Energie vergelijken (*) online energie vergelijkers en duurzaamheid. (*) Dit is de zoekterm waar energievergelijkingssites het meeste geld voor betalen aan Google. Anderhalf miljoen mensen gebruiken jaarlijks deze sites om van energieleverancier te switchen. Hoe werken ze eigenlijk, kunnen we ze vertrouwen? Wie verdient er het meeste geld aan? En wordt de transitie naar een schone energievoorziening er door gestimuleerd? Een analyse van het samenspel tussen de online energievergelijkers en de energiebedrijven.
WISE (World Information Service on Energy) Amsterdam, maart 2015
Colofon WISE (World Information Service on Energy) WISE is een milieuorganisatie die campagne voert tegen kernenergie en vóór schone energie. De oproep om over te stappen naar een groene en kernenergievrije energieleverancier staat al vele jaren centraal in de langlopende WISE campagne Groene stroom? Ja Graag! Om mensen daarbij goed te kunnen adviseren doet WISE regelmatig onderzoek naar verschillende aspecten van de energiemarkt. w www.wisenederland.nl t 020-6126368 e
[email protected] Energie vergelijken - online energievergelijkers en duurzaamheid Amsterdam, maart 2015 Auteur: Markus Schmid (WISE),
[email protected] Ontwerp: Roger Peters, www.massiveatrack.nl Dit rapport is tot stand gekomen met bijdragen en feedback van vele deskundigen uit de energie wereld. Speciale dank aan Peer de Rijk (WISE), Thessa Meijlis (WISE) en Yvonne van Sark.
Inhoud Colofon........................................................................................................................ 2 1. Inleiding..................................................................................................................... 4 1.1. Doel van deze studie................................................................................................... 4 1.2. Markttrends in overstapland......................................................................................... 4 2. Online energievergelijkers........................................................................................ 5 2.1. Algemeen.................................................................................................................... 5 2.2. Hoeveel vergelijkers, wie zijn de grote spelers?........................................................... 5 2.3. Onafhankelijkheid........................................................................................................ 7 2.4. Technologie achter de energievergelijker..................................................................... 7 2.5. Verdienmodellen.......................................................................................................... 8 3. Energiebedrijven....................................................................................................... 9 3.1. Welke energiebedrijven zijn het meest actief op de vergelijkingssites?...................... 10 3.2. Beoordeling van energiebedrijven op duurzaamheid.................................................. 10 3.3. Prijsvechten, hoe doe je dat?......................................................................................11 4. Het samenspel van vergelijkingssites en energiebedrijven.................................. 12 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6.
Op elke site een ander resultaat!............................................................................... 12 Zelfde pakketten met wisselende prijzen................................................................... 13 Betalen bedrijven voor goede posities?..................................................................... 13 Trucs......................................................................................................................... 14 Race to the bottom.................................................................................................... 15 Spelregels volgens ACM............................................................................................ 15
5. Vergelijkers en milieu.............................................................................................. 16 5.1. Duurzame producten of duurzame bedrijven?............................................................ 16 5.2. Gasverbruik grootse bron van CO2-uitstoot............................................................... 17 5.3. Groene filters en labels.............................................................................................. 18 6. Conclusies............................................................................................................... 19 6.1. Welke energiebedrijven profiteren het meest van de vergelijkingen en waarom?............................................................................................................... 20 6.2. Welke gevolgen (voor het milieu) heeft de race to the bottom?.................................. 20 6.3. Welke bedrijven komen bovendrijven als de groene filter wordt aangevinkt?.................. 21 7. Aanbevelingen rond duurzaamheid........................................................................ 22 8. Bijlagen.................................................................................................................... 23 8.1. Uitgangspunten steekproef........................................................................................ 23 8.2. Tabellen streekproef.................................................................................................. 23
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
3
1. Inleiding 1.1. Doel van deze studie Je kunt jaarlijks honderden euro’s besparen door te wisselen van energieleverancier. Overstappen naar een groene energieleverancier is – mits het nieuwe energiebedrijf goed is gekozen - ook een effectief middel om je CO2-uitstoot terug te dringen; wie van ‘grijze’ naar ‘groene’ stroom overstapt stoot jaarlijks gemiddeld 1650 kilo CO2 minder uit. Als je tegelijk ook kiest voor ‘groen gas’ voorkom je nog eens 2400 kilo CO2. Om snel en gemakkelijk prijzen te vergelijken raadplegen veel mensen online tools. Deze vergelijkingswebsites verdienen met hun service goed geld. Dit heeft geleid tot een enorme groei van het aantal online vergelijkingstools. We telden er 46. Hoog tijd voor WISE om deze online vergelijkingssites eens heel goed onder de loep te nemen. Enkele vragen die we wilden onderzoeken: • Hoe werken ze eigenlijk precies, wat is het business model? • Welke deals sluiten de energiebedrijven met de prijsvergelijkers? • Welke bedrijven komen bovendrijven als het groene filter wordt aangevinkt? En komt dit overeen met de resultaten van brede en erkende onderzoeken naar het duurzaamheids gehalte van de energiebedrijven? • Welke energiebedrijven profiteren het meest van de vergelijkingssites en waarom? • Welke drempels zijn er voor kleine/startende/echt groene energiebedrijven om in de overzichten van de vergelijkingssites te kunnen verschijnen? • Wat kunnen we consumenten adviseren die een groene keuze willen maken en hierbij gebruik willen maken van de bestaande online vergelijkingstools? • Wat is de impact van de vergelijkingssites op de energietransitie?
Wat hebben we onderzocht? In december, januari en februari voerden we vele gesprekken met de mensen achter de vergelijkingssites en energiebedrijven, grote en kleine. Zo leerden we veel over de achtergronden van deze business. In februari 2015 bezochten we alle 46 geïnventariseerde vergelijkingswebsites en vulden er standaard verbruikersgegevens in. Vervolgens zetten we alle beschikbare groene filters aan en noteerden steeds de top 10 van het resultaat.
1.2. Markttrends in overstapland Consumenten steeds meer op vergelijkingstools. Vertrouwen neemt af. De “Trendrapportage Marktwerking en Consumentenvertrouwen in de energiemarkt” van ACM meldt: in 2013 is 13,1 % van de consumenten overgestapt naar een andere energiebedrijf.1 Dat is meer dan in 2012, toen 12,5 % overstapte, en meer dan in alle voorgaande jaren. Inmiddels is 44 % van de consumenten wel eens overgestapt naar een andere energieleverancier. Bijna 30 % van alle consumenten geeft in de tweede helft van 2013 aan informatie te zoeken over energiebedrijven, anders dan het eigen energiebedrijf. Dit aandeel is significant meer dan in de eerste 1 Trendrapportage Marktwerking en Consumentenvertrouwen in de energiemarkt, Autoriteit Consument en Markt, Den Haag, april 2014
4
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
helft van 2012 (23 %). Consumenten die zoeken naar informatie “hebben een grote intentie om ook daadwerkelijk over te stappen.” Consumenten zoeken informatie voornamelijk online. Hierbij zijn websites van prijsvergelijkers voor energie het meest populair, bijna twee derde van de consumenten bezoekt deze sites. Daarna volgen de websites van energiebedrijven en die van consumentenorganisaties.
Steeds meer groene stroom Het aantal consumenten in Nederland met een contract voor groene stroom blijft groeien. Op 31 december 2013 is 63 % van alle huishoudelijke elektriciteitscontracten groen. Bij een overstap kijken consumenten vooral naar de prijs (72 %) en het welkomstcadeau (16 %). De keuze voor groene stroom is voor 14 % van de overstappers van belang. Driekwart van alle consumenten is niet bereid om meer te betalen voor groene stroom. In de tweede helft van 2013 geeft het kwart van de consumenten dat wel bereid is meer te betalen aan dat zij gemiddeld tot €12,- per jaar extra willen betalen.2
2. Online energievergelijkers 2.1. Algemeen Hoe groot is de markt, hoeveel geld wordt er verdiend? Volgens brancheorganisatie Energie Nederland zijn er in 2014 iets meer dan 2 miljoen overstapverzoeken verwerkt, een groei van 9,5 % t.o.v. 2013.3 Energie-Nederland verwacht ‘een verdere verlaging van de switchdrempel’ (en dus nog meer overstappers) als in de loop van 2015 het programma ‘Aanbod op Maat’ in werking treedt. Dit vergemakkelijkt het vergelijken van aanbiedingen van energieleveranciers voor de consument die zich oriënteert op een overstap. Hierover later meer. Online vergelijkingssites verdienen geld door afspraken te maken met de energiebedrijven. Per klant die ze aanleveren ontvangen zij een bedrag dat varieert tussen de €15,- en €70,-, de zogenaamde kickback-fee.4 Bij een kickback-fee van gemiddeld €40,- per overstapper vertegenwoordigt de markt, als die bestaat uit 2 miljoen consumenten, een potentiële omzet van 80 miljoen Euro.
