EMN - Europees Migratie Netwerk Nederlands Nationaal contactpunt. Research Study III. Terugkeer. December 2006

EMN - Europees Migratie Netwerk Nederlands Nationaal contactpunt

Research Study III Terugkeer December 2006

Het Europees Migratie Netwerk (EMN) is een initiatief van de Europese Commissie. Het doel van het EMN is de Gemeenschap, haar lidstaten en, op de langere termijn, het publiek, te voorzien van objectieve, betrouwbare en vergelijkbare informatie betreffende migratie en asielzaken op Europees en nationaal niveau. Het is de missie van het EMN om informatieuitwisseling tussen beleidsmakers, staatsinstellingen, non-gouvernementele organisaties en de wetenschappelijke wereld te verbeteren door personen bij elkaar te brengen die zich professioneel bezig houden met migratie en asiel. Met dat doel heeft het EMN Nationale Contactpunten (NCP’s) die op hun beurt allen een nationaal netwerk hebben. In Nederland is het NCP ondergebracht bij de afdeling ‘Informatie- en Analyse Centrum’ (INDIAC) van de IND.

Contact IND / INDIAC (Nationaal Contact Punt voor het Europees Migratie Netwerk) Postbus 5800 2280 HV Rijswijk Tel. 070 370 3897 Fax 070 370 3397 E-mail: [email protected] www.european-migration-network.org

Research Study III Terugkeer December 2006

– Research Study III, Terugkeer: Nederland –

Inhoudsopgave LIJST VAN AFKORTINGEN............................................................................................................................. 5 0. MANAGEMENTSAMENVATTING.............................................................................................................. 7 0.1 DOEL.............................................................................................................................................................. 7 0.2 METHODOLOGIE............................................................................................................................................. 7 0.3 UITKOMSTEN ................................................................................................................................................. 7 A. Definities, concepten en categorieën van terugkeer ................................................................................... 7 B. Politiek en wettelijk kader van terugkeer.................................................................................................... 8 C. Terugkeerhandelingen en –activiteiten....................................................................................................... 9 D. Bilaterale en multilaterale samenwerking op gebied van terugkeer ........................................................ 10 E. Onderzoeksgaten ...................................................................................................................................... 10 F. Functioneren EMN ................................................................................................................................... 11 1. INTRODUCTIE .............................................................................................................................................. 12 1.1 DOEL VAN DE STUDIE ................................................................................................................................... 12 1.2 DE HUIDIGE STAAT VAN KENNIS EN ONDERZOEK ......................................................................................... 12 1.3 ALGEMEEN OVERZICHT VAN TERUGKEER IN NEDERLAND............................................................................ 13 2. METHODOLOGIE, DEFINITIES AND VERTREKCATEGORIEËN ................................................... 16 2.1 METHODOLOGIE........................................................................................................................................... 16 2.1.1 Onderzoeksmethoden ........................................................................................................................... 16 2.1.2 Problemen en beperkingen................................................................................................................... 16 2.2 VERHELDERING VAN CONCEPTEN EN DEFINITIES ......................................................................................... 17 2.2.1 Hoofdcategorieën van terugkeer .......................................................................................................... 17 2.2.2 Vertrek.................................................................................................................................................. 17 2.2.3 Remigratie............................................................................................................................................ 19 2.2.4 Vrijwilligheid bij terugkeer .................................................................................................................. 19 2.2.5 Vergelijking Nederlandse definities met definities van IOM................................................................ 19 2.2.6 Vergelijking met het voorstel voor een EU-Richtlijn voor Terugkeer. ................................................. 20 2.2.7 Overige definities ................................................................................................................................. 20 2.3 TERUGKEERDERS: CATEGORIEËN EN KENMERKEN ....................................................................................... 21 2.3.1 Legale en illegale immigranten............................................................................................................ 21 2.3.2 Terugkeerbeleid voor legale en illegale immigranten.......................................................................... 22 2.3.3 Demografische kenmerken van terugkeerders ..................................................................................... 25 2.3.4 Ruimtelijke concentraties van terugkeerders ....................................................................................... 30 2.3.5 Herkomst en nationaliteiten van terugkeerders ................................................................................... 30 2.3.6 Landen van terugkeer........................................................................................................................... 31 2.3.7 Niet aantoonbaar vertrek ..................................................................................................................... 32 3. HET POLITIEKE EN WETTELIJKE RAAMWERK............................................................................... 33 3.1 REGIONALE, FEDERALE EN NATIONALE WETTELIJKE EN POLITIEKE RAAMWERKEN ...................................... 33 3.1.1 Politieke debat en definities van politieke principes ............................................................................ 33 3.1.2 Wettelijke basis voor terugkeer ............................................................................................................ 37 3.1.3 Voorzieningen en standaards voor vertrek zonder wettelijke basis ..................................................... 38 3.1.4 Variaties in terugkeerbeleid in provincies en regio’s .......................................................................... 38 3.1.5 Ervaringen met protest- en solidariteitsbewegingen............................................................................ 38 3.2 DE INVLOED VAN EUROPESE REGELGEVING ................................................................................................. 39 3.2.1 Stand van zaken overname EU-regelgeving......................................................................................... 39 3.2.2 Gevolgen Europese kader .................................................................................................................... 39 3.2.3 Invloed Schengen en Dublin op terugkeerbeleid.................................................................................. 40 3.2.4 Invloed uitbreiding EU op terugkeerbeleid.......................................................................................... 40 3.2.5 Artikel 3EVRM ..................................................................................................................................... 40 3.2.6 Implementatie EU Return voorbereidingsprogramma ......................................................................... 40 3.2.7 Ervaringen met eerste gezamenlijke vluchten ...................................................................................... 41

2

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – 4. VERTREKACTIES ........................................................................................................................................ 42 4.1 OVERZICHT .................................................................................................................................................. 42 4.1.1 Vertrekcategorieën en vertrekacties..................................................................................................... 42 4.1.2 Organisatie van het terugkeerproces ................................................................................................... 47 4.1.3 Kosten van de vertrekacties.................................................................................................................. 48 4.1.4 Evaluaties............................................................................................................................................. 48 4.1.5 Positieve aspecten van terugkeer ......................................................................................................... 49 4.2 ZELFSTANDIG VERTREK EN REMIGRATIE ...................................................................................................... 50 4.2.1 Belangrijkste motieven migranten voor zelfstandig vertrek en remigratie........................................... 50 4.2.2 Obstakels voor zelfstandig vertrek en remigratie................................................................................. 53 4.2.3 Vastgestelde procedures voor zelfstandig vertrek en remigratie ......................................................... 54 4.2.4 Duurzaamheid van zelfstandig vertrek en remigratie .......................................................................... 58 4.2.5 Informatiecampagnes........................................................................................................................... 59 4.2.6 Stimuli voor zelfstandig vertrek en remigratie ..................................................................................... 60 4.2.7 Effectiviteit stimuli ............................................................................................................................... 61 4.2.8 Vertrekperiode bij zelfstandig vertrek.................................................................................................. 62 4.3 GEDWONGEN VERTREK ................................................................................................................................ 62 4.3.1 Procedures van gedwongen vertrek ..................................................................................................... 65 4.3.2 Detentie ................................................................................................................................................ 67 4.3.3 Transport- en verwijderingsmaatregelen............................................................................................. 73 4.3.4 Houdbaarheid van gedwongen vertrek ................................................................................................ 75 4.4 VERTREKASSISTENTIE EN -ADVISERING ....................................................................................................... 78 4.4.1 Vertrekassistentie en vertrekadvisering algemeen ............................................................................... 78 4.4.2 Verantwoordelijke instanties voor vertrek ........................................................................................... 78 4.4.3 Vertrekadvisering nader belicht........................................................................................................... 78 4.4.4 Vertrekassistentie nader belicht ........................................................................................................... 79 4.5 IDENTIFICATIE EN HET VERKRIJGEN VAN REISDOCUMENTEN ........................................................................ 80 4.5.1 Het bepalen van nationaliteit en identiteit ........................................................................................... 80 4.5.2 Assistentie bij het verkrijgen van reisdocumenten ............................................................................... 80 4.5.3 Problemen bij identificatie en verkrijgen reisdocumenten................................................................... 81 4.5.4 Europese en internationale samenwerking .......................................................................................... 81 4.5.5 Problemen en voorwaarden bij afgifte van paspoorten ....................................................................... 81 4.5.6 Informele procedures bij verkrijgen documenten................................................................................. 82 4.5.7 Uitzetting van ‘onbekende’ vreemdelingen .......................................................................................... 82 4.5.8 Biometrische database verwijderde personen...................................................................................... 82 5. BILATERALE EN MULTILATERALE SAMENWERKING .................................................................. 83 5.1 OVERZICHT .................................................................................................................................................. 83 5.2 TERUG- EN OVERNAME OVEREENKOMSTEN NADER BELICHT........................................................................ 83 5.3 SAMENWERKING .......................................................................................................................................... 85 5.3.1 De status van bi- en multilaterale samenwerking met doorreislanden ................................................ 85 5.3.2 Ervaringen van samenwerking met landen van terugkeer ................................................................... 85 5.3.3 Samenwerking met diplomatieke vertegenwoordigingen ..................................................................... 86 5.3.4 Pilot-projecten ..................................................................................................................................... 86 5.3.5 Samenwerking met inter- en niet-gouvernementele organisaties......................................................... 86 6. CONCLUSIES................................................................................................................................................. 87 6.1 DEFINITIES, CONCEPTEN EN CATEGORIEËN VAN TERUGKEER ....................................................................... 87 6.2 POLITIEK EN WETTELIJK KADER VAN TERUGKEER ........................................................................................ 88 6.2.1. Wet- en regelgeving voor terugkeer .................................................................................................... 88 6.2.2 Toenemende prioriteit aan terugkeer ................................................................................................... 89 6.2.3 Kritiek op het terugkeerbeleid.............................................................................................................. 89 6.2.4 Invloed van EU-regelgeving................................................................................................................. 90 6.3 TERUGKEERHANDELINGEN EN TERUGKEERACTIES....................................................................................... 91 6.3.1 Gedwongen vertrek .............................................................................................................................. 91 6.3.2 Zelfstandig vertrek ............................................................................................................................... 91 6.3.3 Niet aantoonbaar vertrek ..................................................................................................................... 93 6.3.4 Remigratie............................................................................................................................................ 93 6.4 BILATERALE EN MULTILATERALE SAMENWERKING ..................................................................................... 94 6.5 ONDERZOEKSGATEN EN VERDER ONDERZOEK ............................................................................................. 94

3

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – 6.6 HET FUNCTIONEREN VAN HET EMN............................................................................................................. 94 BIJLAGE 1: INSTITUTEN EN ORGANISATIES ......................................................................................... 96 BIJLAGE 2: BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................ 100 BIJLAGE 3: STATISTIEK.............................................................................................................................. 105 BIJLAGE 4: PROJECT TERUGKEER......................................................................................................... 107 BIJLAGE 5: PROCEDURE VOOR ZELFSTANDIG VERTREK MET IOM .......................................... 109 BIJLAGE 6: REAN UITVOERINGSREGELING 2006............................................................................... 110 BIJLAGE 7: HERINTEGRATIEREGELING TERUGKEER 2006 ........................................................... 115 BIJLAGE 8: UITKERING IN KADER VAN REMIGRATIEWET ........................................................... 117

4


Lijst van afkortingen ACVZ AI AIV amv’s ANW AOW AUB Awb Benelux BMA CBS CEV CIDIN CMC COA DGIAV DJI DNRI DRC DT&V DVB DV&O EC EER EG EMN EU EVRM G4 GBA GGD GH HvB HIT HRT HRPT IBS ICCO IND INDIS INLIA IOM IRRICO KLPD KMar

Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken Amnesty International Adviesraad Internationale Vraagstukken alleenstaande minderjarige vreemdelingen Algemene Nabestaandenwet Algemene Ouderdomswet Afdeling Uitvoeringsbeleid Algemene wet bestuursrecht België, Nederland en Luxemburg Bureau Medische Advisering Centraal Bureau voor de Statistiek Commissie Evaluatie Vreemdelingenwet 2000 Centre for International Development Issues Nijmegen Central Mission Comissariat Centraal Orgaan opvang Asielzoekers Directoraat-generaal Internationale Aangelegenheden en Vreemdelingenzaken Dienst Justitiële Inrichtingen Dienst Nationale Recherche Informatie Democratische Republiek Congo Dienst Terugkeer en Vertrek Directie Vreemdelingenbeleid Dienst Vervoer en Ondersteuning Europese Commissie Europese Economische Ruimte Europese Gemeenschap Europees Migratie Netwerk Europese Unie Europees Verdrag van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden Grote vier (Amsterdam, Utrecht, Den Haag en Rotterdam) Gemeentelijke Basisadministratie Gemeentelijke/Gewestelijke Gezondheidsdienst Grenshospitium Huis van Bewaring Stichting Hersteld vertrouwen In de Toekomst Herintegratieregeling Terugkeer Herintegratieregeling Project Terugkeer In bewaring stelling Interkerkelijke organisatie voor ontwikkelingssamenwerking Immigratie- en Naturalisatiedienst IND Informatiesysteem Internationaal Netwerk van Lokale Initiatieven ten behoeve van Asielzoekers Internationale Organisatie voor Migratie Information on Return and Reintegration in Countries of Origin Korps Landelijke Politiediensten Koninklijke Marechaussee

5


LOGO LTG MIDA MinBuza MinJus MOA MoU MTV NCP NEDSOM NMI (N)SIS OPS OVA pDGHV PDT PSO PVRvE PVSO REAN RITT ROC RvS SCV SRA SVB TK TMO TOP UC UCR UNHCR UNMIK V&I Vb (2000) Vc (2000) VN VNG VON Vp VRIS VV (2000) VVN Vw (2000) WAO ZHP

