Duurzaam - v3 - 28/11/09 © Francis Gastmans 0497 54 98 70
Enkele reflecties op het begrip 'duurzaam' 1
Inleiding Duurzame ontwikkeling, duurzaam ondernemen, duurzaam consumeren, duurzame communicatie, duurzame relatie, duurzame producten, duurzame processen, duurzame bedrijventerreinen, duurzaam hoger onderwijs, duurzame samenleving, duurzaam gedrag, duurzaam eetgedrag, duurzame geneeswijze, ... Het woord 'duurzaam' wordt vandaag in ontelbare samenstellingen gebruikt, soms te pas, soms te onpas. Je kan het woord terugvinden in de meest diverse contexten. Je kan het niet zo gek bedenken of iets wordt 'duurzaam' genoemd. Deze tekst wil een bijdrage bieden aan het onderzoek naar het gebruik van het begrip 'duurzaam'. Dit is bijgevolg geen 'discussietekst', geen tekst die een standpunt geeft binnen een discussie over waar of niet waar. Een discussie is in deze zaak sowieso niet een gepaste methode. Ieder begrip maakt deel uit van de taalcontext waarin het wordt gebruikt. Voor het begrip en het woord 'duurzaam' wordt de context gevormd door Nederlandstaligen, in België en in Nederland.
2
Taal, begrippen, woorden, tekens Iedere hedendaagse taal is een levend instrument. Dit houdt ondermeer in dat het omzetten van begrippen in de communicatie (begrippen worden omgezet in woorden, gebaren, tekens, beelden, e.d.) een proces is dat voortdurend plaatsvindt, soms intenser, soms minder uitdrukkelijk. In een levende taal krijgen begrippen en woorden hun betekenis door het gebruik. Bij het definiëren en het gebruik van begrippen gaat het bijgevolg niet om "Is dit 'waar' of 'niet waar'?" doch veeleer om "Is dit 'algemeen gebruik' of 'particulier gebruik' of 'vrij gebruik'?". Een taal is immers een conventie. Iedere gebruiker mag vrij kiezen wat hij doet met de taal. Wie gedichten schrijft doet dit anders dan een wetenschapper die een artikel publiceert. Concreet betekent dit dat de inhoud van begrippen in de loop van de tijd zal wijzigen, dat er nieuwe begrippen worden toegevoegd of dat nieuwe woorden worden gekozen voor bestaande begrippen. 1) Een taal (woorden, gebaren, tekens, ...) kan op verschillende manieren worden gebruikt. Men kan een taal 'dagdagelijks' gebruiken, 'zorgvuldig' of 'nauwkeurig'. In het dagelijks taalgebruik worden tijdens het communiceren begrippen niet gedefinieerd. Er wordt zonder meer aangenomen dat iedereen wel begrijpt wat de spreker/schrijver/uitbeelder bedoelt met een woord. Het doel is immers een oppervlakkige uitwisseling van meningen en gevoelens wat voornamelijk een sociaal of relationeel belang heeft. Bij een zorgvuldig taalgebruik zullen de deelnemers aan de communicatie er wel voor zorgen dat er expliciet overeenstemming is over het gebruik van begrippen. Men wil een uitwisseling die verder gaat dan het oppervlakkige. Daarbij is het nodig de begrippen die men gebruikt te omschrijven en soms om ze - voorlopig - eenduidig te definiëren. Een nauwkeurige taal gaat nog een stap verder. Deze taal wordt voornamelijk gebruikt in de wetenschappen, de exacte en de niet-exacte. Daarbij speelt het strikt definiëren van een begrip een grote rol. Vaak wordt daarbij verwezen naar een referentiepersoon of een referentietekst of een referentiepraktijk. Een taal is steeds contextueel. Woorden, gebaren en tekens worden steeds gebruikt binnen een context, ze creëren daarbij mee de context en worden tegelijk door die context beïnvloed. Dit klinkt op het eerste zicht paradoxaal? (Zoals het verhaal van Baron von Münchhausen die zichzelf uit de modder haalde door aan zijn haren te trekken.). Een analogie vinden we in de biologie en de biologie van de kennis waar er sprake is van 'autopoiesis': een cel is een structuur met een celwand maar het is wel de cel die zelf de celwand creëert! 2) Begrippen zijn enkele goed begrijpbaar binnen hun context. Bij een zorgvuldige communicatie h houdt men rekening met de context.