2.2. Hoeveel vergelijkers, wie zijn de grote spelers? Onze inventarisatie laat 46 vergelijkers zien. De Bencom Group is volgens eigen zeggen marktleider. Eigenaar Ben Woldring lanceerde de eerste Nederlandse vergelijkingssite in 1998 en is aanwezig op internet met websites als gaslicht.com en totaalwijzer.nl. Andere grote spelers op de vergelijkingsmarkt voor energie zijn Pricewise, Sanoma, Easyswitch, Switch Company en sinds december 2014 ook Independer. De grote spelers hebben allemaal een aantal sub-websites die de technologie van het moederbedrijf gebruiken. 2 Trendrapportage Marktwerking en Consumentenvertrouwen in de energiemarkt, Autoriteit Consument en Markt, Den Haag, april 2014 3 Energie Nederland, 13 februari 2015, http://www.energie-nederland.nl/weer-meer-overstappers-energie-in-2014/ 4 Aannames gebaseerd op gesprekken met energieexperts. De vergelijkers geven geen informatie over de fees die zij ontvangen.
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
5
Onderstaande lijst geeft een overzicht van alle online vergelijkingssites. De sites die gebaseerd zijn op dezelfde techniek en gebruik maken van dezelfde database staan bij elkaar. Dit betekent niet dat alle sites onder bijvoorbeeld Pricewise ook in eigendom zijn van, of worden gerund door, Pricewise. Onder ‘andere vergelijkingssites’ staan sites die een eigen contractservice runnen. Van de ‘overige’ sites hebben we de onderlinge verhoudingen niet verder in kaart gebracht, het zijn veelal doorkliksites zonder contractservice. Hierover later meer.
Bencom
Switch Company
• gaslicht.com • totaalwijzer.nl/energie/vergelijken • energiewereld.nl/energievergelijker • eigenhuis.nl/webwinkel/energie/ energieprijzenvergelijker/
• energievergelijken.nl • energievergelijk.nl • verandervanenergie.nl • energieleveranciers.nl • groenestroomvergelijken.com
Internet Connections (gelieerd aan Bencom)
andere grotere vergelijkers
• verlaagjemaandlasten.nl • energieverbruiker.nl/energievergelijker/ • energievergelijker.nl • energierekeningen.nl
Overstappen.nl / Easyswitch • overstappen.nl • easyswitch.nl • aanbiedingenenergie.nl • energietarieven.nl • energieprijzen-vergelijken.nl • energievergelijking.nl • energie-prijzen.nl • gaselektraenergie.nl/vergelijk • degroeneenergievergelijker.nl • energiewijzer.nl
Pricewise • prizewize.nl/energie/ • deenergiegids.nl • Energieplaza.nl • energieprijzenvergelijken.com • consumentenbond.nl/energie/ overstapservice-energie/
• independer.nl • besparenkan.nl/energie
doorklik sites • goedkoopsteenergie.nl • prijsvergelijken.nl/Energie • keuze.nl/energie • energieaanbiedingen.nu • aanbiedingenenergie.nl • flatsome.nl/energie-vergelijken/ • energiebedrijven.info/ energieprijzen-vergelijken • slimvergelijken.nl/ energie-leveranciers-vergelijken • vergelijkgroenestroom.nl • goedkopeenergie.com/energie-vergelijker/
andere overstap sites • energie-nl.nl • allesoverbesparen.nl/energie • consumind.nl/energie • 123energieprijzenvergelijken.nl
Sanoma • energieprijzen.nl • kieskeurig.nl/energie_vergelijken
6
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
Enkele energieleveranciers hebben prijsvergelijkingen op hun eigen websites staan om te laten zien hoe concurrerend hun prijzen zijn. Het gaat hier om beperkte vergelijkingen van de eigen tarieven met die van enkele concurrenten. Deze prijsvergelijkingen zijn reclame-uitingen van de leverancier en dus niet onafhankelijk. Bovendien zijn ze vrijwel statisch; het energiebedrijf neemt niet alle aanbiedingen van (andere) bedrijven mee in de vergelijking. Ze zijn in dit onderzoek niet meegenomen.
Waarom al die subsites? De eigenaren van de vergelijkingssites presenteren een en dezelfde vergelijkingsmodule graag op meerdere websites. Ze zijn dan in technisch opzicht en qua zoekresultaten identiek, maar de look & feel verschilt soms enorm. Zo kunnen verschillende doelgroepen worden bereikt. Je zou het ook zo kunnen zeggen: de kans dat er een vis wordt gevangen neemt toe naarmate er meer netten worden uitgeworpen.
2.3. Onafhankelijkheid Geen van de geïnventariseerde energievergelijkingssites is in eigendom van een energiebedrijf. In die zin zijn ze dus onafhankelijk. Aan de andere kant is het zo dat een energiebedrijf dat niet bereid is om kickback-fees aan de vergelijkingssite te betalen ook niet wordt vermeld. Met andere woorden: ook het allergoedkoopste energiepakket van heel Nederland komt niet op een de vergelijkingssite terecht als het betreffende energiebedrijf geen afspraak heeft (een vergoeding betaald) met de vergelijkingssite. Zo komt het dat de vergelijkingssites lang niet alle Nederlandse energiebedrijven met elkaar vergelijken.
2.4. Technologie achter de energievergelijker Complexiteit van de modules Je voert je adresgegevens en je jaarverbruik van gas en stroom in op de online vergelijkingstool en deze zoekt voor jou de goedkoopste energieaanbieding van het moment. Klinkt makkelijk, maar in werkelijkheid is het vergelijken van energieaanbiedingen zeer ingewikkeld. De aanbieders hebben vaak meerdere producten die verschillend zijn geprijsd, bijvoorbeeld één met groene en één met grijze energie.5 De producten worden in verschillende contractvormen aangeboden: met variabele of vaste tarieven, met looptijden van 1, 2 of 5 jaar. Voor gastarieven worden soms per regio andere vastrecht tarieven berekend, de prijs kan dus ook nog per postcode verschillen. Daar bovenop komen nog actiekortingen. Veel modules van de vergelijkingssites bevatten diverse filters waarmee gebruikers de variabelen kunnen beïnvloeden. Energievergelijkingssites zijn dan ook complexe sites waar grote marketing- en ICT afdelingen dagelijks aan sleutelen om er voor te zorgen dat alles blijft werken. Energiebedrijven maken maandelijks (of zelfs vaker) nieuwe aanbiedingen, acties en pakketten die dan allemaal verwerkt moeten worden op de sites.
Vindbaarheid via Google Meer dan 60.000 potentiële klanten typen maandelijks 'energie vergelijken', het meest gebruikte zoekwoord op energiegebied, in op Google. Dit is slechts één van de vele zoekwoorden die leiden 5 Groene energie is energie uit hernieuwbare bronnen als wind, zon en water. Grijze energie wordt gewonnen uit niet hernieuwbare bronnen als kolen, gas en uranium.
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
7
naar de vergelijkers. De meeste mensen klikken vervolgens op één van de links op de eerste resultatenpagina van Google. De gemiddelde consument gaat hier op af en dus is het dringen op deze pagina. Alle energievergelijkingssites willen niets liever dan een toppositie op deze eerste pagina van Google. Er zijn twee manieren om zo'n toppositie te verwerven: via organisch verkregen relevantie of simpelweg door te betalen. Een website wordt ‘organisch’ beter vindbaar als deze bijvoorbeeld veel relevante content bevat en goed verlinkt is op internet. Ook een goede websitenaam (url) helpt. Een url die lijkt op een veel gebruikte zoekterm is ideaal. 'Energie vergelijken' is het meest relevante zoekwoord (keyword) voor deze branche. Daarom zijn er veel vergelijkingssites met bijna identieke namen: Energievergelijken.nl, Energievergelijker.nl, Energieprijzenvergelijken.com, Energieprijzenvergelijken.nl. De betaalde variant is welbekend. Via Google Adwords worden advertenties bovenaan en in de rechter zij-balk van de pagina met Google resultaten gekocht. Hoe meer een partij op een zoekwoord biedt, hoe hoger en hoe vaker de advertentie in beeld komt. Voor een zoekwoord combinatie als 'Energie vergelijken' wordt er soms tussen de € 5,- en de €10,- per klik geboden. Dus als u 'energie vergelijken’ googlet en op de bovenste betaalde link klikt, kan het gebeuren dat de eigenaar van die vergelijkingssite 5 euro kwijt is, ongeacht of u vervolgens overstapt of niet.
2.5. Verdienmodellen Contractmodel 1: grote spelers Op de meest bezochte vergelijkingssites kunnen klanten aanbiedingen vergelijken en ver volgens direct een contract met het gekozen energiebedrijf afsluiten. Met zo'n kant-en-klaar contract stapt de vergelijkingssite naar het energiebedrijf en ontvangt hiervoor een beloning. Over het algemeen vraagt de vergelijkingssite van alle aangesloten energiebedrijven hetzelfde tarief per aangeleverde klant. De kickback-fees variëren per vergelijkingssite en liggen tussen € 15,- en € 70,-. Het meest voorkomende energiecontract, een dual fuel contract (voor stroom én gas), met een looptijd van een jaar) levert de vergelijkingssite tussen € 30,- en € 40,- op. Voor langer lopende contracten worden hogere fees berekend, de vergoeding voor contracten voor alleen stroom (bijvoorbeeld voor mensen die stadsverwarming hebben en dus geen gas afnemen) liggen lager. Voorbeelden van sites met een eigen contractservice: • Pricewise.nl • Overstappen.nl • Independer.nl
Contractmodel 2: 'onderaannemers' De grote vergelijkingssites Gaslicht, Pricewise, Overstappen/Easyswitch en Switch Company onderhouden samenwerkingsverbanden met andere partijen. Hiervoor stellen zij hun technologie en de databases met de energiebedrijven tegen betaling ter beschikking aan geïnteresseerde internetondernemers. Soms hebben de moederbedrijven al speciaal hiervoor ontwikkelde iframes klaarliggen, in andere gevallen wordt er gewerkt met API's.6 De onderaannemers zetten eigen websites op waarin zij de gehuurde modules inplakken. Vervolgens proberen zij met slimme internetmarketing klanten naar de eigen site te lokken. 6 API: Application programming interface, een verzameling definities waarbinnen computerprogramma's met elkaar communiceren.