Landelijk Overleg Gemeentebesturen Opvangbeleid Lokale Taakgroepen Migration for development in Africa Ministerie van Buitenlandse Zaken Ministerie van Justitie Medische Opvang Asielzoekers Memorandum of Understanding Mobiel Toezicht Vreemdelingen Nationaal Contact Punt Online gemeenschap voor Somaliërs in Nederland Nederlands Migratie Instituut (Nederlands) Schengen Informatiesysteem Opsporingssysteem Opleiding Verwijder Ambtenaar Project Directoraat-generaal Herinrichting Vreemdelingenketen Procesdirectie Terugkeer Stichting voor Capaciteitsbouw in Ontwikkelingslanden Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa Passantenverblijf Schiphol Oost Return and Emigration of Aliens from the Netherlands Regionale Integratie Terugkeer Teams Regionaal Opleidingscentrum Raad van State Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen Stichting Rechtsbijstand Asiel Sociale Verzekeringsbank Tweede Kamer Terugkeer, Migratie en Ontwikkeling Terugkeer Ontwikkelings Project Uitzetcentrum Uitzetcentrum Rotterdam Airport United Nations High Commissioner for the Refugees United Nations Interim Administration Mission in Kosovo Vreemdelingenzaken en Integratie Vreemdelingenbesluit 2000 Vreemdelingencirculaire 2000 Verenigde Naties Vereniging van Nederlandse Gemeenten Vluchtelingenorganisaties Nederland Vreemdelingenpolitie Vreemdelingen in de Strafrechtketen Voorschrift Vreemdelingen 2000 Vereniging Vluchtelingenwerk Nederland Vreemdelingenwet 2000 Wet Arbeidsongeschiktheidsverzekering Zeehavenpolitie

6


0. Managementsamenvatting 0.1 Doel Het doel van deze studie is het inzichtelijk maken van de Nederlandse aanpak van de terugkeer van derdelanders naar hun land van herkomst, land van doorreis of een ander derde land. Naast het inhoudelijke doel is ook sprake van twee algemene doelstellingen, welke gelden voor alle studies in het kader van het Europees Migratie Netwerk (EMN). Deze zijn het ontdekken van onderzoeksgaten en het verder bestuderen van de sterke en zwakke kanten van het functioneren van het EMN. Deze studie volgt daarbij nauwgezet de specificaties zoals opgesteld door het EMN.

0.2 Methodologie Deze studie naar terugkeer is tot stand gekomen door middel van deskresearch op recente (vanaf 2000) Nederlandse openbare publicaties. Daarnaast is een groot aantal gouvernementele en niet-gouvernementele organisaties om informatie en visies ten aanzien van (aspecten van) terugkeer gevraagd. Een expertgroep, bestaand uit vijf experts van verschillende directies van het ministerie van Justitie, is ingesteld ter bevordering van de kwaliteit van de rapportage.

0.3 Uitkomsten A. Definities, concepten en categorieën van terugkeer De Nederlandse Vreemdelingenwet- en regelgeving kent geen definitie van terugkeer. In deze studie wordt terugkeer gezien als de verzamelnaam voor de volgende twee hoofdcategorieën: vertrek en remigratie. Volgens de Vreemdelingencirculaire (Vc) is van vertrek sprake “indien een vreemdeling, al dan niet aantoonbaar, zelfstandig of gedwongen vertrekt uit Nederland”. Bij vertrek gaat het met name om vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben in Nederland en derhalve de wettelijke verplichting hebben om Nederland te verlaten. Met remigratie wordt bedoeld “het zich buiten het Koninkrijk, in het land van herkomst vestigen” (Remigratiewet). Bij remigratie gaat het om Nederlanders of rechtmatig in Nederland verblijvende vreemdelingen met een verblijfsvergunning. Vertrek wordt in Nederland onderverdeeld in drie categorieën: gedwongen, zelfstandig en niet aantoonbaar vertrek. Van gedwongen vertrek is sprake wanneer wordt overgegaan tot uitzetting. De term uitzetting wordt gebruikt voor alle gevallen van “verwijdering met de sterke arm uit Nederland”. Dit impliceert dat er geen sprake is van uitzetting als een vreemdeling in de gelegenheid wordt gesteld ons land op een door hem verkozen wijze te verlaten. (Vc A4/1) De Vc meldt over zelfstandig vertrek dat dit onder andere kan worden gefaciliteerd door middel van een vertrekregeling van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) in Nederland. Niet aantoonbaar vertrek is een puur administratieve categorie. Het gaat om personen die zijn vertrokken van het bij de autoriteiten bekende woonadres, maar van wie niet bekend of zij daadwerkelijk uit Nederland zijn vertrokken. Bij zelfstandig en niet aantoonbaar vertrek kan sprake zijn van zowel vreemdelingen die niet (meer) rechtmatig in Nederland verblijven als van vreemdelingen die nog in procedure zijn en hier te lande de beslissing mogen afwachten en zodoende 7


rechtmatig in Nederland verblijven. Bij gedwongen vertrek is altijd sprake van vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf hebben in Nederland. De term vrijwillige terugkeer wordt in deze studie niet gebruikt vanwege de vraag of er sprake kan zijn van vrijwilligheid bij terugkeer wanneer een persoon geen rechtmatig verblijf heeft en/of krijgt in Nederland. B. Politiek en wettelijk kader van terugkeer Wet- en regelgeving voor terugkeer De Vreemdelingenwet 2000 (Vw) vormt de wettelijke basis voor gedwongen en zelfstandig vertrek. In de lagere regelgeving – het Vreemdelingenbesluit (Vb) en de Vreemdelingencirculaire (Vc) – worden voor de uitvoering benodigde nadere (procedurele) bepalingen neergelegd. In de Vw staat dat vreemdelingen zonder verblijfsrecht en/of die uitgeprocedeerd zijn geen gebruik meer mogen maken van staatsvoorzieningen en de verplichting hebben het land binnen vier weken na de beëindiging van rechtmatig verblijf te verlaten (tenzij de vertrektermijn wordt opgeschort). Daarentegen dient de vreemdeling Nederland onmiddellijk te verlaten indien deze geen rechtmatig verblijf heeft gehad of de vrije termijn voor verblijf in Nederland (van rechtswege) is verlopen. Indien de vreemdeling Nederland niet binnen de vertrektermijn heeft verlaten, dan kan hij door de Nederlandse overheid worden uitgezet. Uitzetting is een bevoegdheid en geen verplichting van de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie (V&I). De titel tot uitzetting is van rechtswege het gevolg van het niet verlenen, niet verlengen of het intrekken van de vergunning, het eindigen van het rechtmatig verblijf, of het niet rechtmatige verblijf (Vc A6/1). Nederland kent geen separaat terugkeerbesluit of uitzettingsbevel. Een vreemdeling die zelfstandig vertrekt kan daarbij gefaciliteerd worden door IOM, zoals neergelegd in de Vc. Op basis van de Remigratiewet kunnen bepaalde groepen remigranten een beroep doen op financiële regelingen. Toenemende prioriteit aan terugkeer De Nederlandse regering geeft in toenemende mate prioriteit aan de terugkeer van vreemdelingen die niet rechtmatig in Nederland verblijven. Startsein voor intensivering van terugkeer werd met de Terugkeernota (TK: 2003b) gegeven, waarin een aantal nieuwe maatregelen werden genoemd, waaronder nieuwe vormen van asielopvang en terugkeer als onderdeel van ontwikkelingssamenwerkingsbeleid. Oprichting aparte terugkeerorganisatie Naar aanleiding van Rekenkameronderzoek (TK: 2005c) is in oktober 2005 door het kabinet besloten om een aparte terugkeerorganisatie in het leven te roepen om de doelstellingen van het terugkeerbeleid beter te kunnen waarborgen. Ten tijde van deze studie is de inrichting van deze terugkeerorganisatie, die met ingang van 1 januari 2007 operationeel zal worden en Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V) gaat heten, in volle gang. Kritiek op het terugkeerbeleid Nederland kent verschillende protest- en solidariteitsbewegingen die zich verzetten tegen het gedwongen vertrek van uitgeprocedeerde asielzoekers. Vooral het uitzetten van de groep langdurig in Nederland verblijvende uitgeprocedeerde asielzoekers leidt tot veel kritiek. Daarnaast is momenteel sprake van een

8


maatschappelijk debat over kinderen in vreemdelingenbewaring. De roep om een generaal pardon voor deze groep langdurig verblijvenden klinkt regelmatig. Ook gemeenten, die van mening zijn dat de aanpak van de rijksoverheid niet sluitend is, waardoor uitgeprocedeerde asielzoekers op straat belanden, hebben scherpe kritiek. Kritiek is er ook op de op doelstelling van het terugkeerbeleid. Volgens de onafhankelijke Commissie Evaluatie Vreemdelingenwet 2000 is deze dubbelzinnig (CEV: 2004), aangezien veel uitvoerende organisaties denken dat terugkeer naar het land van herkomst doel is van het terugkeerbeleid, terwijl de Terugkeernota spreekt over ‘het terugbrengen van het aantal in Nederland verblijvende vreemdelingen dat geen recht heeft op verblijf’. Verder is in afgelopen jaren sprake geweest van (grote) commotie rond een aantal incidenten op het gebied van de uitvoering van het terugkeerbeleid (Syrië, Democratische Republiek Congo (DRC), Schipholbrand). Hoewel er nog veel verzet is tegen gedwongen terugkeer, bestaat daarnaast ook de indruk dat het taboe op terugkeer langzamerhand is doorbroken. Verschillende maatschappelijke organisaties voor wie terugkeer eerder onbespreekbaar was richten zich nu ook op de ondersteuning aan uitgeprocedeerde vreemdelingen bij hun vertrek naar hun land van herkomst. Invloed van EU-regelgeving Zoals voor iedere EU-lidstaat geldt, zijn in Nederland verordeningen, beschikkingen en besluiten van de Raad van de Europese Unie en het Europese Parlement verbindend en rechtstreeks toepasselijk. In grote lijnen is de meeste EU-regelgeving in Nederland van toepassing of overgenomen. De uitbreiding van de EU met tien nieuwe lidstaten heeft niet tot wijzigingen in het Nederlandse terugkeerbeleid geleid. De Schengen- en Dublin-overeenkomsten leiden tot een hoger aantal vertrek uit Nederland, maar komt in feite neer op een persoonsverplaatsing binnen de verdragsgebieden. C. Terugkeerhandelingen en –activiteiten In deze studie wordt terugkeer gezien als verzamelnaam voor vertrek en remigratie. Vertrek kan worden onderverdeeld in drie categorieën: gedwongen, zelfstandig en niet aantoonbaar vertrek (SCV: 2005a). Gedwongen vertrek kent vijf terugkeeracties, waarvan de terugkeeractie uitzetting in 2005 het meeste voorkwam (SCV: 2005a/b). In Nederland vindt uitzetting plaats door overgave aan de buitenlandse grensautoriteiten, of door plaatsing aan boord van een vliegtuig of schip van de onderneming die de vreemdeling heeft aangevoerd, of rechtstreeks, dan wel indirect middels een tussenstop, per vliegtuig of schip naar een land waartoe de vreemdeling toegang wordt verleend. In de regel gaat het om een verwijdering per vliegtuig of schip met behulp van de KMar of de Zeehavenpolitie (ZHP). Over het algemeen vindt uitzetting plaats vanuit vreemdelingenbewaring via één van de uitzetcentra van de DJI. Uitzetting kan plaatsvinden individueel of groepsgewijs, per chartervlucht of lijnvlucht, begeleid of onbegeleid. Ook kan al dan niet sprake zijn van bijzondere omstandigheden. Onder zelfstandig vertrek vallen drie vertrekacties, waarvan in 2005 zelfstandig vertrek via IOM het meest voorkwam (SCV: 2005a/b). IOM bemiddelt bij het zelfstandig vertrek van vreemdelingen die Nederland willen verlaten en biedt daartoe het REAN-programma aan en eventueel in aanvulling daarop de HRT-regeling. In sommige gevallen wordt individuele bemiddeling geboden door IOM naar aanleiding

9


van een concrete hulpvraag. Hierbij wordt nauw samengewerkt met Cordaid en Central Mission Comissariat (CMC) in het Bureau Maatwerk bij Terugkeer. Het wereldwijde netwerk van deze organisaties kan ingezet worden om problemen op te lossen die een succesvolle terugkeer van (uitgeprocedeerde) asielzoekers belemmeren. Voorts bestaan in Nederland diverse initiatieven om met behulp van opleidingen vreemdelingen perspectief te bieden bij terugkeer naar het land van herkomst. De vertrekcategorie niet aantoonbaar vertrek komt niet voor in de Vw of Vc. Deze categorie wordt echter wel door de Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingen (SCV) gehanteerd en kent vijf vertrekacties (SCV: 2005a), waarvan in 2005 zelfstandig de woonruimte verlaten (in of na de vertrektermijn van de procedure) het meest voorkwam. Niet aantoonbaar vertrek is een puur administratieve vertrekcategorie, aangezien niet bekend is of de personen daadwerkelijk uit Nederland zijn vertrokken. Personen die kiezen voor remigratie kunnen in bepaalde gevallen een beroep doen op financiële ondersteuning krachtens de Remigratiewet, waarvoor bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB) een aanvraag kan worden ingediend. De Remigratiewet biedt een basisvoorziening en een remigratievoorziening. Het Nederlands Migratie Instituut (NMI) informeert, adviseert en begeleidt (rechtmatig in Nederland verblijvende) personen en groepen die voor de keuze staan om in Nederland te blijven of terug te gaan naar het herkomstland. IOM biedt ondersteuning aan immigranten die tijdelijk uitgezonden willen worden (circulaire migratie) om een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van hun herkomstland. D. Bilaterale en multilaterale samenwerking op gebied van terugkeer Op het gebied van bilaterale en multilaterale samenwerking inzake terugkeer richt Nederland zich voornamelijk op het tot stand brengen en onderhouden van samenwerking met landen van herkomst. Een vorm waarin de samenwerking wordt vastgelegd is de terugen overname overeenkomst. Het kan hierbij gaan om zowel bilaterale verdragen als multilaterale verdragen in Benelux- of EU-verband. Verder bestaan er bilaterale vedragen tussen Nederland (dan wel de EU) en derde landen met een terugen overname clausule. Samenwerking met landen op het gebied van bijvoorbeeld ontwikkelingssamenwerking wordt zo gekoppeld aan samenwerking op het gebied van terugkeer. Een andere vorm waarin Nederland (uitvoerings)afspraken heeft gemaakt met betrekking tot de terugen overname van vreemdelingen zijn ‘memoranda of understanding’. Naast samenwerking op het gebied van terugen overname werkt Nederland ook samen met andere ‘landen van bestemming’ op het gebied van uitzetting van vreemdelingen, bijvoorbeeld door het met meerdere Europese landen organiseren van overheidsvluchten. E. Onderzoeksgaten Met deze studie wordt, voor zover bekend, voor het eerst een overzicht gegeven van het gehele spectrum van terugkeer van immigranten uit Nederland (van gedwongen vertrek tot remigratie). De laatste jaren is de aandacht voor terugkeer aanzienlijk toegenomen. In Nederland is dan ook veel gepubliceerd over terugkeer. Desalniettemin is onderzoek naar terugkeermigratie van uitgeprocedeerde afgewezen asielzoekers en rechtmatig in Nederland verblijvende immigranten uit Nederland nog schaars. Effectiviteitsonderzoek naar terugkeerprogramma’s en –

