EN WIE NODIGT NU DE GASTEN UIT? Onderzoek naar Toerisme & Recreatie in Bedum Deel 1: Nota van conclusies & aanbevelingen Dit deel is het bestuurlijk rapport van de Rekenkamercommissie Bedum
1
Rekenkamercommissie gemeente Bedum Samenstelling: E. de Haan (voorzitter) H. Mulder K.W. Hoekzema M.W.F. Broekmans P.C.J.S. Draaisma Joh. de Vries H.T. Hoiting Contact: H. Reijsoo (secretaris) Postbus 38 9780 AA Bedum Tel. 050-3018911
2
Inhoud deel 1 1.Voorwoord en verantwoording ............................................................................................... 4 2.Leeswijzer ................................................................................................................................ 6 3.Inleiding onderzoek Toerisme & recreatie .............................................................................. 7 4.Conclusies uit onderzoeksfase1 en 2 ........................................................................................ 9 5.Aanbevelingen ......................................................................................................................... 14 6.Tenslotte .................................................................................................................................. 16
3
1. Voorwoord en verantwoording In de periode januari tot en met juni 2013 heeft de Rekenkamercommissie onderzoek gedaan naar toerisme & recreatie in de gemeente Bedum. Dit onderzoek is in 2 fasen uitgevoerd. In fase 1 betreft het een bureau- en documenten-onderzoek waarbij inzicht wordt verkregen in het toeristisch-recreatieve aanbod binnen de gemeentegrenzen en het sinds 2002 gevoerde beleid ter bevordering van toerisme en recreatie. In fase 2 is onder burgers en ondernemers in de gemeente Bedum nagegaan welke ideeën er leven over toerisme en recreatie en welke rol toegedacht wordt aan de gemeente Bedum om kansen te vergroten en bedreigingen het hoofd te bieden. Met dit onderzoek stelt de Rekenkamercommissie zich ten doel de gemeenteraad inzicht te bieden in de kansen en bedreigingen ten aanzien van toerisme en recreatie in de eigen gemeente en de mogelijkheden daar invloed op uit te oefenen. De hiermee verkregen informatie kan de raad helpen om de komende jaren, desgewenst, scherpe kaders te stellen, en toekomstig op te stellen beleid en maatregelen te toetsen. De commissie heeft zich bij de selectie van dit onderwerp laten leiden door de inbreng van burgers op de informatieavond van 19 maart 2012, waar de Rkc – titel van de avond: “De Rkc op rapport” - uitleg gaf over haar rol, functie en werkwijze en belangstellenden uitnodigde om onderzoeksonderwerpen aan te dragen. Dit onderzoek brengt in fase 1 in beeld of de gemeente al dan niet beleid op het gebied van toerisme en recreatie heeft geformuleerd en op welke wijze de gemeente al dan niet bijgedragen heeft bij ontwikkelingen. Het onderzoek van fase 2 brengt in beeld welke kansen en bedreigingen gezien worden door burgers en ondernemers en welke rol er voor de gemeente gezien wordt. Bij de vaststelling van de onderzoeksvraag door de Rekenkamercommissie op 24 september 2012, heeft de commissie zich laten bijstaan door mevrouw Susanna Lemstra van onderzoeksbureau Com&co in Stedum, die een grote kennis heeft van de toeristisch/recreatieve situatie op het Hoogeland. Op 8 oktober is het plan van aanpak vastgesteld. Vervolgens zijn een drietal bureaus uitgenodigd om een offerte uit te brengen, waarna er selectiegesprekken zijn gevoerd met de onderzoekers op 12 november 2012. De Rekenkamercommissie kwam vervolgens tot de conclusie dat het onderzoek het best door twee verschillende bureaus uitgevoerd kon worden. Het bureau Elles Bulder uit Scheemda kwam als meest geschikte kandidaat voor de uitvoering van fase 1 naar voren. Na de zogeheten ‘startbijeenkomst’ op 5 februari 2013 is het bureau gestart met het eerste deel van het (feiten)onderzoek. Stichting Hoogeland op de Kaart kwam als meest geschikte 4
kandidaat naar voren voor het uitvoeren van fase 2 (het veldwerk). Omdat kennis van de lokale situatie (waarbij niet alleen de gemeente Bedum, maar ook het omringende gebied wordt bedoeld) belangrijk werd gevonden, is het onderzoek gegund aan voornoemde mevrouw Lemstra en haar collega Carin van de Wal. Van april tot en met juni 2013 hebben zij hun onderzoek uitgevoerd. De resultaten van het feitenonderzoek van fase 1 zijn vastgelegd in de Nota van Bevindingen (deel 2 van deze rapportage). Dit deel is in maart 2013 voor technisch wederhoor voorgelegd aan de geïnterviewden en de ambtelijke organisatie. De resultaten van fase 2 – veeleer een actie-onderzoek – hebben die weg niet gevolgd. Wel zijn alle betrokken belangstellenden uitgenodigd op 17 juni 2013 om hun reacties te leveren op een 5-tal stellingen en voorlopige bevindingen van het ‘veld’-onderzoek. Vervolgens heeft de Rekenkamercommissie in september 2013 de conclusies en aanbevelingen geformuleerd (deel 1 van deze rapportage) en heeft deze, conform eerdere onderzoeken en in het kader van bestuurlijk wederhoor, aan het college van B en W voorgelegd, met het verzoek te reageren richting de gemeenteraad. De Rekenkamercommissie hoopt met dit rapport inzicht te verschaffen over de toeristisch en recreatieve mogelijkheden en beperkingen in de gemeente Bedum en handvatten te geven, in eerste instantie voor de gemeenteraad om toeristisch/recreatieve ontwikkelingen mede vorm te geven, maar zeker ook om al die mensen en organisaties die belangstellend dan wel werkzaam zijn op dit gebied, gegevens aan te reiken die inzicht geven over wat er zoal is en mogelijk kunnen bijdragen aan initiatieven, maatregelen en plannen. De Rekenkamercommissie dankt ieder die op constructieve wijze medewerking heeft verleend aan de totstandkoming van dit onderzoek, de contactpersonen binnen de ambtelijke organisatie, de verantwoordelijke portefeuillehouder en zeker ook alle inwoners en ondernemers die in fase 2 hun ideeën en opmerkingen hebben ingebracht. Namens de Rekenkamercommissie gemeente Bedum,
E. de Haan, voorzitter
Bedum, september 2013
5
2. Leeswijzer Het gehele onderzoek naar Toerisme & recreatie in Bedum bestaat uit twee delen. Het eerste deel, de Nota van Conclusies en Aanbevelingen, is het bestuurlijk rapport. Hierin zijn de belangrijkste resultaten van het onderzoek opgenomen inclusief de conclusies en aanbevelingen die de Rekenkamercommissie, in samenspraak met de onderzoeksbureaus, heeft geformuleerd. Opbouw deel 1, Conclusies en aanbevelingen In hoofdstuk 3, Inleiding, verantwoorden we waarom de RKC Bedum dit onderzoek heeft uitgevoerd. In hoofdstuk 4 trekken we de belangrijkste conclusies uit het onderzoek en geven we antwoord op de vragen die we ons gesteld hebben. Onze aanbevelingen kunt u lezen in hoofdstuk 5. Opbouw deel 2, Nota’s van bevindingen Standaard bestaat het tweede deel van een Rkc-onderzoek in Bedum uit een nota van bevindingen (het onderzoek dat de Rkc door anderen heeft laten uitvoeren). In dit onderzoek bestaat deel 2 zelf uit 2 delen, nl. de bevindingen van het bureauonderzoek naar T&R als fase 1 en de bevindingen uit het veldonderzoek in fase 2. Ook anders dan in ons geval gebruikelijk verdient het aanbeveling eerst de deelrapporten van deel 2 (“Bevindingen”) te lezen en daarna deel 1 (“Conclusies en aanbevelingen”). De titels van deze deelrapporten zijn respectievelijk: De tafel is gedekt, maar er zijn nog geen gasten, en Wat staat er op het vuur en wie kookt?
6
3. Inleiding onderzoek Toerisme & recreatie Op 19 maart 2012 heeft de Rekenkamercommissie Bedum (afgekort: Rkc) een avond voor belangstellenden belegd met de titel “De Rkc op rapport”. Doel van de avond was om burgers de gelegenheid te bieden onderzoeksonderwerpen aan te dragen. Eén van die suggesties1 was onderzoek naar het gevoerde beleid rondom toerisme en recreatie in de gemeente Bedum en de kansen die toerisme en recreatie de gemeente Bedum bieden. Wie op internet zoekt op “toerisme Bedum” vindt ruim 5400 treffers. De eerste treffer is: “Bedum Startpagina”. Hier wordt een uitgebreide lijst met rubrieken weergegeven, met daarbinnen organisaties en onderwerpen die een link hebben naar hun eigen pagina. Verwijzingen naar toeristisch / recreatieve onderwerpen zijn aldaar zeer schaars. De tweede, vierde, zesde en negende treffer uit de top-10 verwijzen – verrassenderwijs naar (onderdelen van) dit Rkc-onderzoek. Meer informatie is bijvoorbeeld te vinden via de website ‘regiohoogeland.nl’, maar deze is lastiger te vinden en nog niet al te bekend. In 2010 schreven we in ons rapport Stof tot nadenken: “Recreatie als uitdaging. Nederlanders beschikken (nog steeds) over relatief veel vrije tijd. Mede doordat we met zijn allen steeds ouder worden, jaarlijks meerdere korte vakanties wensen en (ook in het Noorden) meer in verstedelijkte gebieden wonen, zal de behoefte aan kwalitatief hoogwaardige recreatiemogelijkheden toenemen. Ook hier kan Bedum investeren in de toekomst”. In 2008 heeft ook de Noordelijke Rekenkamer een onderzoek gedaan naar het Recreatieftoeristisch beleid van de 3 noordelijke provincies. Zij schrijft in haar inleiding: “In het rapport van de VROM-Raad" Groeten uit Holland" schrijft deze dat vrije tijd en toerisme meer kunnen leveren dan een groeiend aandeel in de Nederlandse economie; ze leveren ook inspiratie voor en investeringen in ruimtelijke kwaliteit. Hierin wordt aangegeven dat sport en entertainment, kunst, cultuur, natuur en recreatie, snel groeiende sectoren in de economie zijn2. Mensen hebben tegenwoordig steeds meer geld te besteden, maar hun vrije tijd is schaars. Mede daarom worden er hogere eisen gesteld aan de omgeving waarin de vrije tijd wordt besteed. De raad geeft in het rapport aan dat de ruimtelijke kwaliteit van de Nederlandse stedelijke en landelijke gebieden in de 21e eeuw ingrijpend zal veranderen. De ruimtelijke kwaliteit van de Nederlandse landschappen en steden zal in toenemende mate een harde voorwaarde zijn om aan de toegenomen concurrentie van bedrijvigheid en koopkracht, op regionaal en mondiaal niveau het hoofd te kunnen bieden. Het Rijksbeleid op
1
Aangedragen door Hans Blomsma
2
Bron: Rapport Noordelijke Rekenkamer Toerisme en recreatie in Drenthe, Fryslân en Groningen
7
het gebied van toerisme zoals verwoord in de Nota Ruimte geeft aan dat er uitloopmogelijkheden moeten zijn voor burgers in ons verstedelijkte land. In het onderzoeksrapport ‘Investeren in het Nederlandse landschap’ wordt aangegeven dat “het investeren in het landschap een lange termijn investering is die ten gunste komt van de kwaliteit van de woon-, werk- en recreatieomgeving en helpt bij het realiseren van goede ruimtelijke condities”. De Rekenkamercommissie van Bedum wilde in haar onderzoek aansluiting zoeken bij deze bevindingen en onderzoeken in welke mate de gemeente Bedum hiervan kan profiteren. Dit rapport doet verslag van het Rkc-onderzoek naar dit onderwerp. Kritiek op een eerder uitgevoerd onderzoek van de Rkc Bedum naar sportbeleid was dat betrokkenen in het veld niet geraadpleegd zijn. Dit punt van kritiek is ter harte genomen en in fase 2 is de Rkc nadrukkelijk op inwoners en ondernemers afgestapt om te sonderen welke opvattingen en ideeën aldaar leven over dit onderwerp. Het gehele plan van aanpak van dit onderzoek treft u als bijlage bij deze rapportage aan. Het doel van het onderzoek: Inzicht verkrijgen in de huidige stand van zaken en het gevoerde beleid ter bevordering van toerisme en recreatie en tevens in beeld brengen wat de potentiele mogelijkheden voor de gemeente Bedum zijn om hier beleidsmatig een impuls aan te geven.
De centrale vraag is als volgt geformuleerd: “Wat is de kwaliteit van het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum en van het gemeentelijk beleid om dit aanbod te bevorderen en te promoten en hoe kunnen deze kwaliteiten worden versterkt?”.
Achtereenvolgens wordt in dit deel “conclusies en aanbevelingen” ingegaan op de volgende deelvragen van het onderzoek.
8
4. Conclusies uit onderzoeksfase 1 en 2 In dit hoofdstuk trekken wij achtereenvolgens de conclusies uit onze eerdere onderzoeken. We doen dat aan de hand van de hoofdvragen: In fase 1 waren dit: 1. Hoe ziet het toeristisch beleid van de gemeente er uit 2. Welke voorzieningen (de toeristisch-recreatieve infrastructuur) heeft de gemeente Bedum 3. Welke feiten en omstandigheden zijn van invloed op de voorzieningen, welke werken stimulerend en welke belemmerend 4. Wat zijn de (landelijke en provinciale) trends In fase 2 werd specifiek gekeken naar: 1. Wat zijn de kansen en bedreigingen 2. Wat zijn de mogelijkheden van de gemeente Bedum om door middel van beleid de kansen te vergroten en de bedreigingen het hoofd te bieden. 3. Achter deze deelvragen gaan sub-vragen schuil die in de desbetreffende paragraaf in de bevindingennota’s besproken worden. 4. Tenslotte hebben we in een matrix de sterke en zwakke kanten en de kansen en bedreigingen in kaart gebracht.
4.1 Conclusies uit fase 1, deelnota “De tafel is gedekt, maar er zijn nog geen gasten” Het algemene uitgangspunt van het geformuleerde beleid was en is om particuliere initiatieven zo veel mogelijk te stimuleren. Zonder onmiddellijk in de rol van stimulator te stappen kan de gemeente Bedum in het kader van haar faciliterend beleid nog een belangrijke stap zetten om toerisme en recreatie binnen de gemeente te bevorderen. Even zo belangrijk als een goede infrastructuur zijn namelijk gangmakers, initiatiefnemers en ambassadeurs. Gegeven het grote zelforganiserende vermogen van de Bedumer samenleving zijn die zeker aanwezig. Het bij elkaar brengen van deze ‘trekkers’ zou de stimulans kunnen zijn die nodig is om Bedum zonder nieuwe beleidsplannen en veel investeringen buiten de al gedane en geplande investeringen om toch op de kaart te zetten. Daarin kan de gemeente Bedum als facilitator een belangrijke rol spelen. 4.1.1
Hoe ziet het toeristisch beleid van de gemeente er uit 9
Elles Bulder constateert dat er feitelijk geen integraal beleid is geformuleerd voor “toerisme en recreatie”. Maar constateert tegelijkertijd dat dit niet betekent dat de gemeente Bedum helemaal niets doet op het gebied van toerisme en recreatie. Er is het nodige beleid geformuleerd dat raakt aan ‘toerisme en recreatie’. Dit betreft dan de beleidsterreinen van “sport (en recreatie)”, Ruimtelijke Ordening, Economische Zaken en “Groen”. Waar mogelijk faciliteert de gemeente ontwikkelingen en stimuleert particuliere initiatieven3. Conclusie met betrekking tot toeristisch beleid: Het toeristisch-recreatieve beleid van de gemeente Bedum was en is er een van faciliteren en positieve terughoudendheid waarbij wel in regionaal verband actief geïnvesteerd werd. Een eigen integraal beleid voor toerisme en recreatie is in de gemeente Bedum niet geformuleerd. 4.1.2
Welke voorzieningen (de toeristisch-recreatieve infrastructuur) heeft de gemeente Bedum. Elles Bulder inventariseert de toeristisch-recreatieve infrastructuur van de gemeente en concludeert dat er in Bedum wel degelijk sprake is van een gevarieerd pallet aan voorzieningen. Ook stelt zij dat Bedum zeker kan profiteren van de gestegen aandacht voor Noord-Nederland in het kader van korte en lange vakanties. Gezien de fysieke liggen en structuur biedt Bedum voldoende aanknopingspunten voor toeristisch-recreatieve ontwikkelingen. Conclusie met betrekking tot toeristisch-recreatieve voorzieningen: Qua infrastructuur zijn er de nodige toeristisch/recreatieve voorzieningen in Bedum. Probleem is dat de (algemene) bekendheid gering te noemen is. Zonder omhaal kan gesteld worden dat Bedum geen toeristische gemeente is in de zin dat zij nu niet in staat is veel toeristen te trekken. 4.1.3
Welke feiten en omstandigheden zijn van invloed op de voorzieningen, welke werken stimulerend en welke belemmerend
In het onderzoeksrapport worden een aantal kenmerkende feiten en omstandigheden benoemd die ofwel stimulerend, ofwel belemmerend werken. Stimulerend is het gevarieerde pakket aan voorzieningen. Remmend zijn onder andere het ontbreken van een netwerk van toeristische informatiepunten en het ontbreken van een coördinator. Conclusie met betrekking tot stimulerende en belemmerende omstandigheden: De gemeente Bedum voert geen actief beleid met betrekking tot
3
Een dergelijke waarneming van ‘geen papier, wel daden’ lijkt welhaast kenmerkend voor de slagvaardigheid van de gemeente Bedum;
immers eenzelfde waarneming werd gedaan bij ‘sportbeleid’ en in mindere mate bij het Rkc-onderzoek ‘stof tot nadenken’.
10
stimulerende en remmende factoren. Genoemde factoren zijn overigens voorwaarden voor een geslaagd toeristisch-recreatieve gemeente en gemeentelijk beleid. 4.1.4
Wat zijn de (landelijke en provinciale) trends
Op grond van de beschikbare cijfermatige gegevens kan gesteld worden dat Bedum zeker kan profiteren van de gestegen aandacht voor Noord-Nederland in het kader van korte en lange vakanties. De gemeente Bedum participeert in samenwerkingsverbanden zoals het “Bestuursakkoord Noord-Groningen” en de “Regiovisie Groningen-Assen”. Diverse projecten, vooral in de ‘harde infrastructuur’ zijn door deelname gerealiseerd. Daarnaast is in gezamenlijkheid met omliggende gemeenten geïnvesteerd in het organiseren van de VVV-functie. Met ‘Hoogeland op de Kaart’ wordt gewerkt aan de marketing en promotie van het gebied en de professionalisering van de kleinere toeristisch-recreatieve ondernemers. Conclusie met betrekking tot landelijke en provinciale trends: De gemeente speelt, met name door participatie in andere projecten, op bescheiden schaal in op trends en ontwikkelingen.
4.2 Conclusies uit fase 2, deelnota “Wat staat er op het vuur en wie kookt?” Stichting “Hoogeland op de Kaart” heeft vervolgens in het voorjaar van 2013 onderzoek gedaan naar “Wat is de kwaliteit van het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum en hoe kunnen deze kwaliteiten worden versterkt? In een 3-tal bijeenkomsten werden aanwezigen uitgedaagd hun gedachten en ideeën over toerisme en recreatie in de gemeente Bedum te spuien. Deze zelfde “keukentafelgesprekken” werden gericht met stakeholders georganiseerd. Dat leverde een breed palet met vele schakeringen op (zie tweede deel in deel “Bevindingen” van dit rapport). Door de deelnemers werd uitvoerig ingegaan op wat er in Bedum te vinden is en welke ervaringen zij hebben en horen van bezoekers. Ook werden ideeën over coördinatie en promotie, afstemming en samenwerking geventileerd, en welke rol de gemeente al dan niet kan nemen. Fase 2 levert de volgende bevindingen en conclusies op:
11
4.2.1
Wat zijn de kansen en bedreigingen
Uit de beschrijving van de huidige situatie zoals u die in deel 2 kunt lezen zijn er diverse sterke en zwakke punten van de sport in Bedum te destilleren alsmede de kansen en bedreigingen met het oog op de toekomst. Deze vatten wij hierna kort samen: Sterk
Zwak
Geografische ligging
Vlakbij de stad, wel de rust en de
ligging nabij de Stad als het gaat om
ruimte van het landelijk gebied
toerisme en recreatie
Goede infrastructuur
Uitstekende fietspaden, goede verbinding openbaar vervoer etc.
Cultuur-historisch erfgoed
Historische vaarwegen, scheve toren,
Openingstijden horeca en bezienswaardigheden
Geen overkoepelend (gemeentelijk) beleid en daardoor geen continuïteit
oude paden etc.