8
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
Ook al lijkt het zo dat je als klant op een onafhankelijk platform terecht bent gekomen, in veel gevallen is dit niet zo. De gehuurde modules zijn klonen, non stop live gekoppeld aan de moederwebsites. Het aanbod en de prijzen zijn dus precies dezelfde als op de moederwebsites. Een consument die op de knop 'aanmelden' klikt komt vervolgens in de omgeving van de moeder website terecht waar uiteindelijk ook het contract wordt afgesloten. De onderaannemer ontvangt van de moederwebsite slechts een vergoeding voor de gegenereerde leads. Deze vergoedingen beginnen rond de € 10,- per overstapper en lopen gestaffeld op naar ca € 15,- naarmate de onderaannemer goed werk verricht en dus veel klanten weet aan te leveren. Voorbeelden van onderaannemers: • consumentenbond.nl (gelieerd aan Pricewise) • energievergelijker.nl (gelieerd aan Bencom) • eigenhuis.nl (gelieerd aan Bencom)
Contractmodel 3: doorklikmodel Naast de twee boven omschreven verdienmodellen met erbij behorende geavanceerde over stapmodules bestaat er een variatie aan websites van kleine internetondernemers die met het 'doorklikmodel' (affiliate) een aandeel in de lucratieve markt proberen te veroveren. Zij publiceren vaak een top 10 lijst met energieproducten die maar deels gekoppeld zijn aan de mogelijkheid klant te worden voor dat product, namelijk alleen die producten waarover ze een afspraak hebben met het energiebedrijf. In dat geval word je doorgesluisd naar een webpagina bij het betreffende energiebedrijf waar vervolgens een contract kan worden afgesloten. Voordat de klant van de vergelijkingswebsite doorgaat naar de site van het energiebedrijf krijgt hij ongemerkt een code mee - een cookie. Via deze cookie kan worden bijgehouden hoeveel potentiële klanten (leads) een vergelijkingssite weet te genereren en hoeveel er uiteindelijk echt overstappen (conversie). De doorklikwebsite ontvangt dan een bedrag van enkele euro's per afgesloten contract. Voorbeelden van doorkliksites: • keuze.nl/energie • energieaanbiedingen.nu • prijsvergelijken.nl
3. Energiebedrijven De elektriciteits- en gasmarkt voor consumenten is een sterk geconcentreerde markt. Dit betekent dat relatief weinig energiebedrijven een groot aandeel in de markt hebben. In Nederland zijn er ca. 7,5 miljoen huishoudens. De drie grote spelers in Nederland zijn: • RWE/Essent (2,5 miljoen klanten) • Vattenfall/Nuon (2,1 miljoen klanten) • Eneco (2,2 miljoen klanten) (in NL en België) Greenchoice is de grootste 100% groene aanbieder met 390.000 klanten.
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
9
3.1. Welke energiebedrijven zijn het meest actief op de vergelijkingssites? Zijn de drie grote spelers ook het meest zichtbaar op de sites? Uit een steekproef midden in het ‘overstapseizoen’ (oktober / november 2014) blijkt dat dit niet perse het geval is.7 We komen - alleen kijkend naar de top 5 posities bij alle door ons onderzochte sites - deze bedrijven het meest tegen: • Energiedirect (actief op 30 vergelijkingssites) • Greenchoice en NLE (beide 28) • E.on (26) In de periode waarin we de steekproef namen waren deze bedrijven ook zeer actief: Budget Energie (20), Essent (19) en Pure Energie (18). Opvallend is dat we meer dan 20 energiebedrijven helemaal niet tegenkwamen op de vergelijkingssites. De meest opvallende afwezigen waren Eneco en Oxxio. Maar ook leveranciers als Atoomstroom, Hezelaer, Qwint, Main en Innova maken geen gebruik van de vergelijkingssites. Dit is natuurlijk een momentopname. Energiebedrijven zetten verschillende verkoopkanalen (waarvan een vergelijkingssite er slechts één is) op verschillende momenten in om heel gericht bepaalde doelgroepen te bereiken. Tijdens de steekproef kwamen we Nuon ook nauwelijks tegen, maar in februari 2015 is Nuon alweer volop actief op verschillende sites.
Eneco uit vergelijkers In een telefoongesprek licht Alex Kaat (Senior Adviseur Public Affairs bij Eneco) toe dat Eneco niet meedoet met de prijsvergelijkers, en daarmee ook in de aanbiedingen van deze vergelijkers vaak niet meegenomen wordt. De groep klanten die extreem focust op kortingen en jaarlijks overstapt past niet bij de duurzaamheidsstrategie van het concern. Eneco wil klanten juist langdurig aan zich binden. Deze klanten bereikt Eneco minder goed via de prijsvergelijkers.
3.2. Beoordeling van energiebedrijven op duurzaamheid Het meest recente onderzoek naar de duurzaamheid van de Nederlandse stroomleveranciers werd op 8 december 2014 gepubliceerd.8 WISE vergelijkt al sinds 2006 jaarlijks alle energie bedrijven die actief zijn op de Nederlandse markt. Sinds 2013 gebeurt dat samen met een aantal grote consumenten- en milieuorganisaties. De energiebedrijven worden beoordeeld op vier bedrijfsonderdelen: • (des)investeringen in stroomopwekking • eigen productie van stroom • de inkoop van stroom: zowel direct bij de bron als op de markt • de levering van stroom 7 Dubbele steekproef WISE oktober & november 2014 8 Onderzoek duurzaamheid Nederlandse stroomleveranciers, 8 december 2014 http://wisenederland.nl/groenestroom/wie-zijn-de-groenste-en-wie-zijn-de-grootste-vervuilers
10
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
grafiek: greenpeace.nl
Uit het onderzoek resulteerde deze ranking:
3.3. Prijsvechten, hoe doe je dat? Kortingen Energiebedrijven maken hun aanbiedingen op de vergelijkingssites vaak extra aantrekkelijk door actietarieven, welkomstbonussen en gadgets aan te bieden. Alles om een nieuwe klant binnen te halen. Door de hoge instapkortingen levert die klant in het eerste jaar nauwelijks inkomsten op voor het energiebedrijf, soms wordt er zelfs verlies geleden op een klant. De hoge eenmalige welkomstbonussen worden verwerkt in het tarief dat de klant vaak alleen in het eerste jaar betaalt. Het energiebedrijf gaat pas verdienen als de klant langer dan een jaar blijft; dan gaat de consument de werkelijke prijs betalen voor zijn gas en elektriciteit. Veel ’slapende’ consumenten zijn zich hier niet van bewust.
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
11
De korting handig verrekend In de aanbiedingen in de lijsten van de vergelijkers worden de kortingen (welkomstbonussen) van de energiebedrijven meestal verrekend in een makkelijk vergelijkbaar jaarbedrag en/of maand bedrag. Met andere woorden: je ziet een maandbedrag waarin de korting al is verwerkt. Dit komt in veel gevallen niet overeen met het werkelijke maandbedrag dat de klant moet betalen, daarin worden de kortingen juist niet meegenomen. De korting wordt namelijk pas achteraf, aan het eind van de looptijd van het contract verrekend.
De kickbackfee snel bij de klant ophalen Voor elke nieuwe klant betalen de energiebedrijven direct een kickback-fee aan de vergelijker. Om niet met een negatief saldo te moeten beginnen verhalen sommige energiebedrijven die kickbackfee handig op nieuwe klanten. Het verband met de kickback-fees wordt niet genoemd, maar in de voorwaarden van Budget Energie op easyswitch.nl lezen we bijvoorbeeld dit: “Ongeveer 10 dagen na de aanmelding brengt Budget Energie de helft van het vastrecht van het eerste jaar in rekening. Dit is € 71,88 voor een combinatie van stroom en gas." Het vooruit betaalde vastrechtbedrag brengen ze tijdens het eerste jaar in mindering op de maandelijkse facturen.
Extra aanbieding Sommige energiebedrijven komen net voordat alles rond is en de klant het definitieve contract heeft bevestigd snel met een nóg betere aanbieding – althans, zo lijkt het. Een klant die net besloten heeft om een eenjarig contract af te sluiten krijgt dan bijvoorbeeld een nóg grotere korting aangeboden waarbij een niet oplettende klant makkelijk over het hoofd ziet dat het ineens over een contract voor drie jaar gaat. De korting is in werkelijkheid, uitgesmeerd over drie jaar, helemaal niet zo aantrekkelijk.
