SimVisser
Atsmensen mijvragen watik hetmooiste landschap van Nederland vind,antwoord ik steevast: het HogeLand in Groningen. lk teerde hetkennen in dejarenzeventíg. Namijnstudiein Wageningen werdik in 1973hoofdvan deaÍdeting onderzoek vandeCultuurtechnische Dienst provincie in de Groningen. Hettandinrichtingsproject
Levenopde grensvanland enwater
werdmijneerstegroteklus.In dit eeuwenoude Sauwerd wierdenlandschap ten noorden vandestadGroningen, gepaard gaan moestdeverbetering vandetandbouw metrespect voordecultuurhistorische waarden. Dituitgangspunt vergde eengedegen studievandeontwikkelingvandit tandschap, eenstudiediewerduitgevoerd doorLouwrens Hacquebord. methemdoorkruiste Samen ik hetgebied leerde ik het en begrijpen. Deberoemde geschiedschrijver, tekstvanPtinius, deRomeinse kreeg betekenis:'Daar stortde0ceaan zichmettweetussenpozen desdaagsen desnachtsin eengeweldige stroomovereenonmetetijk tanduit,zodatmenbij deze eeuwige strijdin degangvande natuurtwijfettof de tot deaardeoÍ tot dezeebehoort. bodem Daarbewoont eenarmzatig votkhogeheuvelsof liever,doorhenmet de handen opgewoÍpen hoogten tot op hetuit ervaring peiIvandehoogste bekende vtoedendaarop hebben zij hunhuttengebouwd. Zijgetijken opzeevarenden alshet
tangshet Reitdiep. Daar,driemeterbovende omgeving, hettandschap zichin atzijngrootsheid: ontvouwde de tragemeanders vande rivier,de nevelige horizon, de monumentale boerderijen methunzwareerfbeptantingenin hetakkerland endaarboven deprachtige [uchten. grootser Hoehoger,hoe enwatdatbetreftwasdesluis bijAduarderzijtde besteptek. Defoto'sdiePetervanBothuis maaktevoordetentoonstetting'Kusttijn Zichtopstaden[and'inhetministerievanLNV,tatenzienwater gebeurtalseennoghoger standpunt in dit tandschap wordtingenomen. Detitet 'Kusttijn'staat vooreendenkbeetdige tijngetrokken doordeministersgang vanhetministerie enverlengd in noordetijke enzuidetijke richting. Defoto'sverbeeldden dezetijnvanCadzand tot Ametand. In de catatogus van detentoonstetting staateenseriefoto'sdieje vanhet Friese merengebied viaDokkum, hetBitdtendekweldersnaarAmetand voert.Eenfascinerende reeks[andgehutd schappen, in winterticht, waarindemenssteeds minderaanwezig is.SandÍjyrden in het Friesemerengebied toonthetgehucht meteenkerk,wathuisjes en tweegroteboerderijen. Hettand,afgebiest metoranje optichtende rietkragen, tijktte drijvenin de grotemeren
waterdeomgeving bedekt; echteropschipbreuketingen diehetomsluiten. Meernaarhetnoorden staateen alsdewateren teruggeweken traditionete Friese kop-hals-rompboerderij te midden zijn.' Hetarmzalige volkwerdmethetbeheersen vangraslandpercelen vanhetwawaarvan hetstotenpatroon doet ter enhetin cultuurbrengen vanhunomgeving uiteindetijkeenwelvarend volk.Erontstondeenzeerkarakteristieklandschap. lk raaktevertrouwd metbegrippen ats wierden, valgen, mieden, marenenkerspels. jaren Begin tachtigkeerde ik erterugatsschitder. lk was vertrokken enstudeerde bijdeLandinrichtingsdienst in Groningen. lk keekmeteen aandeAcademie Minerva andere btik.Nietmeerhetwetenstondcentraal, maar hetervaren. waarik hetlandschap lk zochtnaarplekken in zijntotatiteitkonoverzien. Dievondik op de dijken
denken aaneenkubistisch schitderij. 0pdevoorgrond verraadt eenstingerende slootde nabijheid vandeWaddenzee. Bovenin defotovanhet Bitdtis deWaddenzee atte zienatseenmetaatblauwe strook.Deboerderij achterdehetdergroene dijkpastkeurigin hetmetrische systeem vandeperceten vandepotder. Tussen dijken wadtoontdekwetder zijngroene en bruine tinten.De volgende Íoto taatdiekwetder meerin detailzien.De groene graen bruine tintenzijner nu in altemogetijke daties.Fijnewitteijsrandjes tekenenhet patroonvande
