050104_Magazine_2005_1 29-03-2005 15:05 Pagina 6
Iedereen maakt keuzes. Soms vrijblijvend, soms verplichtend. Maar een beslissing in oorlogstijd kan een levenslot voorgoed veranderen. Dat ondervonden de twee Nederlanders die in dit verhaal aan het woord komen. De een vluchtte naar Engeland om het vege lijf te redden, de ander verloor zijn leven in Rusland in een poging om Europa te behoeden voor het communisme.
Engeland versus Oostfront
Nationaal Archief
Actueel Gerard Groeneveld 6
Persoonlijke keuzes in oorlogstijd
050104_Magazine_2005_1 29-03-2005 15:06 Pagina 7
De Engelandvaarder
vader zeer van de Duitse cultuur, dus ik kreeg het
Philip Jacobs was in 1939 zeventien jaar oud,
van thuis ook mee. Voor een confectiefabrikant
woonde net als ongeveer 80.000 andere joden in
was hij zeer belezen, las dichters als Heine,
Amsterdam, bezocht het Barlaeus-gymnasium
Goethe, Vondel en Shakespeare.’
en was enthousiast lid van de zionistische jeugd-
Het uitbreken van de oorlog was geen reden tot
vereniging Maccabi Hatzaïr. Die geestdrift was
paniek voor Philip Jacobs. Van een directe joden-
deels ingegeven door idealisme en deels door de
vervolging was geen sprake, die sloop geleidelijk
bevallige clubgenote Ruth Asch, die samen met
nabij. Philip deed na de oorlogsdagen gewoon
haar ouders in 1933 nazi-Duitsland was ontvlucht.
eindexamen op het gymnasium. Wel pleegden
Tussen Philip en Ruth ontstond een hartstocht die veel joden zelfmoord. Leraren en leerlingen op jonge verliefden vleugels geeft. Er waren in de
school, die er plotseling niet meer waren. Ook de
vereniging veel joodse jongeren uit Duitsland en
vader van Ruth sloeg de hand aan zichzelf. Hij was
Philip maakte er veel vrienden. ‘Dat Duitse sprak
in Berlijn wethouder van financiën geweest en
me wel aan’, bekent hij. ‘Het was meer
wist dat de Duitsers hem zochten en zouden
gedisciplineerd dan de Nederlandse vereniging
arresteren. De zelfmoorden vormden een duister
waar ik eerder lid van was. Bovendien hield mijn
teken aan de wand, maar veel joden wilden dit niet zien. Het zou in ons landje allemaal wel meevallen, was een veelgehoorde opvatting. Ruth en Philip bleven elkaar zien en stortten
vaarder
zich helemaal in het sociale en sportieve Maccabi-leven. Fluisterend spraken ze over de toekomst. Philip schreef zich in voor een studie scheikunde aan de Universiteit van Amsterdam met het doel daarna apotheker te worden. w
soldaat
wel zeer sportief. Hij hield van roeien en won zelfs in 1930 de eerste prijs Maasgieken. De familie Metz bezocht regelmatig het NoordHollandse Bergen voor een korte vakantie. Mies Peters begon hier een onstuimige liefdesrelatie met de dichter en ongeneeslijke vrouwenverslinder A. Roland Holst. Ze werd niet
De Oostfrontsoldaat
alleen een aantrekkelijke bedgenote voor de
Voor Paul Metz pakte de oorlog heel anders uit.
poëet, maar ook een dankbare muze. Zij moet
Aanvankelijk was Metz, net als veel van zijn
zich als ambitieuze actrice meer tot het
familieleden, werkzaam in de Rotterdamse
artistieke milieu van de dichter hebben
meubelbranche. Hij legde zich toe op de verkoop
aangetrokken gevoeld, dan tot het betrouwbare,
van tapijten en koperen en tinnen voorwerpen,
maar het tobberige en burgerlijke leventje met
maar erg succesvol was hij daarin niet. Op 25
Metz. Het huwelijk hield dan ook geen stand. Op
mei 1932 trouwde hij met de actrice Mies Peters.
