Enige tijd geleden haalde het nog maar eens de krantenkoppen: België

h e t

h o o f d s t u k

Meten is weten!

EcoTeam en Ecologische Voetafdruk: instrumenten voor duurzame gedragsverandering Eva Brumagne, Ingrid Pauwels, Ecolife

E

nige tijd geleden haalde het nog maar eens de krantenkoppen: België scoort op milieugebied buitengewoon slecht. In een internationale vergelijking wordt ons land vlot voorbijgefietst door het gros van zowel

hooggeïndustrialiseerde landen als landen in volle economische ontwikkeling. Niet meteen een nieuwsfeit waar Jan-met-de-pet wakker van ligt, maar de meeste Belgen beseffen wel degelijk de draagwijdte van het probleem. Alleen, wat doen we eraan?

Consumenten spelen in de milieuproblematiek een bijzonder belangrijke rol. Het consumptiepatroon van de doorsnee Belg draagt in grote mate bij tot de almaar toenemende druk op het milieu. Verwarming, mobiliteit, voedingkeuze, elektriciteitsverbruik, afvalproductie en watervervuiling zijn essentiële factoren in de toename van de milieubelasting. Het absolute volume ervan stijgt nog steeds en daar kunnen efficiëntieverbetering en allerhande technologische innovaties niet tegenop. Vaak blijkt zelfs het tegendeel waar (rebound effect). Een voorbeeld: in 1990 heeft gezin x één auto die 10 liter benzine per 100 km slikt. Nu heeft dit gezin een auto die eenzelfde afstand kan afleggen met 6 liter benzine, maar ondertussen heeft het zich wel een tweede wagen aangeschaft. Zolang de financiële winsten die consumenten realiseren, uitmonden in nieuwe uitgaven die de druk op het milieu verhogen, blijft dit laatste de grote verliezer.

Eva Brumagne werkt sinds 2001 bij Ecolife als inhoudelijk campagnemedewerker. Het concept van de Ecologische Voetafdruk staat daarbij centraal en wordt vertaald naar de diverse doelgroepen. Voordien was ze actief op de KAV-studiedienst, waar ze zich de laatste jaren vooral had toegelegd op de consumenten- en milieuproblematiek. Ingrid Pauwels was tot 1995 beleidsmedewerker bij de Bond Beter Leefmilieu (thema’s: afval, ecotaksen en duurzame ontwikkeling). Vervolgens ging ze aan de slag bij GAP-Vlaanderen voor de EcoTeam-werking, een concrete campagne rond gedragsverandering, gericht naar huishoudens.

