkomende klacht bij syst. D hoe verhelpen ? • vocht binnenshuis houden

• (was drogen, dampkap met recirculatie) • “vocht”-recuperatie • bvb warmtewiel • bvb semi permeabele platenwarmtewisselaar • aandacht voor vochtregulerende materialen • (kamer-) planten • (ramen openzetten) • debiet tijdelijk verlagen 29


comfortklachten

hoe hoger de ambitie ...

hoe meer klachten ...

hoe effectiever het ventilatiesysteem ... hoe meer risico op contaminatie (?)

• geurhinder (van buiten)

• geurhinder (van binnen)

reden : • luchtverontreiniging

• kachels !!!

reden : • onvoldoende ventilatie

• foutief ventilatieconcept

hoe verhelpen ? • plaats aanzuig / afblaas

• (koolstof-)filters 30


comfortklachten

hoe hoger de ambitie ...

hoe meer klachten ...

hoe effectiever het ventilatiesysteem ... hoe meer risico op contaminatie (?)

• geurhinder (van buiten)

• geurhinder (van binnen)

reden : • luchtverontreiniging

reden : • onvoldoende ventilatie

• kachels !!!

• foutief ventilatieconcept

hoe verhelpen ? • plaats aanzuig / afblaas

• (koolstof-)filters 31


comfortklachten


• akoestisch comfort

geluidsoverlast van binnen > binnen Tabel 3 Eisen ter beperking van het uitrustingslawaai binnen de ruimte waar de lawaaibron opgesteld staat. Ruimte

Normaal akoestisch comfort LAinstal,nT

Verhoogd akoestisch comfort LAinstal,nT

Mechanische ventilatie

35 dB

30 dB

Sanitaire installaties

65 dB

60 dB


35 dB

30 dB

Dampkap

60 dB

40 dB

Woonkamer


30 dB

27 dB

Slaapkamer


27 dB

25 dB

Technische ruimten met installaties voor minder dan 10 woningen

75 dB

75 dB

Technische ruimten met installaties voor meer dan 10 woningen

85 dB

85 dB

Badkamer, WC

Uitrusting

Keuken

32


comfortklachten


• akoestisch comfort

geluidsoverlast van binnen > binnen

Tabel 4 Beperking van de overschrijding van het achtergrondgeluidsniveau binnen slaapkamers en woonkamers (leidinglawaai en/of lawaaibronnen buiten de te beschermen ruimte). Meetruimte

Normaal akoestisch comfort

Verhoogd akoestisch comfort

Woonkamer

Overschrijding 6 dB

Overschrijding 3 dB

Slaapkamer

Overschrijding 3 dB

Overschrijding 3 dB

Er wordt geen rekening gehouden met overschrijdingen die LAeq,max niet hoger doen stijgen dan : Meetruimte

Normaal akoestisch comfort

Verhoogd akoestisch comfort

Woonkamer

30 dB

27 dB

Slaapkamer

27 dB

25 dB

Voorbeelden dB(A) waardes:

• • • • • •

's Nachts in een stille kamer of op het ongestoorde platteland - ca. 20 dB(A). Overdag op diezelfde plekken – ca. 30 dB(A) In een bibliotheek - 30 tot 40 dB(A) In een kantoor - 40 tot 60 dB(A) In rustige delen van een stad - 30 tot 50 dB(A) In stadscentra - 50 tot 70 dB(A) 33


comfortklachten • akoestisch comfort Tabel 5 Eisen voor de gevelisolatie.

geluidsoverlast van buiten > binnen DAtr,w,i = D2m,nT,w,i + Ctr [dB]

Type omgeving afhankelijk van het buitenlawaai waaraan het geveloppervlak i is blootgesteld

Type 1 : LA1,2m,i 60 dB

Woonkamer, keuken

Slaapkamer

Normaal comfort

Verhoogd comfort

Normaal comfort

Verhoogd comfort

30 dB

30 dB

30 dB

30 dB

30 dB

32 dB

32 dB

35 dB

34 dB

36 dB

36 dB

39 dB

38 dB

40 dB

40 dB

42 dB

Voorbeelden : rustige landelijke wegen, rustige verkavelingen met plaatselijk verkeer, stadsstraten met beperkt verkeer, sterk afgeschermde gevelvlakken in andere omgevingen Type 2 : 60 dB < LA1,2m,i 65 dB Voorbeelden : geasfalteerde stadsstraten met normaal verkeer op één rijvak per rijrichting Type 3 : 65 dB < LA1,2m,i 70 dB Voorbeelden : druk en zwaar verkeer Type 4 : 70 dB < LA1,2m,i Voorbeelden : stadsstraten met zeer intens verkeer (bv. Belliardstraat in Brussel), wegen met een betonnen wegdek en met druk verkeer, nationale wegen, invalswegen naar grotere steden, verbindingswegen met regelmatig zwaar verkeer naar industrieterreinen

34


35


36


• akoestisch comfort comfortklachten :

• lawaai extractie / pulsie-ventielen • geluid van de ventilator > luchtgeluid / contactgeluid • “overspraak” • geluidshinder van buiten (verkeer, spelende kinderen, ...)