Te weinig samenwerking
Waterrijk gebied met prachtige
Gering aantal leden van de VVV binnen de gemeente Bedum
vaarwegen
Bruggen zijn obstakels voor vaarrecreatie
oude kerken, historisch landschap,
Alleen Zuidwolde profiteert van de
Verschillende dorpen met eigen imago
Onderdendam vaarrecreatie, Zuidwolde met Moeke Vaatstra, Noordwolde met het orgel en Bedum als Sportdorp
Aantal sterke evenementen en activiteiten (voor vooral eigen inwoners) die bijdragen aan de leefbaarheid
Kans
Bedreiging
Studenten als doelgroep
Groeiende groep senioren (50plussers)
Toeristen Stad Groningen
Groeiende belangstelling voor fietsen
bezienswaardigheden en activiteiten
Toenemende populariteit elektrische
Ontsluiten vaarwegen
Haventerrein Bedum
Samenwerking gemeente, bedrijfsleven, organisaties
Er is te weinig samenwerking, er zijn te veel eigen koninkrijkjes
Er is te weinig verjonging en vernieuwing (binnen organisaties)
fiets
Er bestaan te veel beelden van elkaar die niet (meer) kloppen
en wandelen
Gebrek aan overzicht
Cultuur-historisch erfgoed wordt niet altijd goed bewaakt en bewaard
Weinig draagvlak voor de VVV i n huidige vorm 12
Grote betrokkenheid eigen inwoners
Toenemend aantal vakanties in eigen
kijken
land
Niet over de gemeentegrenzen heen Leegstaande panden
Conclusie met betrekking tot kansen en bedreigingen: Er zijn voldoende kansen om van Bedum een aantrekkelijke recreatiegemeente te maken, mits het aanbod gebundeld en gecoördineerd wordt aangeboden. 4.2.2.
Wat zijn de mogelijkheden van de gemeente Bedum om door middel van beleid
de kansen te vergroten en de bedreigingen het hoofd te bieden? Conclusie met betrekking tot het ontwikkelen van beleid: Beleid zonder samenwerking met ondernemers en zonder een regionale verankering biedt te geringe mogelijkheden. Krachten zullen gebundeld dienen te worden, maar wie de regierol moet nemen is en blijft voorlopig het grote vraagteken.
13
5. Aanbevelingen Toerisme en recreatie heeft alles te maken met “producten” en “processen”. Een ‘product’ is concreet in het hier en nu. De Walfriduskerk staat er (en al heel lang) en heeft al eeuwenlang veel belangstelling. Fietspaden zijn en worden aangelegd. Ook een ‘dienst’ valt hier onder ‘producten’. Onder “processen” worden ontwikkelingen verstaan rond concrete ‘producten’ (en diensten) die doorlooptijden hebben. Dat kan beleid van de gemeente zijn, plannen van ondernemers, maar ook ontwikkelingen rondom een gebouw of gebied. Zo is er een toenemende aandacht, belangstelling en waardering voor de rust en de ruimte van het Groninger landschap. In de gemeente Bedum zijn talloze toeristisch/recreatieve producten. De vraag is of de aandacht daarvoor meer ontwikkeld kan worden en of die producten (bijv. bezienswaardigheden) meer met elkaar in verband gebracht moeten worden. Aan elk product kan een eigen toeristisch-recreatief proces vastzitten, maar het kan ook dat meerdere producten aan een bepaald proces gehangen kunnen worden. Kortom, men kan denken aan een ‘product’- en een ‘procesgerichte’ benadering. Dat de Rkc op deze plek ingaat op het onderscheid tussen de ‘product’ en de ‘proces’-kant van T&R doet ze om betrokkenen te inspireren die twee kanten voortdurend in ogenschouw te nemen. “Wat niet is kan nog komen” kan betrekking hebben op nieuwe producten, maar vooral op het verder vermarkten van die producten. Het proces richt zich op de toekomst, is mogelijkerwijze wat abstracter en daardoor minder grijpbaar, maar is wel de (integrale) ontwikkeling die Toerisme en Recreatie in Bedum, en ook Bedum weer als gemeente in de regio, door gaat maken. Als er regie op het gebied van T&R nodig is, dan moet vooral sprake zijn van procesregie, overigens natuurlijk onder de vooronderstelling dat alle producten in kaart zijn gebracht. Maak een keuze of die regie primair aan het veld of aan de gemeente is.
5.1 Aanbevelingen De Rkc Bedum heeft een ongebruikelijk onderzoek uitgevoerd naar toerisme & recreatie, vooral omdat het behalve een ‘terugkijkend’ onderzoek, vooral ook een ‘vooruitkijkend’ en ‘vooruitdenkend’ onderzoek is, waarbij zo goed mogelijk is samengewerkt met burgers en ondernemers in het “veld”. Op basis van alle bevindingen en conclusies, komt de Rkc met de volgende aanbevelingen. Hoewel deze gericht zijn aan de gemeenteraad van Bedum, zijn ze niet bedoeld om vigerend beleid te wijzigen (immers, dat is er niet klip en klaar), maar vooral bedoeld om naar de toekomst handvatten (en waarschuwingen) aan te reiken. 14
Aanbeveling 1: Wie nodigt nu de gasten uit? In een collectieve samenwerking moeten informatie, samenwerking en afstemming (ook met de regio) gecoördineerd en geborgd worden. Dat kan een toeristisch-recreatief platform zijn dat een website onderhoudt of een app. ontwikkelt, het kan ook in een meer juridisch vorm gegoten worden. Aanbeveling 2: zorg voor betere (digitale) informatievoorziening: zorg dat het zoeken op internet naar ‘toerisme / recreatie Bedum’ direct relevante informatie oplevert Aanbeveling 3: een betere informatievoorziening (bijv: over openingstijden) – en indien mogelijk: promotie – maakt dat eigen inwoners beter op de hoogte zijn van wat er in de gemeente Bedum te vinden is. Eigen inwoners zijn per definitie ambassadeurs. “Verkeerde beelden” moeten en kunnen worden gecorrigeerd. Aanbeveling 4: kies als gemeente een passende rol. Stimuleer particuliere initiatieven en faciliteer daar waar kan. Ondernemers hebben een belangrijke rol. Bepaal wie de katalysator wordt. Aanbeveling 5: benut en benoem de parels die Bedum heeft en rijg ze tot een ketting. Breng deze ‘producten’ nog meer onder de aandacht. Aanbeveling 6: het ontwikkelen van toerisme en recreatie is een langdurig proces. Wat je op korte termijn kan realiseren moet je doen en ontwikkel tegelijkertijd voor de lange termijn een duurzame visie. Aanbeveling 7: Bedum, nèt iets boven Groningen – houdt op alle beleidsterreinen rekening met toeristisch – recreatieve kansen.
15
6. Tenslotte Dit onderzoek is niet een standaardonderzoek geweest waarbij wij uitsluitend terug hebben gekeken. De Rekenkamercommissie heeft ook een( bescheiden) perspectief en beoordelingskader willen aandragen voor toekomstige beleidskeuzes. Wij hebben er daarbij scherp voor gewaakt om inhoudelijke voorkeuren uit te spreken. De samenstelling van onze Commissie zou dat ook niet toelaten. Tenslotte danken wij ieder die meegewerkt hebben aan de totstandkoming van dit onderzoek. Dit zijn uiteraard de bestuurders en ambtenaren geweest. Maar ook de leden van de Rekenkamercommissie die gespreksgroepen hebben voorgezeten. Een bijzondere dank en waardering gaat uit naar alle burgers en belanghebbenden die een aantal vrije avonden hebben opgeofferd om ons van veel ideeën en informatie te voorzien.
16
DE TAFEL IS GEDEKT MAAR ER ZIJN (NOG) GEEN GASTEN Onderzoek naar Toerisme & Recreatie in Bedum Deel 2: Nota van bevindingen Fase 1: het beleid Dit deel is uitgevoerd door Onderzoeksbureau Elles Bulder
17
INHOUD deel 2, fase 1 1.Inleiding ..................................................................................................................................... 4 2.Trends in toerisme en recreatie................................................................................................. 6 3.De toeristisch-recreatieve infrastructuur van Bedum ............................................................... 9 4.De gemeente Bedum in haar (bestuurlijke) omgeving ............................................................ 16 5.Gemeentelijk Beleid ................................................................................................................. 21 6.Particulier initiatief en het gemeentelijk beleid; de sleutel tot succes?.................................. 32 7.Conclusie .................................................................................................................................. 34 De foto op de voorzijde is gemaakt door Marga Vrieden en toont het terras van theetuin de Steinsetuin te Haastrecht.
3
1. Inleiding In 2010 presenteert de Rekenkamercommissie (Rkc) Bedum haar rapport Stof tot nadenken (2010). In dit rapport formuleert zij onder andere een aantal thema’s voor een debatagenda. Een van de vragen die zij stelt is of er bij economische ontwikkeling investeringen gedaan moeten worden in bestaande kleinschalige ontwikkelingen zoals toerisme, recreatie en dienstverlening of juist in grootschalige industriegebieden. In hetzelfde rapport geeft de Rkc aan dat er voor toerisme een kans ligt: Nederlanders beschikken (nog steeds) over relatief veel vrije tijd. Mede doordat we met zijn allen steeds ouder worden, jaarlijks meerder korte vakanties wensen en (ook in het Noorden) meer in verstedelijkte gebieden wonen, zal de behoefte aan kwalitatief hoogwaardige recreatiemogelijkheden toenemen. Er wordt echter niet ingegaan op de vraag of deze kans de keuze voor kleinschalige investeringen in toerisme rechtvaardigt. Op 19 maart 2012 organiseert de Rkc Bedum een avond voor belangstellenden met de titel ‘De Rkc op rapport’. Tijdens deze avond kunnen burgers onderzoeksonderwerpen aandragen. Ook daar blijkt de vraagt te leven of recreatie en toerisme in Bedum kansrijk is en meer aandacht verdient. Naar aanleiding hiervan besluit de Rkc een onderzoek te entameren naar: 1) het gevoerde beleid rondom toerisme en recreatie, 2) de kansen die deze sector voor de gemeente Bedum biedt Het onderzoek is door de Rkc in twee fasen onderverdeeld: fase 1 betreft met name het bureau- en documentenonderzoek waarbij inzicht wordt verkregen in het toeristisch-recreatieve aanbod binnen de gemeentegrenzen en het gevoerde beleid (2002-2012) ter bevordering van toerisme en recreatie. Dit deel van het onderzoek is uitgevoerd door Onderzoeksbureau Elles Bulder. fase 2 concentreert zich rond de vraag wat de potentiële mogelijkheden voor de gemeente Bedum zijn om hier beleidsmatig een impuls aan te geven. Dit deel van het onderzoek wordt in interactie met ‘het veld’ uitgevoerd door de Stichting Het Hoogeland op de Kaart. Op grond van de uitkomsten van de inventarisatie uit fase 1, de interviews en de bijeenkomsten uit fase 2 zal de Rkc vervolgens zelf een SWOT-analyse uitvoeren, waarmee de kansen en bedreigingen in beeld gebracht worden. Aansluitend hierop worden de verschillende doelgroepen benoemd en tenslotte zal de Rkc haar antwoord formuleren op de hoofdvraag.
4
Hoofdvraag en subvragen De hoofdvraag voor het totale onderzoek is door de Rekenkamercommissie als volgt geformuleerd:
Wat is de kwaliteit van het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum en van het gemeentelijk beleid om dit aanbod te bevorderen en te promoten (fase 1) en hoe kunnen deze kwaliteiten worden versterkt? (fase 2)
In deze concepttekst (d.d.6 maart 2013) van het eigenlijke onderzoeksrapport zal het verloop en de uitkomsten van fase 1 worden beschreven. Nadat fase 2 is afgerond zullen het verloop en de uitkomsten ook voor deze fase beschreven en toegevoegd worden waarna de definitieve tekst van het rapport (volgens planning) in juni aangeboden zal worden aan de gemeenteraad van de gemeente Bedum.
Voor fase 1 zijn de volgende subvragen gedefinieerd: 1.
Wat zijn de landelijke en provinciale trends die onderscheiden kunnen worden op het gebied van toerisme en recreatie?
2.
Waaruit bestaat het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum?
3.
Welke omgevingsfactoren zijn van invloed op de toeristisch-recreatieve infrastructuur van de gemeente Bedum?
4.
Wat is het gemeentelijk beleid op het gebied van toerisme en recreatie en binnen welke beleidsmatige context (landelijk en provinciaal) moet de gemeente opereren?
5.
In hoeverre ondersteunt of ontmoedigt het gemeentelijk beleid particuliere initiatieven die binnen de gemeentegrenzen worden ontplooid?
Onderzoeksmethode Naast dossieronderzoek (op basis van binnen het gemeentelijke archief van de gemeente Bedum aanwezige dossiers) is voor fase 1 gebruik gemaakt van beschikbare literatuur en rapporten (zie literatuurlijst). Daarnaast is door de beperkte omvang van de informatie in de ter beschikking staande dossiers gekozen voor het interviewen (27 februari 2013) van een aantal stakeholders (zie bijlage 1 voor namen en functies). Tevens wordt het beleid van de gemeente vergeleken met andere gemeenten en vanuit regionale samenwerkingsverbanden geanalyseerd.
5
2. Trends in toerisme en recreatie 2.1
Cijfermatige gegevens
In het vakantiejaar 2011 is 82 procent van de Nederlandse bevolking op vakantie geweest, een percentage dat de laatste jaren vrij stabiel is.4 Absoluut gezien komt dit neer op 12,8 miljoen vakantiegangers. Samen waren zij goed voor 36,3 miljoen vakanties. Bij bijna de helft van deze vakanties bleef men in eigen land. In Nederland werden 8,3 miljoen lange vakanties doorgebracht. De gemiddelde duur daarvan was 9,6 dagen. Daarnaast trok men er in eigen land 9,5 miljoen keer op uit voor een korte vakantie. De korte vakanties duurden gemiddeld 3,3 dagen. Het totaal aantal overnachtingen voor binnenlandse vakanties bedroeg 92 miljoen. Bij de lange binnenlandse vakanties trokken in 2011 de toeristengebieden ‘Noordzeebadplaatsen’ en ‘Groningse, Friese en Drentse zandgronden’ met 13 procent de meeste vakantiegangers. Bij de korte vakanties prijkten het viertal toeristengebieden ‘Noordzeebadplaatsen’, ‘Veluwe en Veluwerand’, ‘Groningse, Friese en Drentse zandgronden’ en ‘West- en Midden-Brabant’ met elk 11 procent boven aan de ranglijst. Op provinciaal niveau was Gelderland veruit de populairste vakantiebestemming met in totaal bijna 3 miljoen lange en korte vakanties. Op ruime afstand volgden Limburg (2,4 miljoen vakanties) en Noord-Brabant (ruim 2,1 miljoen vakanties). Zij onderstreepten daarmee de populariteit van bosrijke omgevingen als bestemming voor binnenlandse vakanties. Voor overnachtingen in Nederland zijn vooral de kampeer- en bungalowsector van belang. In 2011 werden 4 à 5 van de 10 lange binnenlandse vakanties in een zomerhuisje, vakantiebungalow of tweede woning doorgebracht. Het aandeel van de kampeervakanties lag iets lager op bijna 30 procent. Bij korte binnenlandse vakantie waren voornamelijk de hotels (30%) en gehuurde zomerhuisjes of vakantiebungalows (24%) in trek. In 2011 hebben de Nederlanders naar schatting ruim 15 miljard euro aan vakanties uitgegeven. In eigen land bedroegen de uitgaven 2,8 miljard euro. Voor lange binnenlandse vakanties gaf de vakantieganger gemiddeld 212 euro uit. Voor korte binnenlandse vakanties bedroegen de gemiddelden kosten 105 euro per persoon per dag. Dagrecreanten in de stad Groningen besteedden in 2009 bovendien nog gemiddeld € 37,80 per dag.5
4 5
CBS. Vakanties van Nederlanders 2011. Den Haag, 2012. p. 3-5. 2 Winter, G. En T. Verver. ‘Toeristisch-recreatieve Ontwikkelingsmonitor. Stad Groningen 2009’. Groningen, 2010. P.13.
6
Tussen 2010 en 2011 steeg het aantal overnachtingen in Groningen, geheel tegen de trend in Noord-Nederland en kende 2010 € 574 mln. aan toeristische bestedingen in
Groningen.6 Wat hierbij opvalt, is dat voor Groningen slechts 20% van deze bestedingen wordt gerealiseerd door verblijfstoerisme. In principe betekent dit dat er niet minder dan € 459 mln. wordt besteed door dagrecreanten. Dat is momenteel dus de belangrijkste doelgroep van de toeristisch-recreatieve ondernemers. Helaas zijn op dit moment geen vrij toegankelijke data beschikbaar over toeristische ontwikkelingen in Bedum waardoor een vergelijking die meer op het detailniveau ingaat niet mogelijk is. Toerdata Noord heeft enkel geclusterde gegevens beschikbaar voor WestGroningen, Groningen-Haren, Eemsmond en Oost-Groningen.7
2.2
De voorkeur van toeristen en recreanten
Onder invloed van de economische ontwikkelingen van de laatste jaren is er een verschuiving opgetreden in de vakantielocaties en de duur van vakanties; vaker wordt gekozen voor een kortere vakantie dicht bij huis. Daarnaast zoeken steeds meer mensen naar betaalbare recreatiemogelijkheden in de eigen directe omgeving. Wat de doelgroepen en hun voorkeuren voor de gemeente Bedum betreft kan aangesloten worden bij de provinciale beleidsnotitie ‘Toeristisch Groningen. Een karaktervol Perspectief’ (mei 2001). Daarin wordt gesteld dat potentiële doelgroepen voor het gebied de ‘plattelandstoerist’ en de ‘cultuurtoerist’ (van binnen en buiten de regio) zijn. Een kleinere subgroep binnen deze doelgroepen is de ‘watertoerist’. Deze ‘plattelandstoerist’ en de ‘cultuurtoerist’ zijn op zoek naar kleinschaligheid, rust, ruimte, gezelligheid, fiets-, wandel- en kanomogelijkheden en andere recreatieve activiteiten, budgetvakanties met kwaliteit, historische omgeving, persoonlijke aandacht, authenticiteit en sfeer. Zij zijn uit op een unieke ‘belevenis’ oftewel: Een gebeurtenis waarbij een persoon actief en emotioneel betrokken is en die waarde en betekenis heeft voor het individu. De waard toevoeging zit in de persoon zelf, de gewaarwording is het eigenlijke product. De moderne toerist / recreant is in toenemende mate gericht op het belevenisaspect van producten en diensten. Men is bereid meer voor een product te betalen, wanneer men een unieke belevenis ervaart. Voorwaarde om goed van deze ontwikkeling te kunnen profiteren
6 7
Toerdata Noord. Toerisme in cijfers. 2011. Leeuwarden, 2011. Toerdata Noord verzamelt haar gegevens door toeristisch-recreatieve ondernemers periodiek te bevragen op
bedrijfsgegevens.
7
is dat men duidelijk voor ogen heeft wat het eigen toeristische product is en wat het onderscheid van overige producten. In deze kans ligt onmiddellijk de bedreiging besloten dat men niet afdoende duidelijk communiceert, waardoor de belevenis niet aansluit bij de verwachtingen van de toerist / bezoeker en alle inspanningen om het product in de markt te zetten verloren gaan. Daarnaast kan de belevenis negatief beïnvloed worden doordat het beeld dat geschetst wordt van het gebied niet overeenkomt met het gebodene waarbij een kritiekpunt de regionale toeristisch-recreatieve infrastructuur (openingstijden, zichtbaarheid en bereikbaarheid) is.
In ‘ Toeristisch Groningen‘ wordt gesproken over de koppeling van cultuurhistorie en beleven: De Groningse cultuurhistorie zit vol spannende elementen, die - wanneer ze op de juiste manier ‘verpakt’ zijn - toeristen en recreanten aan zullen spreken (musea, routes, accommodaties, arrangementen, festivals en theatervoorstellingen). Daarbij gaat het niet alleen om tastbare producten, maar vooral ook om de belevingswaarde van cultuurtoerisme. Cultuurtoerisme verkoopt ervaringen aan toeristen: het gaat om geuren, geluiden, inbeeldingsvermogen en illusies. Een culturele of cultuurhistorische omgeving kan de ervaring versterken.
2.3
Conclusie
Op grond van beschikbare cijfermatige gegevens kan gesteld worden dat Bedum zeker kan profiteren van de gestegen aandacht voor Noord-Nederland in het kader van korte en lange vakanties. Hiervoor moet de aanwezige toeristisch-recreatieve infrastructuur kwalitatief zijn en bij kunnen dragen aan een positieve en unieke ‘beleving’ van de toerist en recreant van buiten, maar zeker ook van binnen de regio.
8
3. De toeristisch-recreatieve infrastructuur van Bedum In deze paragraaf wordt allereerst toegelicht wat in het kader van dit rapport wordt verstaan onder toeristisch recreatieve infrastructuur (3.1). Vervolgens wordt een inventarisatie gemaakt van de voorzieningen in Bedum die onder deze infrastructuur kunnen vallen (3.2) en er ten slotte ook daadwerkelijk onder vallen (3.3).
3.1
De definitie van toeristisch-recreatieve infrastructuur
Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) het Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen (NBTC) hanteren de volgende definities aangaande toerisme en recreatie.8 (1) Toerisme en recreatie hebben te maken met ‘vakantiegedrag’, waarbij ‘korte vakanties’ en ‘lange vakanties’ worden onderscheiden. ‘Korte vakantie’ staat in dit verband voor een verblijf buiten de eigen woning voor ontspanning of plezier met ten minste één en ten hoogste drie opeenvolgende overnachtingen. Waarbij het zowel om binnen- als buitenlandse vakanties gaat. Ook het logeren bij familie, vrienden of kennissen in het buitenland valt onder het begrip vakantie. Een verblijf bij familie, vrienden of kennissen in Nederland telt echter niet mee, tenzij de bewoners de hele tijd of de meeste dagen afwezig waren. ‘Lange vakantie’ dienen in deze context gezien te worden als een verblijf buiten de eigen woning voor ontspanning of plezier met ten minste vier opeenvolgende overnachtingen. Het gaat daarbij zowel om binnen- als buitenlandse vakanties. Ook het logeren bij familie, vrienden of kennissen in het buitenland valt onder het begrip vakantie. Een verblijf bij familie, vrienden of kennissen in Nederland telt echter opnieuw niet mee, tenzij de bewoners de hele tijd of de meeste dagen afwezig waren. (2) Om hiermee dagrecreanten niet uit te sluiten wordt in dit rapport tevens beperkt aansluiting gezocht bij de definitie van het CBS / NBTC voor ‘recreatieve (dag)activiteiten’. Dit zijn alle activiteiten die iemand voor zijn plezier onderneemt. Bijvoorbeeld: een dagje naar het strand of pretpark, wandelen, sporten, bezoek aan museum, theater of café, een rondvaart, de wekelijkse zangavond, uit eten gaan, winkelen voor het plezier. Hierbij wordt echter in dit verband alleen gekeken naar die activiteiten die een recreant zouden kunnen verleiden om ook een overnachting te boeken. Hierdoor vallen bijvoorbeeld de recreatieve activiteiten als sporten en de wekelijkse zangavond buiten het kader van dit onderzoek.