h e t

h o o f d s t u k

14

EcoTeam en Ecologische Voetafdruk instrumenten voor duurzame gedragsverandering

Ook de Vlaamse overheid ≥ Ecolife omgeving). Horen, zien en erva(beleidsnota leefmilieu 2000ren dat je buren een duurzaam Consumenten spe2004) ziet meer en meer in dat huis bouwen en daarover met len in de milieuproniet enkel dient ingespeeld op hen van gedachten wisselen, blematiek een bijzonder belangrijke de aanbodzijde, maar dat een weegt wellicht zwaarder door in rol. bijsturing van de vraagzijde in je keuze voor een eigen duurzaduurzame richting essentieel is. me woning dan b.v. bepaalde Naast maatregelen zoals b.v. overheidspremies voor de instalstrengere normering, certificering, beleidslatie van een zonneboiler. Met andere bouwovereenkomsten met sectoren, die met name heren in een BouwTeam of EcoTeam de inspelen op de productieprocessen en promogelijkheden en basisprincipes van duurducten zelf (aanbodzijde), is er nood aan een zaam bouwen en leven van dichtbij bekijken, wijziging van de bestaande consumptiepatrois een andere vorm om je innerlijke motivatie nen en een andere invulling van onze behoefop te krikken. Maar, financiële prikkels zijn ten aan wonen, voeding, mobiliteit en recreuiteraard een welkome ondersteuning en zijn atie (vraagzijde). Door een vraag naar duurzaeveneens van cruciaal belang bij het uitstipme producten en diensten te creëren, wordt pelen van een duurzaam beleid. via het marktmechanisme het aanbod beïnvloed. Ook het prisoner dilemma speelt een rol: waarom zelf zuinig en sober omspringen met DUURZAME gemeenschappelijk goed als je anderen zo GEDRAGSVERANDERING meer kansen geeft om er extra verspillend CONDITIO SINE QUA NON mee om te gaan? Vandaar het belang om je eigen kijk op duurzaam leven te kunnen delen Een milieubeleid dat zich richt op het verbeen verrijken met de visie van lotgenoten. teren van de eco-efficiëntie d.m.v. technische innovatie van producten en productieprocesDuurzame gedragsverandering bewerkstellisen in landbouw en industrie slaagt er niet in gen, is, zo blijkt uit wetenschappelijk onderde milieubalans in gunstige zin te keren. Ook zoek terzake evenals uit de analyse van trendniet als deze politiek gekoppeld wordt aan watchers, de enige manier om uit de neerdure voorlichtings- en educatiecampagnes. waartse spiraal van overdadig consumeren te De bewustwording is er wel, maar op zich is geraken. Bedoeling is de vraag van de verdat geen garantie voor daadwerkelijke bruiker blijvend te richten op duurzame progedragsverandering. Weet hebben van een ducten en diensten: energiezuinige huishouwaterbesparende douchekop leidt niet autodelijke apparaten, kringloopgoederen, biolomatisch tot de aankoop ervan. gische landbouwproducten, alternatieve Zelfs financiële prikkels (als alleenstaande mobiliteit, ecologische schoonmaakmiddelen, maatregel) ressorteren onvoldoende het groene beleggingen enz. beoogde effect. Duurzaam gedrag komt in eerste instantie voort vanuit een innerlijke Gedrag blijvend ombuigen in ecologisch gunmotivatie die o.a. gevoed kan worden door stige zin impliceert én bereikt veel meer dan concrete voorbeeldmodellen (liefst uit eigen vrijblijvende sensibilisering omdat het een

’’

h e t

h o o f d s t u k


succesvolle mix is van verschillende aspecten. Primo: door een brede informatie-aanreiking wordt de samenhang van de verschillende milieuthema’s aangetoond en geïllustreerd. Secundo: deze kennis wordt geïnternaliseerd. Mensen maken zich die kennis eigen, waardoor de terugval naar oude patronen en gewoonten gering is. Tertio: dit leerproces wordt deskundig begeleid. Ten slotte zijn ook het uitwisselen van ervaringen en oplossingen en het sociale referentiekader van peerelementen van groot belang. ECOTEAM Het EcoTeam-programma beoogt duurzame gedragsverandering te realiseren en, zo blijkt uit onderzoek, dit lukt ook! De originaliteit en het effect ervan reiken veel verder dan informatieverstrekking en milieu-educatie. Het is gericht op zoeken naar oplossingen en zelfwerkzaamheid, waardoor het gedrag van de deelnemers blijvend omgebogen wordt in duurzame zin. ≥

veranderde gedrag te meten, blijken de resultaten overduidelijk. In het EcoTeam staat zelfsturing centraal. Via empowerment zetten de deelnemers de stap van denken naar doen, van informatie naar actie. Bedoeling is het ‘pathologisch denken’ (probleemgericht en lijdzaam denken: wat kan ik eraan veranderen? maakt mijn bijdrage enig verschil uit?) om te buigen tot visiegericht denken. Waar wil ik naartoe? Wat wil ik bereiken? Hoe wil ik dat mijn huishouden er binnen pakweg vijf jaar uitziet? Om dit te bereiken, zijn zich bewust worden van het eigen handelen en inzicht verwerven in de samenhang van de verschillende milieuaspecten van cruciaal belang (zo krijg je via het bijhouden van de meetgegevens kijk op je eigen verbruik). Tegelijkertijd moet over een aantal belemmerende overtuigingen worden heengestapt naar een haalbare en concrete alternatieve aanpak. Met anderen ervaringen en ideeën uitwisselen, speelt in dit proces een heel belangrijke rol.