10


stimuli en de mate waarin terugkeerders in staat zijn te herintegreren in hun land van herkomst (duurzaamheid van terugkeer) is nauwelijks aanwezig. De meeste literatuur over migratiebesluitvormingsprocessen behandelt alleen de ‘heenweg’ en niet de terugkeer. F. Functioneren EMN De onderzoeksspecificaties voor deze studie zijn tijdens (reguliere) bijeenkomsten van de diverse nationale contactpunten van het EMN en de Europese Commissie in het voorjaar van 2006 vastgesteld. In de onderzoeksfase heeft in een (reguliere) bijeenkomst een workshop over terugkeer plaatsgevonden, waarbij naast de nationale contactpunten ook nationale experts aanwezig waren. Het bespreken van de voortgang en knelpunten van deze studie tijdens de reguliere bijeenkomsten en de workshop hebben een waardevolle reflectie geleverd voor de Nederlandse onderzoekers. Het Nederlandse nationale netwerk is in het voorjaar van 2006 in eerste instantie per e-mail en via de EMN-nieuwsbrief op de hoogte gesteld van deze studie. In een latere fase zijn de definitieve onderzoeksspecificaties uitgezet bij de leden van het netwerk die zich specifiek met terugkeer bezighouden. Hierbij is aangegeven op welke specificaties een antwoord werd verwacht. Een (groot) deel van de leden van het netwerk heeft de aangeven vragen (na rappellering) beantwoord. Met een aantal leden en een aantal (nog) niet-leden van het nationaal netwerk hebben face-to-face interviews plaatsgevonden. Deze methoden hebben geleid tot een overvloed aan informatie. Het nationale netwerk lijkt goed in staat te zijn de benodigde informatie te genereren. Door bij een volgende studie de specificaties in het Nederlands te laten vertalen en de specificaties nog gerichter uit te zetten, kan de efficiency geoptimaliseerd worden. Een expertgroep, bestaand uit vijf experts van verschillende directies van het ministerie van Justitie, is ingesteld ter bevordering van de kwaliteit van de rapportage. De participerende experts hielpen met het beantwoorden van openstaande vragen, soms door direct de vraag te beantwoorden, soms door het aanwijzen van de juiste bronnen. Daarnaast hebben zij tweemaal een conceptrapportage becommentarieerd. Dit is een goede manier van werken gebleken. Voor met name het gedeelte over zelfstandig vertrek is een aantal organisaties bezocht. In het kader van de efficiency was het wellicht wenselijker geweest indien ook deze organisaties deel zouden hebben uitgemaakt van een expertgroep. In de eindfase van het onderzoek zijn alle organisaties in de gelegenheid gesteld om de concepttekst met betrekking op de eigen organisatie te becommentariëren.

11


1. Introductie 1.1 Doel van de studie Deze onderzoeksstudie naar Terugkeer van het Europees Migratie Netwerk (EMN) heeft tot doel om door middel van een systematische vergelijking de verschillen en overeenkomsten in de benadering van het terugkeerbeleid door de verschillende EUlidstaten in kaart te brengen. Dit moet leiden tot een ontwikkeling op Europees niveau van vergelijkbare en betrouwbare data over terugkeermaatregelen en terugkeerprogramma’s, meer gedetailleerde en actuele kennis over het terugkeerbeleid bij beleidsmakers en besluitvormers en de uitwisseling van meer informatie. De uitkomsten van deze EMN-onderzoeksstudie Terugkeer dienen tevens als input voor de Europese ontwerprichtlijn “over gemeenschappelijke normen en procedures in de lidstaten voor de terugkeer van onderdanen van derde landen die illegaal op hun grondgebied verblijven” (COM(2005) 391). Deze onderzoeksstudie volgt nauwgezet de specificaties zoals opgesteld door het EMN. Onderhavige rapportage bevat het Nederlandse deel van deze EMNonderzoeksstudie ‘Terugkeer’ en richt zich daarmee dan ook alleen op de Nederlandse benadering van het terugkeerbeleid. De centrale vraagstelling waarop in deze rapportage wordt getracht een antwoord te vinden, luidt als volgt: Wat is de Nederlandse aanpak van de terugkeer van derdelanders naar hun land van herkomst, land van doorreis of een ander derde land? Bovenstaande centrale vraagstelling kan worden uitgesplitst in de volgende onderzoeksvragen: A. Welke definities, concepten en categorieën van terugkeer worden gehanteerd in Nederland? B. Binnen welk politiek en wettelijk kader kan terugkeer geplaatst worden in Nederland? C. Welke terugkeerhandelingen en –activiteiten bestaan er in Nederland? D. Welke bilaterale en multilaterale samenwerking kent Nederland op het gebied van terugkeer? Zoals bij elk onderzoek dat wordt uitgevoerd in het kader van het EMN, is naast het inhoudelijke doel en de centrale vraagstelling tevens sprake van een tweetal meer algemene doelstellingen bij het onderzoek. Deze zijn: E. Het ontdekken van onderzoeksgaten en zodoende in kaart te brengen waar verder onderzoek nodig is; en F. Het verder bestuderen van de sterke en zwakke kanten van het functioneren van het EMN, in het bijzonder met betrekking tot de analyse- en onderzoeksactiviteiten, opdat er lessen kunnen worden getrokken voor de toekomstige ontwikkeling van het netwerk.

1.2 De huidige staat van kennis en onderzoek De afgelopen jaren wordt voor het eerst intensief uitvoering gegeven aan het terugkeerbeleid in Nederland. Wellicht als reactie op het belang dat de politiek stelt in terugkeer, is recent sprake van een toename van de sociaal-wetenschappelijke

12


interesse voor terugkeer (Engelhard: 2004)1. Er is in Nederland dan ook in de periode vanaf 2000 tot heden in toenemende mate geschreven over terugkeer. Zo is er een aantal overzichtsstudies verschenen die terugkeer vanuit diverse invalshoeken belichten.2 Daarnaast zijn door de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (ACVZ) zowel de internationale als nationale aspecten van terugkeer in kaart gebracht.3 Ook is een aantal beleidsevaluaties van het terugkeerbeleid uitgevoerd.4 Voor zover bekend wordt met deze onderzoeksstudie voor het eerst een overzicht gegeven van het gehele spectrum van terugkeer van immigranten uit Nederland (van gedwongen vertrek tot remigratie). Hoewel er veel gepubliceerd is over terugkeer, is onderzoek naar terugkeermigratie van uitgeprocedeerde afgewezen asielzoekers en rechtmatig in Nederland verblijvende immigranten uit Nederland nog schaars. Effectiviteitsonderzoek naar terugkeerprogramma’s en –stimuli en de mate waarin terugkeerders in staat zijn te herintegreren in hun land van herkomst (duurzaamheid van terugkeer) is slechts zeer beperkt aanwezig. De meeste literatuur over migratiebesluitvormingsprocessen behandelt alleen de ‘heenweg’ en niet de terugkeer.

1.3 Algemeen overzicht van terugkeer in Nederland Nederland trekt zowel legale als illegale immigranten aan. Naast het probleem van de illegale inreis bestaat in Nederland ook het probleem van uitgeprocedeerde vreemdelingen (waaronder asielzoekers en reguliere vreemdelingen) die Nederland niet verlaten. Om deze problemen op te lossen krijgt de terugkeer naar het land van herkomst of een veilig derde land van deze vreemdelingen die onrechtmatig in Nederland verblijven vanaf 1998 steeds meer prioriteit voor de Nederlandse overheid. Het Regeerakkoord van juli 1998 voorziet dan ook in een intensivering van het reeds bestaande terugkeerbeleid (TK: 1998). Het centrale (maar niet nieuwe) uitgangspunt hierbij, dat in de Notitie Terugkeerbeleid van juni 1999 (verder: terugkeerbeleid ’99) wordt benadrukt, is dat een beslissing tot het niet toelaten tot Nederland betekent dat degene ten aanzien van wie een dergelijke beslissing is genomen Nederland binnen een bepaalde periode dient te verlaten. In dat vertrek, zo benadrukt de toenmalige staatssecretaris van Justitie, heeft de vreemdeling een eigen verantwoordelijkheid, hetgeen volgens de toenmalige staatssecretaris overigens ook uit de Vreemdelingenwet 1994 volgt (TK: 1999). De verplichting tot vertrek bestaat enerzijds voor vreemdelingen ten aanzien van wie uit de wet voortvloeit dat zij illegaal in Nederland verblijven, zoals bijvoorbeeld ‘overstayers’. Deze vreemdelingen dienen onmiddellijk uit Nederland te vertrekken. Anderzijds krijgen vreemdelingen met een negatieve beslissing op een

1

Deze publicatie is gezamenlijk door Pharos en IOM uitgegeven, medegefinancierd door het Europees VluchtelingenFonds in het kader van het IOM project “Return Migration and Health”. 2 Voorbeelden hiervan zijn: ‘Developments in the Return Policy and Regularizations in the Netherlands (19992005)’ van Karina Franssen en Kees Groenendijk (2005) en het Nederlandse deel van het IOM-onderzoek ‘Return Migration: Policies & Practices Europe’ (2004). 3 Het gaat om de onderzoeksrapporten ‘Terugkeer, de nationale aspecten: beleid, uitvoering en draagvlak’ (2005) en ‘Terugkeer: de internationale aspecten’ (2004). 4 Voorbeelden hiervan zijn: ‘Evaluatie effectiviteit terugkeerbeleid ’99. Een inventarisatie van de (on)mogelijkheden door Mary van den Wijngaart, Madeleine Hulsen, Marjolijn Olde Monninkhof (2003), ‘Evaluatie Remigratiewet, een kwantitatieve evaluatie’ van Mary van den Wijngaart en Harry van den Tillaart (2005), ‘Terugkeerbeleid voor afgewezen asielzoekers. Evaluatie van het Terugkeerbeleid ’99 en het terugkeerbeleid onder de Vreemdelingenwet 2000 van Marjolijn Olde Monnikhof en J. de Vreede. 13


verblijfsaanvraag een vertrektermijn waarbinnen zij Nederland zelfstandig dienen te verlaten. Het terugkeerbeleid ’99 en het daarbij behorende Stappenplan 2000 waren van kracht in de periode van 11 februari 2000 tot 1 april 2001. De uitgangspunten die hierin zijn opgenomen zijn ook onder de Vreemdelingenwet 2000 (Vw) blijven gelden. Met de Vw 2000, die 1 april 2001 van kracht is geworden, wordt een strengere en kortere asielprocedure geïntroduceerd en daarnaast wordt het mogelijk om vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben effectiever uit Nederland te doen vertrekken. De essentie van deze wet is dat uitgeprocedeerde vreemdelingen geen gebruik kunnen maken van voorzieningen en dat zij een verplichting hebben om Nederland binnen vier weken te verlaten nadat de periode van rechtmatig verblijf is geëindigd. Het onderliggende principe is nog altijd de persoonlijke verantwoordelijkheid van de onrechtmatig in Nederland verblijvende immigrant om zelfstandig uit Nederland te vertrekken. Het principe van eigen verantwoordelijkheid bij terugkeer wordt in de Terugkeernota van 21 november 2003 nogmaals onderschreven. De overheid kan faciliteren bij het vertrek van de vreemdeling en de overheid kan, in geval de eigen verantwoordelijkheid om te vertrekken niet wordt genomen, de vreemdeling uitzetten. De Terugkeernota bevat tal van maatregelen voor een effectiever terugkeerbeleid en heeft tot doel het aantal vertrekkende illegale vreemdelingen te vergroten. De in de Terugkeernota genoemde maatregelen hebben onder andere betrekking op de verbetering van grenscontroles; het neerleggen van meer verantwoordelijkheid bij vervoersmaatschappijen (zowel bij inreis als bij vertrek); het opzetten van oriëntatieen vertrekcentra; het vergroten van het aantal identiteitscontroles; het effectiever inrichten van de organisatie van het terugkeerproces; het verkrijgen van meer maatschappelijke steun voor vertrek door het uitdragen van de boodschap dat illegaal verblijf in Nederland onacceptabel is en tenslotte wordt genoemd dat terugkeer onderdeel dient te worden van het Nederlandse buitenlandse beleid (TK: 2003b). De Illegalennota van 4 mei 2004 geeft vervolgens een aanzet tot een effectievere aanpak van illegaliteit, waarbij wordt opgemerkt dat de groep illegalen door middel van een effectief terugkeerbeleid verkleind kan worden. De voorgestelde maatregelen hebben betrekking op de grensbewaking, het direct terugsturen van mensen aan wie de toegang is geweigerd en een intensievere controle binnen de landsgrenzen. Daarnaast wordt het intensiever aanpakken van mensensmokkelaars, huisjesmelkers en werkgevers die illegalen in dienst nemen genoemd in de Illegalennota (TK: 2004c). De toenemende prioriteit die de overheid geeft aan de terugkeer van immigranten die onrechtmatig in Nederland verblijven en de nadruk op beheersing, veiligheid en beperkingen in het immigratiebeleid, komt mede voort uit maatschappelijke ontwikkelingen en onrust. De instroom van grote aantallen asielzoekers en de terroristische aanslagen van 11 september 2001 leidden tot een uitgesprokener publiek debat over immigratie en het immigratiebeleid. Door het strengere immigratiebeleid werd immigratie steeds meer ontmoedigd, terwijl terugkeer werd aangemoedigd (IOM: 2004b, p. 253). In oktober 2005 heeft het kabinet besloten om een aparte terugkeerorganisatie in het leven te roepen, zodat de

14


beleidsdoelstellingen zoals beschreven in de Terugkeer- en Illegalennota beter kunnen worden gewaarborgd. Ten tijde van dit onderzoek is de inrichting van deze terugkeerorganisatie in oprichting in volle gang. De terugkeerorganisatie wordt operationeel op 1 januari 2007 en krijgt de naam Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V). DT&V zal diverse werkzaamheden op het gebied van terugkeer en vertrek overnemen van onder andere de IND, Vp en de KMar.