27 juli 1937 werd de scheiding uitgesproken.
Hij was toen vierentwintig, zij twintig jaar oud. Twee jaar later werd hun dochtertje Joyce
Vrijwilligerslegioen
geboren. De wereld lag voor hen open.
Middenstander Metz bleef alleen achter, zijn
Metz werd door zijn nichtjes die hem nog in
7
dochter Joyce ging met zijn ex-vrouw mee.
herinnering hebben, een aardige oom gevonden,
Waarom blijft ongewis, maar in april 1937 trad hij
een zachtmoedige man, die veel van honden
als lid nummer 82.497 toe tot de Nationaal-
hield. Hij bezat twee grote Deense doggen, Jim
Socialistische Beweging. ‘Uit idealisme’, is een
en Mac, waarop hij zo gesteld was dat hij van hen
antwoord dat van zijn nichtjes komt. Binnen de
een goed gevuld fotoalbum bijhield. Paul Metz
NSB werd hij aangesteld als administrateur van
was met zijn 1 meter 69 geen lange verschijning,
kring 53. Metz maakte er nieuwe vrienden, w
Privé-archief van Engelandvaarder
CABR 1945–1952 (1983), inv.nr. 97141
Philip Jacobs
Middenstander Paul Metz werd in 1937 uit
De heer Jacobs heeft een goed gevuld foto-
idealisme lid van de NSB. Vier jaar later ging
album weten te bewaren met opnames van
hij met het Nederlands Vrijwilligerslegioen
voor de oorlog, van zijn lange vluchtroute en
naar het Oostfront. Deze foto is genomen bij
van zijn tijd als Engelandvaarder. Samen met
zijn vertrek op 7 augustus 1941.
zijn geliefde Ruth Asch een jaar voor hun afscheid.
050104_Magazine_2005_1 29-03-2005 15:06 Pagina 8
Begin en midden 1941 houden de Duitsers de
aantal vrienden van Maccabi daar al midden 1941
eerste razzia’s op de joden. Ruth en Philip wisten
was vermoord. Toen besloot ik te vluchten.’
door de mazen van het net te glippen. Studeren werd voor joden verboden en Philip moest
Vluchtroute
noodgedwongen zijn studie afbreken. Het leven
Na intensief overleg met zijn ouders, Ruth en
werd gevaarlijker voor joden in Amsterdam. De
vrienden, besloot hij naar Engeland te ontkomen
ex-student besloot uit zicht te blijven en vond al
en zich aan te sluiten bij de Nederlandse strijd-
snel werk als boerenknecht. Eerst in Steenderen
krachten. Het waren vooral de meisjesleden van
bij Deventer, daarna in Houten, op de hoeve van
Maccabi Hatzaïr die de jongens aanspoorden te
Bijlevelt. Daar zat hij voorlopig uit de wind. Philip:
vluchten, zij waren in de veronderstelling dat de
‘Toen ik op het land werkte kreeg mijn oudere
Duitsers uit waren op de mannen en jongens en
broer een oproep van de Joodsche Raad voor
dat zij de meisjes wel met rust zouden laten.
werkkampen van de Nederlandse Heide-
Philips vader raadde het hem dringend af. De
maatschappij. [Werkloze joden, waartoe Philip
oorlog zou immers snel afgelopen zijn. Maar hij
behoorde, werden in januari 1942 opgeroepen om
sloeg vaders advies in de wind. Hij vroeg een
zich te melden voor werk in werkkampen-GG].
paspoort aan als ‘landbouwarbeider’ en kreeg dit
Omdat hij net getrouwd was heb ik mij in zijn
tot zijn opluchting zonder de toevoeging J. Hij
plaats laten registreren. Ik heb toen geprobeerd
dook een poosje onder bij een relatie van zijn
om niet mee te doen aan de keuring, maar kreeg
vader in Rotterdam. In de Maasstad nam hij
toch een oproep om mij te melden. Ik werd
afscheid van Ruth. Bij een van de noodwinkeltjes
gedreigd met het concentratiekamp Mauthausen
op de Coolsingel werden vriendschapsringen
voor het geval ik niet zou verschijnen. En ik wist
gekocht, een klein souvenir voor een groot
wat Mauthausen betekende: “Moordhuizen”. Dat
afscheid.