8
Zie bijvoorbeeld: CBS. Toerisme en recreatie in cijfers 2012. Den Haag, 2012.
9
Kort samengevat geven zowel het CBS als het NBTC aan dat toerisme en recreatie activiteiten zijn die te maken hebben met vakantiegedrag waarbij korte en lange vakanties te onderscheiden zijn en met activiteiten die iemand voor zijn plezier onderneemt. In dit rapport worden echter activiteiten als sport of bijvoorbeeld de wekelijkse zangavond uitgesloten. Op grond hiervan kan als toeristisch-recreatieve infrastructuur van Bedum datgene worden aangemerkt dat geldt als noodzakelijke voorzieningen om ergens te komen en te verblijven voor een kortere of langere vakantie of voor dagrecreatie.
3.2
Type voorzieningen binnen de toeristisch-recreatieve infrastructuur in Bedum
In bijlage 2 zijn de voorzieningen opgenomen die binnen de ‘Standaard Bedrijfsindeling’ van het CBS naar SBI-code zich in de meest brede zin richten op vrijetijdsbesteding. Op grond daarvan en de bovenbeschreven definities die hebben geleid tot de afgrenzing van het begrip toeristisch-recreatieve infrastructuur is voor Bedum een selectie van SBI- codes gemaakt om de bedrijven te selecteren die in principe vallen onder de toeristisch recreatieve infrastructuur. Naast deze bedrijfscoderingen zijn er, conform de gehanteerde definitie ook voorzieningen te onderscheiden die niet onder de SBI-codes vallen (bijvoorbeeld fiets- en wandelpaden, routes, etc.), gegeven de aard van deze codes. Deze zullen echter bij enigszins relevant geachte SBI-categorieën toch besproken worden.
3.3
De toeristisch-recreatieve voorzieningen in Bedum
Overnachtingsmogelijkheden Binnen de gemeentegrenzen vallen 4 bed & Breakfast-voorzieningen, te weten: B&B De Inloop (Onderdendam), B&B Molen Hunsingo (Onderdendam), B&B De Stookhut (Noordwolde) en B&B Woldring (Noordwolde). Daarnaast bevindt zich in het dorp Bedum Hotel restaurant café ’t Gemeentehuis, een hotel met 15 kamers. Gekampeerd kan worden bij de recreatiehaven in Onderdendam. Hier zijn ook 2-3 camperplaatsen gerealiseerd met de bijbehorende voorzieningen. Gesteld kan worden dat, met uitzondering van het ‘kamperen bij de boer’9 dat binnen de gemeentegrenzen (nog) niet voorkomt, een breed spectrum aan kleinschalige overnachtingsmogelijkheden aanwezig is. Horeca algemeen
9
Collegeadvies van 6 november 2007 omtrent het vervallen van de Wet Openlucht Recreatie
10
Horecavoorzieningen binnen de gemeentegrenzen zijn Grand café Koning (Bedum), Hotel restaurant café ’t Gemeentehuis (Bedum) Trefpunt (Bedum), Pizzeria Ristorante Mangia e Bevi (Bedum), Zorba de Griek (Bedum), Chinees-Indisch restaurant De Lange Muur (Bedum), Eetcounter Koning (Bedum), Eethuisje De Scheve Toren (Bedum), Cafetaria Shoppy Land (Bedum), Trefcentrum (Bedum), Restaurant in de Molen (Onderdendam), Eetcafé Moeke Vaatstra (Zuidwolde), Rietland (voor gezelschappen te Zuidwolde).
Horecavoorzieningen in de gemeente zijn ‘s zondags (overdag) in de regel gesloten of gaan pas laat in de middag open. Hierdoor is het voor fietsers en wandelaars lastig ergens een kop koffie of thee of een broodje te nuttigen. Uitzonderingen zijn Eetcafé Moeke Vaatstra (Zuidwolde) en Restaurant in de Molen (Onderdendam) Navraag leert dat dit niet zozeer met het respecteren van de zondagsrust te maken heeft als wel met de wisselwerking tussen uitblijvende vraag en een daar op reagerend aanbod. Openbaar Vervoer Bedum is een station aan de spoorlijn Groningen – Delfzijl. De gemeente wordt daarnaast via buslijn 61 (Groningen - Zuidwolde - Noordwolde - Bedum - Onderdendam - Middelstum Usquert - Uithuizen) ontsloten. Vooral een treinstation heeft een belangrijke functie binnen de toeristisch-recreatieve infrastructuur. (Dag)toeristen zijn eerder bereid naar een locatie te trekken die bereikbaar is via treinverbindingen. Bemiddeling en toeristische info Het VVV kantoor Bedum valt sinds 2004 onder VVV-Lauwersland, een samenwerkingsverband tussen 8 gemeenten in Groningen en Friesland waaronder de Groninger gemeenten De Marne, Winsum en Bedum. Het VVV-kantoor Bedum is gevestigd aan Kapelstraat 3 te Bedum. De openingstijden van het kantoor dat met vrijwilligers wordt gerund zijn alle werkdagen ’s middags en op dinsdag, woensdag en vrijdag ook ’s ochtends. Het kantoor is tijdens het weekend gesloten. Bedum kent geen systeem van Toeristische Informatie Punten (TIP’s) of andere structurele folderplaatsen en geen Toeristische Overstappunten (TOP’s) waarbij toeristen makkelijk van het ene vervoermiddel op het andere kunnen overstappen. Regionale Marketing&Promotie-activiteiten (M&P) worden voornamelijk ontplooid door Marketing Groningen en stichting Hoogeland op de Kaart. Deze stichting heeft ondermeer tot doel het bevorderen van recreatie en toerisme op het Hoogeland in de meest brede zin des woords. Relevante projecten die de stichting ter bevordering van recreatie en toerisme voor het Hoogeland en daardoor ook voor de gemeente Bedum heeft ontplooid zijn: - de reeks ‘BEleven’ en ‘ERvaren’, die aansluit bij de Genieten-campagne van Marketing Groningen; - het opzetten en de exploitatie van de website www.regiohoogeland.nl met daarop informatie over (voorzieningen op) het Hoogeland. De geïnterviewde stakeholders geven desondanks aan Hoogland op de Kaart en hun producten niet tot nauwelijks te kennen.
11
De provinciale en stad-Groninger M&P valt onder de verantwoordelijkheid van Marketing Groningen. De campagnes van Marketing Groningen zijn gestoeld op de 7 G’s oftewel; het Lauwersmeer, Pieterburen, Wierden, Kerken, Borgen, Bourtange en de stad Groningen. Om de koppeling tussen de activiteiten van Marketing Groningen en Hoogeland op de Kaart tot stand te brengen wordt door beide organisaties samengewerkt. Beurzen, tentoonstellingen, braderieën e.d. Binnen de grenzen wordt een beperkt aantal evenementen georganiseerd. Voorbeelden zijn de braderie in Bedum in juni tijdens de Wielerronde Bedum en de zomermarkt in Onderdendam die is gekoppeld aan het evenement ‘Schaapsjoagen’. Ook het door de Kulturele Kommissie Bedum (KKB) georganiseerde evenement Mooi Bedum met ondermeer een kunstmarkt en live optredens is inmiddels een jaarlijks terugkerend evenement dat meerdere duizenden bezoekers trekt. Sinds 2011 wordt in Bedum de Groninger Rundveeshow (februari) georganiseerd en in Zuidwolde tweejaarlijks de Boeskooldag. In 2011 is ten slotte eenmalig een kerstmarkt in Noordwolde georganiseerd. Zwembaden In Bedum ligt subtropisch zwembad De Beemden. Dit zwembad, het enige in NoordGroningen, vervult een regionale functie. Sporthallen en sportvelden Sporthal De Beemden bevindt zich in Bedum en verspreid door de gemeente zijn er meerdere gymzalen en 4 sportcomplexen; in Bedum (2), in Noordwolde (voetbalveld), Zuidwolde en in Onderdendam. Tennisbanen bevinden zich in Bedum en Zuidwolde. Behalve dat deze locatie de plaatselijke bevolking een goede plek voor recreatie en ontspanning biedt, kan zij ook een locatie zijn voor toernooien die bezoekers van buiten trekken. Organiseren van sportevenementen Sportevenementen die binnen de gemeentegrenzen worden georganiseerd zijn ondermeer het bedrijven futsal toernooi, het bedrijvenvoetbaltoernooi en het internationale voetbaltoernooi, allen in het dorp Bedum. Daarnaast vindt het Concours Hippique plaats in de Manege Bedum evenals de jaarlijkse Wielerronde van Bedum. In mei 2011 is (eenmalig) een beachvolleybaltoernooi georganiseerd. Daarnaast worden de Hoogelandster Fietstocht voor Gehandicapten vanuit Bedum en het Scheepsjoagen met bijbehorende markt in de zomer in Onderdendam georganiseerd. Ook is in het recente verleden eenmalig de Walfridus kinderwandeltocht georganiseerd, terwijl iedere twee jaar de Walfridus Wandeltocht plaatsvindt. Daarnaast is de gemeente Bedum in 2011 en 2012 het toneel geweest van de Tocht om de Noord. Musea De gemeente kent geen (geregistreerde) musea. Monumentenzorg
12
De gemeente telt 82 inschrijvingen in het rijksmonumentenregister. Deze monumenten liggen in Bedum (34), Ellerhuizen (2), Noordwolde (4), Onderdendam (29), Onderwierum (3), Westerdijkshorn (2) en Zuidwolde (8). De gemeente heeft hiermee, gemeten naar oppervlakte, relatief veel rijksmonumenten binnen haar grenzen. Ook de concentratie van monumenten in de dorpen Bedum en Onderdendam zorgen voor een sterke schakel in de toeristisch-recreatieve infrastructuur van Bedum. Waarbij de geschiedenis van Walfridus en zijn kerk en de monumentale kern van Onderdendam de meeste toeristisch-recreatieve potentie hebben. De gemeente kent geen gemeentelijke monumenten. Er bestaat tevens een ‘antiekroute’, die in de grotere regio gereden kan worden. Natuur Er zijn verschillende bossen en parken als het Bedumerbos, het Geert Reinderspark het Lofversbos en het Onderdendamsterbos. Daarnaast bieden het Boterdiep en het Winsumerdiep aantrekkelijke recreatiemogelijkheden. Overige buitensport De gemeente is onderdeel van verschillende langere routes (Boterdiepfietsroute en het Fietsknooppuntennetwerk) en kent kleinere routes en wandelingen als het dorpsommetje langs de Bosweg bij Onderdendam het ‘Rondje Onderdendam-Bedum’ (fiets), het ‘Rondje Onderdendam-Tinallinge’ (fiets), het ‘7 Bruggetjespad’ (Wandelen), een oud kerkenpad en het Plattenburg voetpad, en de kanorondjes ‘Winsum-Schaaphalsterzijl’ en ‘Middelstum-Uithuizen. De gemeente kent vanwege de drassige gronden en beperkte bermruimte geen men- en ruiterpaden.
Overnachtingsmogelijkheden
1
Horeca algemeen
8
Openbaar vervoer
3
2
1
Overige kernen
Zuidwolde
Onderdendam
Noordwolde
Bedum
SBI-categorie
Onderdelen toeristisch-recreatieve infrastructuur naar SBI categorie
3
1
2
1
1
13
Taxi vervoer
Bemiddeling en toeristische informatie
1
aanwezig
Zwembaden
1
Sportcomplexen/ velden
4
Sportevenementen
div.
1
1
2
1
Musea
Monumenten
34
4
29
8
Natuur
aanwezig
aanwezig
aanwezig
Overige buitensport
aanwezig
aanwezig
aanwezig
1
1
Jachthavens
7
Jachthavens Zowel het dorp Bedum als het dorp Onderdendam bezitten een recreatiehaven. Eerstgenoemde haven is beperkt in omvang en voorzieningen (beschikbare lengte 75m.) De haven in Onderdendam is groter (beschikbare lengte 500 meter) en is goed voorzien van camperplaatsen, een toiletgelegenheid, een vuilwaterplaats, en een kantine. In Zuidwolde kan aangemeerd worden. Het Boterdiep (beperkte doorvaarthoogte van 2,12 meter door de vaste spoorbrug in Bedum) en het Winsumerdiep zijn geschikt voor waterrecreatie voor kleine vaartuigen en recreatievaart met een diepgang tussen -2,30 en -1,90 meter. Er wordt in verband met de
14
brugbediening10 (6x per dag) in konvooi gevaren tussen 1 mei en 1 september. De rest van het jaar alleen volgens afspraak.
3.4
Conclusie
Wanneer de toeristisch-recreatieve infrastructuur van de gemeente op deze wijze gepresenteerd wordt, valt op dat er:
wel degelijk sprake is van een gevarieerd pallet aan voorzieningen.
zwakke schakels zijn het aantal bruggen dat in konvooi gepasseerd moet worden om van Groningen naar Onderdendam te varen, het ontbreken van een netwerk van toeristische informatiepunten, maar zeker ook een integraal aanbod van de voorzieningen. Daarnaast zijn veel horecaondernemingen op zondag gesloten en is ook het VVV-kantoor Bedum niet tijdens het weekend geopend.
een aantal parels in de ketting zitten, zoals de geschiedenis en het monumentale beschermde dorpsgezicht van Onderdendam, Molen Hunsingo met restaurant ‘In de Molen’ en de B&B Molen Hunsingo gekoppeld aan de recreatiehaven Onderdendam en de ligging van dit dorp op het snijpunt van Winsumer- en Boterdiep en de geschiedenis van Walfridus en zijn kerk te Bedum. Evenementen die deze karakteristieken onderstrepen (vergl. Scheepsjoagen en de Walfridus (kinder)voettocht) en dus de beleving versterken zouden een prachtige aanvulling zijn op het pallet
In haar rapport ‘Stof tot nadenken’ (2010) presenteert de Rkc Bedum de uitkomsten van een door haar uitgevoerde SWOT-analyse. Zij stelt hierin dat als ‘zwak’ aangemerkt kan worden het feit dat recreatievoorzieningen beperkt in aantal zijn en geen ‘ketting’ vormen. Deze stelling kan gegeven bovenstaande inventarisatie enkel voor het laatste deel bevestigd worden.
10
Bruggen, sluizen en gemalen op de route vanuit de stad Groningen naar Bedum / Onderdendam zijn talrijk: Boterdiepbrug (vrije doorvaarthoogte 1,05 m.) Gemaal Stad en Lande (staat in het algemeen open), Nije Draai te Zuidwolde (vrije doorvaarthoogte 1,10 m.), Oude Ellerhuizer Klap (vrije doorvaarthoogte 1,60 m.), Nieuwe Ellerhuizer Klap (vrije doorvaarthoogte 1,60 m.) Nije Klap, Gele Klap (vrije doorvaarthoogte 1,00 m.), de Bemertil (vrije doorvaarthoogte 0,95 m.) en de Ter Laansterklap (vrije doorvaarthoogte 1,00 m.) allen te Bedum, vervolgens de spoorbrug te Bedum (vrije doorvaarthoogte 2,12 m.), de Molentil (vrije doorvaarthoogte 1,45 m.) en de brug Onderdendam (vrije doorvaarthoogte 1,00 m.) te Onderdendam
15
4. De gemeente Bedum in haar (bestuurlijke) omgeving De kansen die een gemeente als Bedum heeft op het gebied van toerisme en recreatie worden niet alleen bepaald door het eigen handelen en het eigen beleid. De ligging ten opzichte van andere trekpleisters, de natuurlijke omgeving, maar ook de beleidsmatige omgeving waarbinnen het gemeentebestuur handelt, bepalen de toon. De eerste paragraaf beschrijft Bedum, haar fysieke omgeving en haar nabijheid tot andere trekpleister. Daarnaast wordt het grotere beleidsmatige kader waarbinnen de Gemeente Bedum haar rol vervult en de kansen en mogelijkheden die deze biedt / bood geschetst.
4.1
De gemeente Bedum
De gemeente beslaat een oppervlakte van 44,94 km² (waarvan 0,39 km² water), en telt 10.523 inwoners (CBS, 2012). Ze omvat de volgende dorpen, streken en gehuchten: Bedum, Ellerhuizen, Koningslaagte, Menkeweer, Noordwolde, Onderdendam, Onderwierum, Plattenburg, Rodewolt, Sint Annerhuisjes, Ter Laan, Westerdijkshorn, Willemsstreek en Zuidwolde. Het Boterdiep en het Winsumerdiep lopen door de gemeente en zorgen voor een aansluiting via het water met de stad Groningen en het wijdere Hoogeland. De stad Groningen bevindt zich op slechts 10 autominuten van het centrum van de hoofdplaats Bedum. Hierdoor heeft Bedum zich ontwikkeld tot forensengemeente en afnemer en aanbieder van diensten van deze stad. Gegeven haar ligging, geschiedenis, toeristischrecreatieve infrastructuur en het aanwezige erfgoed is de gemeente in principe zeer geschikt voor recreatie en toerisme. De Rkc Bedum stelt in dit opzicht in haar rapport Stof tot nadenken (2009): Nederlanders beschikken (nog steeds) over relatief veel vrije tijd. Mede doordat we met zijn allen steeds ouder worden, jaarlijks meerdere korte vakanties wensen en (ook in het Noorden) meer in verstedelijkte gebieden wonen, zal de behoefte aan kwalitatief hoogwaardige recreatiemogelijkheden toenemen. Ook hier kan Bedum investeren in de toekomst.
4.2
Landelijk en provinciaal beleid
Beleid op gebied van RO en Economische Zaken Op het niveau van de rijksoverheid zijn de Nota Ruimte en de Wet Investeringsbudget Landelijk Gebied van belang. In de Nota Ruimte geeft het kabinet haar visie op de ruimtelijke ontwikkeling van en een bijdrage aan een sterke economie. Het kabinet verschuift het accent van het stellen van ruimtelijke beperkingen naar het stimuleren van gewenste
16
ontwikkelingen. Ingezet wordt op versterking van de stedelijke netwerken, zoals de Regio Groningen-Assen. De Wet Investeringsbudget Landelijk Gebied vormt de basis voor de uitvoering van de “Agenda voor een vitaal platteland” en het “Meerjaren uitvoeringsprogramma Vitaal Platteland”. Deze door het kabinet geformuleerde rijksdoelen komen terug in het door de provincie vastgestelde “Programma Landelijk Gebied 2007-2013”. Te noemen zijn een vitale en duurzame agrarische sector, alsmede de sociaaleconomische vitalisering van het platteland. Voor Noord-Nederland gelden de afspraken gemaakt in het kader het Kompas voor het Noorden dat begin 2000 is bekrachtigd. De hoofdlijnen van het Kompas zijn: - ontwikkeling van economische kernzones en de versterking van de marktsector; - investeren in de stedelijke centra van Noord-Nederland; - behoud en de ontwikkeling van een aantrekkelijk en leefbaar landelijk gebied. De ontwikkeling en kwaliteitsverbetering van de sector toerisme en recreatie valt onder de eerst genoemde hoofdlijn. De realisatie van basisvoorwaarden van infrastructurele aard ter verbetering van het toeristisch product valt onder de laatst genoemde hoofdlijn. Op deze basis worden onder meer toeristische projecten gesubsidieerd met de bedoeling om werkgelegenheid te creëren. Het provinciaal beleid is met name vertaald in het Provinciaal Omgevingsplan (POP). In het POP II dat in 2006 is geactualiseerd, besteedt de provincie aandacht aan de sector toerisme en recreatie. Het omgevingsplan sluit aan bij de toeristische beleidsnota (zie hieronder). In het omgevingsplan geeft de provincie aan dat zij de komende tijd inzet op de kwaliteitsverbetering van de sector toerisme en recreatie. Voor deze kwaliteitsverbetering zal zij, indien nodig, ruimte beschikbaar stellen. De voorwaarde die de provincie stelt aan de ontwikkeling van de sector toerisme en recreatie is dat deze ontwikkeling niet ten koste mag gaan van natuur en landschap. Deze verantwoordelijkheid vloeit rechtstreeks voort uit de Nota Ruimte waarin het Rijk heeft bepaald dat de provincie verantwoordelijk is voor de doorwerking van het natuurbeleid van het rijk in het provinciaal beleid. Bij het toestaan van recreatieve ontwikkelingen let de provincie op de landschappelijke inpassing hiervan. Toeristische ontwikkelingen dienen op een dusdanige afstand van natuurgebieden plaats te vinden dat er geen negatieve effecten voor deze gebieden ontstaan. Voor de verblijfsrecreatie handhaaft de provincie in haar omgevingsplan een moratorium waarmee getracht wordt te voorkomen dat recreatiewoningen beperkt in gebruik worden genomen of leeg komen te staan. Toeristisch beleid De meest recente provinciale beleidsnota toerisme is: ‘Groningen, een karaktervol perspectief’ (2001-2006). Zoals hierboven beschreven volgt uit het POP dat de provincie bij de realisatie van het toeristisch beleid de rol wil vervullen van stimulator en facilitator van de marktpartijen. Dit houdt in dat de provincie de randvoorwaarden schept voor de doorontwikkeling en kwaliteitsverbetering van de sector recreatie en toerisme. De realisatie van het toeristisch beleid moet er vervolgens toe leiden dat de werkgelegenheid en de
17
bestedingen in de sector toerisme en recreatie toenemen en dat de leefbaarheid in de kleinere kernen behouden blijft. Een van de uitgangspunten voor deze nota is de koppeling van cultuurhistorie en beleven: De Groningse cultuurhistorie zit vol spannende elementen, die - wanneer ze op de juiste manier ‘verpakt’ zijn - toeristen en recreanten aan zullen spreken (musea, routes, accommodaties, arrangementen, festivals en theatervoorstellingen). Daarbij gaat het niet alleen om tastbare producten, maar vooral ook om de belevingswaarde van cultuurtoerisme. Cultuurtoerisme verkoopt ervaringen aan toeristen: het gaat om geuren, geluiden, inbeeldingsvermogen en illusies. Een culturele of cultuurhistorische omgeving kan de ervaring versterken.” Daarnaast wordt in de nota gesteld dat kleinschalig toerisme gestimuleerd moet worden. In 2007 verscheen een plankader ‘Wandelen en fietsen’, waarin een uitwerking wordt gegeven van het beleidsvoornemen om het netwerk voor routegebonden recreatie uit te breiden en de kwaliteit er van te verbeteren. Uitvoering van het geschetste kader kon met behulp van beschikbare gelden vanuit onder andere het Kompas voor het Noorden, Gebundelde Doeluitreiking (GDU), Gebiedsgerichte Inrichting Landelijk Gebied en de Subsidieregeling Gebiedsgericht Beleid (SGB).