Risicoklanten Omdat de marges flinterdun zijn kunnen prijsvechters geen enkel risico nemen. Bijna alle nergiemaatschappijen onderwerpen hun nieuwe klanten aan een kredietcheck. Mensen die e schulden of betalingsachterstanden hebben worden geregistreerd als zogenaamde ‘risicoklanten’ en moeten een borg betalen. De hoogte van de borgsom kan bij bedrijven als Energie Direct en Main Energie oplopen tot wel € 1000,-.9
4. Het samenspel van vergelijkings sites en energiebedrijven 4.1. Op elke site een ander resultaat De aanbiedingen per vergelijkingswebsite verschillen sterk van elkaar. Hetzelfde energieproduct kan op een andere site ineens € 200,- duurder zijn. Hoe kan dit? Aan het begin van elke maand zitten de verkopers van de energiebedrijven klaar achter hun PC’s voor de run op de top 5 posities “goedkoopste aanbiedingen” op de vergelijkingssites. Ze geven dan de actuele prijzen door en kondigen nieuwe acties en kortingen aan. Maar wat doet de concurrentie? Precies hetzelfde. Een euro prijsverschil kan uitmaken of je product op de eerste 9 Tabel met borgsommen per leverancier: http://www.energieleveranciers.nl/energie/borg
12
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
of op de tweede plaats van de prijsvergelijking terecht komt. Dit wedstrijdje wordt op elke belangrijke energievergelijker maandelijks uitgevochten. En op elke vergelijker verloopt het spelletje net even anders waardoor de uitkomsten zeer uiteen kunnen lopen. Het top 5 lijstje kan er dus op hetzelfde moment op verschillende vergelijkers totaal anders eruitzien.
Energiebedrijven doen niet in alle vergelijkers mee De vergelijkers willen graag de indruk wekken dat hun aanbod representatief is, dat echt alle energiebedrijven worden vergeleken. Maar de keuze om wel/niet op een vergelijkingssite te verschijnen is aan de energiebedrijven zelf. Uit onze steekproef blijkt dat meer dan 20 energie leveranciers niets zien in de online vergelijkers, ze zijn op geen enkele vergelijker te vinden. Andere energiebedrijven kiezen één of twee vergelijkers uit waar ze mee gaan samenwerken. Er zijn ook energiebedrijven die op bijna alle vergelijkingstools te vinden zijn (zie ook hoofdstuk 3.1). Welke vergelijkers populair zijn bij de energiebedrijven hangt af van de doelgroepen die de verschillende vergelijkers bedienen en natuurlijk, nog belangrijker, van de conversie. Maar de hoogte van de fees die de vergelijkingssites van de energiebedrijven vragen speelt ook een rol. Een vergelijkingssite die veel klanten genereert, maar tegelijk erg duur is kan bijvoorbeeld voor een bepaalde periode of voor een bepaalde actie worden ingezet.
4.2. Zelfde pakketten met wisselende prijzen Energiebedrijven die op vele vergelijkingstools present zijn geven niet even veel aandacht aan de verschillende websites. We constateren dat ze ook niet op alle vergelijkers dezelfde prijzen aanbieden. Ze dingen scherp mee om een goede positie in één of twee belangrijke websites te verkrijgen, de andere websites worden ‘verwaarloosd’ waardoor ze door een te hoge prijs ver onderuit zakken. Hoe zeer de aanbiedingen uiteen kunnen lopen laat een steekproef zien: 5-2-2015
Energie Direct
Budget
NUON
Grijze stroom & gas, 1 jaar vast
prijs
Positie in vergelijker
prijs
positie
prijs
positie
Pricewise.nl
1249,48
1
1266,03
3
1255,49
2
Independer.nl
1445,92
20
1291,79
1
1408,84
13
Gaslicht.com
1249,49
1
1488,03
27
1255,49
2
• Budget Energie heeft haar product bij Pricewise scherp geprijsd (€ 1249,48). Bij gaslicht. com is hetzelfde product bijna € 200,- duurder en is het op een totaal oninteressante 27ste plaats gezakt. • U ziet dat een en hetzelfde product van NUON op dezelfde dag bij Independer € 150,- meer kost dan bij Pricewise.
4.3. Betalen bedrijven voor goede posities? De vergelijkingswebsites verdienen geld met de kickback-fee’s die de energiebedrijven voor elke aangeleverde klant betalen. That’s it. Goede posities in de lijsten kunnen in principe niet worden ‘gekocht’ omdat deze worden bepaald door het prijsgevecht tussen de energiebedrijven. Sommige vergelijkers zoeken wel de grenzen van het fatsoen op: Gaslicht werd kort geleden door de
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
13
Stichting Reclame Code op de vingers getikt omdat ze een reclame van NUON bovenaan de vergelijkingen hadden gezet die niet van de aanbiedingen op de eigenlijke lijst te onderscheiden was. Zo werd ten onrechte de indruk gewekt dat NUON de goedkoopste was. Gaslicht en NUON moesten de reclame aanpassen. Bedrijven in topposities betalen dus geen hogere fees per overstapper. De vergelijkers verdienen vanzelf meer aan de aanbiedingen in de hoogste posities van de vergelijking omdat deze meer overstappers opleveren. Meer overstappers = meer fees. Wel blijft het een feit dat ook het allergoedkoopste energiepakket van heel Nederland niet door een vergelijker wordt getoond als het bedrijf erachter weigert de fees te betalen.
4.4. Trucs Opgepoetste lijsten Een startende vergelijker (bijvoorbeeld Independer.nl, die in december 2014 van start ging) of een minder populaire energievergelijker zit met het probleem dat hij de energiebedrijven niet direct een aantrekkelijk platform kan bieden. De energievergelijker moet eerst nog werken aan naamsbekendheid, de energiebedrijven kijken zolang de kat uit de boom. Om toch een representatief aanbod te kunnen laten zien, halen sommige vergelijkers zelf de prijzen van bekende bedrijven op - gewoon, van de website van de gewenste energiebedrijven geplukt. Deze niet per se concurrerende prijzen zetten ze online, maar dan zonder de mogelijkheid om direct een contract af te sluiten. De knop ‘aanmelden’ wordt dan vaak vervangen door ‘meer info’ of is in actief. Want inderdaad, er is nog geen deal met de betreffende partij. Andere energiebedrijven, waarmee al wel kickback-fee’s zijn afgesproken, komen zolang op de beste posities terecht. De aanmeldknop verschijnt dan vaak in een attractief kleurtje. Onoplettende klanten krijgen zo ten onrechte het idee een volledige en actuele vergelijking te zien.
Gesjoemel met standaard verbruik Klanten die snel willen checken waar ze het beste een nieuw stroomcontract kunnen afsluiten hebben in veel gevallen hun werkelijke verbruikscijfers van gas en stroom niet paraat. De ver gelijkers bieden daarom een handige optie aan om te vergelijken aan de hand van een standaard gebruik, bijvoorbeeld van een gezin met twee kinderen of een alleenstaand persoon. Ze suggereren dat u vervolgens een bij uw situatie passend aanbod gepresenteerd krijgt. Dat is helaas niet het geval. Een voorbeeld: Volgens de NIBUD is het gemiddelde stroom verbruik voor 2 personen 3360 KWh per jaar. Maar als je op easyswitch.nl het standaard verbruik voor 2 personen als ‘invulhulp’ gebruikt wordt er met een verbruik van 2600 KWh gerekend. Je zult blij verrast zijn dat de aangeboden contracten veel goedkoper uitvallen dan wat je gewend bent om te betalen. En natuurlijk zul je eerder geneigd zijn om op zo’n aanbod in te gaan. Pas als je dan de eerste rekening van het betreffende energiebedrijf krijgt kom je erachter dat je in werkelijkheid meer stroom verbruikt en de rekening dus helemaal niet zo laag uitvalt als je had gehoopt. In het programma ‘Aanbod op maat’ van de Autoriteit Consument en Markt wordt aandacht besteed aan het gesjoemel met standaard verbruik. De vergelijkers worden opgeroepen om de optie ‘standaard verbruik invullen’ niet meer aan te bieden. Hierover meer in het hoofdstuk 5.7.
14
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
4.5. Race to the bottom Bodemprijzen
Collectieve inkoop van energie
De energiebedrijven komen op de prijsvergelijkers met extreem lage prijzen en/of kortingen in de topposities terecht. De prijzen zijn vaak zo laag dat de bedrijven er in het eerste jaar nauwelijks meer aan verdienen. Aan het einde van het eerste jaar wordt de actiekorting verrekend. De energiebedrijven hopen dat de klanten blijven hangen (slapen) zodat ze in de daaropvolgende jaren alsnog aan de klanten kunnen verdienen.
Er worden ook grote collectieve energie inkoopacties georganiseerd. Tijdens deze ‘energieveilingen’ van bijvoorbeeld de Consumentenbond, De Vereniging Eigen Huis of de ANWB stappen soms tienduizenden klanten ineens over naar een goedkope aanbieder.
Contractwekker Helaas voor de energiebedrijven: na een jaar verstuurt de contractwekker die verschillende overstapsites aanbieden (o.a. gaslicht.com) een notificatie aan de klant: ‘Uw jaarcontract verloopt, tijd om weer op jacht te gaan naar nieuwe kortingen.’ De overstapsite wil het overstappen gaande houden, tenslotte is het business model hierop gebaseerd. Klanten worden ‘rondgepompt’ in het circuit van vergelijkingssites en goedkope energieaanbieders. De ‘professionele’ over stapper gaat elk jaar opnieuw vergelijken en kiest elk jaar opnieuw het goedkoopste aanbod. Killing voor de energiebedrijven die deze klanten een jaar eerder met een te grote korting hebben binnengehaald.