vtakvoorhij in slootontsnapt, sloten.Debetangrijkste rechttijnigheid. Dezeewordt hetwaduitmondt, aanzijn Aangekomen ombinnen te treden. atshetwareverteid zijner geenmensetijke bovenhetOerdtopAmeland meerte bekennen. HetwatervandeWaddenzee sporen Hetcontrasttussenwater vormthetlanden omgekeerd. patrodoordewitoptichtende en [andwordtverhevigd
lJssetmeer, Almere en hetGooizichvoorje ontvouwen. Diezetfde soortverrukking ervaarik in defoto'svanPeter vanBothuis. Je kijktatsofje eentorenhebtbektommen.Je hebtoverzicht. Je zietde detaitsvandeweretd gedachten vlakbij. Je houdtdiein terwijtjebtikzichop de horizonricht.Je geeftje ogende kostmetalleswat je waardvindtte bekijken zonderhetzichtop hetgeheet
nenvanhetijsin hetwad.Hoeweinigis er nodigomdit vanvormte doenveranderen? eitand
te verliezen. lk kanzijnbtikdeten. lk benmeer nietvan
ln hetwerkvanPetervanBothuis komthetthema landenwaterregelmatig terug.Metzijnachtergrond voor atstandschapsarchitect hadhijeengoedgevoel 'teven plaatsen waardattypischNederlandse metwater'
Eenvanmijnfavoriete foto'svan'Kustlijn'is dievan Grootschermer. Hetis eenperfecteittustratie vanwat
zichtbaar wordt.Datbrachthemnietbijdeoverbekende attractiesatsKinderdijk of deAÍstuitdijk maarjuistbíj locaties dieeenveelsubtieter beeldopleveren. Neem nu deÍotovande kwelders. Wateenzorgis hierzichtbaar, metatdiegreppets, dijkjesensloten.Hetsysteem van deaandijkingen is hiertrefÍendin beeldgebracht. Maar hetis nietdeinformatiewaarde vandefotodieje tang doetkijken.Veetbetangrijker is dewijzewaaropdefoto is geënsceneerd. Linksonder in defotobevinden zich tweevormen diedirectaandacht vragen: deperfecte rondevormvaneendrinkptaats voorhetveedat 's graast,en eensimpetbrugje zomersop de kwetders perspectiefvan overdebreedste stoot.Hetdwingende destotenvoerthetoogvan[inksonder naarrechtsbovenvoordathettot rustkomtbijtweeoptichtende, geetgetinte vtakken metdaarachter hetwad.Doordeze enscenering btijÍje kijken: vandevoorgrond naarhet
bewustdathijin eenhelikopter zat.Indiezinkwalificeer ik defoto'svanPetervanBolhuis alshumane foto's.
ik bedoetmet eenhumane btikophetlandschap. In de voorgrond vanlinksnaarrechtsis eendeelvanhetdorp Grootschermer te zien:eentintvanoer-Hollandsd huisjes.Achterdeknussehuisjes beginteennattewereld vanvaarten en percelen. DenaamEitandspotder is wel heeItoepassetijk. Depercelen moeten eensrechthoekig geweestzijn,maargolfstag heeftaandezerechthoeken geknabbetd enzois eengriltigpatroon ontstaan. 0okin weerperfect. dezefotois deenscenering Dehuisjes in devoorgrond zijnbijnatastbaar. Langsdewegdeauto's en op hetlandgetrokken bootjes. Zelfseenenkele iste zien.Devaarten trekkendeaandacht bewoner naarhetverschiet. Btauwe tijnente midden vangroen en geel.Enhelemaal in devertehetvermoeden vaneen wereld: andere de Beemster. DeÍotoverbeeldt onsvernuftomte levenmetwater. Maarhetlaatookonzekwetsbaarheid zien,juistdoor dievanzetfsprekend aandoende knusheid te midden van a[ datwater.Hoeweinigis er nodigomdit evenwicht te
verschiet enterug. InNederland zijnwe gewend in hetptatte onzeomgeving vlakte ervaÍen. Overzicht hebje vrijwet nooit.Maarbij hetbeklimmen vanwillekeurig welkekerktoren wordje
verstoren? Defotozouatsbeetdmerk kunnen fungeren voordeopgave dieonsde komende eeuwwachtin onze omgang methetwater.
betoond metdemeestschitterende uitzichten. Neem detorenvanRansdorp waarWatertand, Amsterdam, het
lk weetnietof PetervanBothuis ooitfoto'sheeftgemaaktvanhetReitdiepdal, waarik atsschitder in het
beginvandejarentachtigzo graagverbleeÍ. Atsdie zouden bestaan, zouik dandesensatie vandiejarenin zijnfoto'sterugvinden? Enmeernog,zouik ookin dit zozelluerzekerde [andschap ietsvandiekwetsbaarheid terugvinden dieik in deÍotovanGrootschermer zag?0f vande niette ontkennen nabijheid vandezee,zoalsop defoto'svande kwetder envanAmetand? Devraagstellenis hembeantwoorden. Zetfsde beetden dieopgeroepen wordendoordetekstvanPtinius zulten zichtbaar zijn.