37


• akoestisch comfort hoe verhelpen ?

• het juiste systeem op de juiste plaats (dring niets op !!!)

• opteer niet automatisch voor het goedkoopste / meest onopvallend rooster

• informeer de bouwheer !

38


• akoestisch comfort hoe verhelpen ? > SYST. A / C

• aandacht voor de plaats van ventilatieroosters (bij syst A / C) • aandacht voor plaats opstelling ventilator (C) • indien nodig : akoestische roosters !!!

39


• akoestisch comfort hoe verhelpen ? > SYST. C / D

• aandacht voor plaats opstelling ventilator • studie van leidingennet = belangrijk • voorzie dempers • achter de ventilatieunit • tussen lokalen • vermijdt weerstand • => gladde / starre buizen • of dubbelwandige ‘flexibels’ (met gladde binnenbuis) • lage druk : dwz lage luchtsnelheden => GROTE diameters • EENVOUD IN DE INSTALLATIE

40


systemen met collectoren

$169224'((151(//( 7,'*('(036(

!

6(1 00 0

• VOORDELEN : • plaatswinst • “onzichtbare kanalen” • minder kans op overspraak • minder kans op hinderlijk

*1$$4 (0%,('6 7%

achtergrondlawaai ventilatieunit

• NADELEN • hogere weerstand in de kanalen • bepaalde kunststoffen werken statisch • soms kleinere diameters => hogere

BRON : ventichape / ventiline

snelheden => ruis & turbulenties

• stofophoping in collectoren 41



comfortklachten

hoeveel lucht hebben we nodig ?

• EPB-residentieel > NBN D50-001 => 3,6 • EPB-utilitair : zoveel als gewenst om te voldoen aan ... • IDA 3, 2, 1 • ARAB : 30 m3/h

42



VAAK gevolg van GEBREKKIGE UITVOERING VENTILATIESYSTEEM => systeem wordt tijdelijk of permanent niet meer gebruikt

comfortklachten

43


hoeveel lucht hebben we nodig ?

• ‘ideaal’ systeem – mechanische luchttoevoer en -afvoer in elke ruimte

• vereenvoudigd systeem circulatie

‘droge’ ruimten doorvoer

‘natte’ ruimten

doorvoer afvoer

toevoer

doorvoer

44


hoeveel lucht hebben we nodig ? • • • •

algemene regel: 3,6 m³/u per m² (= 1 l/s per m²) + minimumdebiet + debiet waartoe men zich kan beperken (voldoende debiet) + maximumdebiet voor de systemen met natuurlijke toevoer (A en C)

45


hoeveel lucht hebben we nodig ? TOEVOER

nomina aal debiet minimumdebiet

het debiet kan worden beperkt tot

75 m³/u

150 m³/u

25 m³/u

72 m³/u (Bijlage VI)

ruimte algemene regel

woonkamer kamers studeerkamers hobbykamers

3,6 m³/u/m²

AFVOER

nominaa al debiet

ruimte algemene regel

gesloten keuken badkamer washok

3,6 m³/u/m²

open keuken wc

minimumdebiet

50 m³/u

maximale j natuurlijke toevoer (A, C)

2 x nominaal

het debiet kan worden beperkt tot

75 m³/u

75 m³/u -

25 m³/u

-

het debiet MAG worden verdeeld over verscheidene openingen 46

syst. A – Regelbare toevoeropeningen (RTO) • •

GOEDE PRAKTIJK


luchtdichtheid, warmte- en geluidsisolatie, condensatie op het oppervlak stand en regeling en ook v < 0,2 m/s:

– boven een radiator-convector – hoogte > 1,8 m – zelfregelbare RTO

• • • •

zodanig geplaatst dat een doeltreffende ventilatie gewaarborgd is zelfregelend systeem onderhoud andere – akoestiek – uitzicht

47


syst. A/B - Regelbare afvoeropeningen (RAO) •

inbraak

•

aangesloten op een voornamelijk verticale leiding

•

regelbaar: continu of minimum vijf standen

•

nominaal debiet van 2Pa

•

debiet zie tabel 1 NBN D50-001

•

minimale doorlaat – 140 cm² voor keukens, badkamer, … – 70 cm² voor toiletten

•

minimaal lekdebiet van 50Pa = tussen 15 en 25 % van het debiet van de ruimte

48


syst. A - Verticale koker voor natuurlijke afvoer

• • • •

•

voornamelijk verticaal doorsnede 1 m² per 1 m³/s minimumafmeting > 50 mm de eisen over de verticaliteit van de loop vallen weg wanneer een afvoerventilator geïnstalleerd wordt (eisen over de stilstandtijd) materialen • Bijlage VI