Afrekenmodel Independer zonder prikkel tot jaarlijks overstappen Vergelijkingssites vragen nu een hoge eenmalige overstapvergoeding aan energieleveranciers. Een klant die na afloop van het contract switcht levert wederom een hoge overstapvergoeding op. Independer is in december 2014 met een vergelijker gestart waarin een andere werkwijze met een ander verdienmodel wordt gehanteerd, afgekeken van de verzekeringswereld. De klant wordt niet meer jaarlijks gestimuleerd om over te stappen zodat de hoge eenmalige vergoeding kan worden geïncasseerd. In plaats daarvan vraagt Independer aan energieleveranciers per aangeleverde klant jaarlijks een lagere doorlopende vergoeding van € 15,-, maximaal tien jaar lang. Independer beweert dat in ieder geval voor de eigen organisatie de financiële prikkel om mensen jaarlijks te laten overstappen daarmee is verdwenen. Independer denkt dat zo de wervingskosten van de energieleveranciers kunnen dalen en dat uiteindelijk ook consumenten hiervan zullen profiteren.10
4.6. Spelregels volgens ACM De Autoriteit Consument en Markt (ACM) heeft bepaald dat elk aanbod aan consumenten om over te stappen van energiebedrijf begrijpelijk en vergelijkbaar moet zijn. Alleen dan kunnen zij kiezen voor het aanbod dat het beste bij hen past. Welke informatie de klant moet krijgen staat in het document ‘Informatievoorziening op de consumentenmarkt voor energie.’11 Hieronder de 10 http://weblog.independer.nl/persbericht/independer-zet-verandering-energiemarkt-in-gang/ 11 Informatievoorziening op de consumentenmarkt voor energie (ACM, 04-11-2014) https://www.acm.nl/nl/publicaties/ publicatie/13480/Informatievoorziening-op-de-consumentenmarkt-voor-energie/
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
15
elangrijkste punten. De implementatie van het ‘aanbod op maat’ dient door de online vergelijkers b in de zomer van 2015 te worden gerealiseerd.
Aanbod op maat ACM heeft met de aanbieders afgesproken dat aanbiedingen voortaan op maat worden gedaan, waarbij gebruik gemaakt kan worden van het daadwerkelijke verbruik van elektriciteit en gas zoals dat bijvoorbeeld op de jaarafrekening te vinden is. Schattingen op basis van gemiddeld verbruik of op basis van gezinsgrootte of type huis moeten worden vermeden. Met een aanbod op maat wordt dus voorkomen dat de werkelijke kosten heel anders zijn dan op basis van het aanbod verwacht werd. Ook is afgesproken dat duidelijke termen worden gebruikt die bij alle aanbieders hetzelfde zullen zijn.
Verder is het verplicht om: • Consumenten vooraf te informeren over alle kosten. Daardoor ontstaat er een totaalprijs waarmee een aanbod eenvoudig kan worden vergeleken met een ander aanbod. • De juiste kosten voor netbeheer te vermelden, want die zijn per netbeheerder verschillend. • Bij de totaalprijs in ieder geval de jaarkosten te tonen. Die staan namelijk ook op de afrekening van de huidige leverancier en dat maakt vergelijken wel zo makkelijk. • Tijdig en persoonlijk een tariefswijziging te communiceren. Mocht de klant op basis hiervan zijn contract willen opzeggen, dan kan dat tijdig voordat dat nieuwe tarief in werking treedt. Daarmee wordt voorkomen dat klanten ongemerkt van een laag (actie)tarief in een veel hoger tarief komen. • Aan consumenten duidelijk te maken of ze groene of grijze energie kopen. Op dat laatste punt komen we verderop nog terug. Wij vinden dat de aanbevelingen lang niet ver genoeg gaan.
5. Vergelijkers en milieu Milieu en duurzaamheid spelen bij de meeste energievergelijkers geen belangrijke rol en de meesten pretenderen dat ook niet. Het gaat om de prijsvergelijkingen. De Consumentenbond heeft op de eigen website een vergelijker met een speciaal filter waarmee effectief de meest duurzame energiebedrijven uit het aanbod kunnen worden gefilterd. Hierover later meer. Ook Independer.nl besteedt meer dan gemiddeld aandacht aan duurzaamheid. Overstapsites als degroeneenergievergelijker.nl (geliëerd aan overstappen.nl), groenestroomvergelijken.com (geliëerd aan Switch Company) en vergelijkgroenestroom.nl (een doorkliksite) willen de indruk wekken extra aandacht aan duurzaamheid te besteden, maar daar klopt niets van. We ontdekten dat er exact dezelfde vergelijkingsmodules met gebrekkige groene filters draaien die we al van andere sites kenden (zie tabel groene filters in de bijlage).
5.1. Duurzame producten of duurzame bedrijven? Dit is een cruciale vraag waar veel misverstanden over bestaan: bent u al echt duurzaam bezig als u bij een willekeurige aanbieder een product afneemt dat groene stroom en groen gas bevat? Of is het noodzakelijk dat ook de aanbieder van het product onder de loep wordt genomen?
16
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
Wat u als klant voorgeschoteld krijgt in de online vergelijkingstools zijn energieproducten zoals bijvoorbeeld ‘Nuon VastePrijsEnergie’ (een pakket van Nuon met grijze stroom en grijs gas) of ‘100% Nederlandse wind’ (een pakket van Greenchoice met stroom uit Nederlandse windmolens en CO2 gecompenseerd gas). Een energieproduct vertelt niets over het bedrijf erachter. Ook het meest vervuilende energiebedrijf van Nederland, Essent, verkoopt immers groene energieproducten. Dat hetzelfde bedrijf kolencentrales bouwt en aan bedrijven die geen aandacht voor duurzaamheid hebben enorme hoeveelheden zeer vervuilende energie verkoopt, daarvan krijg je als klant niets mee. Dit is behoorlijk misleidend. Echt duurzame energiebedrijven kenmerken zich door een 100% groen aanbod (voor álle klanten, zakelijk en particulier) met een overgroot aandeel Nederlandse wind- en zonneenergie in de leveringsmix. Daarnaast investeren ze niet in fossiele energieopwekking en/of kernenergie. De energievergelijkers tonen slechts groene of grijze producten en geven geen oordeel over de duurzaamheid van de bedrijven erachter. Om te beoordelen welke energiebedrijven echt duurzaam zijn moet achter de schermen onderzoek worden verricht. Dit gebeurt jaarlijks in het onderzoek naar de duurzaamheid van de Nederlandse energiebedrijven.12
5.2. Gasverbruik grootste bron van CO2-uitstoot De CO2-uitstoot van een gemiddeld Nederlands huishouden is 6429 kg per jaar.13 Er zijn drie oorzaken waarvan het verbruik van aardgas voor de verwarming het grootste deel uitmaakt: • Aardgas (2402 kg) • Motorbrandstoffen (2385 kg) • Elektriciteit (1643 kg) Het gas dat in Nederland wordt verbruikt komt voor het allergrootste deel uit fossiele bronnen in eigen land (Groningen) en Rusland. Het aandeel biogas in de gasproductie is nog zeer klein: 0,5 %.14 Biogas ontstaat als gevolg van vergisting van organisch materiaal zoals mest, rioolslib, actief slib of gestort huisvuil. In het laatste geval spreken we ook van stortgas. Groen gas is een verzamelterm voor biogas, stortgas en bio-SNG (Synthetic Natural Gas). De term omvat ook ‘CO2-neutraal gas’ waarbij de CO2-uitstoot van aardgasverbranding wordt gecompenseerd met bijvoorbeeld het aanplanten van bomen. Met de CO2 die de bomen opnemen, wordt de netto CO2-uitstoot van de productie en verbranding van de hoeveelheid aardgas theoretisch tot nul gereduceerd. De meeste energiepakketten die de energiebedrijven verkopen zijn 'dual fuel' pakketten, ze bevatten zowel elektriciteit als ook gas. Of een pakket als ‘groen’ of ‘grijs’ wordt beschouwd hangt in de logica van de vergelijkers vaak alleen maar af van de kwaliteit van de elektriciteit. Zit er groene stroom in het pakket? Dan wordt het gehele product als ‘groen’ aangeboden.
12 http://wisenederland.nl/groene-stroom/wie-zijn-de-groenste-en-wie-zijn-de-grootste-vervuilers 13 http://www.energie-nederland.nl/wp-content/uploads/2013/04/EnergieTrends2014.pdf 14 http://www.energie-nederland.nl/wp-content/uploads/2013/04/EnergieTrends2014.pdf
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
17
5.3. Groene filters en labels Een groen filter bestaat meestal uit een knop waarop bijvoorbeeld ‘groene energie’ kan worden aangevinkt of een klein keuzemenu waarin men kan kiezen tussen groene stroom en grijze stroom. De knop staat meestal boven of naast de vergelijkingsmodule, maar soms is het ook even zoeken. Waar de groene filters nou precies op slaan wordt meestal niet of nauwelijks omschreven. Zoals eerder gezegd: de energievergelijkers tonen slechts groene of grijze producten en geven geen oordeel over de duurzaamheid van de bedrijven erachter. Maar ook de productvergelijkingen zijn in de meeste gevallen misleidend als het gaat om 'groenheid'. Wij gaan ervan uit dat een klant die op zoek is naar een groen product hiermee bedoelt dat zowel de elektriciteit als ook het gas groen hoort te zijn. De meeste vergelijkers lijken hier anders over te denken.