beseften wij maar al te goed, omdat ook een
onder wie winkelier Abraham Botermans,
Nederlandse gepensioneerde generaal Hendrik
plaatsvervangend kringleider, die al enkele jaren
Alexander Seyffardt te staan. Duizenden
eerder hartstochtelijk aanhanger werd van
Nederlanders stroomden geestdriftig naar de
Musserts beweging.
keuringsbureaus. Ook Paul Metz bleek gevoelig
De bezetting bood Metz nieuwe kansen, zelfs
voor Seyss-Inquarts oproep. De eerste lichting
het uitzicht op een burgemeestersbaan. Samen
van 650 legioenvrijwilligers vertrok op 26 juli
met zijn vriend Botermans nam hij in maart 1941
1941 vanuit de Haagse dierentuin richting
deel aan een toelatingsexamen voor een
Duitsland. Het contingent defileerde, nog in
burgemeesterscursus. Docent gemeenterecht
burgerkleding, voor generaal Seyffardt, die voor
Klomp oordeelde over Metz: ‘Kent stof goed, niet
de gelegenheid zijn Nederlandse generaals-
onintelligent, behoorlijk algemeen ontwikkeld,
uniform uit de kast had gehaald. Een tweede
rustig persoon.’ Ook met de onderdelen
groep van 431 man vertrok op 7 augustus. Onder
financiën en staatsrecht stond hij zijn mannetje.
hen bevond zich Metz, met zijn drieëndertig jaar
Zijn optreden was ‘behoorlijk en beheerst’ en hij
beslist niet een van de jongsten. Vanaf het moment van vertrek hield Metz een
werd toegelaten. Maar zover kwam het niet. Op 22 juni 1941 viel
openhartig dagboek bij dat op wonderlijke wijze
Hitler Sovjet-Rusland binnen. Enkele dagen later zijn auteur wist te overleven. Zijn eerste gaf Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart
observatie wierp al een sombere schaduw
het startschot voor een grote ondersteunings-
vooruit. Op 11 augustus 1941, toen zijn trein door
campagne. Net als in andere bezette landen
Duitsland reed, noteerde hij: ‘De bevolking was
werd er in Nederland een vrijwilligerslegioen
over het algemeen zeer hartelijk tegen ons. De
opgericht, waarvoor mannen werden
menschen op het land bleven allen staan kijken
opgeroepen om met Duitsland tegen het
en wanneer ze gelezen hadden wat op onzen
bolsjewisme te vechten. Aan het hoofd van
trein stond [bij het vertrek van de vrijwilligers
dit Vrijwilligerslegioen Nederland kwam de
werden er leuzen op de trein gekalkt, zoals “Wij
Privé-archief van Engelandvaarder
CABR 1945–1952 (1983), inv.nr. 97141
Philip Jacobs
Metz hield aan het front een dagboek bij over
Na veel omzwervingen via Frankrijk, Spanje
zijn soldatenleven. Het document belandde
en Curaçao belandde de jonge scheikunde-
later in het archief van het NIOD en verschijnt
student in Canada waar hij een militaire
dit voorjaar in druk.
opleiding kreeg. Daarna werd hij eindelijk
8
Engelandvaarder.
050104_Magazine_2005_1 29-03-2005 15:06 Pagina 9
Op 1 mei 1942, de dag waarop het dragen van de
200 meter brede rivier overgezwommen. We
raadde mij aan de Nederlandse consul in
jodenster werd ingevoerd, begon Philip aan zijn
moesten flink kracht zetten, want er stond een
Perpignan te benaderen, die, zo zei hij, mij heel
lange avontuurlijke reis. Hij fietste naar het
sterke stroming. We haalden de overkant, maar
snel uit het kamp zou halen.’ Met een laissez-
zuiden, richting Breda. Als enige bagage heeft hij
kort daarop werden we gearresteerd en zouden
passer [vrijgeleide] reisde hij naar Perpignan en
een aktetas met wat ondergoed en kleren. Meer
worden teruggebracht naar bezet Frankrijk.
meldde hij zich bij het Centre d’Accueil
meenemen zou opvallen en de nieuwsgierigheid
Gelukkig lukte het ons te ontsnappen.’