SimVisser
Lifeonthe boundary Land between andwater
WhenpeopleaskmewhatlthinkthemostbeautiÍul landscape inthe Nethertands is, I invariabty saythe Hoge Landin Groningen. I gotto knowthisareainthenineteen seventies. In1973,aftercompleting mystudiesat Wageningen, I wasappointed headof the Groningen provinciat officeof the Government for Landand Service WaterUse[Landinrichtingsdienstl.The Sauwerd rura[[and job. projectwasmyfirstbig devetopment Inthiscenturies
abovethesurroundings, I sawthe landscape in attits grandeur: the tazymeanders of the river,the mistyhorizon,themonumental farmhouses, surrounded bythick clumps of trees,setamidthevastarabte fietds.andthe magnificent youget,themore skiesabove. Thehigher majestic thetandscape becomes, andtherewasnobetter spotthanthe tocksat Aduarderzijl.
otdwierden [andscape to thenorthof the cityoÍ Groningen[wierden orterpenareartificial mounds thrownupin
Thephotographs PetervanBothuis tookfortheexhibition Kustlijn- Zichtopstadenland,heldat the Ministry
the tandscape asrefuges intimesof ftooding andassites forÍarmsteadsl, the agricultural improvements hadto be designed withrespectforthecutturalheritage. We
of Agriculture, NatureandFood0uatity,itlustrate what happens whenyouadopta muchhigherposition in (coasttinel this tandscape. Thetitte Kustlijn standsfor
needed a thorough studyoÍ the historicat development oÍ thetandscape, andthiswasdonebyLouwrens Hacquebord.Withhim,ltravetled through theareaandlearned to
a notiona[[ine theministeíscorridor drawnthrough in the ministry andextending outwards to the northand photographs thesouth.The ittustrate this[ine,Írom
understand it. lt tentmeaning to thefamoustextbyPtiny, 'There the Roman historian: the oceanthrowsitsetf,two timesa day,daityandnightty, in a tremendous stream ground wide overa country, so onedoubtsifthe betongs peopte to thelandorto thesea.Therelivesa miserabte at
Cadzand in thefarsouthwest of theNethertands to the islandof Ameland in theWadden Sea.Theexhibition catatogue containsa seriesoÍ photographs thattake youfromthe Frisian lakesviaDokkum andHetBildtto
the highestknownlevelsofthetideandheretheyhave buitttheiihuts,tivingtikesailorswhenthewatercovers theirenvironment andas iÍ shipwrecked whenthewater hasgone.'Bymastering thewatersandbringing the [and intocuttivation, thispoverty-stricken tribeeventua[[y prosperous became andcreated a verycharacteristic [andscape. I became famitiar withwordslikewierden, valgen,mieden,marenandkerspels. Atthebeginning of theeighties I returned asa painter. I hadtefttheGovernment Service for Landand WaterUseandwasstudying at theAcademie Minerva in Groningen. I sawthelandscape through different eyes. primarity withknowing, Nolonger wasI concerned but withexperiencing. I tooked for placeswhereI couldview thelandscape in itstotatity, andfoundthemonthe there,threemetres dikesatongtheReitdiep. Standing
thesattmarshes of theWadden Seaandthe istand of Ameland. A fascinating seriesof [andscapes, swathed in wintertight,wherepeopte thefurther become scarcer you go. north Sandfjyrden inthe Frisian lakesregion showsthehamtet witha church, a fewhouses andtwo largefarmsteads. Thetand,pickedoutwithreedborders tingedorange, to ftoatinthe biglakeswhich appears it. Further to thenorthstandsa traditionaI surround (head-neck-trunkl Frisian kop-hals-ronp farmstead, witha ditchpatternreminissurrounded bymeadows painting, a windcentof a cubist andin theforeground ingditchbetrays the proximity Sea.At of theWadden thetopof thephotograph Sea oÍ HetBitdt,theWadden canbeseenasa steelbluestrio.Thefarmstead behind the freshgreendikefits neattyintothe metricsystem of landparcets in the potder. Between thedikeandthe tidatftatyoucanseethe greenandbrowntintsoÍ the