15


2. Methodologie, Definities and Vertrekcategorieën 2.1 Methodologie 2.1.1 Onderzoeksmethoden Deze onderzoeksstudie naar terugkeer in het kader van het EMN is tot stand gekomen door middel van deskresearch op in Nederland gevonden, recente (vanaf 2000) openbare publicaties. Hierbij moet gedacht worden aan wetgevingsdocumenten als de Vreemdelingenwet (Vw) en de daarbij behorende aanverwante lagere regelgeving, zoals het Vreemdelingenbesluit (Vb) en de Vreemdelingencirculaire (Vc), jurisprudentie, beleidsstukken, allerhande rapporten en literatuur, statistieken en informatie afkomstig van de gedrukte pers en andere media. Om verzekerd te zijn van een evenwichtig beeld van het Nederlandse terugkeerbeleid zijn via onder meer het nationale netwerk van het Nederlandse Nationaal Contact Punt (NCP) van het EMN informatie en visies gevraagd van een groot aantal organisaties en instanties. Genoemd kunnen worden onder andere de Koninklijke Marechaussee (KMar, ministerie van Defensie), het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM), de Immigratieen Naturalisatiedienst (IND, ministerie van Justitie/minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie (V&I)), de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI, ministerie van Justitie), Amnesty International, Vereniging Vluchtelingenwerk Nederland (VVN), Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON), Stichting Rechtsbijstand Asiel (SRA), Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA), Bureau Maatwerk bij Terugkeer (Cordaid), het Nederlandse Migratie Instituut (NMI) en de Gemeentelijke Gezondheidsdienst/Medische Opvang Asielzoekers (GGD/MOA). Tevens is een expertgroep ingesteld ter bevordering van de kwaliteit van de rapportage. De expertgroep is tweemaal bijeen gekomen en bestaat uit vijf experts van verschillende directies van het ministerie van Justitie. Het gaat om medewerkers van de Directie Vreemdelingenbeleid (DVB), de Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen (SCV), de Afdeling Uitvoeringsbeleid van de IND (AUB), de Procesdirectie Terugkeer van de IND (PDT) en de in oprichting zijnde terugkeerorganisatie Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V). In de eindfase van het onderzoek is het merendeel van de verschillende organisaties en instanties in de gelegenheid gesteld om de concepttekst met betrekking tot de eigen organisatie te becommentariëren. In bijlage 1 wordt een verdere toelichting op de verschillende organisaties gegeven. 2.1.2 Problemen en beperkingen De onderzoekers zijn gedurende het onderzoek op een aantal problemen gestuit. Ten eerste is het onderwerp van de studie zeer breed en veelomvattend. Het omvat immers zowel gedwongen en zelfstandig vertrek als remigratie. De studie is een tijdrovende en arbeidsintensieve opdracht gebleken, waarbij de gestelde deadline niet realistisch bleek. Daarbij komt nog dat Nederland, net als andere nietEngelstalige landen, daarnaast minimaal vier weken kwijt is met de vertaling van de rapportage.

16


Voorts konden niet alle vragen van de specificaties (goed) beantwoord worden. De vragen konden in sommige gevallen op meerdere manieren worden beantwoord. Daarnaast is een aantal malen gebleken dat niet alle benodigde informatie aanwezig of openbaar was.

2.2 Verheldering van concepten en definities 2.2.1 Hoofdcategorieën van terugkeer In deze studie wordt terugkeer gezien als de verzamelnaam voor de volgende twee hoofdcategorieën: 1. Vertrek; 2. Remigratie. Vertrek en remigratie Het begrip ‘vertrek’ is afkomstig uit de Vreemdelingenwet 2000. Uit de Vreemdelingencirculaire (Vc) blijkt dat van vertrek sprake is ‘indien een vreemdeling, al dan niet aantoonbaar, zelfstandig of gedwongen vertrekt, uit Nederland.’ Het belangrijkste verschil tussen vertrek en remigratie is gelegen in de rechtmatigheid van het verblijf van de persoon in kwestie. Bij vertrek gaat het in de meeste gevallen om vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben in Nederland en derhalve de verplichting hebben om Nederland te verlaten. In een aantal gevallen gaat het om vreemdelingen die (tijdelijk) rechtmatig verblijf hebben aangezien hun verblijfsrechtelijke procedure nog niet is afgerond. Bij remigratie gaat het om personen die wel rechtmatig verblijf hebben in Nederland, en die terugkeren naar hun land van herkomst of naar het land van herkomst van hun ouders. Bij remigratie kan het zowel om Nederlanders als om vreemdelingen met een verblijfsvergunning gaan. 2.2.2 Vertrek Vertrek wordt in Nederland onderverdeeld in drie categorieën (SCV: 2005a): 1. Gedwongen vertrek; 2. Zelfstandig vertrek; 3. Niet aantoonbaar vertrek. Gedwongen en zelfstandig vertrek vallen onder de definitie van verwijdering. Verwijdering, dat niet in de Vw voorkomt, omvat volgens de Vc ‘alle overheidshandelingen en handelingen van vervoerders die erop gericht zijn om een vreemdeling die Nederland moet verlaten daadwerkelijk te doen vertrekken. Hieronder vallen de begrippen (zelfstandig) vertrek en uitzetting’. Gedwongen vertrek Van gedwongen vertrek is sprake wanneer wordt overgegaan tot uitzetting. Het begrip uitzetting komt voor in de Vw, maar deze geeft geen definitie. Volgens de Vc wordt de term uitzetting gebruikt voor alle gevallen van ‘verwijdering met de sterke arm uit Nederland’. Dit impliceert dat geen sprake is van uitzetting als een vreemdeling Nederland op een door hem verkozen wijze verlaat. Gedwongen vertrek kan alleen plaatsvinden bij vreemdelingen met onrechtmatig verblijf.

17


Gedwongen vertrek kent vijf subcategorieën (SCV: 2005a/b), welke in hoofdstuk 4 nader worden besproken: a. Uitzetting; b. Uitzetting vanuit strafrechttraject;5 c. Vertrek onder toezicht Mobiel Toezicht Vreemdelingen (MTV); d. Overgave na controle MTV aan landgrenzen; e. Verwijderde geweigerde vreemdeling (art. 6 Vw). Zelfstandig vertrek De Vw en de Vc kennen geen definitie van zelfstandig vertrek. De Vc meldt over zelfstandig vertrek dat dit onder andere wordt gefaciliteerd door de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) in Nederland. Hiertoe biedt IOM een vertrekregeling aan. In de Terugkeernota wordt onder zelfstandig vertrek aangegeven dat dit door alle ketenpartners wordt aangeboden vanaf het moment van de eerste afwijzende beschikking (TK: 2003b). Bij zelfstandig vertrek gaat het in de meeste gevallen om vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben in Nederland. In een aantal gevallen gaat het om vreemdelingen die (tijdelijk) rechtmatig verblijf hebben aangezien hun verblijfsrechtelijke procedure nog niet is afgerond. Zelfstandig vertrek kent drie subcategorieën (SCV: 2005a/b), die in hoofdstuk 4 nader worden besproken: a. Zelfstandig vertrek via IOM; b. Vertrek onder toezicht zelfmelder; c. Zelfstandig vertrek van een bij controle op uitreis illegaal gebleken vreemdeling ofwel ‘overstayers'.6 Niet aantoonbaar vertrek De categorie niet aantoonbaar vertrek komt niet voor in de Vw of Vc. Het is echter wel een categorie die door Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingen (SCV) wordt gehanteerd (SCV: 2005a). Bij niet aantoonbaar vertrek gaat het om personen die zijn vertrokken van het bij de autoriteiten bekende woonadres, maar waarvan niet bekend is waar zij naar toe zijn vertrokken. Gebleken is dat zij bij adrescontrole niet meer aanwezig waren en met onbekende bestemming zijn vertrokken. Dit is een puur administratieve vertrekcategorie, aangezien niet bekend is of deze personen daadwerkelijk uit Nederland zijn vertrokken. Bij niet aantoonbaar vertrek kan het gaan om zowel vreemdelingen zonder rechtmatig verblijf in Nederland, als om vreemdelingen die nog in procedure zijn. Niet aantoonbaar vertrek kent vijf subcategorieën (SCV: 2005a/b), die in hoofdstuk 4 nader worden besproken: a. Opheffing in bewaring stelling (IBS) met aanzegging Nederland te verlaten; b. Aanzegging Nederland te verlaten; c. Zelfstandig de woonruimte verlaten tijdens de procedure voor het ingaan van de vertrektermijn; d. Zelfstandig de woonruimte verlaten in of na de vertrektermijn van de procedure; e. Ontruiming met aanzegging Nederland te verlaten. 5 6

Deze subcategorie van gedwongen vertrek wordt sinds 2006 door SCV gehanteerd. Deze subcategorie van zelfstandig vertrek wordt sinds 2006 door SCV gehanteerd.

18


2.2.3 Remigratie De Remigratiewet (zie bijlage 8) hanteert de volgende definitie van remigreren: ‘het zich buiten het Koninkrijk, in het land van herkomst vestigen’. Het land van herkomst is daarbij het land waarin de remigrant of één van zijn ouders is geboren of land waarvan de remigrant of één van zijn ouders de nationaliteit bezit of heeft bezeten. De definitie van een remigrant is volgens de Remigratiewet: ‘een persoon, bedoeld in artikel 2 van de Remigratiewet, die met de toepassing van deze wet voornemens is zijn rechtmatig hoofdverblijf in Nederland op te geven om te remigreren, dan wel is geremigreerd en sindsdien in een bestemmingsland (land waarin een remigrant zich gaat vestigen) is gevestigd’. Indien het een vreemdeling betreft die in Nederland rechtmatig verblijf heeft op grond van een verblijfsvergunning asiel voor bepaalde of onbepaalde tijd, wordt onder remigreren mede verstaan het zich in elk ander land buiten Nederland vestigen. Bij remigratie gaat het om Nederlanders of rechtmatig verblijvende vreemdelingen. 2.2.4 Vrijwilligheid bij terugkeer Door de onderzoekers wordt geconstateerd dat ook het begrip vrijwillige terugkeer, hoewel niet meer in de Vw of Vc voorkomend, in Nederland wordt gebruikt.7 De term vrijwillige terugkeer wordt in deze studie echter niet gebruikt vanwege de vraag of sprake kan zijn van vrijwilligheid bij terugkeer wanneer een persoon geen rechtmatig verblijf heeft en/of krijgt in Nederland. Wel kan gesproken worden over de mate waarin sprake is van vrijwilligheid bij terugkeer. In de optiek van de onderzoekers is geen enkele sprake van vrijwilligheid bij gedwongen vertrek. Bij zelfstandig en niet aantoonbaar vertrek is sprake van een bepaalde mate van vrijwilligheid. Remigratie wordt gekenmerkt door de hoogste mate van vrijwilligheid. 2.2.5 Vergelijking Nederlandse definities met definities van IOM IOM spreekt over ‘vrijwillige terugkeer’ en kent de volgende definitie: ‘Voluntary return is based on a decision freely taken by the individual. A voluntary decision embraces two elements: freedom of choice, which is defined by the absence of any physical, psychological, or material pressure; and an informed decision which requires having enough accurate and objective information available upon which to base the decision.’ IOM (IOM: 2004c) maakt onderscheid tussen: • voluntary return without compulsion: ‘when migrants decide at any time during their sojourn to return home at their own volition and cost’; • voluntary return under compulsion: ‘when persons are at the end of their temporary protected status, rejected for asylum, or are unable to stay, and choose to return at their own volition’; • involuntary/forced return: ‘return as a result of the authorities of the host State ordering deportation’. ‘Involuntary/forced return’ lijkt overeen te komen met het Nederlandse gedwongen vertrek. Het lijkt hier, net als bij het Nederlandse gedwongen vertrek, te gaan om ‘verwijdering met de sterke arm’. 7

Met het opnieuw beschrijven van de vertrekcategoriëen -in WBV 2006/15, gepubliceerd in Staatscourant nr. 61, d.d. 27 maart 2006- is de term uit de Vc vervangen door zelfstandig vertrek. 19