Néerlandais, dat geleid werd door consul J.W. Kolkman. Die kreeg Philip inderdaad uit het
wekken van Duitse politiepatrouilles. In SintWillibrord trof hij een fietsenhandelaar die hem
Consul Kolkman
kamp en bracht hem onder in het dorpje Le Soler,
voor 150 gulden over de grens wil zetten. In
Van Borssum ging door naar Zwitserland en
een kilometer of acht buiten Perpignan. Daar, in
Antwerpen bood een verre oom hem onderdak.
Philip bereikte op 28 mei 1942 Toulouse. Een
Maison Mazard, verbleven zo’n veertig Neder-
Dagelijks reisde hij naar Brussel om vlucht-
week later kwam hij in het havenstadje Port
landse vluchtelingen van allerlei snit: jongeren en
contacten te leggen. Philip kreeg een adres in
Vendres aan. Zijn plan was om via de Pyreneeën
ouderen, de helft joods. Er heerste een
Namen toegestopt. In diezelfde plaats liep hij de
of met een schip in Spanje te komen. Het werd
ongedurige stemming, iedereen wilde zo snel
Nederlandse luitenant Garrelt van Borssum
een voettocht door de Pyreneeën. In de bergen
mogelijk Engeland bereiken.
Buisman tegen het lijf met wie hij samen een stuk
ging het opnieuw mis. Slechts enkele kilometers
door bezet Frankrijk reisde. Hun overtocht over
verwijderd van de Spaanse grens werd hij
gebrand alle vluchtelingen zo snel mogelijk op
de rivier de Cher, die de grens met het toen niet
aangehouden. De Franse Gendarmes vonden
legale wijze naar Spanje te loodsen. Daarvoor
door de Duitsers bezette Vichy-Frankrijk
hem met zijn zwarte leren jas en aktetas een
moesten heel wat bureaucratische hindernissen
markeerde, staat hem nog levendig voor ogen:
vreemde snuiter en gooiden hem in de
worden genomen. Voor de groep mannen tussen
‘De brug over de rivier was opgeblazen, dus
gevangenis van de sous-préfecture Céret. Philip:
de 18 en 50 jaar (die dus tegen de Duitsers zou
moesten wij zwemmen. Maar dat was gevaarlijk
‘Een paar dagen later ben ik overgebracht naar
kunnen vechten) was het belangrijkste document
want een Duitse wachtpost hield de omgeving
het nogal beruchte “Centre d’Hébergement” van
een medisch attest waaruit bleek dat de
goed in de gaten. Wij zijn toen tijdens de lunch-
Rivesaltes. De commandant van dit overvolle
betrokkene aan zo’n ernstige ziekte leed dat hij
pauze van de wacht, om 12.00 uur ’s middags, de
concentratiekamp was mij liever kwijt dan rijk en
nooit soldaat kon worden. Om dat voor elkaar w
gaan Stalin halen!”], dan zwaaiden en wuifden zij
de tweede man van de NSB, moest eraan te pas
hadden. Om acht uur waren we daar. De posten
ons hartelijk toe. Dit in tegenstelling met de
komen om de boel te sussen. Het was voor Metz
werden uitgezet. Het vroor flink. Vermoedelijk 25
Nederlanders toen wij door Nederland reden.
een moment dat hij eigenlijk weg wilde. Hij vond
à 30 graden. We moesten in de sneeuw gaan
Die keken òf apathisch toe, of wel maakten zij
dat hij zich meer van nut kon maken in Neder-
liggen. Zoo hebben we tot ’s morgens 7 uur
welsprekende gebaren, die aan duidelijkheid
land, bijvoorbeeld bij de Arbeidsdienst, dan
gelegen. Koud. Geen voorstelling van te maken.
niets te wenschen overlieten. De een maakte b.v.