4.3
Samenwerkingsverbanden waarin de gemeente participeerde/participeert
Veel van de investeringen die sinds 2004 in de toeristisch-recreatieve infrastructuur zijn gedaan, zijn gedaan vanuit regionale samenwerkingsverbanden. In deze paragraaf wordt ingegaan op de voor toerisme en recreatie meest relevante samenwerkingsverbanden. Bestuursakkoord Noord-Groningen De acht Noord-Groninger gemeenten, waterschap Noorderzijlvest, de Regioraad NoordGroningen en de Provincie Groningen, verenigd in de stuurgroep Noord hebben op 2 februari 2004 het Bestuursakkoord Noord-Groningen ondertekend. Hierin is afgesproken om samen de regionale opgaven uit het POP uit te voeren. De actuele ambities, doelstellingen en een ontwikkelingsperspectief werden iedere twee jaar in een Regioprogramma beschreven. In dit kader werd in 2002-2003 aandacht gevraagd voor het oplossen van knelpunten in de vaarstructuur om de Noord (met hieraan gekoppeld de jachthaven en de camping in Onderdendam). Tot een realisatie van deze plannen in het kader van de Gebiedsuitwerking Noord van het POP is het echter niet gekomen. Ook was er binnen deze uitwerking aandacht voor Molen Hunsingo (gemeente verstrekt plusminus € 1.000.000,00 aan subsidie aan initiatiefnemer Molenstichting Onderdendam). In 20052006 stond in het kader van ‘Bloeiende bosranden’ herstel van de kerkepaden in Bedum op het programma, evenals wandel- en fietsroutes (vanuit Onderdendam, Ter Laan naar Fraamklap, Grote Haver, verharding Ellerhuizer fietspad, Oude Ae richting Winsum). In
18
2007-2008 was er in regionaal opzicht aandacht voor ondernemers. Een van de drie projecten die in dit kader werden opgezet en waarin ook Bedum participeerde was ‘Hoogeland op de Kaart’. Dit project dat in het kader van Regioprogramma 2007-2008 werd gefinancierd voor de periode 2007-2012 richtte zich op toeristisch-recreatieve ondernemers. Hoogeland op de Kaart bood deze ondernemers een platform voor samenwerking en een gezamenlijke promotie van het Hoogeland en lanceerde een ‘digitale kaart’ / website om het Hoogeland te promoten. Tenslotte was in het kader van het Regioprogramma 2009-2010 ruimte voor de ontwikkeling van recreatie en toerisme, natuur landschap en cultuurhistorie, landbouw en plattelandsontwikkeling. Regioprogramma’s die werden opgezet en waar ook Bedum in participeerde waren ‘regiomarketing’, het ‘fietsknooppuntennetwerk’, ‘Men- en ruiterpaden’ en bijzondere (erfgoed)panden en locaties. November 2010 wordt de samenwerking in regionale POPstructuren op initiatief van de Provincie Groningen beëindigd. Regiovisie Groningen - Assen In regiovisie-verband werken de provincies Groningen en Drenthe en twaalf gemeenten, waaronder Bedum, samen aan een integrale visie op woningbouw, bereikbaarheid, bedrijvigheid, leefbaarheid, landbouw, natuur, water, recreatie en toerisme. Doel is om concurrentie tussen de betrokken gemeenten te voorkomen en zodoende elkaar aanvullende en versterkende mogelijkheden te creëren. Een tweetal hoofdlijnen van de regiovisie zijn:
de zogenaamde schakelkernen, Zuidhorn, Winsum, Bedum en Ten Boer, vormen een brug tussen de stad Groningen en het omringende platteland. Zij bieden voldoende voorzieningen voor de bevolking in het omliggende landelijke gebied;
een groen netwerk vormt de natuur en belevingswaardevolle onderlegger van het stedelijk gebied;
De in dit kader nog uit te werken visie voor Bedum is dat in het jaar 2030 de schakelkern Bedum beschikt over goede rechtstreekse verbindingen met de stad Groningen. Met een landelijk woonmilieu, een goed voorzieningenniveau en gevarieerde recreatiemogelijkheden houdt zij het omringende landelijk gebied leefbaar en vitaal. In het kader van de Regiovisie Groningen Assen is in ieder geval deelgenomen aan het project ‘Groningen loopt!’ (2010-2011). Dit project is uitgevoerd door de Vereniging Groninger Dorpen en resulteerde in 2012 in een bundel (oplage 200 stuks) met zeven wandelroutes door de regio. Van de in eerste instantie geplande twee routes door de gemeente is er één gerealiseerd; Onderdendam-Bedum.
4.4
Conclusie
Bedum biedt gegeven haar fysieke ligging en structuur voldoende aanknopingspunten voor toeristisch-recreatieve ontwikkeling. Het ILG, het PLG, LEADER(+) en het POP zijn belangrijk geweest voor de initiatieven die binnen de gemeente Bedum zijn ontplooid om dit te
19
faciliteren. Zo is geïnvesteerd in de ‘harde’ infrastructuur in het gebied; fietspaden, wandelpaden, de recreatiehaven, monumenten en kunstwerken. Daarnaast is in gezamenlijkheid met omliggende gemeenten geïnvesteerd in het organiseren van de VVVfunctie (VVV-Marenland en VVV-Lauwersland), de marketing en promotie van het gebied (Hoogeland op de Kaart) en de professionalisering van de kleinere toeristisch- recreatieve ondernemers (Hoogeland op de Kaart).
20
5. Gemeentelijk Beleid De gemeente Bedum kent tot op de dag van vandaag geen integraal toeristisch- recreatief beleid in de vorm van een integraal beleidsplan. Ook is er geen beleidsmedewerker die de expliciete taak heeft integraal toeristisch-recreatief beleid (mede) te formuleren dan wel uit te voeren. Wel is er sinds 2006 een aparte portefeuille ‘toerisme’ ingesteld. Tot dat moment was er (vanaf 1990) een gecombineerde portefeuille ‘sport en recreatie’ binnen het college. Om het gemeentelijk beleid op het terrein van recreatie en toerisme op verschillende niveaus in beeld te krijgen wordt in dit hoofdstuk een aantal bronnen besproken: (1) college- of bestuursprogramma’s geven inzicht in de visie die het college in de onderzoekperiode heeft op toeristisch-recreatieve ontwikkeling; (2) het raadsprogramma en een aantal discussies binnen de raad illustreert de rol van de gemeenteraad in Bedum; (3) verschillende beleidsnota’s waarin onderdelen van toeristisch-recreatief beleid worden beschreven; (4)
een aantal relevante uitwerkingen van beleid; en tenslotte
(5)
beleidsinspanning van andere gemeenten in de regio
Daarnaast geldt dat, juist omdat er sprake is van impliciet beleid het onmogelijk is een consistent en steekhoudend overzicht te produceren van investeringen die gedaan en subsidies die gegeven zijn om toeristisch-recreatieve ontwikkelingen te stimuleren.
5.1
College-/bestuursprogramma’s
De enige passage die in het Collegeprogramma 1998-2002 is gewijd aan recreatie en toerisme in dit programma is: Particulier initiatief tot uitbreiding en verbetering van recreatieve voorzieningen wordt ondersteund. Dit geldt ook voor het beter onder de aandacht brengen van potentiële toeristische trekpleisters. In dit programma 2006-2010 is dezelfde tekst terug te vinden als in het programma 1998-2002 met de aanvulling: Uitbreiding van het aantal fiets- en wandelpaden wordt nagestreefd, zo mogelijk met cofinanciering vanuit het investeringsbudget Landelijk Gebied of vanuit andere bronnen. In het laatste programma (2010-2014) getiteld ‘Besturen binnen smalle(re) marges’ wordt gesteld: Het gemeentebestuur koestert het groene, open buitengebied. In dat gebied moeten de agrarische, toeristische en recreatieve functies in harmonie naast elkaar kunnen bestaan en de kans krijgen zich verder te ontwikkelen. Het bestuur creëert daarvoor de randvoorwaarden.
21
Waarbij wordt aangevuld dat het de intentie is …minimaal instandhouding en waar mogelijk uitbreiding van recreatieve fietspaden… te realiseren. Aan de hand van deze programma’s kan geconstateerd worden dat het college in de onderzoekperiode een consistente visie op toeristisch-recreatieve ontwikkeling binnen de gemeentegrenzen heeft. Het college zag / ziet toerisme en recreatie niet als een speerpunt van beleid maar wil zeker particulier initiatief op dit terrein faciliteren, ook door bijvoorbeeld infrastructurele investeringen te doen.
5.2
Raadsprogramma en relevante discussies gemeenteraad en Commissie VROM
Raadscommissie VROM De Gemeente Bedum kent twee raadscommissies van advies en bijstand; de Commissie Algemene Bestuurlijke Zaken (ABZ) en de Commissie Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening, Openbare Werken en Milieu (VROM). Met betrekking tot recreatie en toerisme is vooral de Commissie VROM relevant. In het archief is echter nauwelijks een neerslag te vinden van discussie binnen de commissie rond de thema’s recreatie en toerisme. Enkel naar aanleiding van het agenderen van de notitie ‘Economisch beleid in de gemeente Bedum’ voor de raadsvergadering van december 2009 vindt een korte discussie plaats. Zo wordt opgemerkt dat vaarrecreatie gestimuleerd kan worden door knelpunten in de vaarroutes op te lossen en dat de VVV activiteiten zou moeten ondernemen met toeristische bedrijven. In deze zelfde commissievergadering wordt bovendien aandacht gevraagd voor Onderdendam als toeristische “parel van het Noorden”. Raadsprogramma De Gemeenteraad Bedum heeft de beleidsplannen die in de volgende paragraaf worden besproken zonder noemenswaardige discussie in de Commissie VROM of tijdens de raadsvergaderingen vastgesteld. Dat haar standpunt in de periode van onderzoek weinig afweek van dat van het college kan daarnaast afgeleid worden uit het volgende citaat uit het Raadsprogramma 2002-2006. Particulier initiatief tot uitbreiding en verbetering van recreatieve voorzieningen wordt ondersteund. Toeristische trekpleisters worden nadrukkelijker onder de aandacht gebracht. Daarbij is een rol voor de VVV weggelegd. Toch stelt de raad zich in haar programma 2002-2006 enigszins proactief op door instrumenten en producten te benoemen die ingezet kunnen worden om Bedum beter onder de aandacht te brengen. Een goede bewegwijzering met toelichting voor fietsers en wandelaars moet de toeristische belangstelling voor het platteland vergroten. De mogelijkheden van agrarische themaroutes, ondersteund met een aanbod van streekeigen producten, moeten in regionale samenwerking worden benut. Lokaal kunnen dorpsroutes worden uitgezet.
22
Deze houding valt te verklaren doordat op dat moment de discussie speelt rond de doorontwikkeling van VVV-Marenland naar VVV-Lauwersland (zie hierover later meer), waardoor de discussie rond de taakstelling en het functioneren van deze nieuwe VVVorganisatie zeer actueel was. In het licht van haar kaderstellende rol kunnen twee momenten worden aangewezen waarop de Gemeenteraad Bedum een aan toerisme en recreatie gelieerd onderwerp ter sprake bracht tijdens haar vergaderingen. Tijdens de vergadering van december 2011 werd het Raadsvoorstel Winkeltijdenwet bediscussieerd. Aanleiding hiervoor was het feit dat de Winkeltijdenwet was aangescherpt waar het ging om de toerismebepalingen. De wet bepaalde dat wanneer binnen een gemeenten sprake was van een toeristische aantrekkingskracht die autonoom en substantieel is, de raad meerdere koopzondagen toe kan staan. In de discussie die volgde bleek dat geen van de aanwezige raadsleden vond dat er sprake was van een toeristische aantrekkingskracht die autonoom en substantieel was. Een tweede discussiemoment vond plaats tijdens de raadsvergadering van september 2012. In deze vergadering wordt een voorstel ingediend om het college het bestemmingsplan Buitengebied ter hoogte van Landgoed De Vrie Heerlykheyd, Westerdijkshorn 14 te Bedum te laten wijzigen voor het mogelijk maken van het realiseren van toeristische voorzieningen in de vorm van 4 chalets. Een uitbreiding van toeristische voorzieningen die, zoals gesteld wordt, past binnen het gemeentelijk beleid.
5.3
Relevante beleidsnota’s
In lijn met de meer faciliterende houding die uit de college- en raadsprogramma’s blijkt, hebben college en raad respectievelijk enige bescheiden beleidslijnen voorbereid en vastgesteld. Vooral in de jaren 2008-2010 is veel beleid dat raakt aan het beleidsveld ‘recreatie en toerisme’ voorbereid en vastgelegd in beleidskaders. Naast de relevante nota’s en notities worden onderstaand ook enige relevante passages uit deze beleidsstukken geciteerd. Sport (en recreatie) De eerste sportnota die relevant is voor de periode van onderzoek is de nota die stamt uit 1996. In de decembervergadering van de raad in 2008 wordt ter vervanging van deze nota, die zich uitsluitend richtte op georganiseerde sportieve recreatie voor inwoners van de gemeente, de nota ‘Sportbeleid’ voor de periode 2009-2013 vastgesteld in de raad. Het accent van deze nota ligt op het op kwalitatief hoog niveau houden van de gemeentelijke voorzieningen en waar nodig en mogelijk inspelen op trends en landelijke beleidsontwikkelingen. De nota besteedt in tegenstelling tot zijn voorganger niet alleen aandacht aan de georganiseerde sport (de verenigingssport), maar ook aan de nietgebonden sport (waar op dat moment de grootste groei zit). Een van de uitgangspunten voor het geformuleerde beleid is:
23
Gezinnen en andere huishoudens komen steeds meer in ‘tijdnood’. Als gevolg hiervan hebben mensen in de toekomst steeds meer behoefte aan flexibele vormen van vrijetijdsbesteding die een hoge kwaliteit bieden, gemakkelijk te organiseren en goed bereikbaar zijn. En: De subsidiëring van bijzondere evenementen en activiteiten is in de afgelopen jaren eveneens adequaat gebleken. Door toekenning van een waarderingssubsidie uit de post algemene sportactiviteiten zijn tal van activiteiten, op deze wijze, door de gemeente gehonoreerd. Gepleit wordt om deze wijze van subsidiëring in stand te houden. Toekenning van een subsidieverzoek blijft voorbehouden aan het college. In 2011 heeft de Rekenkamercommissie Bedum onderzoek gedaan naar het gevoerde sportbeleid. De bevindingen van dit onderzoek werden gepresenteerd onder de titel ‘Wat beweegt Bedum’. De conclusie was dat Bedum goed voorzien is van accommodaties voor diverse sporten, een relatief stevig budget voor sportontwikkeling heeft, maar door het ontbreken van gemotiveerde keuzes geen toekomstgericht beleid heeft. De gemeenteraad zal deze conclusies gebruiken bij de voorbereiding van de nieuwe sportnota in 2013.11 Ruimtelijke Ordening Op het gebied van RO gelden de algemene regels van de Bestemmingplannen (in kader Wet op de Ruimtelijke Ordening) en het Provinciaal beleid in het kader van het POP. De Bestemmingplannen zijn voor de periode 2009-2012 weer geüpdatet. In die ontwikkeling is in het kader van het Bestemmingplan Buitengebied (vastgesteld door de raad op 17 december 2009) binnen de bestemming ‘woonboerderij’ ruimte gecreëerd voor de vestiging van een Bed & Breakfast. In 2000 is de discussienota ‘Cultuurhistorische verkenningen’. Aandachtpunten waren onder andere het beschermd dorpsgezicht Onderdendam en het gebied rond de Walfriduskerk. Ook werd benadrukt dat de ruimtelijke kwaliteit een belangrijke factor is in het bevorderen van cultuurtoerisme. De middelen die volgens de nota hierbij ingezet zouden moeten worden waren de VVV (routeontwikkeling, folders en faciliteren van de openstelling van monumenten), een structurele subsidie voor Open Monumentendag en het stimuleren van medegebruik van bijvoorbeeld de Walfriduskerk. Naar aanleiding hiervan is besloten om met ingang van 2001 jaarlijks fl.50.000,00 te reserveren voor eigen gemeentelijke beleid. Hierbij werd wel opgemerkt dat het gemeentelijk beleid in deze aanvullend en stimulerend op bestaande regelingen (BROM/BRRM/BRIM) diende te zijn, maar dat de gemeente ook een eigen verantwoordelijk in deze zag. Naar aanleiding van deze nota werd conform het advies structureel geld (in 2012: € 1.000,00) gereserveerd voor de organisatie van Open Monumentendag, volgde deelname aan het project ‘Kerken in het groen’ en werd een lijst met archeologische monumenten, kerkhoven en rijksmonumenten opgesteld. Economische zaken
11
Rekenkamercommissie gemeente Bedum. Jaarverslag 2011 en vooruitblik (2012) p.4
24
Met ingang van 1 september 2006 word voor het eerst formatieruimte (0,2 fte) binnen de afdeling VROM gecreëerd voor het taakveld ‘Economische zaken’. Parallel hieraan wordt een toezegging aan de raad gedaan om een notitie voor dit beleidsterrein te schrijven. Tijdens de raadsvergadering van 17 december 2009 wordt de notitie op voorstel van het college vastgesteld door de raad. Een van de gebieden van economisch beleid die wordt benoemd is ‘toerisme en recreatie’. In hoofdstuk 6 van de notitie wordt ingegaan op het ambitieniveau van de gemeente voor de komende periode. Hierin wordt niet teruggekomen op toerisme en recreatie. Wel wordt gesteld dat: - regionale samenwerking nog steeds van groot belang is; - de gemeente een faciliterende rol blijft vervullen aangaande markten en braderieën. Bij de beschrijving van het werkgebied ‘toerisme en recreatie in de notitie ‘Economisch beleid in de gemeente Bedum’ wordt gesteld dat de gemeente Bedum een bescheiden recreatieve functie heeft die zich vooral uit in extensieve vormen van recreatie, zoals wandelen, fietsen, vissen, toeren en varen. Specifieke voorzieningen voor deze vormen van recreatie zijn nauwelijks aanwezig. Kansen op groei worden vooral gezien voor het verblijfsen dagtoerisme en de vaarrecreatie. Daarnaast wordt aangegeven dat de Provincie kleinschalig toerisme stimuleert. In dit licht zal de professionaliteit van kleinschalige ondernemers gestimuleerd worden door de Provincie met het aanbieden van cursussen, het stimuleren van onderlinge samenwerking, netwerkvorming en verbetering van de communicatie. Hoewel dat in deze notitie niet expliciet benoemd word, is het middel daartoe het project ‘Hoogeland op de Kaart’. Groen Het ‘Groenbeleidsplan gemeente Bedum’ wordt op advies van het college op 10 januari 2010 vastgesteld. In dit plan wordt geschetst dat de openbare ruimte een ontmoetingsplaats is. Het plan onderscheidt een aantal gebieden binnen de gemeente met daar aan gekoppeld meer of minder intensieve vormen van groenbeheer. Gesteld wordt: …(winkel)centra, toeristische plekken, markante punten en dorpsentrees oftewel gebieden met stedelijke/ historische sfeer die veel bezocht worden door eigen bewoners of door bewoners van buitenaf (moeten) op een intensieve wijze beheert … worden. Deze gebieden moeten vooral representatief zijn en een duidelijke sfeer uitstralen. De beplanting moet aansluiten bij de sfeer van bestaande (cultuurhistorische) bebouwing en deze waar mogelijk versterken. Het gaat om plekken waar behalve bewoners, ook veel mensen van buitenaf komen, zoals langs het Boterdiep en het Winsumerdiep en in de centra. Het is dus een visitekaartje. Als voorbeeld worden de herinrichtingsactiviteiten in Onderdendam (2009-2010) genoemd, waarbij gesteld wordt: De herinrichting is er op gericht om deze sfeer te versterken.