‘Voluntary return under compulsion’ lijkt overeen te komen met zelfstandig vertrek. Met ‘compulsion’ wordt ons inziens de dwang bedoeld die voorvloeit uit de rechtsplicht om na afwijzing van de verblijfsaanvraag het land binnen een bepaalde termijn te verlaten en niet de dwang in de zin van ‘verwijdering met de sterke arm’. ‘Voluntary return without compulsion’ lijkt het meest met het Nederlandse remigratie overeen te komen. De immigrant kan er op elk moment voor kiezen om op eigen kosten en uit eigen wil terug te keren. Hieruit lezen de onderzoekers dat geen sprake is van het moeten verlaten van een land; er is sprake van rechtmatig verblijf. 2.2.6 Vergelijking met het voorstel voor een EU-Richtlijn voor Terugkeer. De definitie van terugkeer, zoals deze staat vermeld in de Nederlandse vertaling van het huidige voorstel voor een ontwerprichtlijn (COM(2005) 391) voor gemeenschappelijke normen en procedures voor de terugkeer van onderdanen van derde landen die illegaal op het grondgebied van een lidstaat verblijven, is ‘de zelfstandige of gedwongen terugkeer naar het land van herkomst, het land van doorreis of een ander derde land.’ Zoals gezegd wordt in de Nederlandse Vreemdelingenwet- en regelgeving geen definitie van terugkeer gegeven, alleen van vertrek. Volgens de Vc is van vertrek sprake ‘indien een vreemdeling, al dan niet aantoonbaar, zelfstandig of gedwongen vertrekt uit Nederland.’ Deze Nederlandse definitie van vertrek en de EU-definitie van terugkeer zoals die in het huidige voorstel voor de ontwerprichtlijn staat verschillen op de volgende punten: 1. De Nederlandse definitie focust op het vertrek uit Nederland. De EU-definitie focust op de terugkeer vanuit het gastland naar het land van herkomst, land van transit of een ander derde land; 2. De Nederlandse definitie richt zich op een vertrekkend persoon (vreemdeling); de EU-definitie richt zich op een terugkeerproces; 3. De Nederlandse definitie spreekt over al dan niet aantoonbaar vertrek. De EUdefinitie niet. 2.2.7 Overige definities In de Vc wordt – conform de definitie die is opgenomen in de Schengengrenscode – de volgende definitie gegeven van een onderdaan van een derde land of wel derdelander: ‘onderdaan van een derde land is iedereen die geen onderdaan is van de EU, de EER of Zwitserland en niet onder de toepassing van het Gemeenschapsrecht inzake vrij verkeer van personen valt’ (Vc A2/1). In de Illegalennota (TK: 2004c, p.6) wordt de volgende definitie gegeven van vreemdelingenbewaring: ‘vreemdelingenbewaring is een bestuursrechtelijke maatregel die kan worden toegepast om te voorkomen dat uit te zetten vreemdelingen zich onttrekken aan hun uitzetting’. In Nederland wordt de definitie van refoulement gebruikt zoals vermeld in het Vluchtelingenverdrag. De Vc verwijst naar deze definitie. In Nederland geldt conform artikel 33 van het Vluchtelingenverdrag een verbod op refoulement. Artikel 33, eerste lid, van voornoemd verdrag luidt: geen der Verdragsluitende Staten zal, op welke wijze ook, een vluchteling uitzetten of terugleiden naar de grenzen van een grondgebied waar zijn leven of vrijheid bedreigd zou worden op grond van zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging.

20


2.3 Terugkeerders: categorieën en kenmerken 2.3.1 Legale en illegale immigranten Legale immigranten Volgens de Vreemdelingenwet (art. 8) bestaat de categorie legale immigranten uit vier subcategorieën: a. Nederlanders: immigranten die tot Nederlander zijn genaturaliseerd; b. Immigranten die in het bezit zijn van een verblijfsvergunning of die wegens een internationaal verdrag van rechtswege hier te lande rechtmatig verblijf hebben. Dit zijn immigranten: • die in het bezit zijn van een verblijfsvergunning regulier of asiel voor bepaalde of onbepaalde tijd; • die verblijven als gemeenschapsonderdaan8, zolang deze verblijf houden op grond van een regeling krachtens het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap (EG) dan wel de Overeenkomst betreffende de Europese Economische Ruimte (EER). Het gaat om ‘personen die onder het Gemeenschapsrecht inzake vrij verkeer vallen’, conform artikel 8.7 van het Vreemdelingenbesluit (Vb) 2000; • die hun verblijfsrecht ontlenen aan het Associatiebesluit 1/80 van de Associatieraad EEG/Turkije. c. Immigranten die in procedure zitten en hier te lande van rechtswege dan wel op grond van een rechterlijke uitspraak mogen verblijven in afwachting van een beslissing op die procedure. Dit zijn immigranten: • die in afwachting zijn van de beslissing op hun eerste verblijfsaanvraag asiel/regulier. Hieronder vallen ook de zogenoemde Dublinclaimanten; • die in afwachting zijn van de beslissing op een vervolgaanvraag; • die in afwachting zijn van de beslissing op een bezwaarschrift of een (hoger) beroepschrift. d. Overige immigranten met rechtmatig verblijf. Dit zijn immigranten: • met verblijf gedurende hun vrije termijn (in principe maximaal drie maanden) (visa); • met verblijf gedurende de periode waarin zij in de gelegenheid worden gesteld aangifte te doen van mensenhandel; • die niet kunnen worden uitgezet aangezien tegen de uitzetting medische beletselen bestaan. Illegale immigranten Onrechtmatig verblijf als zodanig is in Nederland niet strafbaar gesteld, maar op indirecte wijze zijn in sommige gevallen wel strafrechtbepalingen van toepassing op illegale vreemdelingen.9 De illegale immigrant heeft de wettelijke verplichting om Nederland te verlaten. 8

Alhoewel de term ‘gemeenschapsonderdaan’ sinds de Richtlijn aangaande het vrije verkeer van personen niet meer dient te worden gebruikt, wordt deze term momenteel nog wel in de Vc gehanteerd. 9 Zo kan de vreemdeling die geen rechtmatig verblijf (meer) heeft, strafbaar zijn wegens het niet voldoen aan de verplichting tot het doen van mededeling van zijn aanwezigheid. Verder bestaat de mogelijkheid om vreemdelingen die onrechtmatig in Nederland verblijven op grond van artikel 67 Vw ongewenst te verklaren indien zij bij herhaling een bij de Vw strafbaar gesteld feit hebben begaan of wanneer zij een gevaar vormen voor de openbare orde of nationale veiligheid. In tegenstelling tot het verblijf van een ‘gewone’ illegaal, is het verblijf van een ongewenst verklaarde vreemdeling wel strafbaar. Een vreemdeling die in Nederland verblijft terwijl hij weet, of ernstige reden heeft om te vermoeden, dat hij tot ongewenst vreemdeling is verklaard, kan een gevangenisstraf van ten hoogste zes maanden worden opgelegd. 21


Volgens de Illegalennota (TK: 2004c) bestaat de categorie illegale immigranten uit drie subcategorieën: a. Diegenen die opzettelijk op illegale wijze Nederland binnenkomen; b. Diegenen die de duur van rechtmatig verblijf overschrijden of het reguliere verblijfsrecht op een andere wijze verliezen; c. Uitgeprocedeerde asielzoekers: • Uitgeprocedeerde asielzoekers die nog onder de oude Vw (vóór 1 april 2001) hun eerste asielverzoek hebben gedaan;10 • Uitgeprocedeerde asielzoekers die onder de nieuwe Vw (vanaf 1 april 2001) hun eerste asielverzoek hebben gedaan, en vóór 1 januari 2005 een negatieve beslissing van de IND hebben ontvangen; • Uitgeprocedeerde asielzoekers die onder de nieuwe Vw hun eerste asielverzoek hebben gedaan, en na 1 januari 2005 een negatieve beslissing van de IND hebben ontvangen. 2.3.2 Terugkeerbeleid voor legale en illegale immigranten Legale immigranten a. Nederlanders: immigranten die tot Nederlander zijn genaturaliseerd Gedwongen of zelfstandig vertrek is niet van toepassing bij Nederlanders. Wanneer Nederlanders wensen terug te keren naar hun land van herkomst of dat van hun ouders, dan is sprake van remigratie. Indien men over onvoldoende middelen beschikt om te remigreren, kan een beroep worden gedaan op de financiële voorzieningen die krachtens de Remigratiewet worden verstrekt. Remigranten die een beroep doen op de Remigratiewet zijn verplicht daarmee hun hoofdverblijf in Nederland en hun Nederlandse nationaliteit op te geven. b. Immigranten in bezit van een verblijfsvergunning of met rechtmatig verblijf van rechtswege (wegens een internationaal verdrag) Bij deze groep van immigranten gaat het om vreemdelingen, niet om Nederlanders. Voor deze immigranten geldt net als bij de bovenstaande categorie dat gedwongen of zelfstandig vertrek niet van toepassing is. Wanneer deze groep wenst terug te keren, is sprake van remigratie. Indien men over onvoldoende middelen beschikt om te remigreren, kan een beroep worden gedaan op de financiële voorzieningen die krachtens de Remigratiewet worden verstrekt. Immigranten met een asielvergunning mogen zich ook vestigen in een ander land dan hun land van herkomst (doormigratie). Remigranten die een beroep doen op de Remigratiewet zijn verplicht daarmee hun hoofdverblijf in Nederland op te geven. Deze immigranten kunnen in aanmerking komen voor regelingen voor zelfstandig vertrek van IOM. c. Immigranten in een procedure en die in afwachting van een beslissing mogen verblijven Immigranten die een verblijfsaanvraag hebben ingediend mogen in principe de beslissing op deze aanvraag in Nederland afwachten. Immigranten die een bezwaarschrift of een (hoger) beroepschrift hebben ingediend mogen de beslissing of uitspraak afwachten indien dit rechtstreeks uit de wet volgt of indien dit door de rechter wordt beslist.11 Bij immigranten die in procedure zitten en hier te lande mogen 10

Deze langdurig in Nederland verblijvende uitgeprocedeerde asielzoekers zijn de doelgroep van het Project Terugkeer. Voor meer informatie over dit Project Terugkeer wordt verwezen naar bijlage 4. 11 De beslissing op een bezwaarschrift dat wordt ingediend tegen een negatief besluit op een reguliere verblijfsaanvraag mag worden afgewacht indien dit rechtstreeks uit de wet volgt. De werking van het besluit 22


verblijven in afwachting van een beslissing op die procedure, is gedwongen vertrek en remigratie niet van toepassing. Wel kan deze groep ervoor kiezen om zelfstandig te vertrekken. Deze immigranten kunnen in aanmerking komen voor regelingen voor zelfstandig vertrek van IOM. Dublinclaimanten Een bijzondere categorie immigranten die een beslissing op een verblijfsaanvraag in Nederland mogen afwachten zijn de asielzoekers ten aanzien van wie op grond van de Overeenkomst van Dublin een claim is of zal worden gelegd, de zogenoemde Dublinclaimanten. De Overeenkomst van Dublin en Verordening (EG) nr. 343/2003 van de Raad van de EU zijn van toepassing op asielverzoeken en verzoeken tot overname of terugname van asielzoekers. Afwijzing van een asielverzoek is pas mogelijk wanneer de claim is gehonoreerd door het andere land of, ingevolge artikel 11, vierde lid, Overeenkomst van Dublin, wanneer drie maanden na het leggen van de Dublinclaim nog geen reactie is gekomen, hetgeen gelijk staat met aanvaarding van het verzoek tot overname (Vc C1/2.2.2). Dublinclaimanten kunnen (al dan niet met hulp van IOM) zelfstandig vertrekken. Remigratie is niet van toepassing. d. Overige immigranten met rechtmatig verblijf Verblijf gedurende de vrije termijn (als bedoeld in artikel 12 Vw) is toegestaan voor een bepaalde duur, indien en zolang aan de gestelde voorwaarden wordt voldaan.12 Bij immigranten met rechtmatig verblijf gedurende hun vrije termijn is gedwongen vertrek of remigratie niet van toepassing. Zij kunnen wel zelfstandig vertrekken. Echter, zij kunnen hierbij geen beroep doen op (financiële) ondersteuning van IOM. Immigranten die het vermoedelijke slachtoffer zijn van mensenhandel, wordt een periode gegund van maximaal drie maanden, waarbinnen zij een beslissing moeten nemen of zij aangifte willen doen van mensenhandel of dat zij hiervan afzien (Vc B9). Gedurende die periode wordt hun verwijdering uit Nederland opgeschort en hebben zij rechtmatig verblijf in Nederland. Bij deze groep immigranten is gedwongen vertrek en remigratie niet van toepassing. Deze immigranten kunnen wel zelfstandig vertrekken en hierbij (financiële) ondersteuning ontvangen van IOM. wordt met het indienen van een bezwaarschrift opgeschort. Indien de werking van het besluit niet wordt opgeschort totdat op het bezwaarschrift is beslist en de vreemdeling de behandeling van het bezwaarschrift niet in Nederland mag afwachten, kan de rechtbank worden verzocht een voorlopige voorziening te treffen. Als regel mag een verzoek om een voorlopige voorziening gericht tegen de uitzetting in Nederland worden afgewacht. Het indienen van een beroepschrift (in een reguliere verblijfsprocedure) bij de rechtbank (Vreemdelingenkamer) schort de werking van het besluit niet op (in een asielprocedure wel). Een voorlopige voorziening kan aangevraagd worden om uitzetting hangende het beroep achterwege te laten. Indien de vreemdeling tijdig een verzoek heeft ingediend om een voorlopige voorziening, blijft uitzetting in de regel achterwege totdat de voorzieningenrechter uitspraak heeft gedaan. Hoger beroep bij de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State schort de werking van de uitspraak van de Vreemdelingenkamer niet op. Een voorlopige voorziening kan bij de Voorzitter van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State aangevraagd worden om de werking van het bestreden besluit hangende het hoger beroep op te schorten. Indien de vreemdeling tijdig een verzoek heeft ingediend om een voorlopige voorziening, blijft uitzetting als regel achterwege totdat de president uitspraak heeft gedaan (Vc B1/4.6). N.B. Dit geldt niet voor hoger beroep. 12 Het recht op verblijf in de vrije termijn (als bedoeld in artikel 12 Vw) wordt van rechtswege verkregen zodra de vreemdeling aan een aantal voorwaarden voldoet, zoals bijvoorbeeld het hebben voldaan aan de verplichtingen in verband met de grensoverschrijding, het beschikken over voldoende middelen van bestaan en geen gevaar opleveren voor de openbare orde of de nationale veiligheid. De vrije termijn wordt ten hoogste op zes maanden bepaald. Bij verschillende categorieën van vreemdelingen kunnen verschillende termijnen worden vastgesteld. Zo geldt bijvoorbeeld voor niet-visumplichtigen een vrije termijn van drie maanden. 23