Ecolife

Ook wordt er stap-voor-stap Weet hebben van Een EcoTeam bestaat uit een 10gewerkt: van het aanleren van een waterbesparental huishoudens die zich een 8andere gewoonten (waterkraan de douchekop leidt tal keren buigen over milieuthedichtdraaien bij het tandenniet automatisch tot de aankoop ma’s die hen alle aanbelangen: poetsen, deksel op de pan, ervan. water, afval, mobiliteit, aanonnodige verlichting doven, ‘s koopgedrag, verwarming, elekavonds gordijnen dicht) over triciteit, geld… Meestal gaat het kleine duurzame investeringen om mensen uit eenzelfde buurt, wijk of vrien(waterbesparende douchekop, spaarlampen) denkring, of om collega’s of leden van eentot grotere investeringen (aanschaf van huiszelfde vereniging. Onder begeleiding van een houdelijke apparaten met A-label, aanleg van EcoTeam-gids en van het EcoTeam-werkboek een regenwaterput). Het meten maakt de komt elk van deze items aan bod. Het zijn besparingseffecten zichtbaar en toont de zingeen theoretische studiesessies, maar wel volheid aan van gecumuleerde effecten van praktijkgerichte bijeenkomsten waarbij aan individuele acties. de hand van persoonlijke ervaringen en technische tips gestreefd wordt naar het doorbreDe besparingen die EcoTeamers realiseren, ken van oude gewoonten en het aanleren van zijn relevant. Gemiddeld bespaart een nieuwe duurzame gedragspatronen. Door het EcoTeamer 12,5% water en elektriciteit en

’’

h e t

h o o f d s t u k

15

16


30% restafval. Bij het begin van het EcoTeameen economie voor als een industrieel metaprogramma consumeert de gemiddelde bolisme. Op die manier lijkt ze op een koe in EcoTeamer 73 l (leiding)water per dag. Aan de wei. De economie moet grondstoffen het eind van de rit verbruikt diezelfde ‘eten’. Uiteindelijk moet al wat naar binnen is EcoTeamer nog 64 l per dag: een besparing gewerkt het organisme verlaten. Het wordt van 9 l per dag of 3.285 l per jaar. In een gezin afval. De vraag is dan: hoe groot moet de wei van vier mensen komt dit neer zijn om deze koe te dragen? ≥ Ecolife op een besparing van 13.140 l Hoeveel wei is nodig om al het Het lot van de ecoper jaar of 1.095 bakken spa! voedsel te produceren en het sfeer is het lot van Opvallend is dat de meeste afval van de koe te absorberen? de mensheid zelf. EcoTeamers reeds bij de start Anders gezegd: hoeveel land is zuiniger omspringen met noodzakelijk om een welbepaalgrondstoffen en energiebronde economie duurzaam te nen dan de gemiddelde Vlaming. Zo is het ondersteunen op haar huidig niveau van dagelijks waterverbruik van deze laatste 120 materiële welvaart? Of een ander beeld: stel l, tegenover 73 l van een doorsnee EcoTeamer. je de voetafdruk van een stad voor als een totaalgebied dat zou moeten afgesloten worECOLOGISCHE VOETAFDRUK den onder een glazen koepel om de consumptiepatronen van de mensen die er Meten is weten! Dit adagium wordt in elk wonen te ondersteunen. EcoTeam gehanteerd omdat het de geleverde inspanningen en de ombuiging van oude De bioproductieve ruimte waarvan sprake gewoonten tastbaar en concreet maakt. Het omvat energieland (de oppervlakte die nodig werk werpt vruchten af: dat blijkt telkens is om de CO2-uitstoot van fossiele brandstofweer uit de meetgegevens. De Ecologische fen op te nemen), houtland, akkerland, weiVoetafdruk (EV) als origineel concept en deland, bebouwd land en visland. Elk van meetmodel doet precies hetzelfde: hij maakt deze categorieën heeft een eigen bioproduchet effect van een duurzame levensstijl of tiviteit: biomassa per hectare per jaar geprogedragsverandering zicht- en meetbaar. Hij duceerd of verwerkt. De onderlinge verhoubiedt een becijferd antwoord op de vraag hoe ding tussen die bioproductiviteiten wordt uitje als consument aan een duurzame samenlegedrukt in de ‘equivalentiefactor’. Die maakt ving kunt bouwen en tegelijk zelf ook een het mogelijk om het beslag dat de aardbewogoed en comfortabel leven kunt leiden. ners leggen op de verschillende soorten bioproductieve aarde op te tellen tot de EV. Het EV-model werd ontwikkeld door twee Grote delen van de aarde - zoals woestijnen Canadese wetenschappers: Mathis Wackerof ijsvlakten - zijn niet bioproductief. Ook nagel en William Rees. Het concept meet de wordt van de beschikbare bioproductieve oppervlakte aarde die nodig is om in de oppervlakte een gedeelte (12%) gereserveerd levensstijl van een persoon, een stad of een voor het behoud van de natuur, het instandland te voorzien. Het komt hierop neer: de EV houden van de biodiversiteit en de ecosystemeet de bioproductieve ruimte waarop een men. mens, een stad of een land beslag legt. Stel je