•

geen bijkomende eisen

• andere voor systeem A •

+ open keuken

• dampkap met ventilator die indien nodig ingeschakeld kan worden

(of C) + niet-afgedicht verbrandingstoestel

• een niet-afsluitbare toevoeropening tussen de buitenomgeving en de ruimte, volgens de specifieke normen of de berekeningen

EIS EIS

•

49


WAAROP LETTEN ALS ARCHITECT ? bij ontwerp

• Luchtdicht bouwen start bij luchtdicht detailleren. => rolluikkasten zijn problematisch => brievenbussen in gevel > detailleren ! => schachten & toezichtluiken : aandachtspunt

• beperk aanwezigheid van vochtige ruimtes in ander ruimts (bvb badkamer in slaapkamer)

• indien natuurlijke afvoer : droge ruimtes bij voorkeur onderaan, vochtige ruimtes bovenaan

• mijdt open verbrandingstoestellen • aandacht voor opstelling gasmeters verbinding naar garage bij syst. C & D

50


WAAROP LETTEN ALS ARCHITECT ? AFMETINGEN VOOR AFVOERKANALEN NATUURLIJKE AFVOER RUIMTE

debiet

kanaal

ronde sectie

WC

25 m3/h

70 cm2

> 94 mm

badkamer, wasberging, keuken

50 m3/h

140 cm2

> 134 mm

open keuken

75 m3/h

210 cm2

> 164 mm

RUIMTE

debiet

kanaal

ronde sectie

WC

25 m3/h

55 - 77

badkamer, wasberging, keuken

50 m3/h

77 - 109

open keuken

75 m3/h

95 - 133

MECHANISCHE AFVOER

51


WAAROP LETTEN ALS ARCHITECT ? AFMETINGEN VOOR TOEVOER / AFVOERKANALEN

RICHTWAARDEN GROOT TTE KANALEN SYST. C / D debiet

ronde sectie

25 m3/h

55 - 77

50 m3/h

77 - 109

75 m3/h

95 - 133

100 m3/h

109 - 154

300 m3/h

189 - 266

gladde - ronde kanalen :

minder weerstand => minder drukval, lagere luchtsnelheden

52


WAAROP LETTEN ALS ARCHITECT ?

bron : S. Van Loon - Passiefhuisplatform vzw

gladde - ronde kanalen :

minder weerstand => minder drukval, lagere luchtsnelheden 53


WAAROP LETTEN ALS ARCHITECT ?

• Verbruik ventilatiesysteem • Roosters : zelfregelend of niet ? • Roosters : akoestisch dempend of niet ? • geluidsniveau van de ventilatoren • rendement WTW conform EN 308 (of niet !) • welke kanalen worden voorgesteld ? • welke unit wordt voorgesteld ? • regeling ? • is er een inregelingsverslag ? • luchtdichtheid kanalen : meting ? • luchtdichtheid gebouw ... ventilatienorm (woningen én utiliatair) geeft aanbeveling voor syst.D : v50 : max 1 - 1.5 volumewisselingen/u bij 50 Pa. 54


WAAROP LETTEN ALS ARCHITECT ? HET ENE ROOSTER IS HET ANDERE NIET ...

55

Energiezuinige woning slecht voor gezondheid?