25
5.4
Relevante uitwerkingen van beleid
Gedurende de onderzoeksperiode heeft, naast de voorbereiding en vaststelling van beleidslijnen ook een aantal uitwerkingen van toeristisch beleid bij herhaling op de agenda van college en raad gestaan; de organisatorische positionering van VVV-kantoor Bedum en (de Recreatiehaven) Onderdendam. VVV-functie Bedum In 1988 is op initiatief van APB, de dorpsbelangenorganisatie van Bedum, een VVV- kantoor opgezet. De organisatie werd hierbij gefaciliteerd door de gemeente. Tot 2004 werd het kantoor onder de vlag van het samenwerkingsverband VVV-Marenland geëxploiteerd. In 2004 werd vanuit het samenwerkingsverband VVV Noordoost Friesland, VVV Lauwersmeer Oost en VVV-Marengebied de nieuwe organisatie VVV Lauwersland ingericht. Een ontwikkeling die paste bij de teneur van de beleidsnota ‘Toeristisch Groningen. Een karaktervol perspectief’ (2001): In het project ‘Regiovorming in de provincie Groningen’ hebben de Groninger VVV’s zich de laatste jaren sterk gemaakt voor een verdere onderlinge samenwerking en schaalvergroting. Redenen daarvoor zijn de wensen van de overheden en het bedrijfsleven, maar belangrijker nog de hogere eisen die de consument stelt. Samen kan daaraan makkelijker worden voldaan. Een stad of dorp is bijvoorbeeld niet meer een op zichzelf staand product, maar onderdeel van een ‘regiomix’. Met een grotere en sterke regio-VVV kan een schaalgrootte bereikt worden, die professioneel management toelaat. Marketing, promotie en productontwikkeling kunnen op een hoger plan gebracht worden en er kan beter geconcurreerd worden met andere organisaties die ook in de markt zijn om VVV- diensten aan te bieden. Na een aantal jaren ontstond echter discussie rond de slagvaardigheid van de nieuwe organisatie. Navraag leverde op dat VVV Lauwersland nauwelijks draagvlak had binnen de gemeente. In 2007 werd voorgesteld over te gaan op beleidsgestuurde contractfinanciering (basisfinanciering en productfinanciering) om de regio-VVV te prikkelen tot een meer actieve houding. In het ambtelijk advies dat geschreven wordt naar aanleiding van het marketingactiviteitenplan, 2008-2010 dat door VVV Lauwersland aan de deelnemende gemeenten wordt aangeboden, wordt zelfs gesteld Er is eigenlijk geen ‘chemie’ tussen enerzijds de VVV en anderzijds de betrokken gemeenten over het gezamenlijke doel, eerder is er sprake van twee partijen die tegenover elkaar staan. Naar aanleiding van deze conclusie ondersteunt het college de in het ambtelijk vooroverleg voorgestelde lijn om de VVV een dwingend aanbod te doen om haar te helpen bij de totstandkoming van – en verbetering van – het business- en marketingplan en dit voor 1/6/2008 af te ronden. In juni 2008 gaat het college akkoord met de ‘Toeristische Visie Lauwersland’ die door de
26
participerende gemeenten is opgesteld. Naast het benoemen van een aantal indicatoren wordt specifiek met betrekking tot Bedum gesteld dat zij een schakelgemeente is tussen de stad Groningen en Lauwersland. Bedum wordt hierdoor meer een middel om toeristen naar elders te trekken dan een toeristisch-recreatieve bestemming voor stedelingen en andere toeristen en recreanten. In 2011 nemen alle gemeenten die in de VVV Lauwersland participeren het besluit een onderzoek in te laten stellen naar nut en noodzaak van het continueren van de samenwerking met VVV-Lauwersland. Naar aanleiding van de bevindingen van dit onderzoek neemt de raad op advies van het college het besluit om per 1 januari 2014 de dienstverleningsovereenkomst met VVV-Lauwersland op te zeggen. In de aanloop daar naar toe is al per 1 januari 2012 de bijdrage van € 1,47 per hoofd van de bevolking naar € 1,00 verlaagd. De organisatorische herpositionering van VVV-kantoor Bedum is nog geen feit. Onderdendam Naast een monumentaal beschermd dorpsgezicht beschikt Onderdendam sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw over een recreatiehaven. Begin eenentwintigste eeuw bedroeg het aantal ligplaatsen in de haven 75 met daarnaast nog eens 20 ligplaatsen langs het Winsumerdiep. In de geest van de rapportage ‘Onderdendam toegangspoort van het Hoogeland’ werd in 2006 door de Stichting Recreatiehaven Onderdendam, de Stichting Onderdendam en de Gemeente Bedum een plan opgesteld om de potentie van het dorp op toeristisch gebied zo veel mogelijk te ontwikkelen met behulp van een LEADER+-subsidie. Onderdelen van dit plan waren: het uitbaggeren van de recreatiehaven, het uitbreiden haven en camping en het verbeteren van voorzieningen en het vervangen van het recreatiegebouw. Het werd echter nooit als integraal plan ingediend en uitgevoerd, mede door onderlinge strubbelingen. Wel werden onderdelen uit het plan uitgevoerd als het uitbaggeren van de recreatiehaven en het realiseren van camperplaatsen bij de haven. Daarnaast is geïnvesteerd in de gefaseerde restauratie van Molen Hunsingo. De meest recente stap in het realiseren van de plannen is het verlenen van een gemeentegarantie (maart 2012) aan Stichting Dorpshuis Zijlvesterhoek voor het moderniseren van het dorpshuis in Onderdendam. De potentie van het dorp kan echter nog steeds niet ten volle worden benut omdat in de recreatiehaven ligplekken met name aan vaste klanten worden verhuurd en de overige voorzieningen in het dorp nog maar dun gezaaid zijn. Het dorp heeft ongeveer 650 inwoners, waardoor het draagvlak onder voorzieningen ook in de toekomst niet toe zal nemen. Ten slotte is het aantal bruggen dat ‘genomen moet worden’ om van de stad Groningen naar Onderdendam te varen (v.v.) groot (zie 2.3) hetgeen eveneens een obstakel vormt.
5.5
Beleid vergeleken
27
Het toeristisch-recreatief beleid van de Gemeente Bedum was en is er een van faciliteren en positieve terughoudendheid waarbij wel in regionaal verband actief geïnvesteerd werd. Maar wat is nu de kwaliteit van het gemeentelijk beleid? Dat is niet absoluut vast te stellen. Enerzijds omdat er veel verschillende factoren van invloed zijn op de kwaliteit en de kwantiteit van de toeristisch-recreatieve structuur en op de omvang van de toeristischrecreatieve verkeer. Wel kan gekeken worden hoe het Bedumer beleid zich verhoudt tot het beleid dat in andere gemeenten vastgesteld en uitgevoerd worden Hiervoor wordt gekeken naar gemeente met wie Bedum een natuurlijk samenwerking heeft. Ofwel in het kader van (1) het Bestuursakkoord Noord-Groningen, dan wel in het kader van de (2) Regiovisie Groningen-Assen. De gemeentelijke partners in het Bestuursakkoord waren: Appingedam, Delfzijl, De Marne, Eemsmond, Loppersum, Ten Boer en Winsum. Buiten de hier genoemde gemeente zijn in het kader van de Regiovisie Groningen Assen nog als partnergemeenten te benoemen: Haren, Hoogezand- Sappemeer, Leek, Slochteren en Zuidhorn. Beleid inzake toerisme en recreatie Gemeente
Appingedam
Eigen R&T
Toeristische
Beleidsnota
cafés
Ja
Ja
VVV
Top
Marketingorganisatie
van
Groningen /
Top van Groningen / Marketing Groningen
VVV
Bedum
Delfzijl
Nee
Ja
Nee
Ja
VVV-
VVV-Lauwersland
Lauwersland
Marketing Groningen
Top
Top van Groningen /
van
Groningen /
/
Marketing Groningen
VVV
De Marne
Eemsmond
Ja
Ja
Nee
Ja
VVV-
VVV-Lauwersland
Lauwersland
Marketing Groningen
Top
Top van Groningen /
van
Groningen /
/
Marketing Groningen
VVV
28
Haren
Nee
Nee
VVV
Marketing Groningen
Hoogezand-
Nee
Nee
VVV
Marketing Groningen
Ja
Ja
Tourist
Marketing Groningen
Sappemeer
Leek
Information
Loppersum
Ja
Ja
Top
van
Groningen /
Top van Groningen / Marketing Groningen
VVV
Slochteren
Nee
Nee
VVV
Marketing Groningen
Ten Boer
Nee
Nee
VVVGroningen
Marketing Groningen
Winsum
Startdocument Nee
Zuidhorn
Ja
Ja
VVVVVV-Lauwersland / Lauwersland Marketing Groningen
Tourist
Marketing Groningen
Information
In deze vergelijking valt op dat er sprake is van 4 groepen: - de gemeenten die wel een beleidsplan hebben, toeristische cafés organiseren en een eigen Regio-VVV hebben; de DEAL-gemeenten; - de gemeenten die een gezamenlijk beleid en een gezamenlijke VVV-organisatie hebben; Westerkwartier - de gemeenten die geen beleidsplan hebben, geen toeristische cafés organiseren maar wel deel uitmaken van een regio VVV; Bedum, De Marne (heeft wel een beleidsplan), Winsum;
29
- de gemeenten die geen beleidsplan hebben, geen toeristische cafés organiseren en allemaal een eigen VVV-organisatie hebben; Haren, Hoogezand-Sappemeer en Slochteren.
30
5.6
Conclusie
Concluderend kan gesteld worden dat het beleid dat door het college van B&W van de Gemeente Bedum is voorbereid en door de raad is vastgesteld in de periode 2002-2012, met een versnelling in de periode 2008-2010, slechts in zeer beperkte mate richtinggevend is geweest voor toeristisch-recreatieve ontwikkelingen binnen de gemeente Bedum. Het regionale kader daarentegen was dit des te meer. In regionaal perspectief is het beleid van de Gemeente Bedum relatief afwezig. Desalniettemin is het marginale beleid op een aantal belangrijke punten wel uitgewerkt, in tegenstelling tot de situatie bij vergelijkbare gemeenten. Het algemene uitgangspunt van het geformuleerde beleid was en is om particuliere initiatieven zo veel mogelijk te stimuleren. De vraag die dan overblijft, is of de combinatie van activiteiten in regionaal verband en de faciliterende houding van de gemeente toeristische ontwikkeling in de gemeente gestimuleerd dan wel gefrustreerd heeft?
31
6. Particulier initiatief en het gemeentelijk beleid; de sleutel tot succes? In de gemeente Bedum is, als het aan het college en de raad ligt, het particulier initiatief leidend als het gaat om de ontwikkeling van de toeristisch-recreatieve infrastructuur. Maar is dat in combinatie met de gedane investeringen en de aanwezige toeristisch- recreatieve infrastructuur voldoende om gebruik te maken van de kansen die er zeker voor Bedum liggen op het gebied van recreatie en toerisme? De ontwikkeling van de VVV-functie in Bedum is in de jaren tachtig van de vorige eeuw begonnen vanuit het particuliere initiatief. De dorpsbelangenorganisatie nam het voortouw en de gemeente assisteerde in mensen en middelen. Pas toen het regionale belang gediend moest worden (VVV Marenland en VVV Lauwersland) werd het realiseren van de VVV-functie een taak van de gemeentelijke overheid. De recreatiehaven in Onderdendam is eigendom van de particuliere Stichting Onderdendam en wordt geëxploiteerd door de Stichting Recreatiehaven Onderdendam. De plannen voor de revitalisering van de recreatiehaven werden door laatst genoemde stichting gelanceerd. De gemeente probeerde te bemiddelen bij een aanvraag bij LEADER+ wat niet lukte en heeft toen zelf op onderdelen de plannen uitgevoerd. Van de evenementen die in de gemeente plaatsvinden worden sommige in natura gefaciliteerd door bijvoorbeeld het plaatsen van dranghekken, strobalen en inzet van (beleids)medewerkers en krijgen andere een beperkte financiële bijdrage. De enige structurele financiering op het gebied van evenementen is de jaarlijkse subsidie voor de KKB, de organiserende commissie van ‘Mooi Bedum’ en de ‘Open Monumentendag’. Daarnaast investeert de gemeente (in regionaal verband) in uitbreiding en onderhoud van wandel- en fietspaden en het onderhoud van groen op toeristische locaties en locaties van cultuurhistorische waarde. Ook deze investeringen kunnen gezien worden als het faciliteren van particuliere initiatieven op toeristisch-recreatief gebied. Blijkbaar is het beleid en de uitwerking daar van binnen de gemeente Bedum effectief als het gaat om de opbouw en het onderhoud van de toeristische infrastructuur. Desalniettemin kan zonder omhaal worden gesteld dat Bedum geen toeristische gemeente is in de zin dat zij in staat is veel toeristen te trekken. Hoewel evenementen bezoekers van buiten de gemeente trekken en er voldoende parels in de ketting van de toeristisch-recreatieve infrastructuur te vinden zijn, is er niet echt sprake van toeristisch-recreatief verkeer in het gebied. De gemeente faciliteert, maar faciliteert zij voldoende? De Provincie Groningen ziet zich in haar beleidsnota ‘Groningen, een karaktervol perspectief’ (2001-2006) als stimulator en facilitator. Zonder onmiddellijk in de rol van stimulator te stappen kan de Gemeente Bedum in
32
het kader van haar faciliterend beleid nog een belangrijke stap zetten om toerisme en recreatie binnen de gemeente te bevorderen. Even zo belangrijk als een goede infrastructuur zijn namelijk gangmakers, initiatiefnemers en ambassadeurs. Gegeven het grote zelforganiserende vermogen van de Bedumer samenleving zijn die zeker aanwezig. Het bij elkaar brengen van deze ‘trekkers’ zou de stimulans kunnen zijn die nodig is om Bedum zonder nieuwe beleidsplannen en veel investeringen buiten de al gedane en geplande investeringen om toch op de kaart te zetten. Daarin kan de Gemeente Bedum als facilitator een belangrijke rol spelen.
33
7. Conclusie De Rekenkamercommissie Bedum heeft besloten onderzoek te doen naar de kwaliteit van het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum en van het gemeentelijk beleid om dit aanbod te bevorderen en te promoten (fase 1) en hoe deze kwaliteiten kunnen worden versterkt (fase 2). Dit rapport geeft de resultaten van het onderzoek naar onderdelen die relevant zijn voor het beantwoorden van het eerste deel van de vraag. Op grond van beschikbare cijfermatige gegevens kan gesteld worden dat Bedum zeker kan profiteren van de gestegen aandacht voor Noord-Nederland in het kader van korte en lange vakanties. Hiervoor moet de aanwezige toeristisch-recreatieve infrastructuur kwalitatief zijn en bij kunnen dragen aan een positieve en unieke ‘beleving’ van de toerist en recreant van buiten, maar zeker ook van binnen de regio. Uit een inventarisatie van de toeristisch-recreatieve infrastructuur van de gemeente blijkt dat er:
sprake is van een gevarieerd pallet aan voorzieningen.
zwakke schakels zijn; het aantal bruggen dat in konvooi gepasseerd moet worden om van Groningen naar Onderdendam te varen, het ontbreken van een netwerk van toeristische informatiepunten, maar zeker ook een integraal aanbod van de voorzieningen.
een aantal parels in de ketting zitten; de geschiedenis en het monumentale beschermde dorpsgezicht van Onderdendam, Molen Hunsingo met restaurant ‘In de Molen’ en de B&B Molen Hunsingo gekoppeld aan de recreatiehaven Onderdendam en de ligging van dit dorp op het snijpunt van Winsumer- en Boterdiep en de geschiedenis van Walfridus en zijn kerk te Bedum. Evenementen die deze karakteristieken onderstrepen (vergl. Scheepsjoagen en de Walfridus (kinder)voettocht) en dus de beleving versterken zouden een prachtige aanvulling zijn op het pallet.
Bedum biedt gegeven haar fysieke ligging en structuur voldoende aanknopingspunten voor toeristisch-recreatieve ontwikkeling. Het ILG, het PLG, LEADER(+) en het POP zijn belangrijk geweest voor de initiatieven die binnen de gemeente Bedum zijn ontplooid om dit te faciliteren. Zo is geïnvesteerd in de ‘harde’ infrastructuur in het gebied; fietspaden, wandelpaden, de recreatiehaven, monumenten en kunstwerken. Daarnaast is in gezamenlijkheid met omliggende gemeenten geïnvesteerd in het organiseren van de VVVfunctie (VVV-Marenland en VVV-Lauwersland), de marketing en promotie van het gebied (Hoogeland op de Kaart) en de professionalisering van de kleinere toeristisch- recreatieve ondernemers (Hoogeland op de Kaart)
34
Het beleid dat door het college van B&W van de Gemeente Bedum is voorbereid en door de raad is vastgesteld in de periode 2002-2012, met een versnelling in de periode 20082010, is slechts in zeer beperkte mate richtinggevend geweest voor toeristischrecreatieve ontwikkelingen binnen de gemeente Bedum. Het regionale kader daarentegen was dit des te meer. In regionaal perspectief is het beleidskader en -instrumentarium van de Gemeente Bedum relatief beperkt. Het algemene uitgangspunt van het geformuleerde beleid was en is om particuliere initiatieven zo veel mogelijk te stimuleren. De gemeente faciliteert, maar faciliteert zij voldoende? De Provincie Groningen ziet zich in haar beleidsnota ‘Groningen, een karaktervol perspectief’ (2001-2006) als stimulator en facilitator. Zonder onmiddellijk in de rol van stimulator te stappen kan de Gemeente Bedum in het kader van haar faciliterend beleid nog een belangrijke stap zetten om toerisme en recreatie binnen de gemeente te bevorderen. Even zo belangrijk als een goede infrastructuur zijn namelijk gangmakers, initiatiefnemers en ambassadeurs. Gegeven het grote zelforganiserende vermogen van de Bedumer samenleving zijn die zeker aanwezig. Het bij elkaar brengen van deze ‘trekkers’ zou de stimulans kunnen zijn die nodig is om Bedum zonder nieuwe beleidsplannen en veel investeringen buiten de al gedane en geplande investeringen om toch op de kaart te zetten. Daarin kan de Gemeente Bedum als facilitator een belangrijke rol spelen.
WAT STAAT ER OP HET VUUR EN WIE KOOKT? Onderzoek naar Toerisme & Recreatie in Bedum Deel 2: Nota van bevindingen Fase 2: de praktijk Dit deel is uitgevoerd door Susanna Lemstra en Carin van de Wal van Het Hoogeland op de Kaart
__________________________________________________________________________________________
- 36 -
INHOUD deel 2, fase 2
1.Inleiding ...............................................................................................................................- 38 2.Werkwijze ............................................................................................................................- 40 3.Definities ..............................................................................................................................- 42 4.Bijeenkomsten .....................................................................................................................- 46 5.SWOT ...................................................................................................................................- 66 6.Doelgroepen ........................................................................................................................- 68 7.Tips en suggesties ................................................................................................................- 69 8.Antwoord op de Onderzoeksvraag ......................................................................................- 70 Foto op vorige pagina: de rekenkamerleden en onderzoekers in gesprek met belangstellende burgers en ondernemers.
__________________________________________________________________________________________
- 37 -
1. Inleiding In opdracht van de Rekenkamercommissie van de Gemeenteraad Bedum is een onderzoek gehouden naar recreatie en toerisme in de gemeente Bedum. De centrale vraag luidde: “Wat is de kwaliteit van het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum en van het gemeentelijk beleid om dit aanbod te bevorderen en te promoten (fase I) en hoe kunnen deze kwaliteiten worden versterkt (fase II)?” Op 11 april 2013 is het rapport over fase I gepresenteerd: ‘de Tafel is gedekt maar er zijn (nog) geen gasten’. In dit rapport wordt inzicht verkregen in de huidige stand van zaken en het gevoerde beleid ter bevordering van toerisme en recreatie gedurende de afgelopen tien jaar. In het rapport over fase I van dit onderzoek wordt antwoord gegeven op de vragen: 1.
Wat zijn de landelijk provinciale trends die onderscheiden kunnen worden op het gebied van toerisme en recreatie?
2.
Waaruit bestaat het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum?
3.
Welke omgevingsfactoren zijn van invloed op de toeristisch-recreatieve infrastructuur van de gemeente Bedum?
4.
Wat is het gemeentelijk beleid op het gebied van toerisme en recreatie en binnen welke beleidsmatige context (landelijk en provinciaal) moet de gemeente opereren?
5.
In hoeverre ondersteunt of ontmoedigt het gemeentelijk beleid particuliere initiatieven die binnen de gemeentegrenzen worden ontplooid?
In de conclusie van het rapport wordt gesteld dat er binnen de gemeente Bedum sprake is van een gevarieerd pallet aan voorzieningen, dat er zwakke schakels aan te wijzen zijn maar dat er sprake is van mooie parels die (nog) niet tot een ketting zijn geregen. De gemeente Bedum heeft geïnvesteerd in de harde infrastructuur in het gebied. De VVVfunctie en de marketing en promotie en de professionalisering van de kleinere toeristische ondernemers is in samenwerking met omliggende gemeenten en organisaties in het gebied georganiseerd.
__________________________________________________________________________________________
- 38 -
Vastgesteld wordt dat het eigen gemeentelijk beleid slechts in zeer beperkte mate richtinggevend is geweest voor toeristisch-recreatieve ontwikkelingen. Tegelijkertijd is er sprake van een groot zelf organiserend vermogen in de Bedumer samenleving, waarbinnen voor de gemeente Bedum een rol als facilitator zou kunnen zijn weggelegd. Stichting Hoogeland op de Kaart heeft opdracht gekregen om fase II van dit onderzoek uit te voeren, het zogenaamde veldwerk. In samenwerking met ondernemers en burgers wordt een antwoord gezocht op de door de Rekenkamercommissie geformuleerde vragen: 1. Wat zijn de kansen en bedreigingen? Wat zijn de ideeën die leven bij burgers en ondernemers in Bedum over toerisme en recreatie? Hoe kan de gemeente Bedum initiatieven faciliteren? 2. Wat zijn de mogelijkheden van de gemeente Bedum om door middel van beleid de kansen te vergroten en de bedreigingen het hoofd te bieden? Om op deze vragen antwoord te kunnen geven maakt stichting Hoogeland op de Kaart gebruik van speciaal door haar georganiseerde ‘keukentafelgesprekken’ waarbij op een aansprekende, laagdrempelige manier deelnemers een bijdrage kunnen leveren. Aangezien toerisme en recreatie onlosmakelijk zijn verbonden met de factoren economie, welzijn en leefbaarheid komen deze onderwerpen uiteraard aan de orde tijdens de gesprekken en bijeenkomsten.