‘soldaatje spelen in Rusland’. Metz zette toch
[…] De Russen zaten in het bosch overal
een gebaar alsof hem met een mes de hals werd
door. Op 20 oktober 1941 legde hij de eed op Adolf
verscholen. In de boomen, achter de struiken,
afgesneden. Den ander probeerde ons duidelijk
Hitler af.
overal werd op ons gevuurd. Het ellendige was,
te maken dat wij maar weg moesten blijven.’
De samenwerking met de Duitsers verliep
Kolkman had een lastige taak. Hij was erop
dat we de Russen niet zagen. We moesten naar
uiterst stroef. Op 14 december 1941 schreef Metz:
voren terwijl de kogels ons om de ooren vlogen.
Eed op Hitler
‘Kameraadschap hebben we van de Duitschers,
Hoe ik erdoor gekomen ben is mij een raadsel.
De groep kwam eerst terecht in het Poolse
op een enkele uitzondering na, nog niet onder-
Zeker wel 15 kogels, die rakelings langs mij heen
plaatsje Debica. Vandaar uit ging de reis verder
vonden. Er gaapt een diepe kloof tusschen hen
gegaan zijn. Twee aanvallen hebben we gedaan.
naar het Oost-Pruisische Arys. Na enkele weken
en ons. Er is dus ook absoluut geen samenhang
De derde aanval was niet meer mogelijk. In het
ontstonden er moeilijkheden met de Duitse
tusschen leiding en groep. Waar moet dat heen
kort, we hebben minstens 25 uitvallers,
legerleiding. De vrijwilligers was een Nederlands
wanneer wij ingezet worden?’ Die inzet volgde
waaronder zeker 12 dooden.’
legioen beloofd, dat onder Nederlandse vlag en
uiteindelijk in februari 1942. Het uit drie
onder Nederlandse leiding ten strijde zou
bataljons bestaande Nederlandse Legioen werd
Dagboek
trekken. Die beloftes kwamen de Duitsers niet
ten zuiden van het front bij Leningrad in stelling
Langzamerhand veranderde de zachtaardige
na, de leiding zou Duits zijn. Veel legionairs
gebracht, noordwestelijk van Novgorod. Alles
Metz in een door de wol geverfde frontrat,
voelden zich belazerd en wilden naar huis. Ook
was bedekt met een dikke laag sneeuw en het
gehard door de verschrikkingen van het
Metz was teleurgesteld. Hij was als idealist
vroor behoorlijk hard.
oostfront. Hij vocht niet alleen tegen de Russen,
gekomen, maar merkte nu dat het Vrijwilligers-
Op 23 februari volgde zijn vuurdoop: ‘En niet
maar ook tegen de kou, de honger, de luizen en
legioen Nederland was opgericht ‘als een
zoo mis ook! Zondagavond moesten we de
de muggen. Om hem heen zag hij zijn lotgenoten
ronselpartijtje voor de SS’. Cees van Geelkerken,
9e kompie aflossen, die een boschrand bezet
sneuvelen of gewond raken. Onderlinge w
9
050104_Magazine_2005_1 29-03-2005 15:06 Pagina 10
te boksen, heeft Kolkman al zijn moed,
Sobibor vermoord, zijn zuster en zestig andere
vindingrijkheid, charme en vooral zijn door-
familieleden in Auschwitz. Wat van hen rest zijn
zettingsvermogen moeten gebruiken. Hij redde
foto’s en enkele brieven die hem via Zwitserland
daarmee ongeveer 250 vluchtelingen onder wie
in Frankrijk en Engeland wisten te bereiken. Hij
ongeveer tachtig joden, het leven. Kolkman werd,
laat lezen wat Ruth in een brief van 4 augustus
nadat de Duitsers ook Vichy-Frankrijk bezetten,
1942 schreef: ‘Wat heb jij het, ondanks alles, fijn
gepakt en vermoord in Polen.
waar je bent. Je weet niet half hoe je te benijden
Ook Philip kon met Kolkmans hulp in Spanje
bent, en als je in de put zit moet je daar maar aan
komen. In Cadiz zette Kolkman hem op de boot
denken. Wat zou ik graag bij je zijn, en wat zijn we
naar Curaçao en vandaar uit ging het verder naar
dom geweest dat we niet bij elkaar gebleven zijn.’