IS SYSTEEM D ONGEZOND ? © photo news

Meer woningisolatie en -ventilatie worden alsmaar belangrijkere wapens in de strijd tegen de opwarming van de aarde. Ze zijn echter niet altijd bevorderlijk voor de gezondheid van de bewoners. Duizenden Nederlanders kampen daardoor met gezondheidsklachten, en Vlaanderen mag zich aan iets gelijkaardig verwachten, zeggen experts in het weekblad ad Knack. en - bijna bij b bi iijjn na a - energieneutraal en ner ne er erg gie gi iie eneutraal Tegen 2020 moeten we van Europa met z'n allen bouwen. Dat betekent dat onze huizen beter geïsoleerd moeten worden, ïsolee eerd ee rd m moe o oe ete tten en wo w ord rrde den, ne ergiie verspillen. ve ers rs sp pil illen en e n. zodat ze zo weinig mogelijk CO2 uitstoten en energie Zorgen rt strenger, sttre rren eng ge e err, maar maa arr er er zijn z ziijn Ook in Vlaanderen worden de normen binnenkort goede redenen om je daar zorgen over te maken, en,, schrijft schrijf j t Knack. Het tijdschrift verwijst naar de situatie bij onze noorderburen, no oorde rrde derrb rbu burren en, n, waar wa aarr de de normen in 2000 al werden verstrengd. Hele wijken kregen er sindsdien een zuinig ventilatiesysteem tila aties esy es ys s stte eem em em en en warmtepompen. Die blijken echter slecht te werken, bewoners klagen rken, n e en nd de e bew e o ew one on ne ners sk kla kl lag gen en er onder meer over ontstoken ogen, keelontstekingen, kin ngen en e n, llongontstekingen, ong on o ngo ont on ntst ste s tte ek kin iin ng gen ge en, vermoeidheid, evenwichtsstoornissen, een droge e huid en vlekjes vlekjes j op o de d huid. hui u d. ui De Nederlandse staatssecretaris van Infrastructuur tuu ur en en Milieu, Mil M iliie ieu eu, Joop Jo oop oo op Atsma At Atsm sma (CDA), bevestigde eerder al dat er problemen zijn miljoen ijn n in meer dan een e mil m joe joe en woningen en dat er duizenden zieke bewoners zijn. zijn. Uitdaging Niettegenstaande de serieuze problemen bij onze ziet ze e noorderburen, noo oo o ord rd rde de errb rbu bu b ure rren e ,z iiet et et het he het ernaar uit dat een nieuwe Vlaamse decreetwijziging, ging,, die di die er er na na het hett zomerreces moet komen, louter op leefmilieu en energiezuinigheid ne ner n erg giiie gie ez zu uin nig iig gh he e eiid zal za all focussen en niet op de gezondheid van de bewoners, oners, aldus Knack. "De uitdaging zal inderdaad zijn: hoe goed isoleren eren in evenwicht brengen met goed ventileren", zegt Jan Schaerlaekens, adviseur bij Vlaams minister van Energie Freya Van den Bossche (sp.a). (belga/sam) 09/08/11 18u14

56


• te nuanceren klachten niet veroorzaakt door “ventilatie” maar wel door :

• ONVOLKOMENHEDEN BIJ ONTWERP • slechte positie van toevoer- en afvoeropeningen • koppelingen met dampkap (NIET DOEN !) • zomerbypass niet voorzien (=> te warm) • ONVOLKOMENHEDEN BIJ INSTALLATIE • te grote drukval in kanalen • grote luchtlekken • doorstroomopeningen niet aanwezig of te klein • mogelijkheden tot stofophoping in kanalen / collectoren • reeds vervuild bij montage • geen inregeling gebeurd 57


• te nuanceren klachten niet veroorzaakt door “ventilatie” maar wel door :

• ONVOLKOMENHEDEN BIJ GEBRUIK • sluiten van ventielen (omwille van akoestiek) • stilleggen van installatie wegens ‘niet thuis’ • ANDERE • geen onderhoud van de unit, filters, kanalen & ventielen • hoge emissies o.a. formaldehyden • combinatie met open verbrandingstoestellen • koken op gas en geen afvoer • schadelijke stoffen tgv verkeer (roet, fijn stof, CO2, ...) • geen opengaande ramen om intensief te verluchten => bewoners krijgen gevoel opgesloten te zitten

• ruimten die nooit als leefruimte zijn bedoeld werden in gebruik genomen (o.a. zolders) 58


• LITERATUUR : • Thesis Ralph Dhanens en Mattias Wouters

(promn. dr. Ir. Hilde Breesch en ing. Birger Desmet) KAHO-St.Lieven

“Evaluatie van de prestaties van mechanische ventilatiesystemen” Enquète bij 196 respondenten, eigenaars / bewoners van (nieuwbouw-) woningen met ventilatiesyst. C & D Installaties dateren van 2007 - 2010 4 steeds terugkomende problemen :

59


4 steeds terugkomende problemen :

• LAWAAIHINDER 50% van de C en D gebruikers heeft last wanneer er geen geluidsdemping aanwezig is

• KOUDE VENTILATIELUCHT = grootste probleem bij syst C (50% > vaak te koud) (slechts 16% “nooit”) bij syst D : 18% soms te koud

• TOCHT = vnl probleem bij syst C 65% van de respondenten > klachten

• ONDERHOUD (= vervangen of reinigen filters / reinigen raamroosters) VRIJWEL NOOIT

60


“VENTILATIE & GEZONDHEID”

• ONDERZOCHTE ITEMS • visuele controle stofafzetting • microbiologische meting van kolonievormende eenheden schimmels & bacteriën in de toevoerkanalen

• VASTSTELLINGEN • concentraties schimmels & bacteriën in kanalen veel lager dan in de binnen- en buitenomgeving.

• reden (vermoedelijk) : HOGE LUCHTSNELHEDEN zorgen voor afsterven van organismen

• visueel onderzoek kanalen : na 5 jaar : amper vervuiling • aanwezige vuil was afkomstig van bouwfaze !