’’

h e t

h o o f d s t u k


De EV meet de oppervlakte aarde, uitgedrukt hier is het beslag dat de mens op de aarde in hectaren, die ingenomen wordt voor het legt veel groter en onomkeerbaar. Die uitputtelen van alle gebruikte organische producting (overexploitatie) van herwinbare grondten: akker-, vee- en bosteelt. Die zijn potenstoffen en levensondersteunende processen is tieel duurzaam want herwinbaar. Ook wordt moeilijk te voorspellen, maar is een minstens gemeten hoeveel aarde nodig is voor het even groot probleem. ‘winnen’ van alle gebruikte grondstoffen en fossiele energiebronnen en voor Ten slotte wordt het energieveralle menselijke bouwsels: huizen, ≥ Ecolife bruik enkel gedeeltelijk én via wegen, industrie, diensten… Die een omweg, via de impact van In het EcoTeam nemen ruimte in die daardoor de CO2-uitstoot, in rekening staat zelfsturing centraal. Met andeniet meer bioproductief is (in de gebracht. De eindigheid van de ren ervaringen en zin dat die zou kunnen gebruikt fossiele brandstoffen als enerideeën uitwisselen, worden voor het telen van orgagiebron wordt slechts minimaal speelt in dit proces nische producten b.v.) of nodig is ingecalculeerd. En ook de door een heel belangrijke rol. voor het absorberen van de afval het energieverbruik veroorzaaken het verwerken van de CO2te vervuiling krijgt niet het volle uitstoot van ons energieverbruik. gewicht in de berekening van de EV: alleen de CO2-uitstoot wordt meegeteld en de EV BEPERKINGEN VAN HET wordt uitgedrukt in oppervlakte (bos), nodig MEETMODEL om die uitstoot weer ‘vast te leggen’ (in nieuwe bomen). Van alle andere luchtvervuiling Dit meetmodel heeft tegelijk een aantal wordt abstractie gemaakt. belangrijke beperkingen. Zo wordt alleen de verwerkbare en niet de accumulerende afval DE CIJFERS gemeten! De mens legt de facto een veel groter en onomkeerbaar beslag op de aarde door De berekeningen van de EV gaan in de mate onverteerbare afvalstoffen na te laten: van het mogelijke uit van ‘officiële’ cijfers om grondvervuiling, ozongat, zure regen, kernafzo aan te tonen dat de beleidsinstrumenten val, verlies van biodiversiteit enz. Een deel van van de overheden ook naar duurzaamheidsde impact daarvan wordt toch in rekening noden en -besluiten kunnen leiden. Vanuit gebracht via de opmetingen van de verminhet inzicht dat het onmogelijk is om in metinderde bioproductiviteit van de gronden (in gen en conversies van productie- en congeval van degradatie van land) of door de sumptiewaarden juist en volledig te zijn, vermindering van de beschikbare hectaren (in wordt consequent gekozen voor een consergeval van verwoestijning b.v.). vatief-voorzichtige aanpak. Dit betekent dat de impact van de consumptie steeds zal Voor wat het gebruik van grondstoffen onderschat worden en de draagkracht van de betreft, wordt enkel de aardoppervlakte meeaarde overschat. Dit voorkomt dat tegenstangerekend die ingenomen wordt door de ontders het model bij voorbaat zouden onderuit ginning, het vervoer en de verwerking, maar halen op basis van ongeloofwaardige cijfers. met de eindigheid van de betreffende grondTegelijkertijd wordt onophoudelijk gewerkt stoffen wordt geen rekening gehouden. Ook aan het verbeteren van de meetmethoden,