Canada, waar hij op 31 december 1942 aankwam.
Hij koestert de velletjes papier als zijn
Daar ontving hij een korte militaire basis-
kostbaarste bezit. Hoewel het Philip lukte om na
opleiding. Samen met 22.000 andere militairen
de bevrijding een succesvol bestaan op te
vertrok hij vervolgens met de ‘Queen Elizabeth’
bouwen, te trouwen en weer te genieten van het
naar Engeland. Elf maanden na zijn vlucht was hij
leven, was de oorlog nooit ver weg. Nog dagelijks
eindelijk ‘Engelandvaarder’ geworden. De rest
worstelt hij met zijn oorlogsherinneringen.
van de oorlog diende hij bij het grotendeels uit Nederlanders bestaande Royal Air Force 322 (Spitfire) Squadron. Dom Terug in Nederland werd hij in mei 1945 overrompeld door de bittere werkelijkheid. Zijn beide ouders en zijn geliefde Ruth waren in
kameraadschap en brieven van thuis vormden
Het dagboek werd door zijn kameraad Capelle
nog de enige lichtpuntjes in zijn ‘rotleven’. In zijn
(die overigens zelf begin maart 1944
dagboek viel weinig meer te lezen over het
bij Narwa sneuvelde) tijdens een verlof naar
idealisme waarmee hij ten strijde was
Nederland meegenomen en overhandigd aan
getrokken. Zijn vurigste wens was verlof.
Metz’ vriend Botermans. Die had in 1942
Dat bleef uit. In plaats daarvan schoof het Legioen in juli 1942 verder noordelijker op naar
Rotterdam inmiddels verruild voor Baarn, maar overleed twee maanden voor het einde van de
Leningrad. De Nederlanders kwamen in de buurt oorlog. De beheerster van zijn nalatenschap trof van Krasnoje-Selo te liggen. Begin augustus was
het dagboek aan in de kluis en zond dit in 1946
alles nog tamelijk rustig in deze frontsector. Op
naar het Rijksinstituut voor Oorlogs-
9 augustus 1942, kort na middernacht,
documentatie waar het bijna zestig jaar lang
controleerde Metz de posten in de loopgraven.
in de archieven sluimerde.
Daarbij klom hij over de borstwering om een stuk af te snijden. Dat werd hem noodlottig. Een Russische scherpschutter kreeg hem in het
Gerard Groeneveld is historicus en schrijver van onder andere Kriegsberichter (Uitgeverij Vantilt Nijmegen 2004). ISBN 90 77503 09 9
vizier en drukte af. Metz kreeg een schot net onder zijn linker long. Zijn dienstmakker Joop Capelle was bij hem toen hij op een brancard naar het lazaret werd afgevoerd. Hij beschreef in Metz’ dagboek diens laatste dagen. Vanwege zijn optimistische opmerkingen was er nog even hoop dat hij het zou halen, maar zijn verwonding was te ernstig. Metz overleed op 11 augustus 1942, een week voor hij zijn felbegeerde verlof zou krijgen. Privé-archief van Engelandvaarder
CABR 1945–1952 (1983), inv.nr. 97141
Privé-archief Philip Jacobs
Philip Jacobs
Paul Metz sneuvelt een jaar na vertrek in de
Engelandvaarder Jacobs (rechts achteraan)
Nog dagelijks worstelt de Engelandvaarder
buurt van Leningrad. Hij was een ‘lichtend
maakte de laatste jaren van de oorlog deel
met zijn oorlogsherinneringen en het verlies
voorbeeld’ voor anderen in de strijd voor de
uit van het Royal Air Force 322 (Spitfire)
van zijn Ruth, hier op de foto in Amsterdam in
Führer.
Squadron.
betere tijden.