61


“VENTILATIE & ENERGIEVERBRUIK”

• GEREALISEERDE DEBIETEN (bij syst. C / C-vraaggestuurd) • veel hoger dan nodig bij syst. C • sterk beïnvloed door weersomstandigheden • combinatie thermische trek / winddruk zorgt voor extra AFVOER van lucht doorheen TOEVOERROOSTERS op eerste verdieping

• deze invloed = grootst bij lage ventilatiedebieten (indien vraaggestuurd) en

• hogere ventilatiedebieten dan bij klassieke C (tijdsgeschakeld)

62


“VENTILATIE & ENERGIEVERBRUIK”

• RENDEMENT WARMTEWISSELAAR (D)

rendement [-]

effect van ongeïsoleerd kanaal op het warmteterugwinningsrendement 1.20 1.00 0.80 0.60 0.40 0.20 0.00

1

2 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9

8

7

6

5

4

T [°C] rendement van de warmtewisselaar 1 2 rendement van de warmtewisselaar + ongeïsoleerd kanaal

• rendementen kleiner dan opgegeven labo-waarden • rendement ↘ naarmate temp-verschil binnen / buiten ↗ • indien WTW-unit buiten BV en leidingen niet geïsoleerd => alle gewonnen warmte weer verloren. 63


• LITERATUUR : • Thesis Ralph Dhanens en Mattias Wouters

(promn. dr. Ir. Hilde Breesch en ing. Birger Desmet) KAHO-St.Lieven

“Evaluatie van de prestaties van mechanische ventilatiesystemen”

64


NAZORG

filters

stofzuigen : 1 / 2-maandelijks vervangen : ½ of jaarlijks 2 filters G3 : 12 €

2*G3 + 1* Filter G7 : 56 € kanaalreiniging

600 à 1.000 € voor EGW

65


verlaging van het E-peil van 15 punten!

een verlaging van het E-Peil tot 13 E-punten

HYBRIDE SYSTEMEN

Een vermindering tot 15 - 17 E-peil punten bij woningen

66

Bijna nul energie woning EPB eisen - 2011 NU - 2012 - 2014 - U/R EPB concepten CASE Bronnen

EPB – eisen 2011

Bijna nul energie woning

EPB – eisen 2012

EPB eisen - 2011 NU - 2012 - 2014 - U/R EPB concepten CASE Bronnen

Bijna nul energie woning EPB eisen - 2011 NU - 2012 - 2014 - U/R EPB concepten CASE Bronnen

EPB – eisen 2014


U-max/R-min

2012

EPB eisen - 2011 NU - 2012 - 2014 - U/R EPB concepten CASE Bronnen


EPB– consept

EPB eisen EPB concepten - Laag energie (VEA) - Passief (PHPP) - Bijna nul energie (VEA) CASE Bronnen

LE- label

NEB <= 30 kWh/m2.a

-

2014


EPB– consept


PASSIEF- label


NEB <= 15 kWh/m2.a

n50 <= 0.6 h-1

EPB– consept


BNE- label

NEB <= ?? kWh/m2.a

n50 <= ?? h-1

Rest HERN ??


Case

EPB eisen EPB concepten CASE - Uitgangspunt - Ontwerp - Schildelen - K-peil - Luchtdichtheid - Ventilatie - Buiten zonnewering - Ruimteverwarming - Sanitair warm water - Resterende energie Bronnen

De bijna j nul- energiewoning g g: de woning van de toekomst Architect : Luc Dedeyne Architect : Kim Nuyttens

Bijna nul energie woning EPB eisen EPB concepten CASE - Uitgangspunt - Ontwerp - Schildelen - K-peil - Luchtdichtheid - Ventilatie - Buiten zonnewering - Ruimteverwarming - Sanitair warm water - Resterende energie Bronnen

GSM 0473 551 568 [email protected] GSM 0473 524 477 [email protected]

VENTILATIE– eisen residentieel (case)


VENTILATIE– eisen residentieel (case)



Nu bouwen met de eisen van de toekomst


K45/E80 <->

Bijna Nul- energie woning ?? NEB <=15 kWh/m2.a ?? ?? n50 50 <= 0,6 ?? ?? geen koeling ?? ?? rest hernieuwbare energie ??

Hoe moet de woning er nu uitzien om te voldoen aan de eisen van 2021 ? Studie van één case (niet veralgemenen !) Principe van Trias energetica Isolatie schildelen, Luchtdichtheid, Buiten- zonnewering V til ti Ventilatiesysteem t mett WTW Techniek verwarming Hernieuwbare energie


Ontwerp en EPB-concept



Isolatie van de schildelen


Muren : 0.12 W/m2K



Ramen: 1.11 W/m2K


Plat dak: 0.10 W/m2K



Vloer op volle grond: 0.08 W/m2K


Optie B : EPB-aanvaarde lineaire bouwknopen + 3 K


Het K-peil bepaalt de conditie van de woning, het is een blijvende kwaliteit


Optie B : Puntbouwknopen : +1 K-peilpunt

Bijna nul energie woning EPB eisen

Globaal isolatiepeil of K-peil : K26 (22+3+1) K((4526

EPB concepten CASE - Uitgangspunt - Ontwerp - Schildelen - K-peil - Luchtdichtheid - Ventilatie - Buiten zonnewering - Ruimteverwarming - Sanitair warm water - Resterende energie Bronnen