Een bijzondere categorie immigranten met rechtmatig verblijf vormen migranten die een beroep doen op artikel 64 Vw (Vc A4/7). De vreemdeling is dan medisch gezien niet in staat om te reizen en uitzetting wordt dan tijdelijk opgeschort. Ook wanneer de stopzetting van de medische behandeling een medische noodsituatie doet ontstaan, kan op grond van artikel 64 Vw uitzetting achterwege blijven. Beroep op artikel 64 Vw is pas mogelijk vanaf het moment waarop de rechtsplicht ontstaat Nederland te verlaten. Hierbij is het niet van belang of de daadwerkelijke uitzetting op korte termijn is gepland. Immigranten met medische beletselen tegen uitzetting kunnen niet gedwongen vertrekken en kunnen evenmin een beroep doen op de Remigratiewet. Wel kunnen zij te allen tijde zelfstandig vertrekken, waarbij zij in aanmerking kunnen komen voor (financiële) ondersteuning van IOM, en eventueel van andere instanties. Illegale immigranten Voor alle drie de onderstaande categorieën geldt dat de vreemdeling wiens rechtmatig verblijf is geëindigd, Nederland in het algemeen binnen vier weken (vertrektermijn) op eigen gelegenheid dient te verlaten. Voldoet de vreemdeling niet aan deze verplichting, dan kan uitzetting aan de orde zijn (Vc A4/3.1). Geen vertrektermijn wordt gegund aan de vreemdeling wiens rechtmatig verblijf is geëindigd door afloop van de vrije termijn (als bedoeld in artikel 12 Vw), aan de vreemdeling die nooit rechtmatig verblijf in Nederland heeft gehad en aan de vreemdeling van wie de asielaanvraag is afgewezen in de AC-procedure (Vc A4/3.4). Deze vreemdelingen hebben de plicht om Nederland onmiddelijk te verlaten. Voor alle drie de onderstaande categorieën geldt tevens dat naast uitzetting door de Nederlandse overheid, zelfstandig vertrek met het IOM – middels de REAN-regeling – ook een optie is. a. Diegenen die opzettelijk op illegale wijze het grondgebied binnenkomen Dit zijn immigranten die bijvoorbeeld gebruikmaken van valse of vervalste reis- en identiteitspapieren. Een deel van de immigranten die op deze wijze binnenkomt maakt gebruik van tussenpersonen en smokkelorganisaties (TK: 2004c). b. Diegenen die de duur van rechtmatig verblijf overschrijden of het reguliere verblijfsrecht op een andere wijze verliezen Immigranten kunnen hun verblijfsrecht verliezen wegens de overschrijding van de duur van hun rechtmatig verblijf, nadat zij op een legale wijze Nederland zijn binnengekomen (TK: 2004c). Deze vreemdelingen worden ook wel ‘overstayers’ genoemd. Immigranten kunnen ook hun verblijfsrecht op andere wijzen verliezen door bijvoorbeeld het verrichten van illegale arbeid of door het plegen van een strafbaar feit. c. Uitgeprocedeerde asielzoekers Van deze immigranten is het asielverzoek bij beschikking afgewezen en zij verblijven reeds voor kortere of langere tijd illegaal in Nederland. De afwijzende beschikking geldt tevens als terugkeerbesluit, waarin in principe een vertrektermijn van vier weken wordt gegeven. Op de verschillende categorieën uitgeprocedeerde asielzoekers is verschillend beleid van toepassing. De uitgeprocedeerde asielzoekers die onder de oude Vw hun eerste asielverzoek hebben ingediend en het land dienen te verlaten vallen onder het zogenoemde ‘Project Terugkeer’. Het terugkeerbeleid voor uitgeprocedeerde asielzoekers die onder dit project vallen wordt, net als het terugkeerbeleid voor de

24


overige twee categorieën uitgeprocedeerde asielzoekers (zie paragraaf 2.3.1), behandeld in bijlage 4. 2.3.3 Demografische kenmerken van terugkeerders Registratie van terugkeerders Immigranten die uit Nederland vertrekken worden niet in alle gevallen geregistreerd. Een deel van de immigranten die uit Nederland vertrekken heeft ingeschreven gestaan in de Gemeentelijke Basisadministratie (GBA). Indien zij uit Nederland vertrekken worden zij op eigen verzoek, na adrescontrole of na administratieve correctie uitgeschreven uit de GBA. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft de beschikking voor de periode 2000 tot en met 2005 over de op uitschrijving uit de GBA gebaseerde emigratiecijfers voor niet-Nederlanders (zie bijlage 3).13 Een gedeelte heeft echter nimmer in de GBA ingeschreven gestaan. Van deze terugkeerders is bij CBS derhalve niets bekend. Van een deel van de immigranten die zelfstandig uit Nederland vertrekken zijn ook geen gegevens beschikbaar. Dit zijn immigranten die op eigen gelegenheid, dat wil zeggen zonder assistentie van IOM, zelfstandig zijn vertrokken. Van het deel dat via IOM zelfstandig vertrekt zijn wel gegevens bekend. Van remigranten die geen gebruik maken van financiële voorzieningen op grond van de Remigratiewet wordt ook geen registratie bijgehouden. De remigranten die daarentegen gebruikmaken van deze financiële voorzieningen worden wel geregistreerd. Indien registratie plaatsvindt dan worden veelal kenmerken als geslacht, leeftijd en nationaliteit van terugkeerders geregistreerd. Kenmerken als inkomen, opleidingsniveau en baan worden niet geregistreerd. Bericht van vertrek De Vreemdelingenpolitie (Vp), de Zeehavenpolitie (ZHP) of de Koninklijke Marechaussee (KMar) dient het zelfstandig, gedwongen of niet aantoonbaar vertrek van een vreemdeling door toezending van een formulier ‘Bericht van vertrek’ (model M100) aan de IND (Vc A4/6.9). Wanneer het een asielzoeker betreft dienen zij dit ook aan het COA te melden. Het COA maakt een bericht van ontruiming (model M100a) op bij ontruiming van asielzoekers. Op het bericht van ontruiming worden persoonsgegevens (achternaam, voornaam, geboortedatum, nationaliteit, geslacht en vreemdelingennummer) en de datum van ontruiming geregistreerd. Op het bericht van vertrek worden de persoonsgegevens, de vertrekcategorie en de datum van het vertrek geregistreerd. Bij de registratie van vertrek wordt onderscheid gemaakt tussen asiel en niet-asiel. De IND voert de gegevens in in het IND Informatie Systeem (INDIS) en levert deze aan SCV. SCV rapporteert vervolgens de totalen van de vertrekacties in de rapportage Vreemdelingenketen. Aanvullend aan de berichten van vertrek verstrekt de KMar nog een aantal andere vertrekgegevens aan SCV. In de rapportage Vreemdelingenketen over de periode van januari tot en met april 2005 geeft SCV aan dat met ingang van 1 januari 2005 het formulier ‘Bericht van vertrek’ is herzien vanwege definitie- en registratieproblemen. De begrippen en definities die aan het nieuwe formulier ‘Bericht van vertrek’ ten grondslag liggen zijn per 1 januari 2005 opgenomen in de Vc en dienen vanaf dat moment ook eenduidig in de vreemdelingenketen te worden toegepast. Hierdoor kan in de rapportage 13

Van emigratie is sprake wanneer iemand tenminste acht maand is uitgeschreven uit de GBA. 25


Vreemdelingenketen niet met terugwerkende kracht gerapporteerd worden met de aangepaste definitielijst en zijn alleen de subtotalen zichtbaar (SCV: 2005e). Dit betekent dat ook in deze onderzoeksstudie geen vergelijking kan worden gemaakt tussen de aantallen van 2005 en de voorafgaande jaren. Zelfstandig vertrek via IOM IOM registreert de immigranten die via IOM zelfstandig vertrekken. IOM informeert de IND op individueel niveau over de met ondersteuning van het REAN-programma vertrokken vreemdelingen. IOM geeft cumulatief cijfermatige informatie door aan SCV. IOM heeft de beschikking over informatie omtrent het geslacht en de nationaliteit van deze zelfstandige terugkeerders. Remigranten Remigranten die een beroep doen op voorzieningen krachtens de Remigratiewet worden geregistreerd. De Sociale Verzekeringsbank (SVB), de instantie die de uitkeringen in het kader van de Remigratiewet regelt, registreert geslacht, nationaliteit en leeftijd van de remigranten. Terugkeerders: gedwongen vertrek In tabel 1a zijn de aantallen procedures van gedwongen vertrek weergegeven over de jaren 2003, 2004 en 2005. Alhoewel er in 2005 sprake lijkt van een sterke toename in het aantal geregistreerde procedures van gedwongen vertrek ten opzichte van de twee voorafgaande jaren, geeft SCV aan dat 2005 niet vergeleken mag worden met voorgaande jaren. Dit, vanwege de overheveling van categorieën als gevolg van de introductie van het nieuwe bericht van vertrek in 2005 en voornoemde definitiewijzigingen (SCV: 2005e). Tabel 1a. Aantallen procedures van gedwongen vertrek Gedwongen vertrek 2003 2004 Uitzetting Overgave na controle MTV aan landgrenzen Verwijderde geweigerde vreemdelingen (art. 6 Vw) Vertrek onder toezicht MTV Totalen asiel / niet-asiel Totaal

2005 Asiel Niet-Asiel 1.323 7.589 1.084

-

-

-

-

-

-

-

1.323

11.374

9.218

4.284 5.994 18.951 20.274

Bron: SCV: 2006a/b

In tabel 1b zijn uitzettingen – het betreft hier een subcategorie van gedwongen vertrek – naar geslacht weergegeven in percentages. Uit tabel 1b komt naar voren dat van de personen die zijn uitgezet in 2005 78% man was. Tabel 1b. % Uitzetting naar geslacht in 2005 Geslacht Asiel Niet–Asiel Man 77% 79% Vrouw 22% 20% Onbekend 1% 1% Bron: IND

26


In tabel 1c zijn uitzettingen naar leeftijd weergegeven in percentages. Uitzettingen komen het meest voor binnen de leeftijdscategorie 18 tot 30 jaar. Tabel 1c. % Uitzetting naar leeftijd in 2005 Leeftijd Asiel Niet-Asiel 0 tot 18 jaar 12% 3% 18 tot 30 jaar 52% 50% 30 tot 40 jaar 26% 33% 40 tot 50 jaar 8% 12% 50 tot 65 jaar 2% 2% ≥65 jaar 0% 0% Onbekend 0% 0% Bron: IND

Terugkeerders: zelfstandig vertrek In tabel 2a zijn de aantallen procedures van zelfstandig vertrek weergegeven over de jaren 2003, 2004 en 2005. Alhoewel er in 2005 sprake lijkt van een sterke afname in het aantal geregistreerde procedures van zelfstandig vertrek ten opzichte van de twee voorafgaande jaren, geeft SCV aan dat 2005 niet vergeleken mag worden met voorgaande jaren. Dit, vanwege de overheveling van categorieën als gevolg van de introductie van het nieuwe bericht van vertrek in 2005 en voornoemde definitiewijzigingen (SCV: 2005e). Tabel 2a. Aantallen procedures van zelfstandig vertrek Zelfstandig vertrek 2003 2004 Vertrek onder toezicht zelfmelder Vertrek via IOM Totalen asiel / niet-asiel Totaal

-

-

14.343

13.123

Asiel 216 1.741 1.957

2005 Niet-Asiel 2.540 1.469 4.009 5.966

Bron: SCV: 2006a/b

In tabel 2b is vertrek via IOM naar geslacht weergegeven in percentages. Hieruit blijkt dat er meer mannen dan vrouwen via IOM vertrekken. De man-vrouw verdeling is bij zelfstandig vertrek via IOM 70/30%, bij uitzetting hebben mannen een nog groter aandeel, namelijk 78/22%. Tabel 2b. % Vertrek via IOM en geslacht in 2005 Geslacht Asiel Niet-Asiel Man 69% 71% Vrouw 31% 28% Onbekend 0% 1% Bron: IND

In tabel 2c zijn de percentages vertrek via IOM afgezet naar leeftijd weergegeven. Vertrek via IOM komt het meest voor binnen de leeftijdscategorie 18 tot 30 jaar.

27


Tabel 2c. % Vertrek via IOM en leeftijd in 2005 Leeftijd Asiel Niet-Asiel 0 tot 18 jaar 22% 8% 18 tot 30 jaar 38% 44% 30 tot 40 jaar 25% 31% 40 tot 50 jaar 9% 12% 50 tot 65 jaar 4% 4% ≥65 jaar 1% 1% Onbekend 0% 0% Bron: IND

Terugkeerders: niet aantoonbaar vertrek In tabel 3a zijn de aantallen procedures van niet aantoonbaar vertrek weergegeven over de jaren 2003, 2004 en 2005. In 2005 is er sprake van een toename in het geregistreerde aantal procedures van niet aantoonbaar vertrek ten opzichte van 2004, maar van een daling ten opzichte van 2003. Tabel 3a. Aantallen procedures van niet aantoonbaar vertrek Niet aantoonbaar vertrek 2003 2004 Zelfstandig de woonruimte verlaten tijdens de procedure voor het ingaan van de vertrektermijn Zelfstandig de woonruimte verlaten in en na de vertrektermijn van de procedure Ontruiming met aanzegging Nederland te verlaten Aanzegging Nederland te verlaten Opheffing IBS met aanzegging Nederland te verlaten Subtotalen asiel / niet-asiel Totaal

2005 Niet-Asiel 1.539

-

-

Asiel 3.633

-

-

3.910

4.567

-

-

352

106

-

-

795 289

4.527 2.584

8.979 29.930

19.554

13.323 22.302

Bron: SCV: 2006a/b

In tabel 3b wordt niet aantoonbaar vertrek naar geslacht weergegeven. Er vertrekken meer mannen dan vrouwen niet aantoonbaar. Tabel 3b. % Niet aantoonbaar vertrek naar geslacht in 2005 Geslacht Asiel Niet-Asiel Man 71% 70% Vrouw 28% 27% Onbekend 0% 3% Bron: IND

In tabel 3c zijn de percentages niet aantoonbaar vertrek afgezet naar leeftijd weergegeven. Niet aantoonbaar vertrek komt het meest voor binnen de leeftijdscategorie 18 tot 30 jaar.