’’

h e t

h o o f d s t u k

17

18


waardoor de correctheid van de EV aangescherpt wordt. Een blik op de meest recente cijfers. Eerlijk Aarde Aandeel Gemiddelde Afdruk wereldbevolking Belgische Voetafdruk Voetafdruk Verenigde Staten van Amerika Voetafdruk India Voetafdruk China

1,92 ha

CONCRETE TOEPASSING

2,85 ha 6,54 ha

Het EV-meetmodel windt er geen doekjes om: we verbruiken gemiddeld drie keer ons Eerlijk Aandeel, terwijl aan de noden van de allerarmsten ook vandaag niet voldaan wordt. De vraag die zich dan opdringt, luidt: hoe kunnen we de eigen ecologische impact verkleinen zonder in te boeten aan comfort en kwaliteit van leven en tegelijkertijd te voldoen aan ieders noden? Ecolife heeft deze vraag uitgewerkt in drie campagnes.

12,25 ha 1,06 ha 1,84 ha

Zelfs al is de EV van de industriële samenleving indrukwekkend groot, toch onderschat hij de werkelijke impact nog steeds aanzienlijk. Het ecologisch productief land dat beschikbaar is voor elke persoon op aarde is de laatste eeuw voortdurend gedaald. Vandaag bedraagt dat 1,9 hectaren. Dit is het Eerlijk Aarde Aandeel. Hoeveel mensen kan de aarde ‘dragen’ zonder dat hun consumptieimpact (het kapitaal van) de aarde schade toebrengt? De meest geciteerde ramingen liggen tussen 5,5 en 8,5 miljard. Welnu, tegen 2050 lopen er naar verwachting tussen 8 en 11 miljard mensen op onze planeet rond. Als gevolg van de hoge bevolkingsdichtheid, de snelle toename van het per capita energieverbruik, de materiële consumptie en de groeiende afhankelijkheid van handel (allemaal mogelijk gemaakt door technologie) vallen de ecologische locaties van menselijke nederzettingen niet langer samen met hun geografische locaties. De ecosystemen die de typisch industriële regio ondersteunen, liggen onzichtbaar veel verder buiten hun politieke en geografische grenzen. De levensstijl van de westerse mens legt m.a.w. een enorme hypotheek op de kansen op een menswaardig

h e t

h o o f d s t u k

bestaan van alle andere aardbewoners. Alleen een drastische wijziging van de levensstijl in het Noorden biedt het Zuiden eerlijke ontwikkelingskansen.