Het K-peil bepaalt de conditie van de woning, het is een blijvende kwaliteit

BIJLAGE IV/V van het EPB - besluit

Bouwknopen in de praktijk

Invloed van bouwknopen p op de warmtecoëfficiënt door transmissie: Bijlage j g IV/V van het EPB –p besluit : Standpunt architect

Optie p A, B, C

K-peil toeslag Aandacht voor BK EPB-aanvaarde BK Case residentieel Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen

Optie A : Gedetailleerde methode ¾ Het effect van alle bouwknopen wordt exact ingerekend, hetzij 3D hetzij 2D Variabel K : -

<> +

Optie B : EPB – aanvaarde bouwknopen ¾ E Er wordt dt moeite it gedaan d om zoveell mogelijk lijk tte voldoen ld aan d de voorschriften h ift van koudebrugarm detailleren ( basisregels , e,lim ) waardoor een kleine forfaitaire toeslag volstaat. 3K–punten + variabel K : 0 <> +

Optie C : Forfaitaire toeslag ¾ Er wordt g geen moeite g gedaan om de toeslag g bouwknopen p in te rekenen,, met als gevolg een hoge forfaitaire bestraffing. 10K-punten


Onvoldoende aandacht ?

Standpunt architect

Optie p A, B, C

K-peil toeslag Aandacht voor BK EPB-aanvaarde BK Case residentieel Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen

Er is onvoldoende tot geen aandacht geschonken om EPB- aanvaarde bouwknopen te realiseren. Waarom dan keuze uit optie A, B of C ?

Wat dan met keuze uit systeem y A,, B,, C off D voor ventilatie ? Komt er later dan ook een vermelding “ Er is onvoldoende of geen aandacht geschonken aan ventilatie als we niet kiezen voor systeem D ?

Bouwknopen in de praktijk Standpunt architect Optie A, B, C

K-peil toeslag

Aandacht voor BK EPB-aanvaarde BK Case residentieel Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen

Onvoldoende aandacht ? Indien geen K- peil is, dan niet nodig om enige tot voldoende aandacht te schenken om EPB-aanvaarde bouwknopen te realiseren? Architecten kiezen voor bouwkundige details die in orde zijn met het oog op het vermijden van bouwkundige schade door oppervlakte condensatie, schimmel, … ten gevolge van de “koude bruggen”.


Aandacht voor bouwknopen in renovatie

Standpunt architect Optie A, B, C K-peil toeslag

Aandacht voor BK

EPB-aanvaarde BK Case residentieel Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen

Bouwknopen in de praktijk Standpunt architect Optie A, B, C K-peil toeslag

Aandacht voor BK


LB venster - en deuraansluitingen bij renovatie : EPB- aanvaard


LB venster - en deuraansluitingen in renovatie : EPB- aanvaard


Aandacht voor BK



Aandacht voor BK






Aandacht voor BK



Aandacht voor BK



Bouwknopen in de praktijk Standpunt architect Optie A, B, C K-peil toeslag Aandacht voor BK

EPB-aanvaarde BK

Case residentieel Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen

Optie B : EPB – aanvaarde bouwknoop

DOEL – – – –

Eenvoudig E di en transparant (geen ( overdaad d d aan regels) l ) Geen grote berekeningen nodig Gebaseerd op gezond verstand Flexibel (breder toepasbaar dan de ‘gecatalogiseerde’ koudebruggen)

THERMISCHE SNEDE garanderen == de essentie

‘ De isolatielaag moet over gehele g gebouwschil continu doorlopen’

Bouwknopen in de praktijk Standpunt architect Optie A, B, C K-peil toeslag Aandacht voor BK EPB-aanvaarde BK

Case residentieel

Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen

Bouwknopen


Bouwknopen voorgevel

Standpunt architect Optie A, B, C K-peil toeslag Aandacht voor BK EPB-aanvaarde BK

Case residentieel



Bouwknopen voorgevel : LB funderingsaanzet


Case residentieel


48+20+38=106cm Lengte van de weg van de minste weerstand

Bouwknopen voorgevel: LB venster - en deuraansluitingen


Case residentieel


Dikte 0.04 m Lambda 0.023 W/mK R = D/L : 1.74 m2K/W

Bouwknopen lijst


Case residentieel


73 aanvaarde bouwknopen p 11 niet – aanvaarde bouwknopen


Bouwknopen lijst


Case residentieel

Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen 11 niet – aanvaarde bouwknopen


Case residentieel


Bouwknoop muur – plat dak Dikte 0.22 Dikt 0 22 m Lambda 0.17 W/mK R = D/L : 1.29 m2K/W