1 In welke mate is er werkelijk sprake van een andere inhoud sinds sommigen het woord 'verandering' hebben vervangen door 'transformatie'? Zitten onder deze twee woorden verschillende begrippen of is er niets wezenlijks gewijzigd? 2 Maturana, H. R. 1980 Autopoiesis and Cognition, edited by D. Reidel; Maturana, H. R., F.J. Varela. 1984. The Tree of Knowledge: the biological roots of human understanding. Shambhala New Science Library, Boston and London; Vertaling: De boom der kennis: hoe wij de wereld door onze eigen waarneming creëren, 1988 Contact Amsterdam
1
Duurzaam - v3 - 28/11/09 © Francis Gastmans 0497 54 98 70
3
Het woord 'duurzaam' Het gebruik van het woord 'duurzaam' is geen wetenschap maar een praxis. Zoals alle woorden is 'duurzaam' een communicatiemiddel. Enkel in een taal-wetenschappelijke context kunnen de woorden 'duurzaam', 'duurzame' en 'duurzaamheid' het onderwerp vormen van een wetenschappelijke benadering. Wel kan men steeds aangeven wie het woord gebruikt, in welke context, met welke definitie, op basis van welke visie en waarden. Hierover kan men referenties verzamelen. Er is echter geen authoriteit die kan voorschrijven hoe de woorden 'duurzaam', 'duurzame' en 'duurzaamheid' moeten, mogen of niet mogen worden gebruikt. Het woord 'duurzaam' heeft sinds eind jaren '80 maatschappelijk meer nadruk gekregen. Het wordt meer en meer gebruikt en daardoor dreigt de inhoud die men er aan geeft alle kanten uit te gaan. Voor het Leuvens Onderzoeksnetwerk Duurzame Ontwikkeling (LONDO) is 'duurzame ontwikkeling' een 'probleembegrip' geworden.3) Het is zowel een consensueel begrip (Wie kan er tegen zijn?), een discoursbegrip (Men spreekt er wel over maar wie doet wat hij zegt?), een containerbegrip (Bij welk woord kan 'duurzaam' allemaal worden geplaatst?), een complex begrip (Wie begrijpt het begrip?) als een opportunistisch begrip (Wie maakt er geen gebruik van?) Is 'duurzaam' wel een duurzaam begrip? Het is daarom nuttig en zelfs vereist - bij een zorgvuldig taalgebruik - om telkens aan te geven wat men concreet bedoelt met het begrip. Wat is een 'duurzame oplossing'? In welke mate bepaalt de context van het probleem waarvoor men een oplossing zoekt mee de invulling van het begrip 'duurzaam'? In welke mate bepaalt de invulling van het begrip 'oplossing' de invulling van het begrip 'duurzaam' in de samenstelling? (Het zou een slordigheid zijn indien men zou veronderstellen dat iedereen hetzelfde denkt bij het begrip 'oplossing'!) )
Het woord 'duurzame ontwikkeling' wordt vaak geassocieerd met een aantal principes 4 : -
Langetermijndenken = rekening houden met de effecten van ons handelen die zich ver in de tijd uitstrekken. De effecten van veel van ons handelen zijn gedurende 10 tot 50 jaren vast te stellen, van sommige acties blijven de effecten honderdduizenden jaren meetbaar, bv. de afval van onze kerncentrales.
-
Integratie van diverse aspecten van het menselijk handelen = het integreren van de diverse aspecten van de menselijke activiteiten. Binnen de context van het gebruik van het begrip 'duurzaam' verwijst men vaak naar drie dimensies: de ecologische, de economische en de sociale dimensie. Het is vandaag - in onze kennismaatschappij - op z'n minstens nodig om de wetenschap en de technologie als een aparte dimensie te beschouwen.
-
Beleidsintegratie = het integreren de diverse beleidsniveaus om te kunnen komen tot een gecoördineerde aanpak. Het gebrek aan integratie van de diverse beleidsdomeinen, zowel nationaal, regionaal als internationaal, is een obstakel voor duurzame oplossingen.