Ecoscore, de digitale herwerking van het EcoTeam-model met de EV als uitgangspunt, verenigt een 100-tal huishoudens gedurende 100 dagen met een zeer concreet doel voor ogen: in genoemde tijdsspanne 100 voetbalvelden of 50 hectaren besparen! De deelnemers meten bij aanvang de grootte van de eigen EV en geven via internet een aantal gegevens door over verwarming, elektriciteitsverbruik, mobiliteit enz. Vervolgens worden ze 100 dagen lang aangespoord het beoogde doel (samen) te bereiken, met behulp van een 50-tal concrete tips die de grootte van hun EV positief beïnvloeden (lees: verkleinen). Via de website krijgen betrokkenen de kans ervaringen uit te wisselen en mekaar feedback te geven over hun bevindingen en problemen. Voor Broederlijk Delen vertaalde Ecolife het EV-concept in een actiemodel ‘hectaren sparen’. Ook hier engageren vrijwilligers zich om gedurende een welbepaalde, zelfgekozen


periode een aantal besparingstips toe te passen in het eigen leven en zo ‘hectaren te sparen’ en hun EV te verminderen. De deelnemers zijn niet alleen huishoudens, maar ook verenigingen, scholen, groepen allerhande.

De auto vaker ruilen voor de fiets en minder vlees eten b.v. maken de EV aanzienlijk kleiner. Deze tips toepassen, betekent geenszins dat de milieubewuste verbruiker voortaan gedoemd is tot een zuinig, sober en zuur leven. Een kleine EV is perfect verenigbaar met een efficiënt en genotvol leven, dat niet aan levenskwaliteit inboet, maar in het teken staat van milieubewuste afwegingen van nieuwe technieken, producten en diensten.

‘The Bet’ ten slotte is een campagne die Ecolife uitgewerkt heeft i.s.m. de Vlaamse Vereniging van Studenten en in feite een afgeleide is van het EV-model. Hier wordt de besparing gemeten in kg CO2-uitstoot (die niet in de atmosfeer terecht is gekomen.) Hoe die besparingen lukken, wordt alweer duidelijk gemaakt aan de hand van 10-tallen tips VOEDSELTEAMS die de uitstoot positief beïnvloeden. De campagne is gericht op universiteits- en hogeVoedselteams bieden een concreet model om schoolstudenten. De benaming geeft aan dat de consument te ondersteunen bij het verhet om een weddenschap gaat: kleinen van de EV voor het ≥ Ecolife de studenten moeten staatsseaspect voeding. Een dergelijk De tips toepassen, cretaris Deleuze bewijzen dat zij team bestaat uit een 15-tal betekent geenszins erin zullen slagen binnen de 6 gezinnen die bij elkaar in de dat de milieubemaanden hun CO2-uitstoot met buurt wonen en samen een wuste verbruiker 8% te verlagen, zoals de Kyotoovereenkomst sluiten met boevoortaan gedoemd is tot een zuinig, akkoorden voorschrijven. Lukt ren of tuinders uit de regio, over sober en zuur dit niet, dan rijden ze hem een de rechtstreekse afname van leven. week rond in Brussel, van vergagroenten, zuivel, brood, fruit… dering naar vergadering, met Op die manier wordt de regionaeen riksja! le economie gestimuleerd en krijgen boeren die willen investeren in duurzamere producDe tips hebben betrekking op de verschillentietechnieken en biologische producten nieude thema’s die ook in het EcoTeam-programwe kansen. Er wordt immers een vaste afzet ma aan bod komen. Besparen op verwarming (engagement per jaar) en een vaste prijs afgedringt het energieverbruik aanzienlijk terug sproken. en kán door eenvoudige maatregelen: een Door seizoensgebonden producten te kopen, graadje minder b.v. scheelt al gauw 7% aan afkomstig uit de eigen streek, worden - vaak energiekosten. Spaarlampen gebruiken en fors gesubsidieerde - voedselkilometers overbodige verlichting uitschakelen, vermingespaard. Enkele cijfers om dit te illustreren: dert eveneens het energieverbruik. Zo ook - per kg groenten of fruit lokaal geproduefficiënt wassen, koken en drogen en standceerd, wordt 1,12 m2 land gespaard (in verby-lichtjes en -lampjes uitschakelen. gelijking met invoer uit andere Europese lanMinstens even belangrijk, maar vaak op wat den) en 2,91 m2 (in vergelijking met invoer meer weerstand stuitend, zijn tips die slaan uit landen buiten Europa); op het eigen mobiliteits- en voedingspatroon. - per kg seizoengebonden groenten of fruit