Bouwknoop muur – plat dak


Case residentieel


Van DWG via DXF naar BMP


Case residentieel


Lineaire bouwknoop muur – plat dak




Case residentieel





Case residentieel


Psi(limiet) buitenhoek 0 0.00 00 W/m W/m.K K

Bouwknoop nog in te voeren


Case residentieel

Case niet residentieel Optie B Voor Architecten Bronnen 11 niet – aanvaarde bouwknopen 7 niet – aanvaarde bouwknopen

Optie B Voor Architecten: pragmatische aanpak

Bouwknopen in de praktijk Standpunt architect Optie A, B, C K-peil toeslag Aandacht voor BK EPB-aanvaarde BK Case residentieel Case niet residentieel

•

– Geen discussie over vergeten bouwknopen, lengte of aantal – Geen discussie over uitvoeringskwalitait van de bouwknoop – Toeslag K-peil direct bekend

Optie B Voorstel Arch Bronnen

Nood aan duidelijke transparante optie

•

Nieuwe optie p respecteert p bestaande opties p – Optie A, B en C blijven zoals nu toepasbaar – Ook toepasbaar als geen K-peil eis bestaat (verbouwing)

•

Optie met pragmatische aanpak – Focus op meest voorkomende bouwknopen (details beschikbaar) – Controleerbaar door VEA

•

Betaalbaar lb voor b bouwheer h – Voor residentieel en nt residentieel – Eenvoudige lijst van ontwerper aan EPB- verslaggever – Geen discussie tussen partijen (arch/epb-verslaggever/studiebur.)


Optie B Voor Architecten: pragmatische aanpak

Standpunt architect Optie A, B, C K-peil toeslag Aandacht voor BK EPB-aanvaarde BK Case residentieel Case niet residentieel


Merk e op : Het betreft een voorstel tot discussie en mag onder geen enkel beding op heden worden toegepast.


Optie B Voor Architecten: voorbeeld pragmatische aanpak



K(45) K-peil + 3 (EPB- aanvaarde bouwknoop) + 3 (toeslag) of K-peil + 6


1. Funderingsaanzet





2. Buitendeur / Poort


3. Venster/ vensterdeur/schuifraam tot op 0-pas





4. Zijdelingse venster/deur/poort aansluiting niet op 0-pas


5. Puntbouwknopen





6. Balkon/terras


7. Aansluiting wand/dak




VOORSTEL van B pramatische aanpak : Toegepast op case



K(45) 22+3+1= 26 (EPB-software 22+3+1 = 26)


Luchtdichtheid K((45))26

n50 0.6


Luchtdicht bouwen is een blijvende kwaliteit en noodzakelijk om correct te kunnen ventileren.


Balansventilatie K((45))26

n50 0.6


Ventilatie is de garantie voor een goede luchtkwaliteit


Buitenzonnewering (ZO-Z-ZW) K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600


Zoveel als mogelijk zonne-energie als het NODIG is.


Verwarming op lage temperatuur : aanvoer max 36°C K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

VENTILATIE eisen EPB concepten LUCHTDICHTHEID m-Factor Hulpenergie ventilator RTO op venster/glas CASE - Uitgangspunt - Ontwerp - Schildelen - K-peil - Luchtdichtheid - Ventilatie - Buiten zonnewering - Ruimteverwarming - Sanitair warm water - Resterende energie Bronnen

Lage temperatuursverwarming is toekomstgericht verwarmen


Verwarming condensatieketel of warmtepomp K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600


Gering impact op E-peil omdat K-peil al laag is


Ruimteverwarming ofwel condensatieketel (2.4-14 kW) K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

E((80))

27


Gering warmteverlies 3536W (-9/21) 60


Ruimteverwarming ofwel warmtepomp W/W K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

E(80)

21 (27ketel)


Zoveel mogelijke hernieuwbare energie om te verwarmen zonder actieve koeling.

Warmtepomp in EPB

VEA publicatie warmtepompen

CASE Externe warmtelevering Bronnen

http://www.energiesparen.be/epb/epw

Warmtepomp in EPB

Warmtepomp invoer : externe warmtelevering


Voorlopige invoer

Warmtepomp in EPB



Selectie van externe warmtelevering

Warmtepomp in EPB

Rekenblad preferent/niet preferente warmteopwekker


Keuze project

Warmtepomp in EPB



Tabblad warmtepomp preferent

Warmtepomp in EPB



Siezoensfactor zonder elektrische bijverwarming

Warmtepomp in EPB



Tabblad EPW- pref

Warmtepomp in EPB



Tabblad EPW-pref

Warmtepomp in EPB



Bruto energiebehoefte ruimteverwarming EPB naar rekenblad

Warmtepomp in EPB



Bruto energiebehoefte SOM warm tapwater EPB naar rekenblad

Warmtepomp in EPB



Resultaat van rekenblad naar EPB

Warmtepomp in EPB



Definitieve invoer

Warmtepomp in EPB



Selectie van externe warmtelevering voor ruimteverwarming

Warmtepomp in EPB



Selectie van externe warmtelevering voor tapwater

Warmtepomp in EPB CASE Externe warmtelevering Bronnen

Warmtepomp B/W als externe warmtelevering K((45)) 26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

E((80))

24 ipv p 21

((27ketel))

Zoveel mogelijke hernieuwbare energie om te verwarmen zonder actieve koeling.