__________________________________________________________________________________________
- 39 -
2. Werkwijze Begin april 2013 heeft stichting Hoogeland op de Kaart bij monde van haar onderzoekers Susanna Lemstra en Carin van de Wal kennis genomen van de inhoud van het rapport waarmee fase I van het onderzoek werd afgesloten. Aansluitend organiseerden zij een drietal openbare bijeenkomsten waarbij alle ondernemers, instellingen, organisaties en overige belanghebbenden (die iets met toerisme of recreatie van doen hebben) van harte werden uitgenodigd om mee te praten over de centrale vraag van het onderzoek: “Wat is de kwaliteit van het toeristisch recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum en hoe kunnen deze kwaliteiten worden versterkt?” Bovendien zijn gesprekken gevoerd met zogenaamde stakeholders uit het gebied. Daarbij is met zoveel mogelijk initiatiefnemers, trekkers en ambassadeurs uit de gemeente Bedum gesproken. Deze gesprekken vonden plaats in kleine setting. Zo kon aan de keukentafel nog dieper worden ingegaan op de centrale vraag. Alle ondernemers, instellingen, organisaties en belanghebbenden werden met een aankondiging in het Gemeentenieuws van de Noorderkrant (d.d. 3 april 2013) uitgenodigd aan de bijeenkomsten deel te nemen. Een redactionele publicatie in diezelfde krant (d.d. 10 april 2013) bood de mogelijkheid nogmaals een uitgebreide oproep te doen. Bovendien is de uitnodiging voor de bijeenkomsten breed verspreid binnen het netwerk van stichting Hoogeland op de Kaart en zijn een aantal mensen door de onderzoekers persoonlijk benaderd. De drie bijeenkomsten vonden plaats op: Dinsdag 16 april 2013
Café Vaatstra te Zuidwolde
16.30 uur
dinsdag 16 april 2013
Trefcentrum Bedum
20.00 uur
woensdag 17 april 2013
Dorpshuis Onderdendam
14.00 uur
Er is bewust gekozen voor verschillende dagen van de week, op verschillende momenten van de dag en op drie verschillende locaties. Op deze manier is aan ondernemers, instellingen, belangstellenden en andere betrokkenen ruimschoots de mogelijkheid geboden deel te nemen. De stakeholdersgesprekken vonden allen plaats op dinsdag 23 april, 13, 22 en 27 mei. De stakeholders zijn persoonlijk uitgenodigd. Voor alle bijeenkomsten is dezelfde benadering gekozen. Bij aanvang werd een formulier uitgereikt met een aantal pictogrammen (zie bijlage I). Aan iedereen werd gevraagd een pictogram te kiezen dat het beste past bij recreatie en toerisme in de gemeente Bedum. Er werd gevraagd naar de allereerste, spontane ingeving, die was hierbij bepalend. Doel van __________________________________________________________________________________________
- 40 -
deze vraag was een vrijere denkwijze te introduceren zodat mensen los komen van hun vaste denkpatroon. Aan de hand van de keuzes werd een voorstelronde gehouden, waarna als vanzelf werd overgegaan naar het volgende onderdeel: de sterke en de zwakke punten van de gemeente Bedum op het gebied van recreatie en toerisme. De onderzoekers hebben hierbij de uitkomsten van fase I van het onderzoek bewust en nadrukkelijk buiten beschouwing gelaten om de discussies en gesprekken in beginsel niet te sturen. Zo waren de deelnemers vrij om input te leveren op de punten die in fase I al aan de orde zijn geweest. Tot slot kwamen tips en suggesties aan de orde en werd steeds na anderhalf uur de bijeenkomst afgesloten met het uitspreken van een toekomstwens. Deze benadering heeft - samen met de strakke regie op het programma - geleid tot zeer openhartige bijdragen van alle deelnemers. Opvallend daarbij was dat naast zwakkere punten die werden genoemd, de deelnemers zelf vooral de kansen en mogelijkheden benoemden. Zoals gezegd is voor de stakeholders een zelfde werkwijze gehanteerd. Omdat de stakeholders allen zeer ervaren initiatiefnemers, trekkers, betrokkenen of ambassadeurs zijn binnen de gemeente Bedum, was het mogelijk om tijdens de gesprekken dieper en concreter in te gaan op het onderwerp. Zo ontstonden nieuwe gezichtspunten die met elkaar werden gedeeld.
__________________________________________________________________________________________
- 41 -
3. Definities Alvorens tot een overzicht van uitkomsten van de gesprekken over te gaan, is het van belang een aantal definities en begrippen nader te omschrijven en verklaren. Recreatie & Toerisme Het is belangrijk onderscheidt te maken tussen de begrippen recreatie en toerisme. Men onderscheidt dagrecreatie en meerdaags toerisme. Recreatie Onder recreatie verstaat men alle vormen van vrijetijdsbesteding. Alle activiteiten die kunnen worden gedaan naast de dagelijkse verplichtingen als werken, huishouden, financiën en zorg voor anderen. Recreëren doet men voor ontspanning en vermaak. Het woord 're-creatie' duidt op vernieuwing, verfrissing. De bedoeling van recreëren is het opladen van de persoonlijke actieradius, het vernieuwen van de energie, het verzetten van de zinnen en het ontladen van opgelopen spanning.
Toerisme Toerisme is reizen met recreatieve of zakelijke doeleinden. Toeristen zijn mensen die reizen naar plaatsen buiten hun gebruikelijk milieu, die niet meer dan één jaar voor vrije tijd, zaken en andere doeleinden blijven en die niet beloond worden voor hun activiteit ter plaatse’. Deze definitie is van de World Tourism Organization (WTO), de VN-organisatie voor toerisme. Volgens deze organisatie doet de afstand tussen de eigen omgeving en die van reisdoel er niet toe. Een toerist kan geïnteresseerd zijn in cultuur of natuur van de bezochte landen, steden en gebieden. Trends Naast deze begrippen is het goed kort enkele trends te benoemen die van invloed zijn. Zo beschikken we in Nederland over relatief veel vrije tijd, we worden met z’n allen steeds ouder en wensen jaarlijks meerdere kortere vakanties.
__________________________________________________________________________________________
- 42 -
We bevinden ons midden in een economische crisis – niet voor iedereen is het mogelijk vaker of ver op vakantie te gaan. Vakanties in eigen land zullen in populariteit toenemen. Er is een groeiende aandacht voor eerlijk voedsel en steeds meer mensen willen weten waar hun voedsel vandaan komt. Steeds meer mensen wonen in het verstedelijkt gebied. De stad heeft dan – ook voor recreatie – het platteland nodig. Deze ontwikkeling is belangrijk voor de toekomst van recreatie en toerisme binnen de gemeente Bedum. Doelgroepen Het is belangrijk doelgroepen goed te definiëren. Dat vergroot de kans op succes en helpt bij het verbeteren van producten of diensten. Er bestaat ook weerstand tegen het definiëren van doelgroepen, omdat sommige mensen denken dat daarmee hun kansen op succes wordt beperkt of het aantal potentiële klanten wordt verminderd. Dat is een misvatting. Het definiëren van doelgroepen is vooral een goed hulpmiddel om alle middelen die er zijn zo efficiënt mogelijk in te zetten. Door doelgroepen te definiëren, kunnen de verschillende onderdelen van de toeristischrecreatieve infrastructuur van Bedum maximaal worden ingezet en wordt de juiste toerist of recreant bereikt die weer tevreden huiswaarts keert en met veel plezier aan de ervaring terugdenkt. Die bezoeker zal zeker over zijn ervaring vertellen en wellicht nog eens terugkomen. Indelen in doelgroepen kan op verschillende manieren. Wij geven hier een indeling naar herkomst (welke toerist willen we hier naar toe halen?) en naar bezigheid (wat doet die toerist vooral?) a. Doelgroepen naar plaats van herkomst Wij onderscheiden de volgende doelgroepen:
Eigen inwoners
Dagrecreanten
Geïnteresseerd Nederland
Eigen Inwoners De behoefte van de eigen inwoners is vooral gericht op recreatie als vorm van vrijetijdsbesteding. Voorzieningen voor ontmoeting, ontspanning en educatie vormen een belangrijk onderdeel van de leefbaarheid van het gebied en het welzijn binnen de gemeenschap. We denken hierbij aan horecagelegenheden, theater, musea, evenementen, sportvoorzieningen, etc. Dagrecreanten De dagrecreant is afkomstig uit de omliggende regio en besteedt de vrije tijd met diverse activiteiten zoals fietsen, wandelen, watersportactiviteiten, winkelen en het bezoeken van evenementen, activiteiten en musea.
__________________________________________________________________________________________
- 43 -
Geïnteresseerd Nederland Marketing Groningen gebruikt als doelgroep voor haar marketing ‘geïnteresseerd Nederland’. Dat is een positioneringsgroep gebaseerd op het zogenaamde Mentality-model van onderzoeksbureau Motivaction. Deze groep behelst ongeveer 1,7 miljoen Nederlanders. Zij zijn meestal 40+, zijn zeer geïnteresseerd in cultuurhistorie. Ze houden van stedentrips, bezoek aan musea of themawandelingen en gerichte evenementen. Een deel van deze doelgroep houdt van kamperen, fietsen en/of varen. Ze hebben doorgaans wel wat geld te besteden.
b. Doelgroep naar bezigheid Alleen een indeling naar herkomst is nog niet voldoende specifiek. Daarnaast zijn doelgroepen in te delen naar bijvoorbeeld bezigheid. Wat doen ze vooral tijdens hun vakantie, hoe recreëren ze? De lijst kan natuurlijk eindeloos lang zijn – wij hebben de belangrijkste doelgroepen die voor gemeente Bedum van belang kunnen zijn eruit gelicht. Watersporters Bedum is een waterrijke gemeente met heel veel mooie vaarwegen. De groep watersportrecreanten en -toeristen is daarmee voor Bedum een belangrijke groep. Vaarrecreatie zou dan een belangrijke rol moeten spelen binnen de gemeente Bedum. Dit past eveneens binnen de ontwikkelingen van de belevingseconomie. Mensen willen niet alleen recreëren, zij willen iets beleven. Dat kan heel goed door bijvoorbeeld vaarrecreatie te koppelen met fiets- en wandelroutes zoals Peddel&Pedaal, Happen en Trappen, Toeren langs Boeren. De voorzieningen hiervoor zijn aanwezig in de gemeente Bedum. De sportieve toerist Onder deze groep vallen de wandelaars, fietsers, skeelers. Kortom al die mensen die graag iets sportiefs ondernemen als ze recreëren of op vakantie gaan. Cultuur-historische geïnteresseerden
__________________________________________________________________________________________
- 44 -
Deze groep valt deels samen met “geïnteresseerd Nederland”. Dit zijn mensen die zeer geïnteresseerd zijn in cultuurhistorie, cultureel erfgoed, bezienswaardigheden, monumenten en in de verhalen daarachter. Ze trekken er op uit om iets te leren, iets te ontdekken, iets te zien. c. Doelgroepen volgens Gastvrij Nederland Tot slot, nog een hele andere indeling in doelgroepen gemaakt door Gastvrij Nederland. Gastvrij Nederland is de Nationale Raad voor toerisme, recreatie, horeca en vrije tijd. Nederlanders worden ingedeeld in soort vakantiegangers. In deze indeling worden recreanten en toeristen in vijf verschillende categorieën ingedeeld: avontuurlijk paars, uitbundig geel, gezellig lime, ingetogen aqua en rustig groen. Twee van deze doelgroepen zijn voor gemeente Bedum interessant, namelijk: Ingetogen Aqua Is een rustige vakantieganger. Zij zoeken een rustige, inspirerende vakantie. Vaak samen met de partner op vakantie vooral in het voor- en naseizoen. Zij waarderen sportieve en culturele mogelijkheden zoals wandelen, fietsen, nordic walking. In deze categorie vinden we veel “emtpy-nesters” die nu weer tijd hebben voor hun eigen hobby’s en interesse. Inspirerende maar rustige vakanties horen daar bij. In Nederland gaan ze meerdere keren per jaar op pad, op een rustig moment naar de kleinere camping, een B&B of een bungalowpark met veel privacy. Rustig Groen Rustige vakantiegangers. Ze hebben geen grote wensen en houden van privacy en rust. Vaak één- en tweepersoonshuishoudens in de oudere leeftijdscategorie. Ze gaan vooral buiten de schoolvakanties om maar het zijn eigenlijk geen echte vakantiegangers. Ze zijn meer thuisblijvers die hun bestemming vanuit hun interesse kiezen. Vakantie is voor deze groep vooral een kwestie lekker doen waar je zin in hebt, rust nemen in eigen omgeving, even niets aan je hoofd hebben. In eigen land is genoeg moois te zien en ontdekken, aldus deze doelgroep. Je hoeft niet ver te reizen.
__________________________________________________________________________________________
- 45 -
4. Bijeenkomsten De open bijeenkomsten vonden plaats op 16 en 17 april 2013 en werden op drie verschillende momenten van de dag op drie centrale locaties binnen de gemeente Bedum georganiseerd om zo iedereen de gelegenheid te geven deel te nemen. Ondernemers, organisaties, instellingen, betrokkenen en belangstellenden werden vooraf via diverse kanalen voor de bijeenkomsten uitgenodigd. Dit gebeurde via een oproep in de rubriek Gemeentenieuws van de Noorderkrant (d.d.3 april 2013) en met een redactionele bijdrage van Saffira Rijkee in diezelfde krant (d.d. 10 april 2013). In het artikel komen de beide onderzoekers uitgebreid aan het woord over de opzet van het onderzoek en wordt een nadrukkelijke oproep gedaan aan inwoners van de gemeente Bedum. Daarnaast is in de Ommelander Courant (d.d. 8 april) uitgebreid verslag gedaan van het rapport na afronding van fase I van het onderzoek en de presentatie hiervan. Tot slot hebben alle betrokkenen in het gebied via het netwerk van stichting Hoogeland op de Kaart nog een digitale uitnodiging ontvangen om aan de gesprekken deel te nemen. Bij het maken van de afspraken voor de stakeholdersgesprekken viel op dat men op de hoogte was van het onderzoek en bereid was hieraan deel te nemen. Wanneer een drukke agenda persoonlijke deelname niet toeliet, werd alsnog telefonisch of per e-mail een bijdrage of standpunt naar Hoogeland op de Kaart gestuurd, zodat maximale input gegarandeerd werd. Tijdens de bijeenkomsten bleek dat bij een aantal ondernemers de gedachte bestond dat men alleen kon deelnemen aan de bijeenkomst die in het eigen dorp gehouden werd. Dit heeft mogelijk een aantal mensen ervan weerhouden om te komen.
__________________________________________________________________________________________
- 46 -
4.1
Verslag
De bijeenkomsten op 16 en 17 april zijn bijgewoond door respectievelijk 7, 14 en 8 personen. Bij alle drie de bijeenkomsten waren leden van de Rekenkamercommissie aanwezig die steeds vanuit eigen beleving en als inwoner van de gemeente aan de gesprekken hebben deelgenomen. Voor de stakeholdersgesprekken is gesproken met vertegenwoordigers uit diverse geledingen van de gemeente Bedum, zowel op recreatief-toeristisch terrein (o.a. ondernemers, VVV, Jachthaven Onderdendam) als cultureel-historisch (o.a. Walfridus Kerk). Voor het verslag wordt geen onderscheid gemaakt tussen de bijeenkomsten en de gesprekken. De informatie wordt steeds algemeen verwoord om zodoende het open karakter van de bijeenkomsten in het verslag te kunnen waarborgen. Er is echter één uitzondering waar gekozen is om wel de gesprekspartners apart weer te geven. In de bevindingen zijn uitdrukkelijk de meningen en zienswijze opgenomen van (het bestuur van) de Walfriduskerk, VVV Bedum en (bestuur van) de Jachthaven in Onderdendam. Hier is voor gekozen omdat met name deze drie onderwerpen veelvuldig aan bod kwamen en er door de meeste deelnemers iets over is gezegd. Het leek ons daarom goed de zienswijze van de betrokkenen zelf weer te geven in de bevindingen. Hieronder volgt een samenvatting van de bevindingen. Deze bevindingen zijn per onderwerp geclusterd. Dit zijn allemaal onderwerpen die spontaan zijn genoemd door de deelnemers en waar deels verder over gesproken is. De onderwerpen staan overigens in willekeurige volgorde genoemd, de citaten tussendoor zijn citaten uit de bijeenkomsten of gesprekken. Er is bewust voor gekozen om deze citaten anoniem weer te geven. a. Pictogrammen “Als u denkt aan recreatie en toerisme in de gemeente Bedum, welk pictogram past daar op dit moment het beste bij en waarom?” vroegen wij aan alle deelnemers (zie bijlage 1). Opvallend is dat de meeste deelnemers kozen voor pictogrammen die symbool staan voor fietsen, zwemmen en varen. Steevast was de associatie dat gemeente Bedum een echte fietsgemeente is, dat er veel mogelijkheden tot waterrecreatie zijn en dat Bedum een echt sportdorp is. Het pictogram met het koffiekopje werd vaak genoemd. Daarbij was de associatie helaas vaak negatief. Er is te weinig gelegenheid voor toeristen en recreanten om ergens een kop koffie te drinken, aldus de deelnemers Daarnaast werd het oliekannetje, de verzamelplaats en de stopknop diverse keren genoemd. Er moet nodig wat gebeuren, er mag wel wat olie bij. Tegelijkertijd moeten we iets meer stilstaan bij - en ons erg goed bewust zijn van - de dingen die we al hebben en deze niet kapot laten gaan, maar juist samen zaken op te pakken en verbinden. Voor anderen was dat juist reden om de ladder te kiezen. Immers, deze staat symbool voor de mogelijkheid die geboden wordt om uit de impasse te klimmen en de schouders eronder te zetten.
__________________________________________________________________________________________
- 47 -
b. Geografische ligging Een van de allergrootste voordelen van de gemeente Bedum is misschien wel de geografische ligging. Het ligt dicht bij de stad en is daarmee uitermate geschikt voor mensen die even die stad uit willen. Daar zou veel meer mee gedaan moeten worden. De mensen moeten getriggerd worden om in de gemeente te stoppen. Bedum, net iets boven Groningen. De gemeente Bedum is eigenlijk de eerste pleisterplaats voorbij de stad. Dat is een hele groep aan potentiële bezoekers die verleid moeten worden om bijvoorbeeld op een zondag langs te komen en hier even te blijven. Kortom, een gemeente met veel voorzieningen, dicht bij de stad. Iedereen die van rust en ruimte houdt is hier welkom: wandelaars, fietsers, skeeleraars, op de Solex of met de scootmobiel.
Op dit moment profiteert eigenlijk alleen Zuidwolde van de ligging. Het terras zit bij mooi weer vol, maar mensen gaan niet verder de gemeente in en dat zou anders moeten. Als nadeel wordt door een enkeling genoemd dat het dorp Bedum meer een forensendorp is en niet zo zeer een toeristendorp. Groot voordeel van deze gemeente is dat er hele goede bus- en treinverbindingen zijn met de stad. Er is een uitstekende infrastructuur (vooral fietspaden) en de voorzieningen zijn op orde (‘alleen jammer dat mensen ze niet kunnen vinden’). c. Doelgroepen Dit onderwerp sluit aan bij de geografische ligging. Als doelgroep zou gemeente Bedum zich kunnen richten op de dagtoerist in of uit Groningen. Bedum is in feite een schakel voor mensen die vanuit de stad komen. Ze komen langs Moeke Vaatstra gaan dan naar Bedum en Onderdendam. Het is heel goed mogelijk om binnen de gemeentegrenzen te overnachten en dan overdag naar de stad te gaan. Als leeftijdsgroep wordt vooral de 50-plussers genoemd die op zoek zijn naar een historische omgeving. Er wordt een belangrijke groep vergeten: ‘er is geen student die Bedum kent’ aldus een van de deelnemers. Dat zou ons moeten verbazen. Er is een te grote
__________________________________________________________________________________________
- 48 -
belevingsafstand voor deze leeftijdscategorie. De student van nu is de toerist van morgen en als je studenten weet te trekken dan bruist het echt. ‘Het zou dus een mooie uitdaging zijn studenten kennis te laten maken met de Ommelanden – specifieker met de gemeente Bedum want dan kunnen we echt een schakel zijn tussen de stad en de Ommelanden.’ d. Fietsers/wandelaars Alle deelnemers aan de gesprekken zijn het erover eens dat de gemeente Bedum uitstekende kansen biedt voor de fietser en wandelaar. Het landschap biedt rust en ruimte en de ligging ten opzichte van de stad maakt de gemeente erg aantrekkelijk voor de dagtoerist die de stedelijke omgeving wil ontvluchten. Tegelijkertijd wordt aangegeven dat de fietsroutes weliswaar voorhanden zijn, maar niet voldoende onder de aandacht gebracht worden. Een leuk arrangement is Toeren langs Boeren, waarbij de fietser langs allerlei bedrijven komt en zo bijvoorbeeld kennis maakt met agrarische bedrijven. Het zou goed zijn als er meer arrangementen komen, aldus de deelnemers. De komst van het Fietsknooppuntensysteem wordt als positief ervaren en is een pluspunt voor de fietser.