10
CABR 1945–1952 (1983), inv.nr. 97141 Foto van Metz’ graf in Rusland.
050104_Magazine_2005_1 29-03-2005 15:07 Pagina 11
Over het lot van de Engelandvaarders publiceerde Agnes Dessing Tulpen voor Wilhelmina, de geschiedenis van de Engelandvaarders, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2004. ISBN 90 351 2640 8 De volledige versie van Paul Metz’ dagboek verschijnt in april 2005 bij uitgeverij Vantilt, Nijmegen, onder de titel Mussertman aan het oostfront, oorlogsdagboek 1941–1942. ISBN 90 77503 25 0 Toegang Ministerie van Justitie, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), 1945–1952 (1983), 2.09.09, dossier Paul Metz. Het archief is beperkt openbaar. Archief van de Engelandvaarders, dossier Philip Jacobs. Onze speciale dank gaat uit naar dhr. Jacobs die zijn fotoalbum ter beschikking stelde voor deze uitgave. Verder lezen www.niod.nl
‘Wat als?’ ‘Wat als?’ is de niet-uitgekomen sciencefiction van het verleden. Harry Mulisch begon er in 1967 aan en noemde zijn boek ‘De toekomst van gisteren’. Maar voor Mulisch was de vraag: ‘Wat als Hitler de oorlog gewonnen had?’ te alledaags. Hij wilde wel een wereld creëren waarin Duitsland had gewonnen, maar daarin zou hij dan een schrijver oproepen die zich voorstelde hoe de wereld eruit zou hebben gezien als Hitler de oorlog had verloren. ‘Wat als?’ in het kwadraat. Daarmee zou hij in een klap de eredivisie der historisch speculanten aanvoeren. Maar zelfs Mulisch kwam hier niet uit, ‘De toekomst van gisteren’ verscheen wel, maar behandelde de klippen waarop het project is gestrand. Laat ik me beperken tot de primaire variant van het genre. Onlangs herlas ik Jan Meyers’ biografie van Anton Mussert uit 1984 (binnenkort verschijnt een aangevulde herdruk), waarin Meyers een overtuigend en nog steeds wel verrassend beeld geeft van de in 1946 geëxecuteerde NSB-leider. Naïef, hij heeft over zich laten lopen, wars van democratie, moreel schuldig aan een heleboel, maar hij dacht nuttig te zijn voor het land. Hij zag zichzelf en zijn beweging als een “verzekeringspolis” voor het geval Duitsland de oorlog zou winnen. Hij zou dan, zo stelde hij zich voor, zorgen voor een zo zelfstandig mogelijk Nederland. Qua achtergrond en analyse verschilde hij niet zo sterk van het drietal dat in 1940 De Nederlandsche Unie oprichtte. Die unie ging uit van een Duitse overwinning en probeerde de “Nederlandse belangen” veilig te stellen. Desondanks was het ondenkbaar dat Mussert iets anders kreeg dan de doodstraf, hij was het symbool voor collaboratie. De verzekeringspolis was verlopen. Maar wat als Duitsland de oorlog had gewonnen? Nederland is dan deel geworden van het Duitse rijk. Voor Mussert, een rechtlijnige man, is dat niet acceptabel. En laf is hij niet. Maar bij de kleine verzetsgroepen die ondanks alles doorgaan, hoeft hij niet aan te komen, in die kringen is hij geen gesprekspartner. Mussert neemt in het openbaar, en met veel pathetiek, afstand van Hitler. Altijd had hij gedacht dat ook de Führer een zelfstandig Nederland voorstond, nu zijn hem de schellen van de ogen gevallen. Hij spreekt van verloedering van het nationaal-socialisme en eindigt zijn verklaring met ‘Leve het vaderland.’ Daarna wordt hij opgepakt. Van een showproces wordt afgezien, Nationaal Archief Bijschriften
Column Paul Arnoldussen 11
Bijschriften
hij verdwijnt in een concentratiekamp. Voor Mussert had het niet veel verschil gemaakt, een Duitse of een geallieerde overwinning.