-
Voorzorgsbeginsel = niet wachten tot iets onomstotelijk bewezen is alvorens te beslissen om een behoudende of beschermende maatregel te treffen, uit voorzorg.
-
Stilstandbeginsel = voorkomen dat de kwaliteit van het leven achteruitgaat omdat er niet verder wordt gewerkt aan de vooruitgang. Onderzoek en ontwikkeling mogen niet worden stopgezet.
-
Afwenteling voorkomen = bij geografische afwenteling worden de problemen doorgeschoven naar de arme landen of regio's, bij temporele afwenteling worden de problemen doorgeschoven naar de volgende generatie.
-
Intra- en intergenerationele solidariteit = solidariteit moet zich uitstrekken over de grenzen van ruimte en tijd heen. We mogen geen acties ondernemen die andere mensen vandaag en morgen opzadelen met problematische gevolgen. Dat kan zowel betekenen dat ze worden verplicht om iets te ondernemen of dat de ruimte om over iets te kunnen beslissen wordt belemmerd.
-
De vervuiler betaalt = wie iets onderneemt is volledig verantwoordelijk voor het 'afval' dat hij daardoor creëert. Hij moet trachten zo min mogelijk afval te creëren en dient alle 'kosten' te dekken van het afval dat hij niet kan vermijden.
3 LONDO, Duurzame ontwikkeling - Een multidisciplinaire visie, 2009 Acco Leuven 4 LONDO, Duurzame ontwikkeling - Een multidisciplinaire visie, 2009 Acco Leuven, p.18
2
Duurzaam - v3 - 28/11/09 © Francis Gastmans 0497 54 98 70
Ik wil haar graag enkele principes voorstellen om aan toe te voegen:
4
-
Een contextueel perspectief hanteren = ondernemen wordt gezien vanuit de totale context van zijn handelen, alle aspecten waarop het handelen effect heeft worden betrokken bij het maken van keuzes, bij de besluitvorming en de beslissingsvorming.
-
Het effect telt, niet de bedoeling = men verschuilt zich niet achter de 'bedoeling' maar hanteert concrete, verifieerbare gegevens van de effecten die men bekomt om het ondernemen te sturen en te beoordelen.
-
Transparantie = de relatie tussen alle partners in het ondernemen verloopt transparant, iedereen heeft toegang tot alle relevante informatie.
-
Machtdelend = bij het ondernemen is er aandacht voor de 'personen zonder macht', de 'ongeletterden' hebben eveveel rechten als de 'machtigen'. Beslissingen worden niet genomen zonder dialoog met alle betrokkenen, ook met de 'personen zonder macht'.
Duurzaam communiceren Een van de samenstellingen met 'duurzaam' die verraderlijke addertjes onder het gras heeft is 'duurzaam communiceren'. Zelfs organisaties die dagelijks bezig zijn met duurzaamheid blijven het begrip op diverse manieren invullen zonder de samenstelling duidelijk te definiëren. Wanneer men het heeft over 'duurzame communicatie', slaat dat op: a) duurzame middelen gebruiken bij het communiceren (bv. gerecycleerd papier)? b) communiceren over duurzaamheid? c) duurzame middelen gebruiken bij het communiceren over duurzaamheid? d) op zulke wijze communiceren dat de communicatie tussen de partners duurzaam is? Welke principes die verband houden met 'duurzaamheid' vind ik terug in de vier definities, welke niet? Wanneer men 'duurzaam' plaatst bij 'communiceren' slaat het taalkundig op de activiteit zelf, slechts in tweede instantie gaat het om de middelen. Men kan duurzaam communiceren zonder 'duurzame communicatiemiddelen' in te zetten. Zo is de theeceremonie bij veel volkeren een middel om duurzaam te communiceren. Bewust samen eten en drinken 'zegt' veel meer dan louter te voldoen aan een fysieke behoefte. 