Tot slot biedt de komst van de elektrische fiets kansen voor uitbreiding van het dagtoerisme, een beetje tegenwind is namelijk helemaal niet erg meer! Met de inrichting van enkele oplaadpunten kan deze doelgroep zeker gestimuleerd worden. Wat wandelaars betreft, dat is eveneens een interessante doelgroep. In de afgelopen jaren is de Walfridus Wandeltocht ontwikkeld die dit jaar op 22 juni gehouden wordt (‘dat wéét
__________________________________________________________________________________________
- 49 -
helemaal niemand!’). Deze wandeltocht heeft potentie, maar er moet nog wel wat gebeuren voordat het een succes kan worden. Dat gaat dan met name over de promotie van de tocht. Vorig jaar is zeer positieve ervaring opgedaan met de Tocht om de Noord waarbij Bedum start- en finishplaats was en er duizenden mensen waren. Tijdens de bijeenkomsten werd lovend over het wandelfestival gesproken. Helaas is er ieder jaar een andere start- en finishplaats en is gemeente Bedum dus niet jaarlijks betrokken. e. Vaarrecreatie Vrijwel alle deelnemers vinden dat vaarrecreatie een grote kans biedt op gebied van recreatie en toerisme. Er zijn echter wel wat haken en ogen. Er zijn prima voorzieningen voor de vaartoerist, alleen de bruggen vormen een technisch obstakel dat niet zo maar verholpen kan worden. Er kan geen rondje gevaren worden, waardoor het voor de vaartoerist niet aantrekkelijk is deze kant op te komen. Bovendien is het niet mogelijk om via het Boterdiep naar het Kardingemaar te varen. Volgens een aantal mensen is het mogelijk om het gebied en de waterwegen wel te ontsluiten en men roept met name het gemeentebestuur op hierover in contact te treden met het Waterschap. Onderdendam - Bezoekers van de bijeenkomsten vinden dat er bijvoorbeeld te weinig gebeurt met dit dorp als historische plaats. Er is een prachtige jachthaven die onder andere met gemeenschapsgeld tot stand is gekomen, maar dat de haven is niet echt toegankelijk is, is een beeld dat hardnekkig leeft. ‘De haven in Onderdendam is te veel een onderdeel van de camping en te gesloten. Er wordt te weinig gebruik gemaakt van de jachthaven.’
Deelnemers wijzen er op dat door de daling van het grondwater, het waterpeil zakt en dat dat wellicht invloed heeft op de kwaliteit van de haven. Verder heeft men het gevoel dat de jachthaven te onbekend is en onbekend maakt onbemind. ‘Het lijkt wel alsof er een beetje een scheidslijn loopt tussen de jachthaven en het dorp en dat is jammer want het is een prachtige plek met veel mogelijkheden.’
__________________________________________________________________________________________
- 50 -
Er is eveneens uitgebreid gesproken met vertegenwoordigers van (het bestuur van de) Jachthaven Onderdendam en daar bleek een ander beeld uit te komen. De jachthaven en camping (beheerd door Stichting Recreatiehaven Onderdendam, SRO) is zich wel degelijk bewust van de prachtige plek en de kwaliteit van de haven. Er is een grote groep vaste huurders – de camping is vrijwel volgeboekt en dat geldt ook voor de haven. Maar er komen jaarlijks ook veel toeristen, met name in het zomerseizoen. Er is dan voldoende plek omdat veel van de vaste gasten dan niet op de camping zijn en zelf elders vakantie vieren. Dat is voor inwoners van het gebied en de gemeente waarschijnlijk niet altijd zo zichtbaar want de gasten van de Jachthaven melden zich voornamelijk vooraf per website aan en komen niet spontaan aankloppen. De vaste gasten komen vanuit de hele provincie. ‘En die dragen allemaal bij aan de lokale economie! Ze doen hier hun boodschappen, gaan wel eens uit eten. Kortom, ze geven hier geld uit.’ De camping en jachthaven doen niet veel aan werving, er is een website en men staat in de gids van VVV Lauwersland. De SRO denkt dat adverteren weinig zinvol is maar daar hebben ze ook geen geld voor. De stichting is financieel gezond en een van de weinige havens die niet fiks gesubsidieerd wordt. Het bestuur benadrukt dat zij zichzelf niet zien als ondernemers. Groter groeien en steeds meer overnachtingen is niet hun ambitie. Men is wel heel open en wil best samenwerken.
Het is de stichting bekend dat elders in de gemeente veel verwacht werd van de zogenaamde spin off van de camping en de aanleg van de haven en dat Onderdendam de toeristische parel en trekpleister van de gemeente is. ‘Het grote voordeel van Onderdendam is dat je echt alle kanten op kunt en alles is bereikbaar per boot. Het is het centrum van de wereld. Vroeger althans en dat kun je nog goed zien. We betekenen best veel voor de omgeving en het dorp. Als er hier iets moet gebeuren, doen we dat met plaatselijke ondernemers (bouw van steigers, onderhoud van de bomen). We hebben meer impact op de omgeving dan menigeen denkt!’ Men trekt de verwachtingen echter wel in twijfel.
__________________________________________________________________________________________
- 51 -
‘Er zijn in wezen best kansen voor de camping en de jachthaven. Maar je moet ook realistisch blijven en alles in het juiste perspectief blijven zien. Hoeveel mensen zouden hier Nu helemaal komen voor een kopje thee of koffie? Daarvoor kan de Keet hier niet open gaan. Bovendien willen wij geen concurrentie zijn voor de andere horecagelegenheden in Onderdendam. We zouden best wat meer overnachtingen kunnen hebben. Onze trekkershut staat meestal leeg en dat is jammer, die mag wel meer gebruikt worden. We willen heel graag samenwerken en aanhaken bij anderen. Maar, het initiatief zal niet van ons
uitgaan.
We zijn maar klein, doen vrijwel alles zelf en allemaal als vrijwilliger. En eerlijk is eerlijk. We zitten hier niet per se om gezien te worden, maar vooral om zelf te genieten. Alles moet ook georganiseerd worden en het moet natuurlijk betaalbaar blijven. ‘ Samenwerking ziet men vooral in arrangementen, bijvoorbeeld kanotochten waarbij gasten op de camping kan overnachten. Onderling overleg juicht het bestuur van SRO ook toe. Een kritische noot was er overigens nog over de gratis ligplaatsen in het dorp Bedum. ‘Er is geen havenmeester in Bedum dus daar kunnen mensen zo met hun bootje gaan liggen en dat doen ze dan ook. Dat is nadelig voor ons. Als het gratis is, weten mensen dat heel snel hoor. ‘
__________________________________________________________________________________________
- 52 -
Boterdiep - Sterk punt van de gemeente Bedum is het Boterdiep, maar daar wordt te weinig mee gedaan. Ook de ondernemers doen hier niet veel mee. Het is een prachtige gelegenheid om kanotochten of andere boottochten te organiseren. Het is wel belangrijk om hier het verhaal te vertellen. Het verhaal van het Boterdiep en de geschiedenis van de scheepvaart. Het Boterdiep loopt voorbij de gemeentegrenzen en daarom is het goed hier de samenwerking te zoeken. Ondernemers zouden eveneens veel meer met elkaar kunnen samenwerken en arrangementen kunnen ontwikkelen. ‘Moeke Vaatstra is de eerste pleisterplaats, dan beginnen mensen daar en gaan ze zo door naar Bedum en Onderdendam. Bootjes vinden mensen leuk.’ Men zou graag de snik weer laten varen (‘het liefst iedere dag in de zomermaanden’) en is blij met het initiatief van de beurtvaart die nu weer enkele keren vaart. Men hoopt echter wel op continuïteit (‘het moet geen eendagsvlieg zijn!’). In dit verband werden de theatertrektochtschuiten genoemd die een aantal jaren geleden zijn georganiseerd (Onderdendam). Het was een succesvol initiatief dat helaas gestopt is. Het haventerrein in Bedum biedt mogelijkheden. Het is het hart van Bedum en is mooi gerenoveerd, maar dient eigenlijk alleen als parkeerplaats voor omwonenden en dat is jammer. Het is een uitstekende plek om evenementen te organiseren, zoals iedere maand een markt (een boekenmarkt, culinaire markt etc.). Meerdere keren werd een vergelijking gemaakt met het Duitse Greetsiel waar jaarlijks zo’n 100.000 bezoekers komen. Waarom kan het daar wel en hier niet? Daar moeten we van leren.
f. Horeca De horeca kan een sleutelrol vervullen. Sterker nog, die vervult nu al een sleutelrol. De openingstijden van de horeca zijn een probleem als het gaat om recreatie en toerisme. Er __________________________________________________________________________________________
- 53 -
zijn veel klachten dat er niets geopend is (overigens een klacht die voor heel NoordGroningen geldt). Men beseft dat dit niet zo maar verholpen is. ‘Het is een kwestie van vraag en aanbod. Als er niet genoeg klanten zijn, sluit de ondernemer zijn zaak weer. Het is een beetje een kip-en-ei verhaal.’ Bij veel mensen leeft de gedachte dat alleen Café Vaatstra altijd open is en dat in het dorp Bedum altijd alles dicht is. Het terras van het dorpshuis in Onderdendam wordt eveneens genoemd als mogelijkheid. Of het terras bij de Molen veel open is, weet men niet zeker nu er een nieuwe huurder is. Men is positief over de ontwikkeling met Rustpunten en suggereert dat er een soort reserveringssysteem zou moeten komen dat fietsers bijvoorbeeld kunnen bellen: we komen er aan! Men vraagt zich af of er samenwerkingsverbanden opgezet kunnen worden met bijvoorbeeld een instantie als het UWV. Iedereen ziet wel het grote belang van horeca in als het om recreatie en toerisme gaat. ‘Als er geen horeca is, dan is het gedaan met het toerisme. Dan slaan ze je over. Je moet een of twee punten binnen de gemeente hebben waar mensen op het terras kunnen zitten. Daar moet je ze wat in de hand drukken wat er allemaal te doen is!’ g. Bezienswaardigheden Walfriduskerk - Bezienswaardigheden zijn ruimschoots aanwezig, aangevoerd door de scheve toren van de Walfriduskerk. ‘Ze komen vanuit Japan en Amerika om die scheve toren te zien. Daar doen we echt te weinig mee.’ De toren heeft absoluut internationale allure, is voor heel veel geld gerestaureerd, maar is slechts beperkt toegankelijk. Er is gesproken met een vertegenwoordiging van de Walfriduskerk. Allerbelangrijkste uitgangspunt is dat de kerk een Godshuis is. Dat is ook de functie van de Kerk en andere mogelijke functies zijn daar aan ondergeschikt. Dat gezegd hebbende, bleek dat de Walfridus-kerk graag samenwerkt met anderen in en binnen de gemeente Bedum. Het belang van deze prachtige Kerk als cultureel historisch erfgoed wordt onderstreept. Men doet ook altijd mee aan Open Monumentendag, De Walfridus Voettocht en Mooi Bedum. Dan is de kerk de hele dag open. In de zomermaanden (mei tot en met oktober) is de kerk geopend op zaterdag van 2 tot 4 uur. Dat is wellicht kort, maar de openingstijden zijn gekoppeld aan het aantal vrijwilligers en dat aantal is niet onbeperkt. Het is overigens ook mogelijk om een sleutel op te halen en dat gebeurt ook wel door toeristen die toevallig langskomen.
__________________________________________________________________________________________
- 54 -
De openingstijden van de kerk zijn dus vooral ingegeven door de beschikbaarheid van vrijwilligers. Daarnaast, aldus het Kerkbestuur, is het aantal bezoekers op zaterdag maar heel weinig. Dat nodigt ook niet uit tot verdere openstelling. ‘Het is een beetje kip-en-ei verhaal. Als er meer aanloop is gaan we meer open en als we meer open zijn krijgen we misschien meer aanloop. Maar daar hebben we wel mensen voor nodig.’
Er is een mogelijkheid voor rondleidingen – er zijn twee gidsen. En natuurlijk is er de mogelijkheid om op afspraak te komen. Dat gebeurt bijvoorbeeld met groepen die de Kerk (willen) bezoeken. En het blijkt dat lang niet altijd duidelijk is wanneer de kerk open is. Er komen ook bezoekers die toevallig langs komen en dan verbaasd reageren: ‘zijn jullie open, dat wisten we helemaal niet.’ De Kerk betreurt het dat de Open Monumentendag in Bedum op een laag pitje is komen te staan. De Kerk is die dag wel de gehele dag geopend, maar vroeger werd er samengewerkt met de Gemeente Bedum met name wat de publiciteit betreft. Dat gebeurt helaas niet meer en dat is ook te merken in het aantal bezoekers op zo’n dag. Vrijwilligers hoeven overigens niet per se lid te zijn van de geloofsgemeenschap. Er wordt wel samengewerkt met de (vrijwilligers van de ) VVV Bedum maar er zou meer mogelijk zijn. Er staat veel informatie over de Kerk op hun eigen website. De indruk bestaat dat andere partijen (toeristische ondernemers e.a.) niet goed op de hoogte zijn van die informatie. Samenwerking is hierbij het sleutelwoord.
__________________________________________________________________________________________
- 55 -
De Walfriduskerk is zeer bereid tot samenwerking en zoekt zelf naar mogelijkheden, bijvoorbeeld hoe meer en nieuwe vrijwilligers in te schakelen. Zij zouden heel graag op geregelde basis met meer partijen informatie uit en in de gemeente Bedum willen uitwisselen en staan open voor ideeën en suggesties. Daarbij staat natuurlijk wel voorop dat de Walfridus- kerk een Godshuis is met een actieve geloofsgemeenschap. Eventuele activiteiten en openingstijden moeten binnen dat kader passen. Orgel - Het orgel in Noordwolde is van wereldfaam, het staat in de top 10 van de wereld (‘daar doen we veel te weinig mee’).
Diversen - De streek Westerdijkshorn, Zuidwolde aan het Boterdiep en de monumentale kern Onderdendam zijn absolute parels voor de toerist of recreant. Een eeuwenoud kerkenpad dat van Aduard naar Roodeschool loopt, werd genoemd. Het is een oud monnikenpad. Helaas wordt een deel van het kerkenpad nu omgeploegd door een agrariër. Men roept de gemeente op hier iets aan te doen voordat de historie helemaal verdwijnt. Het is juist zo leuk dat je dit pad nog kunt belopen (soms wel laarzen nodig) en het zou mooi zijn om de geschiedenis van het pad weer te geven. Molens en monumentale boerderijen behoren eveneens tot de bezienswaardigheden.
Men pleit ervoor om alle bezienswaardigheden in kaart te brengen en zo zichtbaar te maken voor recreant en toerist.
__________________________________________________________________________________________
- 56 -
Er zijn suggesties gedaan voor nieuwe bezienswaardigheden: Een kaasmuseum (in samenwerking met Domo in een van de leegstaande panden) dat dan wel op zondag geopend moet zijn Een Riekele Prins Museum oprichten (de historische vereniging heeft enorm veel informatie en materiaal). Overigens kwam hier vaak het onderwerp openingstijden ter sprake. Men vindt dat er te weinig geopend is op de momenten dat toeristen en recreanten hier komen. Daarbij moet gezegd dat niet altijd duidelijk is of iedereen goed op de hoogte is van de juiste openingstijden. h. Sport Bedum is een echt sportdorp. Het dorp heeft echt een cultuur van sport. Er is een loopgroep, een goed zwembad, het Arjan Robben Trapveldje van het Johan Cruyff Court, de Walfridustocht, de Wielerronde. Die voorzieningen zijn met name gericht op de eigen inwoners. Zo wordt er op dit moment gedacht aan het organiseren van een sportweek. Maar de voorzieningen en faciliteiten kunnen heel goed gebruikt worden door toeristen en recreanten. Wandelen en fietsen zijn populaire activiteiten voor een grote groep 50+-toeristen en voor de wat jongere toeristen zijn er prachtige skeelermogelijkheden. ‘Als je iets met sport wilt, dan moet je naar Bedum.’
__________________________________________________________________________________________
- 57 -
i. Evenementen/activiteiten Naast de Wielerronde wordt om het jaar het evenement Mooi Bedum georganiseerd. Vanuit een paraplufunctie wordt in samenwerking met meerdere plaatselijke organisaties een groot evenement gerealiseerd. Mooi Bedum is daarmee vooral een evenement voor de eigen inwoners, maar heeft de laatste keer veel bezoekers van buiten de gemeentegrenzen gekend omdat het gelijktijdig met de Tocht om de Noord was georganiseerd. Men denkt dat het evenement potentie heeft om uit te groeien. Ten aanzien van de Walfridus Wandeltocht wordt opgemerkt dat dit evenement nog niet heeft gebracht wat er van werd verwacht en dat het goed is om dit verder te ontwikkelen. Wandelen is een populaire sport aan het worden en daar zou deze tocht van kunnen profiteren – vooral in combinatie met kerk(en)bezoek bijvoorbeeld. Scheepsjoagen in Onderdendam is populair. Er is een antiekroute die onder andere door de gemeente Bedum loopt. Er is een biologische route door Wolddijk heen en er worden Lammetjesdagen gehouden. Veel van deze evenementen zijn gericht op de eigen inwoners maar trekken toch altijd mensen van buitenaf. De lijst met evenementen is nog niet compleet. Net als bij de bezienswaardigheden pleit men voor een overzicht waarin alle evenementen zijn gebundeld. Dat zou dan per dorp moeten gebeuren. ‘Nu weet je niet wat er is, dus je mist eigenlijk ook niks.’ Hoewel iedereen het er over eens is, dat er binnen de gemeentegrenzen meer dan voldoende te doen is, zijn er toch enkele suggesties gedaan voor nieuwe evenementen. ‘Ken je dorp’ zou leuk zijn, omdat men vermoedt dat veel inwoners de eigen omgeving c.q. gemeente niet kennen. Dit zou een leuke manier zijn om daar verandering in te brengen en mensen te enthousiasmeren. Dit sluit aan bij de Top Vief dat twee jaar geleden in Onderdendam gehouden is. Dit initiatief van stichting Hoogeland op de Kaart biedt dorpen de mogelijkheid om alles te laten zien wat er is. Men geeft aan dat dit eigenlijk niet eenmalig moet gebeuren, maar herhaald moet worden. En tot slot zou een van de activiteiten moeten zijn dat de paardentram rijdt van bijvoorbeeld Groningen naar Bedum en Onderdendam. Helaas is er tot op heden geen toestemming voor deze paardentram (die al wel in Groningen rijdt) en een aantal deelnemers aan de bijeenkomsten vraagt de gemeente hier nog eens naar te kijken.
__________________________________________________________________________________________
- 58 -
j. VVV In de huidige situatie zijn deelnemers aan de gesprekken van mening dat er onvoldoende rendement gegenereerd wordt uit de gemeentelijke financiële bijdrage aan de marketing en promotie binnen de gemeentegrenzen. Er is twijfel of gemeente Bedum aangesloten moet zijn bij VVV Lauwersland. ‘ Er gaat nu 2 euro per inwoner naar VVV Lauwersland, die promoten het Lauwersmeergebied. Kan dit niet beter aan de eigen omgeving uitgegeven worden?’ Men vraagt zich af of het instituut VVV nog van deze tijd is. Veel mensen zoeken hun informatie per internet, informatie gaat via de mobiele telefoon (App.). Daarnaast kent VVV Lauwersland maar zes leden in de gemeente Bedum. De openingstijden van de VVV zijn op veel plaatsen onderwerp van gesprek. Dat geldt eveneens voor de gemeente Bedum. Men roemt de vriendelijkheid en deskundigheid van de vrijwilligers op het VVV-kantoor in Bedum. Er zijn leuke fiets- en wandelroutes en men staat mensen goed te woord. Het kantoor is echter te veel weg gestopt en niet geopend op het moment dat hier toeristen zijn. Een mogelijkheid zou zijn om – wanneer het kantoor gesloten is – informatie op een andere plek neer te leggen bijvoorbeeld in een winkel of hotel. ‘VVV Bedum is wel goed maar die hele organisatie is uit de tijd.’ Er is ook gesproken met vertegenwoordigers van de VVV. Het allerbelangrijkste voor hen is het behoud van VVV Bedum. De VVV moet een centrale plek krijgen in dit onderzoek en het vervolg daarop. ‘Uitgangspunt om mee te doen aan dit onderzoek is behoud van VVV Bedum. Dat zou ook de insteek van de gemeente moeten zijn!’ Deze fase van het onderzoek gaat over de kwaliteit van recreatie en toerisme in de Gemeente Bedum en met name hoe die te verbeteren. Daaraan wil de VVV een bijdrage leveren, maar het is van groot belang om VVV Bedum in de benen te houden met de 15 actieve vrijwilligers die daarbij betrokken zijn. De VVV wil hoe dan ook betrokken zijn en blijven bij de ontwikkelingen, ook die in het kader van VVV Lauwersland gaande zijn. ‘Wees zuinig op wat je hebt. Als het VVV-kantoor verdwijnt, krijg je het nooit meer terug!’ Er is in het verleden vaker gesproken over de verbetering van recreatie en toerisme in de gemeente. Daarvoor zijn ook diverse plannen ontwikkeld die nooit uitgevoerd zijn. Wellicht is het een goed idee om die plannen weer eens van stal te halen en in dit onderzoek mee te nemen.
__________________________________________________________________________________________
- 59 -
Ook de VVV Bedum is van mening dat er al heel veel binnen de gemeentegrenzen is en dat er veel activiteiten worden georganiseerd. De ligging van Bedum met alle vaarwegen biedt veel mogelijkheden. Mensen houden van varen en bootjes.