28


Tabel 3c. % Niet aantoonbaar vertrek en leeftijd in 2005 Leeftijd Asiel Niet-Asiel 0 tot 18 jaar 17% 8% 18 tot 30 jaar 54% 43% 30 tot 40 jaar 20% 30% 40 tot 50 jaar 7% 12% 50 tot 65 jaar 2% 5% ≥65 jaar 1% 3% Onbekend 0% 0% Bron: IND

Terugkeerders: remigratie De Remigratiewet (zie bijlage 8) kent twee soorten voorzieningen voor remigranten die over onvoldoende financiële middelen beschikken. De basisvoorziening is bedoeld voor meerderjarige aanvragers en de remigratie-uitkering voor migranten van 45 jaar of ouder (samen remigratiefaciliteit). In tabel 4a is het aantal remigranten die gebruik maken van de remigratiefaciliteit weergegeven over de jaren 2000 tot en met 2004. Vanaf 2000 is het aantal remigranten dat gebruikt maakt van een remigratiefaciliteit toegenomen. In 2004 is sprake van bijna een verdubbeling van het aantal remigranten dat gebruik maakte van een remigratiefaciliteit ten opzichte van 2003. Tabel 4a. Aantal remigranten dat gebruik maakt van de basisvoorziening of van de remigratie-uitkering 2000 2001 2002 2003 2004 Basisvoorziening 55 144 219 235 330 Remigratie-uitkering 220 515 509 482 1.001 Totaal/Remigratiefaciliteit 275 660 728 717 1.331 Bron: Evaluatie van de Remigratiewet (Wijngaart; Tillaart: 2005)

In tabel 4b zijn de percentages remigranten dat gebruik maakt van een remigratiefaciliteit naar geslacht weergegeven. Bijna driekwart van de remigranten die gebruik maken van een remigratiefaciliteit is man. Tabel 4b. % Remigranten die gebruik maken van een remigratiefaciliteit naar geslacht 2000 2001 2002 2003 2004 Man 73% 79% 73% 72% 73% Vrouw 27% 21% 27% 28% 27% Bron: Evaluatie van de Remigratiewet (Wijngaart; Tillaart: 2005)

Uit tabel 4c blijkt dat bijna de helft van de remigranten die gebruik maken van een remigratiefaciliteit in leeftijd is van 50 tot 65 jaar. Tweederde (68%) is boven de 50 jaar.

29


Tabel 4c. % Remigranten die gebruik maken van een remigratiefaciliteit naar leeftijd 2000 2001 2002 2003 2004 <30 jaar 5% 4% 5% 7% 5% 30 tot 45 jaar 9% 9% 13% 12% 9% 45 tot 50 jaar 16% 15% 13% 16% 18% 50 tot 65 jaar 50% 51% 43% 38% 48% ≥65 jaar 20% 21% 26% 27% 20% Bron: Evaluatie van de Remigratiewet (Wijngaart; Tillaart: 2005)

2.3.4 Ruimtelijke concentraties van terugkeerders In Nederland bevinden terugkeerders zich op verschillende plaatsen. Een groeiende groep uitgeprocedeerde asielzoekers en andere illegale immigranten bevindt zich volgens IOM voor een groot deel in de vier grote steden: Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam (G4). Illegale immigranten zijn verder ook geconcentreerd op de plaatsen waar zij worden aangehouden bij de binnengrenzen en de buitengrenzen (zeehavens, Schiphol). Asielzoekers die een vertrektermijn hebben gekregen om op eigen gelegenheid Nederland te verlaten bevinden zich in de opvanglocaties van het COA gericht op terugkeer (terugkeercentra). Deze zijn her en der door het land verspreid met een zwaartepunt in Noord-Nederland. Vreemdelingen in afwachting van uitzetting bevinden zich in de uitzetcentra op de vliegvelden Schiphol en Rotterdam Airport. Ook kunnen zij zich in detentiecentra bevinden op locaties als Rotterdam (detentieboten Reno en Stockholm), Zeist, Tilburg, Ter Apel en het Grenshospitium Amsterdam. Binnen het Project Terugkeer bestaan er tenslotte nog vertrekcentra. Deze bevinden zich in Vught en Vlagtwedde (zie bijlage 4). 2.3.5 Herkomst en nationaliteiten van terugkeerders Terugkeerders: gedwongen vertrek In tabel 5a is de top 5 weergeven van de percentages van uitzetting in 2005 afgezet naar nationaliteit. Zowel bij asiel als niet-asiel gerelateerde uitzettingen komen immigranten met de Turkse nationaliteit het meest voor. Tabel 5a. % Uitzetting en nationaliteit in 2005 Nationaliteit Asiel Nationaliteit Turkse 10% Turkse Irakese 6% Bulgaarse Servische & Montenegrijnse 6% Marokkaanse Nigeriaanse 5% Roemeense Chinese 5% Nigeriaanse Totaal Top 5 31% Totaal Top 5 Overige 69% Overige

Niet-Asiel 15% 12% 7% 5% 5% 44% 56%

Bron: IND

Terugkeerders: zelfstandig vertrek In tabel 5b is de top 5 weergeven van de percentages van vertrek via IOM in 2005 afgezet naar nationaliteit. Bij vertrek via IOM komen immigranten met de Angolese nationaliteit het meest voor.

30


Tabel 5b. % Vertrek via IOM en nationaliteit in 2005 Nationaliteit Angolese 12% Afghaanse 8% Servische & Montenegrijnse 8% Oekraïense 8% Iraanse 5% Totaal Top 5 41% Overige 59% Bron: IOM

Terugkeerders: niet aantoonbaar vertrek In tabel 5c is de top 5 weergeven van de percentages van niet aantoonbaar vertrek in 2005 afgezet naar nationaliteit. Bij asiel gerelateerd vertrek komen immigranten met de Angolese nationaliteit het meest voor. Bij niet-asiel gerelateerd vertrek komen immigranten met de Turkse nationaliteit het meest voor. Tabel 5c. % Niet aantoonbaar vertrek en nationaliteit in 2005 Nationaliteit Asiel Nationaliteit Niet-Asiel Angolese 11% Turkse 15% Sierraleoonse 7% Marokkaanse 9% Afghaanse 7% Egyptische 6% Onbekende 7% Chinese 6% Guinese 5% Bulgaarse 3% Totaal Top 5 37% Totaal Top 5 39% Overige 63% Overige 61% Bron: IND

Terugkeerders: remigratie In tabel 5d zijn de percentages weergeven van remigranten die in 2005 gebruik maakten van een remigratiefaciliteit afgezet naar nationaliteit. Het zijn voornamelijk remigranten met een niet-Nederlandse of dubbele nationaliteit die het meest gebruik maakten van een remigratiefaciliteit. Tabel 5d. % Remigranten die gebruikmaken van een remigratiefaciliteit en nationaliteit 2000 2001 2002 2003 Nederlandse nationaliteit 0% 3% 5% 6% Niet-Nederlandse of 92% 84% 81% 81% dubbele nationaliteit Niet gespecificeerd 8% 13% 14% 13%

2004 9% 87% 4%

Bron: Evaluatie van de Remigratiewet (Wijngaart; Tillaart: 2005)

2.3.6 Landen van terugkeer Gedwongen, zelfstandig en niet-aantoonbaar vertrek Op de berichten van vertrek wordt niet geregistreerd naar welke landen de immigranten vertrekken. Ook wordt dit niet op een andere wijze bijgehouden. Het is dus niet bekend naar welke landen immigranten gedwongen vertrekken. Voor zelfstandig vertrek via IOM wordt verwezen naar tabel 5b. Onbekend is waar immigranten heen zijn die niet aantoonbaar zijn vertrokken. 31


Remigratie In tabel 6a is de top 5 van het aantal in 2004 vertrokken remigranten dat gebruik maakte van een remigratiefaciliteit afgezet naar bestemmingsland weergegeven. Van deze landen zijn ook de aantallen van 2000 tot en met 2003 weergegeven. Tabel 6a. Top 5 van 2004 van bestemmingslanden waar naar toe remigranten die gebruik maken van een remigratiefaciliteit zijn vertrokken Top 5 2000 2001 2002 2003 2004 Remigratiefaciliteit 275 660 728 717 1.331 Spanje 17% 24% 29% 32% 23% Voormalig Joegoslavië 26% 18% 15% 19% 22% Turkije 28% 20% 12% 13% 19% Marokko 17% 16% 14% 11% 13% Suriname 1% 10% 17% 13% 11% Totaal Top 5 88% Overige 12% Bron: Evaluatie van de Remigratiewet (Wijngaart; Tillaart: 2005)

2.3.7 Niet aantoonbaar vertrek In tabel 3a is reeds het aantal procedures weergegeven van personen die niet aantoonbaar uit Nederland zijn vertrokken. Het is van deze personen niet bekend of zij Nederland hebben verlaten of hier te lande in de illegaliteit verblijven. Het is niet bekend naar welke bestemming zij zijn vertrokken. Maatregelen ter vermindering van niet aantoonbaar vertrek Vrijheidsbeperkende en vrijheidsontnemende maatregelen worden toegepast om te voorkomen dan personen met onbekende bestemming vertrekken. Deze maatregelen worden in paragraaf 4.3.2 besproken. Naast deze maatregelen kunnen ook herintegratieregelingen voor zelfstandig vertrek een bijdrage leveren aan het bevorderen van vermindering van het aantal personen dat niet aantoonbaar vertrekt.

32


3. Het politieke en wettelijke raamwerk 3.1 Regionale, federale en nationale wettelijke en politieke raamwerken 3.1.1 Politieke debat en definities van politieke principes Toenemende prioriteit aan terugkeer De Nederlandse overheid staat op het standpunt dat zonder effectief terugkeerbeleid geen sprake kan zijn van een effectief migratie- en asielbeleid. Dit standpunt komt onder andere tot uitdrukking in het Regeerakkoord van 3 juli 2002 (TK: 2002), het Hoofdlijnenakkoord van 16 mei 2003 (TK: 2003a), de Terugkeernota van 21 november 2003 (TK: 2003b) en de Illegalennota van 24 april 2004 (TK: 2004c). Terugkeerbeleid dient een integraal onderdeel te zijn van het vreemdelingenbeleid. Immers, meer dan 70% van de asielaanvragen blijkt uiteindelijk niet gegrond en van alle aanvragen voor een reguliere verblijfsvergunning wordt ongeveer 35% afgewezen (TK: 2003b). De Nederlandse regering geeft dan ook in toenemende mate prioriteit aan de terugkeer van vreemdelingen die onrechtmatig in Nederland verblijven. In de Terugkeernota (TK: 2003b) wordt een aantal nieuwe maatregelen genoemd, waaronder nieuwe vormen van asielopvang en terugkeer als onderdeel van ontwikkelingssamenwerkingsbeleid. Politieke principes De volgende uitgangspunten, die grotendeels voortvloeien uit de Vw 2000, gelden bij de voorstellen gedaan in de Terugkeernota: • Vreemdelingen hebben een eigen verantwoordelijkheid om uit Nederland te vertrekken indien zij geen rechtmatig verblijf (meer) hebben; • De Nederlandse overheid (rijks-, provinciale- en gemeentelijke overheid) dient slechts te faciliteren ten behoeve van het vertrek uit Nederland van betreffende vreemdelingen; • Wanneer een illegaal verblijvende vreemdeling niet voldoet aan zijn rechtsplicht om zelfstandig Nederland te verlaten kan de overheid gebruik maken van haar bevoegdheid het vertrek uit Nederland af te dwingen; • De beëindiging van de voorzieningen van overheidswege volgt van rechtswege uit het niet rechtmatig verblijf in Nederland; • Vervoerders hebben een verantwoordelijkheid voor het verwijderen van door hun aangevoerde vreemdelingen aan wie de toegang tot Nederland is geweigerd. Een ander principe is de recent gemaakte koppeling van terugkeer met ontwikkelingssamenwerking. Oprichting aparte terugkeerorganisatie Naar aanleiding van Rekenkameronderzoek (TK: 2005c), waaruit bleek dat de realisatie van de beleidsdoelstellingen op het gebied van terugkeer onvoldoende gewaarborgd zijn in de organisatiestructuur van het terugkeerproces, is in oktober 2005 door het kabinet besloten om een aparte terugkeerorganisatie in het leven te roepen. Verschillende verbetermogelijkheden zouden met behulp van een aparte terugkeerorganisatie (beter) kunnen worden gerealiseerd (pDGHV: 2006a). Ten tijde van deze studie is de inrichting van deze terugkeerorganisatie, die met ingang van 1 januari 2007 operationeel zal worden en Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V) gaat heten, in volle gang. DT&V stelt zich ten doel het daadwerkelijke vertrek te realiseren van alle illegale vreemdelingen die in het kader van het vreemdelingentoezicht of