Misleidende groene filters 33 van de 42 websites die we onderzochten hebben groene filters die alleen op groene of grijze elektriciteit selecteren. De kwaliteit van het gas wordt buiten beschouwing gelaten. Dit betekent dat u - ook al vinkt u alle beschikbare groene filters aan – in de meeste gevallen een energie product aangeboden krijgt dat grijs gas bevat. De meeste vergelijkers hebben geen filter voor CO2 gecompenseerd gas. Slechts de acht vergelijkingsmodules die gelieerd zijn aan Bencom en Independer.nl bieden deze optie. Met de filter ‘CO2 gecompenseerd gas’ filteren zij naast de groene stroom producten ook producten met groen gas uit het aanbod. Veel energiebedrijven als Essent, NLE, Delta en E.On maken gebruik van de misleidende werkwijze van de groene filters en stoppen gewoon grijs gas in pakketten die vervolgens wel verschijnen als de groene filter wordt aangezet.
Gaslicht & Vereniging Eigen Huis Zoals gezegd: De groene filters van websites die gelieerd zijn aan Bencom hebben filters waarmee men het soort groene stroom (bijvoorbeeld wind of biomassa) én de kwaliteit van het gas (CO2 gecompenseerd) kan bepalen. Dat zien we als een pluspunt, ware het niet dat die extra filters op de meeste Bencom sites slecht vindbaar zijn. Zeer teleurstellend vinden we dat Verenging Eigen Huis (VEH) deze beschikbare filters niet goed inzet op de eigen energievergelijker. Het gebrek aan zorgvuldigheid van de VEH is schrijnend: daar staat nu bij de groene filter: soort stroom/gas: groen. Gas wordt expliciet genoemd, men mag er dus van uitgaan dat men pakketten met groene stroom én groen gas te zien krijgt. Niets is minder waar, er verschijnt een aanbod met groene stroom en veel grijs gas.
Vergelijker Consumentenbond enige die duurzame bedrijven toont De Consumentenbond heeft een online vergelijkingsmodule gebaseerd op een iFrame en gekoppeld aan de database van Pricewise. Deze module biedt naast de gebruikelijke groene filters ook de mogelijkheid om de algehele duurzaamheid van de energiebedrijven te achter halen. De achterliggende systematiek is gebaseerd op het eerder genoemde onderzoek naar de duurzaamheid van de Nederlandse stroomleveranciers.15 Dat juichen we toe, een goede stap! Maar tegelijk vinden wij de module ook verwarrend. U kunt er bijvoorbeeld aanvinken dat u een pakket met groene stroom en groen gas wilt, maar daar naast staat dan nog die filter waarmee 15 Onderzoek duurzaamheid Nederlandse stroomleveranciers, 8 december 2014 http://wisenederland.nl/groenestroom/wie-zijn-de-groenste-en-wie-zijn-de-grootste-vervuilers
18
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
het percentage duurzaam kan worden bepaald. U hebt de keuze tussen minimaal 25, 50 of 75 procent duurzaam. Verder geen uitleg. De gemiddelde klant snapt dat toch niet meer: mag je er dan niet vanuit gaan dat je, als je eenmaal groene stroom en groen gas hebt aangevinkt, gewoon goed zit? En als je een bedrijf uitkiest dat 50% duurzaam is, wat is dat dan? Hier lopen de twee zienswijzen om de duurzaamheid van stroom en gas te beoordelen - de beoordeling op bedrijfsniveau versus de beoordeling op productniveau - door elkaar. Het resultaat is helaas weinig verhelderend.
Boompjes, blaadjes en het HIER klimaatbewust label Zoals boven uitgelegd zijn er weinig sites die speciale filters voor groen gas aanbieden. Een groot aantal vergelijkers geeft bij de producten wél aan of het om groene of grijze stroom gaat. Of het product daarnaast ook groen gas bevat is vaak onduidelijk. Dan verschijnt er bijvoorbeeld een boompje dat soms grijs en soms groen is of er worden blaadjes getoond die wel/niet groen gekleurd zijn. Waar de groene filters nou precies op slaan wordt meestal niet of nauwelijks omschreven. Van een andere orde is het HIER logo dat sinds november 2014 op een aantal websites van de Switch Company (bijv. energievergelijken.nl, verandervanenergie.nl) en op independer.nl verschijnt. Het HIER klimaatbureau is een organisatie die zich inzet tegen klimaatverandering, het logo suggereert dan ook sterk dat producten met dit logo iets zouden bijdragen aan het tegengaan van klimaatverandering. Omdat HIER alleen naar producten kijkt en niet naar het hele b edrijf kunnen producten van bedrijven die volgens het duurzaamheidsonderzoek in de meest vervuilende categorie vallen (bijvoorbeeld van Essent en Delta) het logo voeren. Los daarvan is het verwarrend dat het HIER logo alleen van toepassing is op het onderdeel ‘elektriciteit’ en niets zegt over de duurzaamheid van het onderdeel ‘gas’ van een energie pakket. Je kunt er dus niet vanuit gaan dat je een 100 % duurzame keuze maakt als je voor een energiepakket met het HIER klimaatbewust logo kiest. Alleen de stroom is duurzaam, vaak zit er grijs gas bij en het hele pakket kan ook nog afkomstig zijn van een zeer vervuilend bedrijf. WISE heeft sinds november 2014 hierover herhaaldelijk vragen gesteld aan het HIER klimaatbureau. Sindsdien is er op energievergelijken.nl uitleg beschikbaar gekomen die zichtbaar wordt als er op het logo wordt geklikt. Een hernieuwde test in februari 2015 laat zien dat het HIER klimaat logo bijvoorbeeld op verandervanenergie.nl nog steeds op zeer mis leidende wijze wordt getoond.
6. Conclusies 6.1. Welke energiebedrijven profiteren het meest van de vergelijkingen en waarom? De online vergelijkers moedigen klanten aan om jaarlijks over te stappen naar de allergoed koopste aanbieding. De brancheorganisatie van de Nederlandse energiebedrijven, Energie Nederland en de Autoriteit Consument en Markt (ACM) (“Niets doen kost je poen”) juichen de toenemende concurrentie toe.16 De energiebedrijven doen tandenknarsend mee om hun marktaandeel te b ehouden en zo mogelijk te vergroten. Staat deze race to the bottom de duurzame energie transitie in de weg? 16 Energie Nederland, 13 februari 2015 http://www.energie-nederland.nl/weer-meer-overstappers-energie-in-2014/
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
19
Lean & mean Op de vergelijkers worden de energiebedrijven op twee manieren afgeknepen: allereerst door de onderlinge concurrentie, maar ook door de kickback-fees die ze aan de vergelijkers moeten afdragen. Zo komt het dat de marges die de energiebedrijven via vergelijkers kunnen behalen minimaal zijn. Maar ook aan flinterdunne marges kan goed worden verdiend mits de overhead van de organisatie minimaal is en er grote aantallen klanten kunnen worden behaald. De hele organisatie van een energiebedrijf moet er dus op ingesteld zijn om grote aantallen klanten extreem kostenefficiënt te kunnen verwerken. Alle activiteiten zijn hierop gericht.
Winnaars en verliezers Typische voorbeelden van efficiënte verkoopmachines zijn NLE en Budget Energie. Zij zijn de winnaars als het gaat om het vergroten van het klantenbestand in 2014. Ook Greenchoice en E.on kregen in 2014 meer klanten. Bedrijven die naast het verkopen van energiepakketten nog veel andere activiteiten ontplooien (bijvoorbeeld als netbeheerder of als energieproducent) hebben vaak complexere organisatiestructuren. Dit komt de kostenefficiëntie blijkbaar niet ten goede. Energiebedrijven Nuon en Eneco verloren in 2014 voor het derde jaar op rij het grootste aantal klanten.17 In het geval van Nuon betrof het een verlies van 100.000 klanten in 2014!18 Ook Essent heeft grote moeite met de moordende concurrentie. In dit kader is het ook interessant dat Dong in januari 2014 zelfs volledig gestopt is met het leveren van stroom aan particulieren.19 Ook Dong is een concern met meerdere bedrijfstakken en besloot dus om de minst winstgevende tak – het leveren van energie aan particulieren – af te stoten.
Hoe doen de meest duurzame bedrijven het in de vergelijkers? Complexere marketingstrategieën waarin wordt geprobeerd om duurzaamheid te propageren zijn op een prijsvergelijker moeilijk aan de man te brengen. Greenchoice en Qurrent zijn evengoed op vele vergelijkers langdurig present. Qurrent stuntte in het najaar van 2014 een aantal weken lang met kortingen van €200,- per overstapper en verscheen bovenaan de lijsten. Duurzame leveranciers als Huismerk Energie, Vandebron en Pure Energie verschijnen wel in een select aantal vergelijkers. Voor lokale duurzame energiebedrijven en energiecoöperaties en andere partijen met weinig marketingbudget zijn de vergelijkers in de huidige opzet geen verkoopkanaal waarop zij succesvol kunnen opereren.