Er wordt door de VVV al met diverse partijen samengewerkt maar dat zou verbeterd kunnen worden. De VVV staat positief tegen meer samenwerking en op reguliere basis een overleg met belangrijke toeristische partijen (ondernemers, organisaties). De VVV is enerzijds een informatiekanaal waar bezoekers naar toe komen. Die rol vervult de VVV Bedum met verve. ‘Laatst kwam een toerist hier langs met een bloemetje voor een van de vrijwilligers omdat ze zo uitstekend geholpen was. En die complimenten krijgen we vaker. We hebben heel tevreden klanten.’ Een aantal vrijwilligers is ook gids, de VVV kent een hostessgroep. Dat is overigens niet bij iedereen bekend en daar wordt wellicht niet voldoende gebruik van gemaakt. Binnen de VVV zijn diverse ideeën om het toerisme te stimuleren. (Die ideeën en suggesties sluiten overigens aan bij wat ook door andere deelnemers wel is genoemd.) Daarvoor is het belangrijk dat partijen samenwerken, er voldoende financiële middelen zijn en de gemeente beleid ontwikkelt en een proactieve houding heeft. Die samenwerking gaat overigens over de grenzen van de gemeente heen. Ook met andere gemeenten en organisaties moet je samenwerken en niet elkaar beconcurreren. k. Promotie Promotie is volgens iedereen belangrijk, nog belangrijker is echter om eerst de richting te bepalen en daarna er ruim de tijd voor te nemen. Erg belangrijk hierbij is om de haalbaarheid in de gaten te houden. Grote promotionele marketingacties kosten veel geld. ‘Als je weet wat je wilt dan kun je promotie maken en pas dan kun je resultaten behalen met grotere aantallen bezoekers. Dan gaan andere ondernemers aanhaken.’
__________________________________________________________________________________________
- 60 -
De deelnemers aan de gesprekken zijn verdeeld over de vraag of er voldoende promotiemateriaal is over de gemeente. Er zou meer gedaan moeten worden om de mooie dingen uit Bedum te laten zien. Volgens sommigen is promotie en publiciteit de zwakke schakel. Er wordt geadviseerd om een aantal speerpunten te benoemen, een keuze te maken per dorp en dat te promoten. De deelnemers zien wel brood in (meer en betere) samenwerking tussen gemeente, organisaties en het bedrijfsleven. Die zouden samen de promotie ter hand kunnen nemen. Men denkt daarbij bijvoorbeeld aan een constructie zoals in Winsum (Stichting Promotie Winsum).
Tot slot vinden de deelnemers dat er te weinig gebruik gemaakt wordt van ambassadeurs en dan vooral de wereldberoemde Arjan Robben en zou er meer gedaan kunnen worden met gidsen die de verhalen kunnen vertellen. l. Gemeentelijke organisatie (i.e. ambtelijke organisatie, beleid, gemeentebestuur) Als belangrijkste aandachtspunt wordt meegegeven dat men in de organisatie van zowel de Wielerronde als Mooi Bedum in de samenwerking met het gemeentelijke apparaat mogelijkheden voor verbetering ziet. Binding met en gevoel bij de eigen gemeente zijn onontbeerlijk voor het kunnen leveren van een proactieve bijdrage. Een belangrijke rol voor de gemeentelijke organisatie ligt in het luisteren en verbinden. Men ziet voor de gemeente een faciliterende rol. Diverse malen is gesproken over het ontbreken van beleid en men hoopt dat ‘de Rekenkamercommissie naar aanleiding van deze onderzoeken voldoende ambitie krijgt om de raad te dwingen beleid te maken’. Door het ontbreken van beleid is het voor ambtenaren wellicht ook moeilijker om proactief op te treden. ‘Er is geen duidelijk beleid en geen duidelijke richting en daarom moeten de ambtenaren zich wel procedureel opstellen.’
__________________________________________________________________________________________
- 61 -
Het ontwikkelen van beleid is meerdere keren genoemd als belangrijk onderdeel. Men adviseert om een paar belangrijke speerpunten te benoemen waar de gemeente op in kan zetten. Het moet qua sfeer bij elkaar passen zoals Moeke Vaatstra, de Scheve Toren, het Waterschapshuis en het orgel in Noordwolde. Een beleidsnotitie gemaakt in samenspraak met ondernemers en allerlei initiatiefnemers binnen de gemeente stuwt het gemeentebestuur op. De betrokkenheid in de gemeente is groot, dus daar zal het niet aan liggen. De gesprekspartners zijn het eens dat er eerst één overkoepelend verhaal moet komen. ‘Maak een keuze en ga daar voor staan. Dan krijg je een wisselwerking met de omgeving. Geef het dan de tijd om te beklijven, geef het een paar jaar. Ik geloof in continuïteit dus als de gemeente iets wil doen moet je investeren en volhouden.’ Men is lovend over de eerste stap van de Rekenkamercommissie: ‘het staat op de agenda en nu is de eerste stap gezet’.
m. Samenwerking, coördinatie en aanjager Volgens velen kenmerkt de gemeente Bedum zich door veel verschillende clubjes die niet zo goed samenwerken. Er zijn veel eilandjes. Men pleit voor een betere samenwerking en bundeling van krachten. Belangrijk daarbij is om op tijd te vernieuwen en af en toe te verjongen zodat nieuwe gezichten en nieuwe geluiden aan bod komen. De deelnemers aan de gesprekken hebben het idee dat mensen een beetje benauwd zijn voor elkaar en bang zijn voor concurrentie, maar ondernemers moeten er gezamenlijk de schouders onder zetten en elkaar iets gunnen. ‘Als we er echts iets van willen maken, dan moeten we met elkaar samenwerken en dan moeten we het zelfs breder zien dan onze eigen gemeente. Dan moeten we samenwerken met Winsum en anderen.’ Om die samenwerking te stimuleren is het noodzakelijk dat er een aanjager komt. Een verbinder.
__________________________________________________________________________________________
- 62 -
‘Voor de ontwikkeling van het toerisme is het noodzakelijk dat je iemand hebt die kan verbinden. Je kunt niet zonder trekker, dit kun je niet met alleen vrijwilligers doen.’ Dat moet iemand zijn die kan luisteren en verbinden, die alles in kaart kan brengen en mensen samen kan brengen. Er is genoeg te doen, maar het moet vlot getrokken worden, aldus menig deelnemer. Er moeten meer koppelingen gemaakt worden. Iemand moet de aanjager zijn en zorgen dat er meer arrangementen gemaakt worden. Dat hoeft geen ambtenaar te zijn, aldus de deelnemers, al mag zo iemand mag best op het gemeentehuis zitten. Het moet in ieder geval een aanspreekpunt zijn. ‘Er zijn heel veel mensen met goede ideeën. Op een of andere manier komt het niet van de grond. Het is net alsof niemand dat laatste stukje op pakt. Ze weten niet hoe ze dat moeten doen. Daarvoor heb je echt een coördinator nodig. Die zou eens moeten kijken met welke partijen buiten de gemeente je zou kunnen samenwerken.’
__________________________________________________________________________________________
- 63 -
4.2. Kansen en mogelijkheden In de fase van de bijeenkomsten en gesprekken waar de kansen en de mogelijkheden aan de orde kwamen, ontstond er als vanzelf een thema dat in drie woorden kan worden samengevat: Verbinden - Verleiden – Vertellen Het is duidelijk voor iedereen dat het ontwikkelen van toerisme en recreatie binnen de gemeente Bedum wenselijk en mogelijk is. Toerisme heeft een tweeledige waarde. Aan de ene kant de emotionele waarde: we zijn trots op wat we hebben en willen dit graag aan anderen laten zien. Daarnaast is er de economische waarde: we willen er allemaal graag een graantje van meepikken. Deze economische factor is niet alleen belangrijk voor de ondernemers binnen de gemeente, maar levert ook een bijdrage aan de leefbaarheid en het welzijn van de eigen inwoners. Immers, als er meer bedrijvigheid ontstaat, genereert deze onvermijdelijk energie, economische activiteit en een meer bruisende (leef)omgeving. ‘Niet alleen op zondag maar ook op zaterdagmiddag kun je hier een kanon afschieten, terwijl je over de koppen zou moeten kunnen lopen.’ Bekend is dat een toerist gemiddeld drie dagen in het gebied verblijft. De deelnemers vinden vrij unaniem dat die toerist drie dagen in de gemeente Bedum zou moeten verblijven. ‘Gedurende die drie dagen moeten wij ervoor zorgen dat we de toerist zo met ons verbinden dat hij de verleiding niet kan weerstaan om terug te komen. Hij zal er de eigen omgeving veel over vertellen’. Voor de (ontwikkeling van de) promotie van de gemeente Bedum worden een aantal zaken als essentieel ervaren. Er moeten reële doelen gesteld worden en duidelijke keuzes gemaakt worden. Dat betekent: klein beginnen, wellicht samen aanvullende activiteiten ontwikkelen en zeker niet concurrerend aan elkaar. Het is belangrijk om de tijd te nemen en van de eigen kracht uit te gaan. ‘We moeten klein beginnen en dan vooral gestaag doorgaan. We moeten onze ambitie in de gaten houden. We hoeven geen tweede Volendam te worden.’ Ideeën voor verdere ontwikkeling zijn er genoeg. Zo wordt er gesproken over: uitbreiding van de overnachtingsmogelijkheden met een seizoencamping op het terrein van de ijsbaan; een bruisend Boterdiep waarlangs terrassen geplaatst en gebruikt worden; bermbeheer met bloeiende planten en bloemen voor de fietsers; een mooi arrangement waarbij gestart wordt met koffie en een roeiboot bij café Vaatstra, dan wordt geroeid naar de Scheve Toren en door naar Onderdendam waar de pannenkoek of lekker diner meer dan verdiend is.
__________________________________________________________________________________________
- 64 -
Het moet mogelijk zijn om de toerist uit de stad Groningen in Bedum te laten overnachten tijdens ontdekkingstocht op het Hoogeland. Daarnaast zou de gemeente Bedum heel goed plaats kunnen bieden aan mensen van buiten die naar de stad Groningen willen. Ze kunnen hier overnachten in de rust en de ruimte en verder de stad bezoeken wanneer ze willen (‘het openbaar vervoer is uitstekend’). Voor de verleiding van de toeristen is het noodzakelijk dat alle relevantie informatie over alle bezienswaardigheden beter ontsloten wordt. Wanneer bezienswaardigheden en bijzondere parels per dorp in kaart gebracht worden, is het vertellen van het verhaal een logisch vervolg daar op. Immers, boodschappen doet men in Bedum, Noordwolde heeft zijn prachtige orgel. Het verhaal van Walfridus is onlosmakelijk gekoppeld aan de scheve toren, Wolddijk kent een biologische route terwijl Zuidwolde bekend is van café Vaatstra. Onderdendam kan het historische centrum en de haven inzetten. Over al deze parels zijn prachtige verhalen te vertellen met grote historische waarde. Of verhalen over de landschappelijke ontwikkelingen. De verhalen zouden verteld kunnen worden door gidsen, een rol die deels al ingevuld wordt door de VVV, maar deze rol zou uitgebreid en vernieuwd kunnen worden. Zo’n gids zou overigens heel goed kunnen dienen voor de eigen inwoners. Bij vrijwel alle gesprekken kwam spontaan de vraag naar voren of de inwoners de eigen omgeving wel voldoende kennen en of alle activiteiten bij hen bekend zijn. Een kleine handzame gids met alle aandachtspunten en activiteiten van de verschillende dorpskernen binnen de gemeente Bedum is een mogelijkheid. Daarnaast wordt veelvuldig gesproken over het inzetten van ambassadeurs, met name Arjan Robben werd veelvuldig genoemd. De eigen inwoners zijn sowieso de allerbeste ambassadeurs die de gemeente bedenken kan. Het ontbreekt in de gemeente Bedum niet aan ideeën over hoe je recreatie en toerisme verder zou kunnen ontwikkelen. Men ziet veel kansen en mogelijkheden (zoals al hiervoor in het verslag naar voren komt): arrangementen aanbieden, samenwerken met het Groninger Museum en een dagtocht van of naar de stad aanbieden, een verblijf combineren met een bezoek aan een eiland (Schiermonnikoog, Borkum), een fietstocht langs de Beste Bakker en de Beste Slager van Nederland…. Kortom, de gesprekspartners zijn het er over eens dat er voldoende mogelijkheden en kansen zijn. De vraag is alleen hoe die verzilverd kunnen worden. Vrijwel unaniem is men het er over eens dat daarvoor de inzet van een aanjager of coördinator onontbeerlijk is. N.B. Bij de tips en suggesties staan eveneens kansen en mogelijkheden genoemd. Zie hoofdstuk 7 en voor een uitgebreid overzicht de bijlage.
__________________________________________________________________________________________
- 65 -
5. SWOT In dit hoofdstuk worden de sterke (Strengths) en zwakke (Weaknesses) punten beschreven en de mogelijkheden (Opportunities) en bedreigingen (Treats). Dit levert een zogenaamde SWOT-analyse op, bondig weergegeven in een schema. STERKE PUNTEN Geografische ligging
ZWAKKE PUNTEN Alleen Zuidwolde profiteert van de
Vlakbij de stad, wel de ruist en de
ligging nabij de Stad als het gaat om
ruimte van het landelijk gebied
toerisme en recreatie
Goede infrastructuur Uitstekende fietspaden, goede verbinding openbaar vervoer etc. Cultuur-historisch erfgoed Historische vaarwegen, scheve toren,
Bruggen Obstakels voor vaarrecreatie Openingstijden horeca en bezienswaardigheden Gemeentelijk beleid
oude kerken, historisch landschap,
Geen overkoepelend (gemeentelijk)
oude paden etc.
beleid en daardoor geen continuïteit
Vaarwegen Waterrijk gebied met prachtige vaarwegen
Te weinig samenwerking Gering aantal leden van de VVV binnen de gemeente Bedum
Verschillende dorpen met eigen imago Onderdendam vaarrecreatie, Zuidwolde met Moeke Vaatstra, Noordwolde met het orgel en Bedum als Sportdorp Aantal sterke evenementen en activiteiten (voor met name eigen inwoners) die bijdragen aan de leefbaarheid KANSEN Studenten als doelgroep Groeiende groep senioren (50plussers) Toeristen Stad Groningen Groeiende belangstelling voor fietsen en wandelen Toenemende populariteit elektrische fiets Ontsluiten vaarwegen
BEDREIGINGEN Gebrek aan overzicht bezienswaardigheden en activiteiten Er bestaan te veel beelden van elkaar die niet (meer) kloppen Er is te weinig samenwerking, er zijn te veel eigen koninkrijkjes Er is te weinig verjonging en vernieuwing (binnen organisaties) Cultuur-historisch erfgoed wordt niet
__________________________________________________________________________________________
- 66 -
Haventerrein Bedum Samenwerking gemeente, bedrijfsleven, organisaties Grote betrokkenheid eigen inwoners Toenemend aantal vakanties in eigen land
altijd goed bewaakt en bewaard Weinig draagvlak voor de VVV i n huidige vorm Niet over de gemeentegrenzen heen kijken Leegstaande panden
__________________________________________________________________________________________
- 67 -
6. Doelgroepen Het is vrij duidelijk en algemeen: men kiest voor de doelgroep van voornamelijk 50-plussers. Dat is de groep die veel gaat fietsen, rust en ruimte zoekt. En het is een groep die – niet onbelangrijk – over het algemeen in een goede financiële positie zit en iets uit te geven heeft. Hier en daar willen de deelnemers toch graag de doelgroepen uitbreiden. Alleen de 50plussers is te weinig. Gemeente Bedum zou zich meer moeten richten op de Stadjers en de bezoekers van de Stad Groningen. Die zouden allemaal heel goed in deze gemeente kunnen verblijven en recreëren. Een bijzondere groep binnen deze doelgroep vormen de studenten. Die kennen Bedum nu niet of nauwelijks, terwijl het wel een hele interessante doelgroep is. Het is goed om aan te sluiten bij de doelgroep van Marketing Groningen (“geïnteresseerd Nederland”). Deze doelgroep past uitstekend bij de gemeente Bedum. Door aan te sluiten bij Marketing Groningen, kan eveneens aangesloten worden bij de promotie. Dat is namelijk een weg die al is ingeslagen en die hoeft dan niet meer opnieuw ontwikkeld te worden.
__________________________________________________________________________________________
- 68 -
7. Tips en suggesties Uit de gesprekken zijn vanuit deelnemers allerlei tips en aanbevelingen gegeven. Voor een groot deel zijn die verweven in het verslag van de bijeenkomsten en gesprekken. Voor de overzichtelijkheid hebben we al die tips en aanbevelingen nog eens op een rijtje gezet (zie bijlage 2). Vrijwel unaniem wordt genoemd dat er duidelijk (gemeentelijk) beleid geformuleerd moet worden: een stip op de horizon. Daarmee wordt in feite een leidraad voor de uitvoering opgezet. Nieuwe evenementen of activiteiten hoeven niet eens per se ontwikkeld te worden. Dat wat er is moet vooral verbonden worden en beter bekend gemaakt. Belangrijk is een aanjager/coördinator die de verschillende partijen binnen de gemeente bijeen kan brengen en die samenwerking stimuleert. Het is verder belangrijk om klein te beginnen en vanuit eigen kracht (langzaam) te groeien. Continuïteit is daarbij essentieel. De slogan ‘Er gaat niets boven Groningen’ heeft ongeveer tien jaar nodig gehad om tot de huidige bekendheid te komen: 90% spontante bekendheid en dat is ongekend hoog voor een slogan. Het is dan verstandig meer gebruik te maken van deze slogan omdat vrijwel iedereen in Nederland ‘m kent! Financiële haalbaarheid Het is vrij lastig om in dit rapport uitspraken te doen over financiële haalbaarheid. Dit is mede afhankelijk van het te kiezen beleid en de uitvoering daarvan. Wanneer het beleid ontwikkeld wordt, worden daarin uiteraard keuzes gemaakt. Die plannen kunnen dan getoetst worden op financieel haalbaarheid. In de gesprekken kwam overigens duidelijk naar voren dat mensen zich bewust zijn van de huidige economische situatie en geen gouden bergen verwachten.
__________________________________________________________________________________________
- 69 -
8. Antwoord op de Onderzoeksvraag “Wat is de kwaliteit van het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum en van het gemeentelijk beleid om dit aanbod te bevorderen en te promoten (fase I) en hoe kunnen deze kwaliteiten worden versterkt (fase II)?”
Ook tijdens dit deel van het onderzoek is de vraag van fase I aan de orde geweest. De meeste deelnemers aan het onderzoek zijn positief over het toeristisch-recreatief aanbod binnen de gemeentegrenzen van Bedum. Er is voldoende gevarieerd aanbod, maar dat is niet altijd goed zichtbaar. Uitbreiding van het aanbod is niet zozeer gewenst, maar verbetering van het bestaande aanbod komt wel ter sprake. De bevindingen van fase I worden overigens grotendeels onderschreven. Minder te spreken is men over het gemeentelijk beleid. De meerderheid van de respondenten vindt dat het ontbreekt aan duidelijk gemeentelijk beleid op het gebied van recreatie en toerisme. Dat is een gemis en heeft negatieve gevolgen. Men pleit ervoor dat dergelijk beleid wordt ontwikkeld. In de tweede fase is vooral gesproken over hoe de kwaliteiten kunnen worden versterkt. Daar zijn veel voorstellen voor gedaan door deelnemers aan de gesprekken, die in dit rapport zijn terug te vinden. Vrijwel door iedereen wordt het voorstel gedaan dat er een coördinator komt die partijen bij elkaar brengt, samenwerking initieert en stimuleert en die een verbinding vormt tussen gemeente enerzijds en organisaties, initiatiefnemers en ondernemers anderzijds. In alle gevoerde gesprekken is door de deelnemers de wil tot samenwerking uitgesproken. Helaas lukt het op dit moment onvoldoende om die samenwerking ook goed op gang te krijgen.
__________________________________________________________________________________________
- 70 -
Dat komt enerzijds door het ontbreken van de eerder genoemde coördinator die juist hierin een belangrijke schakel kan zijn. Anderzijds wordt de samenwerking bemoeilijkt door bestaande beelden die diverse organisaties van elkaar hebben. Vaak gaat het hier om oude beelden die niet met de huidige werkelijkheid stroken: het zijn verouderde beelden die wellicht ooit zo waren, maar die achterhaald zijn. Die beelden staan echter nog wel op het netvlies en kleuren de verwachtingen negatief. Een coördinator die hier als bruggenbouwer moet fungeren, kan in dit opzicht een hele positieve rol spelen. Wanneer oude bestaande beelden doorbroken worden, is de weg vrij voor nieuwe samenwerkingsverbanden. De gevoerde gesprekken en bijeenkomsten in fase II van het onderzoek hebben daar zeker al een eerste aanzet toe gegeven. Door het benoemen van de bestaande beelden is de ‘mindset’ al veranderd en zijn er openingen ontstaan. Zelfs gesprekspartners die wat minder positief aan het gesprek begonnen, waren uiteindelijk positief over het onderzoek, de toekomst en de mogelijkheden tot samenwerken. Niemand is negatief vertrokken. Daarmee kan een positieve impuls gegeven worden aan de bereidwilligheid tot samenwerking onder organisaties en ondernemers. Want dat de partijen tot samenwerking bereid zijn en zich willen inzetten is een van de ongekende sterke punten van deze gemeenschap. Binnen de gemeente Bedum is een groot zelf-organiserend vermogen. Een belangrijke kans ligt in het bundelen van deze positieve inzet en het zelf-organiserend vermogen om op die manier de kwaliteit van toerisme en recreatie te kunnen verbeteren. Hierin ligt voor de gemeente zeker een belangrijke faciliterende rol.
__________________________________________________________________________________________
- 71 -