'Duurzaam communiceren' houdt verband met de relatie tussen de partners in de communicatie. Hun wijze van communiceren en de effecten van hun communiceren zijn 'duurzaam'. In duurzaam communiceren moeten de principes van duurzame ontwikkeling zoals hierboven geschetst terug te vinden zijn ... in het communiceren zelf. Zo getuigt het van duurzaam communiceren wanneer men de relatie open houdt zelfs bij conflicten, zelfs wanneer men het niet eens is met elkaar (bv. over de invulling van het begrip 'duurzaam'). Het onderscheid tussen discussiëren en dialogeren zit in de 'duurzaamheid' van de relatie die men op die manier bekomt. Weglopen van de onderhandelingstafel kan best een aangewezen strategie zijn maar is geen 'duurzame communicatie', het behoort tot de categorie van 'strategische onderhandelings- en machtsspelletjes'. Wanneer men het heeft over 'duurzame communicatiemiddelen' vraagt dit evenzeer om een kritische reflectie. Zo is bijvoorbeeld samenzang bij heel wat volkeren een middel om duurzaam te communiceren. Is dat een 'duurzaam communicatiemiddel'? Andersom, er worden veel publicaties uitgegeven op duurzame dragers of gemaakt met duurzaam materiaal zonder dat de communicatie tussen de partners duurzaam kan worden genoemd. De communicatie verloopt eenzijdig, zonder overleg over wat ik nodig heb, enkel bedoeld om iets te 'verkopen', het is enkel een mooi discours. In de relatie met het Zuiden blijven er vele vormen van verdoken neo-kolonialistisch en rascistisch getinte communicatie die vaak vlot verstopt zitten onder 'duurzame communicatie' in de betekenis a) zoals hierboven aangegeven.
3
Duurzaam - v3 - 28/11/09 © Francis Gastmans 0497 54 98 70
5
Drie, vier of meerdere dimensies? De drie dimensies waar men het vaak over heeft - de ecologische, de economische en de sociale dimensie - zijn een suggestie van een consultant. De drie P's staan voor de drie elementen, People (mensen), Planet (planeet/milieu) en Profit (opbrengst/winst). De term is bedacht door John Elkington, een consultant op het terrein van duurzame ontwikkeling: "Enter the Triple Bottom Line". Voor de Wereldtop over duurzame ontwikkeling te Johannesburg (2002) werd de P van Profit veranderd in 'Prosperity' (welvaart), om naast economische winst ook de maatschappelijke winst in de afwegingen te betrekken. De drie P's worden - zonder al te veel nadenken - door veel ondernemingen geadopteerd als richtlijn voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Het heeft weinig zin om te discussiëren over een 'juist' aantal dimensies. Wel kan je vaststellen dat het gebruik van het begrip werd verruimd van een gebruik vooral gericht op productieprocessen, producten, transport, grondstoffen en de Noord-Zuid problematiek, naar alle aspecten van het menselijk ondernemen. Wil men zorgvuldig communiceren dan zal men niet alleen moeten aangeven hoe men het begrip 'duurzaam' definieert en gebruikt maar men zal hetzelfde moeten doen met het begrip 'dimensies'. De wetenschappelijke kennis en de technologische ontwikkelingen vormen vandaag de grondslag voor een duurzame ontwikkeling en voor het kiezen van een duurzame oplossing in het bijzonder. Niet verwonderlijk dus dat meer en meer vragen worden gesteld rond de intellectuele eigendom van wetenschappelijke en technische kennis. Het gaat bijvoorbeeld over de vele toepassingen van nano-technologie en ICT. De discussie over het eigendomsrecht van de genetische code van (geneeskrachtige) planten en zaden is een ander voorbeeld. Wetenschappelijke en technologische kennis is essentieel voor de ontwikkeling van de mens. Het is daarom zinvol om deze aspecten te behandelen als een specifieke 'dimensie'. Voorbeeld 1 De definitie van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen volgens de Nederlandse Sociaal Economische Raad 5): “... het bewust richten van de ondernemingsactiviteiten op lange termijn waardecreatie in drie dimensies: markt (het economisch rendement), mens (de gevolgen voor de mens, binnen en buiten de onderneming) en milieu (de effecten op het natuurlijk leefmilieu)." De SER biedt daarbij een reeks