6.2. Welke gevolgen (voor het milieu) heeft de race to the bottom? De race to the bottom die de prijsvergelijkers sterk aanjagen zal menig consument in eerste instantie van harte toejuichen. Met name mensen die nog nooit eerder zijn overgestapt kunnen flink geld besparen door over te stappen. En op het eerste gezicht zou je kunnen denken dat het ook goed is voor het milieu aangezien grote fossiele bedrijven als Essent en Nuon de moordende concurrentie niet aankunnen en klanten verliezen.
17 03-02-2015, http://www.telegraaf.nl/dft/geld/23634727/__Grote_energiebedrijven_verliezen_van_prijsvechters__.html 18 http://fd.nl/ondernemen/1091578/nuon-ziet-weer-100-000-klanten-vertrekken 19 http://www.energeia.nl/preview/2044-Eneco-koopt-Dong-klanten-backoffice-blijft-draaien-voor-NLE.html
20
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
Maar het is zeer de vraag of de transitie naar een duurzame energie voorziening er uiteindelijk bij gebaat is. • De winnaars zijn de prijsvechters Budget Energie en NLE. Beide bedrijven verkopen groene stroom, maar vooral van het goedkoopste soort: ze kopen grijze (kolen)stroom via de stroombeurs die vervolgens wordt ‘vergroend’ middels aankoop van Garanties van Oorsprong (GvO’s, groencertificaten) uit waterkrachtcentrales uit Noordelijke landen. Deze formule wordt ook ‘sjoemelstroom’ genoemd.20 Van sjoemelstroom gaat geen enkele prikkel uit om meer duurzame energie in Nederland te produceren. • Aangezien bedrijven met aanbiedingen in de hoogste posities van de prijsvergelijkers per klant nauwelijks iets kunnen verdienen kunnen alleen bedrijven met diepe zakken meedoen. De meest duurzame energiebedrijven van Nederland zitten nog in de eerste jaren van hun bedrijfsvoering. De extreme focus op prijs maakt het voor hun moeilijk om in de online vergelijkers een goede positie te verwerven. Voor andere (duurzame) verkoopargumenten is daar geen ruimte. • Met klanten die constant op zoek zijn naar de volgende goedkope aanbieding verliezen de energiebedrijven in toenemende mate de lange termijn zekerheid die nodig is om de nodige investeringen in de duurzame energietransitie te realiseren. • De prijsvechters zijn gefocust op eenzijdige, op groei van marktaandeel gerichte, niet duurzame groei. Er ontstaan steeds meer handelshuizen die weliswaar zeer kosten efficiënt stroom en gas verkopen maar met de productie van energie helemaal niets meer te maken (willen) hebben. Zij zien zichzelf uitsluitend als een doorgeefluik van energie zonder enige verantwoordelijkheid voor de verduurzaming van Nederland. De productie van energie laten ze graag aan anderen over. • Door de opkomst van de handelshuizen en de eenzijdige focus op prijs neemt de afstand tussen verbruikers en producenten toe terwijl de duurzame energie transitie er juist om vraagt dat burgers steeds meer betrokken raken bij energievraagstukken. De essentiële vraag “Waar, hoe en door wie wordt onze energie eigenlijk geproduceerd?” raakt volledig op de achtergrond.
6.3. Welke bedrijven komen bovendrijven als de groene filter wordt aangevinkt? Dit was een van de belangrijkste vragen waarmee we aan het onderzoek begonnen. Al snel werd duidelijk dat de groene filters in de meeste gevallen misleidend zijn. Ze gaan alleen over het stroomdeel van de energiepakketten en laten de kwaliteit van het gas – verantwoordelijk voor het grootse deel van de CO2 uitstoot van een huishouden – buiten beschouwing. En behalve een halfhartige poging van de Consumentenbond is er geen enkele vergelijker die werkelijk verder kijkt dan de energieproducten die de energiebedrijven in de etalage zetten. Ook het meest vervuilende bedrijf komt in de meeste gevallen zonder problemen bovendrijven als een groene filter wordt aangezet. De groene filters leveren in de meeste gevallen geen resultaten die stroken met de erkende duurzame ranking.21
20 Wat is sjoemelstroom? http://www.wisenederland.nl/groene-stroom/wat-sjoemelstroom 21 Onderzoek duurzaamheid Nederlandse stroomleveranciers, 8 december 2014 http://wisenederland.nl/groenestroom/wie-zijn-de-groenste-en-wie-zijn-de-grootste-vervuilers
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
21
7. Aanbevelingen rond duurzaamheid ‘Aanbod op maat’ onvoldoende op duurzaamheid Zoals eerder omschreven heeft de energiebranche (Energie Nederland) samen met ACM nieuwe afspraken gemaakt voor meer transparantie richting consumenten; het 'Aanbod op maat'. In de loop van 2015 worden ook de online vergelijkers geacht hun modules op relevante punten aan te passen. De vergelijkingsmodules moeten bijvoorbeeld zo worden ingericht dat klanten min of meer worden gedwongen om hun eigen gas- en stroomverbruik in te vullen. De optie om met een 'standaardverbruik' te rekenen hoort te verdwijnen. Een ander voorbeeld is dat door alle vergelijkers dezelfde termen (bijvoorbeeld voor 'vastrecht') moeten worden gehanteerd om begripsverwarring te voorkomen. In de uitgangspunten van 'Aanbod op maat' staat ook dat klanten beter moeten worden geïnformeerd over het soort stroom en gas dat de pakketten bevatten. Helaas zijn de aanbevelingen over hoe je dat concreet doet zeer vaag. Welke soorten groene filters moeten er worden aangeboden en hoe prominent horen deze op de modules te staan? Dit soort vragen zijn essentieel, maar toch mogen de bedenkers van de vergelijkingsmodules ze zelf invullen. Het voorliggende onderzoek laat zien dat de vergelijkers daar onvoldoende oog voor hebben en er niet in slagen klanten een gestandaardiseerde en goed begrijpelijke keuze te geven als het gaat om duurzaamheid.
WISE advies aan de verantwoordelijken van de vergelijkers Een vergelijker die duidelijkheid wil scheppen rond duurzaamheid hoort een filter te bevatten waarmee duurzame bedrijven van vervuilende bedrijven kunnen worden gescheiden. Wij adviseren hiervoor om het jaarlijkse onderzoek naar de duurzaamheid van de Nederlandse energieleveranciers als uitgangspunt te gebruiken. In de uit dat onderzoek resulterende ranking krijgt elke stroomleverancier een eindcijfer. Dat kan makkelijk worden verwerkt in een vergelijkingsmodule. Filters die verder inzoomen op de stroomproducten (bijvoorbeeld door te filteren op producten met alleen groene stroom of alleen CO2 gecompenseerd gas) kunnen dan achterwege blijven omdat echt duurzame bedrijven op alle punten groen zijn. Als men toch aparte filters voor groene stroom en gas wil gebruiken dan moeten deze eenduidig zijn: wanneer een klant kiest voor 'groene energie' dan hoort niet alleen de stroom- maar ook het gasdeel van het aangeboden pakket groen te zijn.
WISE advies aan consumenten Geen van de onderzochte vergelijkers is geschikt om een gefundeerde groene keuze te maken bij het wisselen van energieleverancier. Overstappers die duurzaamheid belangrijk vinden doen er vooralsnog goed aan om de ranking gebaseerd op het onderzoek naar de duurzaamheid van de Nederlandse energieleveranciers bij de hand te houden als zij door een vergelijkingssite klikken. 22
22 Onderzoek duurzaamheid Nederlandse stroomleveranciers, 8 december 2014 http://wisenederland.nl/groenestroom/wie-zijn-de-groenste-en-wie-zijn-de-grootste-vervuilers
22
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
8. Bijlagen 8.1. Uitgangspunten steekproef We gebruikten Chrome als browser en wisten voor begin van de steekproef alle browsergegevens (geschiedenis/cache/cookies etc.). Bij het uitvoeren van de steekproef werden in de vergelijkingtstools de volgende data ingevoerd: • Adres: 3443 BX Woerden, 68-1 • Energieverbruik: 4000 KWh stroom, 1400 m3 gas • Altijd gas & elektra • Looptijd: 1 jaar • Soort contract: vaste prijs • Huidige leverancier: Eneco • alle mogelijke groene filters (stroom & gas) aangevinkt
8.2. Tabellen steekproef WISE heeft in november en in december 2014 telkens alle vergelijkers bezocht, gelijke persoonsen verbruiksgegevens ingevoerd en de top 5 resultaten genoteerd. In februari 2015 is de steekprof herhaald, maar deze keer werd van alle vergelijkers de top 10 genoteerd en werd er ook systematisch gekeken naar de groene filters. Van de eerste dubbele steekproef is uiteindelijk alleen gebruik gemaakt voor het hoofdstuk 3.1. (Welke energiebedrijven zijn het meest actief op de vergelijkingssites?).