saltmarsh. Thenextphotograph showsthe saltmarshin in all moredetail,the greenandbrowntintsnowpresent possible shades. Thepatternof ditchesis pickedoutby Íringeof whiteice.Justbefore the mainditch a deticate rigid[ines,as the tidalftat it shakes f ree of its ftowsinto theseato Ílowintand. 0ncewearrive at iÍ it is tempting atltracesof humanactivityhave the 0erdtonAmeland, Seashapes Thewaterin theWadden beenleftbehind. the tandandviceversa.the contrastbetweenlandand bythesparkting whitepatterns of waterintensified to change the iceonthemudftat.Howtittteis needed shapeoÍ thisistand? recurring themein the Landandwateris a frequentty workoÍ PetervanBolhuis. Having beena [andscape architect, hehada highlydeveloped Íeeting for places 'tiving wherethattypicaltyDutch withwater'canbe seen.Thistookhimnotto theatttoofamitiar attractions tikeKinderdijk andthe Afstuitdijk, butto ptacesthat offera muchsubtlerimpression. Takethe photograph of the sattmarshes. lt reveals the intensecarewithwhich thetandscape hasbeenshaped, withattitsthindraingraphicatty agetrenches, dikesandditches, iltustrating thesystem of endiking andreclaiming the marshlands. Butit is notthe informative valueof the photograph that youtook[ongandhard;whatis moreimportant makes is the wayit hasbeencomposed. Inthe bottomteftof youcanseetwoformsthatimmediatety the photograph grabyourattention: the perfectty roundshapeoÍ a wateringholefor the cattlethat grazeonthe marshes in thesummer, anda simpte titttebridgeoverthewidest ditch.ïhe perspective of the ditchesirresistible draws the eyefromthe bottomteftto thetop rightof the picturebeforeit comesto restontwo bright,yettowish areasjust in frontof the mudÍtats.Thecomposition of thisphotograph youto keepongazing compels at it, the eyemoving fromforeground to horizon andback.
IntheNetherlands weareusedto seeingoursurroundplane. ingsin thehorizontat Youatmostnevergeta panoramic view.Butif youctimbanychurchtoweryou
graphcoutdbe usedas a logofor the chatlenges water wit[present thiscentury.
arerewarded withthe mostmagnificent views.Take, for example, the towerat Ransdorp, whereWaterland, Amsterdam, the lJssetmeer, Almere andHetGooitie photographs spreadout beforeyou.PetervanBothuis's giveyouthesameenchanting experience. lt is asif you
0 evertookanyphotographs of the Reitdiepdat, where I tovedto stayas a painterin the eartyeighties. lf such pictures exist,wouldtheyrecatt theexperience of those years? AndwoutdI atsofindin thisso self-assured landscape something of thevulnerabitity thatI sawin the photograph of Grootschermer? 0r ofthemanifest proximity of thesea,as inthe photographs of thesatt
haveclimbed a churchtower.Withthewholetandscape you,youseethedetaits beÍore oÍ thewortdcloseup. Keeping thesein mindwhiteyoufixyourgazeonthe youfeastyoureyeson everything horizon, that attracts yourattention, withouttosingsightof thewhole.I can sharehisview.I amnotconscious ofthefactthathesat in a heticopter, so in that senseI consider the p.hotographs photographs. of PetervanBolhuis to behumane Oneof myfavouritephotographs in the Kust/ryn seriesis the oneof Grootschermer. lt is a oerfectillustration of whatI meanbya human viewof thetandscape. Inthe you running foreground fromleftto right canseepartof thevittageoÍ Grootschermer, a ribbonof typicatty Dutch cottages. Behind theseattractive titttehousesthe damp worldof waterways andagricutturatptots begins.Inthis named aptty Eítandspotder Potderl, waveaction Ílstand hasnibbled awayat theedgesof the oncerectangular ptotsto createhaphazard borderlines. Again, the compositionof this photograph is perfect.Youcanalmost touchthe houses in theforeground, the carsonthe roadandthebeached boatsonthe land.Thereareeven a fewlocatsto beseen.Thewaterways drawthe eye towards thehorizon, btuetinesin a seaoÍ greenandyettow,andfarin thedistance the inkting oÍ another world: the Beemster. Thephotograph depictsourflairfor tivingwithwater, in that but it atsoexposes ourvulnerabitity, embodied amidaltthatwater. seemingty complacent snugness Howtittteis needed to disturbthis balance? Thephoto-
marshandof Ameland? Byaskingthe questionI haveas goodasanswered it. Eventhe images summoned upby the quoteÍromPtinywouldbevisibte.