Sanitair warm water zonder circulatieleiding K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

E((80))

24 ((27ketel))


Warm water met de zon als het kan Warm water met de WP als het niet anders kan (moet)


Laag energie woning (< 30 kWh/m2.a) K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

E((80))

24 ((27ketel))

HE 11263

EPB concepten CASE - Uitgangspunt - Ontwerp - Schildelen - K-peil - Luchtdichtheid - Ventilatie - Buiten zonnewering - Ruimteverwarming - Sanitair warm water - Resterende energie

€/jr 350

O.V. -40% (10jr)

4200€+2650€

LE- label (VEA)

Bronnen

Netto energiebehoefte voor verwarming en koeling

NEB 24


Naar bijna 0-energiewoning met hernieuwbare energie K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

E((80))

24 ((27ketel))

HE 11263


€/jr 350

O.V. -40% (10jr)

4200€+2650€

LE- label (VEA)

NEB 24

Bronnen

Resterende energievraag voor verwarming en koeling door ter plaatse opgewekte hernieuwbare energie


Naar bijna 0-energiewoning met hernieuwbare energie K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

€/jr 0

O.V. -40% (10jr)

E((80))

10 ((11ketel))

HE 0


4200€+3600€

LE- label (VEA)

Bronnen

2.0 kWpiek met WP 3.2 kWpiek met condenserende ketel

NEB 24


Bijna 0-energiewoning K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

€/jr 0

O.V. -40% (10jr)

E((80))

10 ((11ketel))

HE 0


17000€+3600€

0LE- label (VEA)

NEB 24

Bronnen

NEB 15 kWh/m2.a niet haalbaar, tenzij …


Bijna 0-energiewoning K((45))26

n50 0.6

O((8000-17500)) 9600

€/jr 0

O.V. -40% (10jr)

E((80))

10 ((11ketel))

HE 0


17000€+3600€

0LE- label (VEA)

NEB 15 kWh/m2.a niet haalbaar, tenzij …

Bronnen

Ofwel geen ramen in de woning Ofwel geen vrijstaande zijgevels

geef Achitectuur nog een kans ! en laat ons thuis voelen in de woning

NEB 24


Ventilatie voor BEN : Gemiddelde equivalente m DC -factor K((45))26

n50 0.6

EPB concepten CASE CASE varianten - m DC - factor - luchtdichtheid Bronnen


Ventilatie : Gemiddelde equivalente m DC –factor voor systeem D K((45)) 26

n50 0.6

EPB concepten CASE CASE varianten - m DC - factor - luchtdichtheid Bronnen

m DC = f DC x m ref,D = 1 x 1 1.24 24 = 1.24 1 24

Ventilatie is de garantie voor een goede luchtkwaliteit


Ventilatie : Gemiddelde equivalente m DC –factor voor C vraaggestuurd

EPB eisen EPB concepten CASE CASE varianten - m DC - factor - luchtdichtheid Bronnen


m DC = f DC x m ref,C = 0.72 x 1.17 = 0.84 (config 2)

Ventilatie : Gemiddelde equivalente m DC –factor voor systeem A


m DC = f DC x m ref,A = 1.00 x 1.29 = 1.29


Gemiddelde equivalente m DC –factor


Bijna nul energie woning EPB eisen EPB concepten CASE CASE varianten - m DC - factor - luchtdichtheid Bronnen

Impact equivalente m DC –factor voor BNE


Impact luchtdichtheid voor BNE met balansventilatie D


Bijna nul energie woning EPB eisen EPB concepten CASE CASE varianten - m DC - factor - luchtdichtheid Bronnen

Impact luchtdichtheid voor BNE met vraaggestuurd C


Achitectuur maakt nog kans ! Bijna 0- energiewoning : Laag energie woning met de resterende energievraag voor ruimteverwarming en koeling met hernieuwbare energie


Bronnen

EPB eisen EPB concepten

VEA energiesparen.be energiesparen be Case woning Dilbeek arch. Luc Dedeyne, arch Kim Nuyttens

CASE CASE varianten Bronnen

Presentatie Arch. Luc Dedeyne Arch benergie.be of m.benergie.be @benergie

EPB in Vlaanderen Gezond wonen bewust ventileren Subsidies voor energiezuinige woningen De impact van de architect op de energieprestatie

Recommend Documents