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
23
24
Energie vergelijken ja
energiewereld.nl/energievergelijker
ja ja ja
energieverbruiker.nl/energievergelijker/
energievergelijker.nl
energierekeningen.nl
groen gas filter
online energievergelijkers en duurzaamheid ja ja ja ja ja ja ja ja
aanbiedingenenergie.nl
energietarieven.nl
energieprijzen-‐vergelijken.nl
energievergelijking.nl
energie-‐prijzen.nl
gaselektraenergie.nl/vergelijk
degroeneenergievergelijker.nl
energiewijzer.nl ja ja ja ja ja
prizewize.nl/energie/
deenergiegids.nl
Energieplaza.nl
energieprijzenvergelijken.com
consumentenbond.nl/energie/overstapservice-‐energie/
nee
nee
nee
nee
ja
Pricewise
ja
ja
easyswitch.nl
nee
ja
ja
ja
ja
ja
ja
ja
groene stroom & gas combi filter
overstappen.nl
Overstappen.nl / Easyswitch
ja
verlaagjemaandlasten.nl/energie/ energie-‐vergelijken/overstappen/
Internet Connections (gelieerd aan Bencom)
eigenhuis.nl/webwinkel/energie/energieprijzenvergelijker/
ja
ja
groene stroom filter
totaalwijzer.nl/energie/vergelijken
gaslicht.com
Bencom
Steekproef groene filters 18-‐2-‐2015
filter duurzaamheid van energiebedrijf ja
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
extra filter met optie 75% duurzaam, kijkt naar bedrijf als geheel. Goed idee maar verwarrend
filter heet 'groene energie' maar gaat alleen over stroom
filter heet 'groene energie' maar gaat alleen over stroom
filter heet 'groene energie' maar gaat alleen over stroom
filter heet 'groene energie' maar gaat alleen over stroom
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen. Extra misleidend door naam vergelijker.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
soort energie: groen. Dan boompje minimaal 1/2 groen.
groene energie filter, en toch grijs gas
groene filter goed aanwezig
naam filter is 'stroom & gas groen', toch producten met grijs gas. Misleidend.
In module verdwijnt groene filter in submenu
groene filter goed aanwezig
goed: groen prominent op homepage niveau. In module verdwijnt groene filter helaas in submenu.
opmerkingen
Tabel 1A+B: Welke groene filters hebben de websites, en hoe werken deze?
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
25
groene stroom filter
ja
energieleveranciers.nl
ja
besparenkan.nl/energie
ja ja ja ja ja ja ja
energieaanbiedingen.nu
aanbiedingenenergie.nl -‐ 2e versie op zelfde pagina
flatsome.nl/energie-‐vergelijken/
energiebedrijven.info/energieprijzen-‐vergelijken
slimvergelijken.nl/energie-‐leveranciers-‐vergelijken
vergelijkgroenestroom.nl
goedkopeenergie.com/energie-‐vergelijker/
nee
geen groene keuze mogelijk geen groene keuze mogelijk werkt niet
consumind.nl/energie
123energieprijzenvergelijken.nl
duurzaam: groen/grijs/gemend. Verwarrend
4 blaadjes, geen uitleg. Extra misleidend door naam vergelijker.
4 blaadjes, geen uitleg
4 blaadjes, geen uitleg
4 blaadjes, geen uitleg
4 blaadjes, geen uitleg
4 blaadjes, geen uitleg
misleidend (grijs gas)
geen groene keuze mogelijk
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
optie 100% groen -‐ voor gas en stroom
optie 100% groen aan: slechts 1 resultaat
klein groen boompje, zeer misleidend, er staat zelfs een groen boompje bij grijs gas.
Met extra filter 'NLds groene stroom', HIER logo voor stroom
werkt niet
onderscheid: alles groen / half groen (alleen stroom) / niets groen
filter heet 'groene energie' maar toont grijs gas. Extra filter 'NLds groene stroom', HIER logo
filter heet 'groene energie' maar toont grijs gas.
filter heet 'groene energie' maar toont grijs gas. Extra filter 'NLds groene stroom', HIER logo
filternaam: 'duurzaamheid' -‐ misleidend, gaat alleen over stroom
5 blaadjes, suggereert ook groen gas, maar slaat alleen aan op gradaties groenheid stroom
allesoverbesparen.nl/energie
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
nee
opmerkingen
energie-‐nl.nl
andere overstap sites
ja
ja
prijsvergelijken.nl/Energie
keuze.nl/energie
ja
goedkoopsteenergie.nl
doorklik sites
ja
independer.nl
andere grotere vergelijkers nee
ja
verandervanenergie.nl
groenestroomvergelijken.com
ja
ja
ja
ja
nee
groen gas filter
energievergelijk.nl
ja
groene stroom & gas combi filter
energievergelijken.nl
Switch Company
kieskeurig.nl/energie_vergelijken
energieprijzen.nl
Sanoma
Steekproef groene filters 18-‐2-‐2015
filter duurzaamheid van energiebedrijf
Bencom gaslicht.com 3 6 2 4 1, 5 8, 9 totaalwijzer.nl/energie/vergelijken 3 6 2 4 1, 5 8, 9 energiewereld.nl/energievergelijker 3 6 2 4 1, 5 8, 9 eigenhuis.nl/webwinkel/energie/energieprijzenver gelijker/ 8 7 5 2 4 3 10 Internet Connections (gelieerd aan Bencom) verlaagjemaandlasten.nl 3 7 2 4 1, 5 6 9, 10 energieverbruiker.nl/energievergelijker/ 3 7 2 4 1, 5 6 9, 10 energievergelijker.nl 3 6 2 4 1, 5 8,9 energierekeningen.nl Overstappen.nl / Easyswitch overstappen.nl 9 8 5 2 6 4 3 easyswitch.nl 9 8 5 2 6 4 3 aanbiedingenenergie.nl 9 8 5 2 6 4 3 energietarieven.nl 9 8 5 2 6 4 3 energieprijzen-‐vergelijken.nl 9 8 5 2 6 4 3 energievergelijking.nl 9 8 5 2 6 4 3 energie-‐prijzen.nl 9 8 5 2 6 4 3 gaselektraenergie.nl/vergelijk 9 8 5 2 6 4 3 degroeneenergievergelijker.nl 9 8 5 2 6 4 3 energiewijzer.nl 9 8 5 2 6 4 3 Pricewise prizewize.nl/energie/ 7 8 5 2 4 3 10 deenergiegids.nl 7 8 5 2 4 3 10 Energieplaza.nl 7 8 5 2 4 3 10 energieprijzenvergelijken.com 7 8 5 2 4 3 10 consumentenbond.nl/energie/overstapservice-‐energie/2 5 3 1, 4 Sanoma energieprijzen.nl 8 5 2 6 10 4 3 kieskeurig.nl/energie_vergelijken 5 2 4 3 1 Switch Company energievergelijken.nl 6 3 5 7 1, 4 energievergelijk.nl 6 3 5 7 1, 4 verandervanenergie.nl 6 3 5 7 1, 4 energieleveranciers.nl 2, 5 1 3, 4 groenestroomvergelijken.com werkte niet tijdens de test andere grote vergelijkers independer.nl 3 6 9 1 4 2 10 5 7, 8 besparenkan.nl/energie 4, 8 6 2 7 3 doorklik sites goedkoopsteenergie.nl 1 keuze.nl/energie 10 1 9 2 3, 6 4 energieaanbiedingen.nu 1 2 7 3, 6 aanbiedingenenergie.nl 1 2 7 3, 6 flatsome.nl/energie-‐vergelijken/ 1 2 7 3, 6 energiebedrijven.info/energieprijzen-‐vergelijken 1 2 7 3, 6 slimvergelijken.nl/energie-‐leveranciers-‐vergelijken 1 2 7 3, 6 vergelijkgroenestroom.nl 1 2 7 3, 6 goedkopeenergie.com/energie-‐vergelijker/ 1 2 7 3, 6 prijsvergelijken.nl/Energie 7 1 8 2 3 9, 10 andere overstap sites energie-‐nl.nl hier wordt het mailadres opgevraagd, i.v.m. 'persoonlijk' overstapadvies allesoverbesparen.nl/energie hier wordt het mailadres opgevraagd, i.v.m. 'persoonlijk' overstapadvies consumind.nl/energie hier wordt het mailadres opgevraagd, i.v.m. 'persoonlijk' overstapadvies 123energieprijzenvergelijken.nl werkte niet tijdens de test De cijfers geven de posities in de top 10 lijsten aan Soms verschijnt er hetzelfde bedrijf op meedre posities. roze gemarkeerd: hoofdsite van de betreffende groep
26
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
E.ON
DELTA
EnergieFlex
Robin Energie
Nuon
DGB Energie
Essent
Energiedirect.nl
Electrabel
Vastelastenbond *
Budget Energie
Oxxio
NLE
Eneco
Greenchoice
Vandebron
Qurrent
Huismerk Energie
Steekproef top 10 lijsten 18-‐2-‐2015
Pure Energie
Tabel 2: welke leveranciers verschijnen in de top 10 als de groene filters worden aangezet?
7 7 7 9
6
1
10 10 10 10 10 10 10 10 10 10
7 7 7 7 7 7 7 7 7 7
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
9 9 9 9
6 6 6 6
1 1 1 1
9
7
1
8 8 7
2 2 2
5
5, 7
4, 5
1
8 4, 5 4, 5 4, 5 4, 5 4, 5 4, 5 4, 5 6
Tabel 3: leveranciers die geen enkele keer in de top 10 verschenen.
Anode E nergie Atooms troom B AS D e Unie F E NO R G reenfoot Hez elaer E nergy Homes troom HVC E nergie InE nergie Innova E nergie K as E nergie L E O N Zeewolde Main E nergie Nedergie NHE C NL D energie O NE -for -O NE Q wint R obin E nergie S E P A G reen UnitedC ons umers W indunie W oonE nergie Zelfs troom z onXnet
Energie vergelijken
online energievergelijkers en duurzaamheid
27