voorbeelden van aspecten aan voor ieder van de drie klassieke dimensies. Want wat blijkt, het is allesbehalve vanzelfsprekend om alle aspecten van het ondernemen onder een van die drie dimensies onder te brengen. Waar breng je bijvoorbeeld 'rascisme en paternalisme in de communicatie met externe economische partners' onder? Voorbeeld 2. Bij het zoeken en uitwerken aan een 'duurzame oplossing voor het beheer op lange termijn van hoogradioactief en langlevend afval' hanteert NIRAS (Nationale Instelling voor Radioactief Afval en verrijkte splijtstoffen) een model met vier dimensies. In feite zijn het vier groepen van dimensies. Een duurzame oplossing voor het probleem van dit specifiek afval moet voor NIRAS op een geïntegreerde wijze getoetst worden aan deze vier dimensies. Geen eenvoudige opdracht want het gaat hier om stoffen die honderdduizenden jaren gevaarlijk blijven. Dat is pas 'langetermijn'! TECHNISCHE EN WETENSCHAPPELIJKE DIMENSIE
DIMENSIE MILIEU EN VEILIGHEID
FINANCIËLE EN ECONOMISCHE DIMENSIE
MAATSCHAPPELIJKE EN ETHISCHE DIMENSIE
1. Technologie (bv. Is de nodige technische kennis en kunde beschikbaar?) Wetenschap (bv. Op welke wijze wordt de oplossing wetenschappelijk onderbouwd?) 2. Financiën (bv. Hoe is dit betaalbaar? Wie gaat dat betalen?) Economie (bv. Wat zijn de gevolgen voor onze economie?) 3. Veiligheid (bv. Wat garandeert de veiligheid op zo'n lange termijn?) Milieu (bv. Wat komt er - niet meer - in het milieu terecht?) 4. Maatschappelijk (bv. Wat zijn de concrete gevolgen voor mijn (klein)kinderen?) Ethisch (bv. Wat moeten we zelf oplossen, nu? Wat mogen we wel of niet doorgeven aan volgende generaties?) 5 http://www.ser.nl
4
Duurzaam - v3 - 28/11/09 © Francis Gastmans 0497 54 98 70
6
Lineair of systemisch? Bij duurzame ontwikkeling of het werken aan een duurzame oplossing streeft men er naar om de dimensies (technologie, economie, natuur en samenleving) op elkaar af te stemmen en te integreren. Maar wat is 'integreren'? Hoe doe je dat? Alles hangt af van de wijze waarop men fenomenen of aspecten met elkaar in verband brengt: doet men dat lineair of systemisch?
6)
Wanneer we lineair kijken naar de fenomenen zetten we de verschillende dimensies naast elkaar. We zoeken dan een evenwicht door te onderzoeken hoe zwaar de verschillende dimensies wegen, eerst iedere dimensie afzonderlijk en daarna in verhouding tot ieder van de andere dimensies. Uiteindelijk maken we een berekening van de gewogen belangen. We kunnen de dimensies ook over elkaar heen plaatsen. Daarbij is er een keuze van wat men als de 'kern' beschouwt, welke dimensie belangrijker is dan de andere. Bij lineair denken gaat men er van uit dat men een dimensie op zichzelf kan beschouwen. 'Integreren' betekent hier: een optelsom maken van het gewicht dat iedere dimensie afzonderlijk in de schaal legt en de gewichten tegen elkaar afwegen. Bv. Hoe zwaar weegt het ethische in deze zaak? Hoe verhoudt zich dat tot het gewicht dat het financiële aspect heeft? Wanneer we systemisch kijken naar de fenomenen houden we voortdurend rekening met de interafhankelijkheid van de dimensies. Geen enkele dimensie kan op zichzelf bekeken en gewogen worden. De dimensies staan niet naast elkaar en men kan ze niet afzonderlijk beschouwen. Steeds moet een dimensie bekeken worden in samenhang met de andere dimensies. Men kan ze wel onderscheiden maar niet scheiden. Je kan dan niet de technische aspecten voldoende kennen zonder tegelijk de andere dimensies te betrekken in je onderzoek. 'Integreren' betekent hier: steeds het middelpunt beschouwen, daar waar de vier dimensies samenvallen, ook al start je bij één bepaalde dimensie. Het betekent ook dat je nooit nalaat om te vragen naar het effect op de andere dimensies van een actie vanuit één bepaalde dimensie.