’’

h e t

h o o f d s t u k

19

20


(i.p.v. uit de serre) wordt 8,99 m2 land gespaard. Als je een jaar lang kiest voor groenten, fruit en aardappelen uit de eigen regio, dan bespaar je 206 tot 545 m2 land (t.o.v. de keuze voor enerzijds de Europese of anderzijds de exotische variant). Kies je ook voor een seizoengebonden aanbod van groenten, fruit en aardappelen, dan bespaar je maar liefst 1.683 m2. Een dergelijke duurzame levensstijl veronderstelt wel dat je komaf maakt met een aantal waanbeelden. Omwille van het syndroom van de gekookte kikker (die niet uit de pan springt als hij heel geleidelijk gekookt wordt) worden de gecumuleerde effecten van individuele handelingen die een zware milieutol eisen, niet gezien. Het geleidelijke en trage van de evolutie naar een almaar meer vervuilde planeet doet menigeen vergeten dat de beschaving zelf bedreigd wordt. Ook de mentale apartheid moet weg: het lot van de ecosfeer is het lot van de mensheid zelf. Milieu is niet iets rondom ons, we zijn er zelf onmiskenbaar een deel van. MEER INFO Ecolife (modellen gedragsverandering), Blijde Inkomststraat 109, 3000 Leuven, 016/23.26.49. Vredeseilanden-Coopibo (voedselteams), Blijde Inkomststraat 50, 3000 Leuven, 016/31.65.80. Elcker-ik Leuven (voedselteams), Koning Albertlaan 2, 3010 Leuven, 016/35.05.51. www.ecolife.be: voor meer informatie over het EcoTeam-programma in Vlaanderen, over de Ecologische Voetafdruk en over alle andere modellen, concepten, campagnes en vor-

h e t

h o o f d s t u k

mingspakketten van Ecolife voor een duurzame gedragsverandering bij huishoudens. Op deze site kun je je eigen EV meten via de Quickscan. www.ecoscore.be: alle informatie over het digitaal actiemodel Ecoscore. www.broederlijkdelen.be: alle informatie over het actiemodel ‘hectaren sparen’. www.thebet.be: alle informatie over de studentencampagne in Vlaanderen met als doel de CO2-uitstoot te verlagen. www.progress.org: onmisbare Amerikaanse website voor wie meer wil weten over de EV. Tal van literatuurverwijzingen. www.bewustverbruiken.org: de website bij uitstek voor iedereen in Vlaanderen die op zoek is naar informatie over ‘duurzaam leven’. BRONNEN EcoTeam-programma: een duurzame bijdrage aan milieudoelstellingen. GAP Nederland, 1998. Het EcoTeam-programma, een perspectief binnen maatschappelijke trends. GAP Nederland, s.d. Chambers & Simmons & Wackernagel, Sharing Nature’s Interest. Ecological Footprints as an indicator of sustainability. Earthscan Publications, 2000, Londen. Wackernagel & Rees, Our Ecological Footprint. Reducing human impact on earth. New Society Publishers, 1996, Gabriola Island, BC, Canada. Op goede voet met de aarde, op eerlijke voet met het Zuiden. Hoe beperken we onze Ecologische Voetafdruk? Brochure van VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling), Brussel, s.d. Visietekst Voedselteams, meer dan een distributiesysteem, Elcker-ik Leuven, Vredeseilanden-Coopibo (niet gepubliceerd).

Enige tijd geleden haalde het nog maar eens de krantenkoppen: België

Recommend Documents