7
Welk model? Mensen houden van eenvoudige concepten, tekeningen en modellen. Dat maakt het vertellen van 'het verhaal' eenvoudiger en makkelijker begrijpbaar. Modellen helpen tevens bij het reflecteren en beoordelen. Zo wordt bv. het kwadrant-model - een rechthoek opgebouwd uit twee dimensies en verdeeld in vier gelijke vakken - in ontelbare theorieën gebruikt. De driehoek is ook een erg populaire tekening. Modellen kunnen, net als de taal in het algemeen, getekend en gebruikt worden op drie manieren: dagdagelijks (vluchtig, slordig), zorgvuldig of nauwkeurig. Wanneer het om duurzame ontwikkeling of een duurzame oplossing gaat, worden vandaag volgende modellen gebruikt:
Economie
Milieu
Sociale aspecten
Welk model men ook hanteert het is belangrijk om te beseffen dat een model nooit de werkelijkheid weergeeft doch enkel een communicatiemiddel is, een manier om zich verstaanbaar te maken en om met elkaar afspraken te kunnen maken.
6 'Lineair' = 'lijnig' en kan zowel recht-lijnig zijn als gebogen-lijnig (cirkel, spiraal). Steeds gaat het van punt A naar punt B, van B naar C, enz. in een vaste volgorde. Enkel vooruit of heen en terug. 'Systematisch' = de fenomenen en aspecten worden om beurten belicht en men volgt daarbij een vooropgesteld plan of structuur. Systemisch is NIET hetzelfde als systematisch! 'Systemisch' = kijken vanuit de interafhankelijke samenhang van alle elementen die een systeem vormen. Van punt A gaat het tegelijk naar punt B en punt C, enz. Een toepasselijk beeld: een spinnenweb = het centrale punt is verbonden met alle kruispunten van het web en alle kruispunten met elkaar.
5
Duurzaam - v3 - 28/11/09 © Francis Gastmans 0497 54 98 70
Onder ieder model zit uiteraard wel een visie. Zo heeft het linker model (de drie cirkels bovenop elkaar) de visie dat één dimensie centraal is en de andere dimensies minder of meer omvattend zijn. Dit betekent per definitie een ongelijkheid tussen de dimensies. De twee andere modellen geven aan dat de dimensies gelijk zijn, dat iedere dimensie eigen kenmerken heeft, dat er gebieden zijn die overlappen en dat er een gebied is waar alle dimensies samenvallen.
Een label 'duurzaamheid'? Ik stel voor om een label 'duurzaamheid' te maken, zoals er een label bestaat voor het energieverbruik van electrische toestellen. Een onafhankelijke instelling zou dit afleveren. Het label moet in een oogopslag duidelijk maken waar het bij de 'duurzaamheid' van een bepaald product of dienst werkelijk om gaat. Het moet zichtbaar maken: -
op welk van de vier dimensies het accent legt (= inhoud)
-
voor welke termijn men zorg draagt en verantwoordelijkheid neemt (= context)
-
in welke de mate de processen rond de duurzaamheid van het product of de dienst zijn uitgevoerd (= proces)
-
hoe groot het maatschappelijk draagvlak is (= relatie)
Na samenspraak betrokkenen Zonder samenspraak
Via participatief proces
TECHNISCHE EN WETENSCHAPPELIJKE DIMENSIE
DIMENSIE MILIEU EN VEILIGHEID
> 100 jaar
50-100 jaar
tot 50 jaar
25 jaar
5-10 jaar
1-5 jaar
In een tekening zou dit als volgt kunnen worden getoond:
Interactieve samenwerking
8
FINANCIËLE EN ECONOMISCHE DIMENSIE
MAATSCHAPPELIJKE EN ETHISCHE DIMENSIE
= intentie = intentie in uitvoering Voorbeeld: een organisatie die de uitvoering is gestart - na samenspraak met de betrokkenen - van haar intentie om gedurende 25 jaar zorg te dragen voor de principes die ze heeft beschreven in haar definitie van 'duurzaamheid'. Ze heeft gekozen om daarbij het accent te leggen op een reeks aspecten van de economische en de ecologische dimensie. Voor de concrete uitvoering werden plannen opgemaakt voor de eerstvolgende 5 jaar. Er is geen externe controle.
= externe controle op uitvoering
Francis Gastmans, Hasselt 28 november 2009
6