33


grensbewaking zijn aangebracht en van alle asielzoekers die het land dienen te verlaten. Daarbij stelt DT&V het stimuleren van het zelfstandig vertrek van de vreemdeling voorop. Daarnaast wil DT&V op een zorgvuldige wijze opereren, met respect voor de waardigheid van de vreemdeling, ook als er sprake is van gedwongen vertrek. Daarbij zal een persoonsgerichte en multidisciplinaire aanpak worden gehanteerd (pDGHV: 2006b). Politieke discussie In de aanloop naar de landelijke verkiezingen in 2003 was er in Nederland volgens IOM (IOM: 2004b, p. 253) sprake van verhitte publieke debatten over het immigratiebeleid, wat door sommige critici werd toegeschreven aan de te grote nadruk in het Nederlandse immigratierecht en -beleid op controle, veiligheid en restrictie. Het politieke debat in en buiten de Tweede Kamer ging en gaat regelmatig over de groep van langdurig in Nederland verblijvende asielzoekers die onder de oude Vw een asielverzoek hebben ingediend. Er is sprake van een herhaalde roep binnen delen van de publieke opinie en binnen de achterban van verschillende politieke partijen om een ruimhartiger beleid ten opzichte van de langdurig in Nederland verblijvende asielzoekers, die bekend zijn geworden onder de term ’26.000’ (VVN: 2006). Voorts zijn de debatten gegaan over het al dan niet scheiden van gezinnen, over de criteria voor een verblijfsvergunning wegens het buiten de eigen schuld niet uit Nederland kunnen vertrekken van de vreemdeling en de criteria die de minister voor V&I hanteert bij de beoordeling van schrijnendheid.14 Kritiek van gemeenten Een aanzienlijk aantal gemeenten laat kritische geluiden horen over verschillende onderdelen van het terugkeerbeleid. Het betreft hier onder meer de zorg van lokale politici over families die na jarenlang verblijf in hun gemeente alsnog uit Nederland moeten vertrekken alsmede over de grote aantallen uitgeprocedeerde asielzoekers die niet aantoonbaar uit de opvang in Nederland zijn vertrokken en mogelijk in de illegaliteit terechtkomen. Het komt voor dat gemeenten uitgeprocedeerde vreemdelingen opvangen om te voorkomen dat zij zonder onderdak op straat komen te staan en voor overlast zorgen. Dit staat echter haaks op het belang van het kabinet inzake een effectief terugkeerbeleid. In dit beleid vormt het opheffen van voorzieningen voor asielzoekers een prikkel die zelfstandig vertrek moet stimuleren. De discussie met de gemeenten spitst zich toe op de afspraken die de minister voor V&I heeft gemaakt over de aanpak van de groep langdurig in Nederland verblijvende asielzoekers, die vallen onder het Project Terugkeer (zie bijlage 4). In het voorjaar van 2006 heeft een overgrote meerderheid van de gemeenten op het congres van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) een motie aangenomen waarin de minister voor V&I wordt verzocht om een ruimhartiger pardon voor deze doelgroep. Hoewel over deze motie een spoeddebat is gevoerd, is zij noch door het parlement, noch door de minister voor V&I overgenomen. Reden hiervoor is dat het parlement heeft ingestemd met het beleid zoals dit nu wordt uitgevoerd. Daarnaast is voor vreemdelingen die vóór 1 april 2001 asiel hebben aangevraagd, in 2003 reeds een eenmalige regeling getroffen. Op grond daarvan zijn 2.097 verblijfsvergunningen verleend (LOGO: 2005; SCV: 2005c; SCV; DVB: 2006). 14

Hieronder viel ook de afhandeling van de zogenaamde 14-1 brieven, waarmee de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie werd verzocht om een verblijfsvergunning te verlenen op basis van schrijnendheid. 34


Kritiek op (dubbelzinnige) doelstelling terugkeerbeleid Kritiek is er ook op de op doelstelling van het terugkeerbeleid. De onafhankelijke Commissie Evaluatie Vreemdelingenwet 2000 noemt in haar rapport inzake ‘Terugkeerbeleid en Operationeel Vreemdelingentoezicht’ die doelstelling dubbelzinnig (CEV: 2004), aangezien veel uitvoerende organisaties denken dat terugkeer naar het land van herkomst doel is van het terugkeerbeleid, terwijl de Terugkeernota spreekt over ‘het terugbrengen van het aantal in Nederland verblijvende vreemdelingen dat geen recht heeft op verblijf’(CEV: 2004). Elk vertrek uit Nederland, zowel naar het land van herkomst als (onrechtmatig) naar een andere EU-lidstaat, kan hiermee tot een succes worden gerekend. De Commissie adviseert een einde te maken aan deze dubbelzinnigheid (CEV: 2004). Op welke manier dat moet gebeuren staat volgens de Commissie niet bij voorbaat vast. Een mogelijke keuze om aan de dubbelzinnigheid een einde te maken is door onomwonden te stellen dat ongeoorloofd verblijf in een andere EU-lidstaat in het kader van het terugkeerbeleid als een succes wordt beschouwd. Anderzijds is het de vraag of dat, mede in het licht van de Europeanisering van het migratiebeleid, wel een acceptabele optie is (CEV: 2004). De minister voor V&I plaatst in een brief aan de Tweede Kamer een aantal kanttekeningen bij de evaluatie van de Commissie. Zo wordt opgemerkt dat de Commissie ervan uitgaat dat het bevorderen van de (vrijwillige) terugkeer naar het land van herkomst van vreemdelingen die niet (langer) worden toegelaten, het centrale doel van het Terugkeerbeleid ’99/ Vw 2000 is. In het onderzoek wordt het succes van het beleid dus afgemeten aan de mate waarin de overheid erin geslaagd is de terugkeer van niet (langer) rechtmatig verblijvende vreemdelingen naar het land van herkomst te bewerkstelligen. De Commissie constateert vervolgens op basis van de gebruikte beleidsnotities dat het einddoel van het terugkeerbeleid in Nederland het voorkomen van illegaal verblijf in Nederland en het verminderen van het aantal in Nederland verblijvende uitgeprocedeerde asielzoekers is. Het einddoel van het terugkeerbeleid en het succes daarvan kan volgens de minister voor V&I dan ook niet alleen bereikt worden door terugkeer naar het land van herkomst, maar ook door vertrek naar een ander land. Ook door de in het onderzoek bevraagde uitvoerende organisaties gaan hiervan uit. In de centrale onderzoeksdoelstelling is hiermee is volgens de minister voor V&I geen rekening gehouden (TK: 2005e). Maatschappelijk debat Ook buiten de politiek is veel aandacht gevraagd voor de doelgroep van Project Terugkeer. Bijvoorbeeld door filmregisseurs met de filmische portrettenreeks 26.000 gezichten of de actie een Royaal Gebaar met de roep om een algeheel pardon voor de groep van 26.000 bij het jubileum van de Koningin in 2005. Daarnaast zijn er acties ondernomen op scholen en zijn vreemdelingen in hongerstaking gegaan. Er loopt een actie ‘Aftellen tot het pardon’ waarbij de initiatiefnemers hopen dat er na de verkiezingen van 2007 (nu vervroegd naar november 2006) draagvlak is voor het afkondigen van een generaal pardon. Verder zijn kinderen die al langer dan vijf jaar in Nederland wonen, de actie ‘Wij willen blijven’ begonnen. Zij willen een oordeel van de rechter. De ontstane commotie in zowel de media als in de Tweede Kamer naar aanleiding van de problemen in de uitvoering van het terugkeerbeleid (Democratische

35


Republiek Congo en Syrië15) heeft niet geleid tot het ter discussie stellen van het terugkeerbeleid zelf. Wel zijn naar aanleiding van de Kamerdebatten inzake de DRC aanvullende maatregelen genomen ten aanzien van het terugkeerproces en heeft het geleid tot de oprichting van een Commissie van Toezicht Terugkeer. Deze Commissie is per 1 juni 2006 formeel met haar werkzaamheden begonnen (DGIAV: 2006). Een ander onderwerp, dat ten tijde van dit onderzoek vol in de aandacht staat, is de kwestie van kinderen in vreemdelingenbewaring. Hier wordt in paragraaf 4.3 verder op ingegaan. Voorts heeft de brand in het Detentie- en Uitzetcentrum op de luchthaven Schiphol, die in het najaar van 2005 het leven kostte aan elf celbewoners, logischerwijs veel aandacht gekregen. De Onderzoeksraad voor de Veiligheid concludeert in zijn rapport onder meer dat drie overheidsinstanties tekort zijn geschoten. Bij deze overheidsinstanties heeft veiligheid en in het bijzonder brandveiligheid te weinig aandacht gehad. Deze conclusies leidden tot het aftreden van de minister van Justitie en de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu. Op basis van een terugblik op de afgelopen vijf jaar (2000-2006) constateert IOM dat het draagvlak van maatschappelijke organisaties voor terugkeer toegenomen is. IOM geeft aan hieraan te hebben bijgedragen door het verhogen van de bekendheid16 van vreemdelingen met de daadwerkelijke mogelijkheden voor een ondersteuning bij vertrek en door de door IOM uitgevoerde deskundigheidsbevordering.17 Terugkeer, migratie en ontwikkeling De afgelopen jaren is in Nederland sprake van een toenemende belangstelling voor de relatie tussen ontwikkeling en migratie. Dit moet worden geplaatst in een bredere internationale trend. De Nederlandse regering heeft een eerste stap gezet richting een coherent migratiebeleid met de (op 7 december 2004 in de Tweede Kamer besproken) beleidsnotitie “migratie & ontwikkeling”. Het advies in reactie op deze notitie van de Adviesraad Internationale Vraagstukken van juni 2005 (AIV: 2005) heeft het oog gericht op de noodzaak om tot een win-win situatie te komen in het kader van migratie tussen de ontwikkelde en de onderontwikkelde landen. De twee betrokken ministers (Van Ardenne voor Ontwikkelingssamenwerking en Verdonk voor V&I) committeerden zich aan een halfjaarlijkse rapportage over de voortgang van de implementatie van de in de notitie genoemde beleidsvoornemens. Inmiddels zijn er drie voortgangsrapportages aan de Tweede Kamer voorgelegd. Daarnaast heeft de toegenomen belangstelling geleid tot de ontwikkeling van een specifiek programma voor Terugkeer, Migratie en Ontwikkeling (TMO), dat op 10 maart 2005 in de Staatscourant werd gepubliceerd. De doelstellingen van het TMO-programma luiden in prioritaire volgorde als volgt: de terugkeer en herintegratie van uitgeprocedeerde asielzoekers; de (tijdelijke) terugkeer van statushouders ten behoeve van de wederopbouw van het land van herkomst, en beleidsontwikkeling op het gebied van ontwikkeling en migratie. Voor het TMO-programma is jaarlijks circa € 15

De discussies in de Tweede Kamer zagen op de vraag of er asielgerelateerde gegevens waren verstrekt aan de (diplomatieke vertegenwoordiging van de) autoriteiten van de landen van herkomst. 16 Door middel van een decentrale werkwijze waarbij op talrijke in het land verspreide locaties – in opvanglocaties en in spreekruimtes bij maatschappelijke organisaties – vreemdelingen ingelicht worden over de mogelijkheden voor zelfstandige terugkeer, aldus IOM. 17 In de vorm van een IOM cursus “Omgaan met Terugkeer”, waaraan in 2003, 2004 en 2005 respectievelijk 150, 290 en 310 personen werkzaam bij COA, Vluchtelingenwerk en talrijke andere organisaties hebben deelgenomen (IOM jaarverslagen 2003, 2004, 2005). 36


5 miljoen beschikbaar. Het TMO-programma is opgezet voor zowel uitgeprocedeerde asielzoekers als statushouders (TK: 2005a).18 Circulaire migratie Circulaire migratie bestaat zowel uit circulaire immigratie (vreemdelingen tijdelijk werkend of studerend in Nederland) en circulaire emigratie (in Nederland woonachtige immigranten die tijdelijk (r)emigreren naar hun land van herkomst). De Nederlandse regering acht het bevorderen van circulaire migratie, binnen de kaders van het nationale migratiebeleid, aangewezen als strategie die de belangen van de migrant, de herkomstlanden en de bestemmingslanden kan verenigen. Een belangrijk punt daarbij is hoe tijdelijke arbeidsmigratie daadwerkelijk kan worden gefaciliteerd en gereguleerd (TK: 2005a). De notitie over de herziening van de reguliere toelating van vreemdelingen in Nederland (MinJus: 2006) spreekt over de invoering van een verblijfsvergunning voor maximaal één jaar ter bevordering van circulaire immigratie. Dat er in het kader van circulaire migratie ook behoefte bestaat om terug te keren naar het land van herkomst om daar te werken of een eigen bedrijf te starten wordt aangetoond in het rapport ‘Return Migration and employment ‘van Regioplan (Berkhout; Brink; Hello: 2005). Er bestaat in Nederland echter nog geen vaste infrastructuur op terrein van arbeidsbemiddeling van (tijdelijke) remigranten. Wel bestaan er diverse initiatieven op dit gebied.19 3.1.2 Wettelijke basis voor terugkeer De wettelijke basis voor gedwongen en zelfstandig vertrek is de Vw.20 In de Vw wordt de toelating en verwijdering van vreemdelingen geregeld. Centraal in deze wet is dat vreemdelingen zonder verblijfsrecht en/of die uitgeprocedeerd zijn geen gebruik meer mogen maken van staatsvoorzieningen en de verplichting hebben het land binnen vier weken na de beëindiging van rechtmatig verblijf te verlaten.21 Daarentegen dient de vreemdeling Nederland onmiddellijk te verlaten indien deze geen rechtmatig verblijf heeft gehad of de vrije termijn voor verblijf in Nederland (van rechtswege) is verlopen. Het onderliggende principe van het Nederlandse terugkeerbeleid is de persoonlijke verantwoordelijkheid van de vreemdeling die onrechtmatig in Nederland verblijf om zelf het land te verlaten. Wanneer de vreemdeling niet voldoet aan zijn verplichting Nederland uit eigen beweging binnen de gestelde termijn te verlaten dan kan diens vertrek uit Nederland worden

18

Vanuit het TMO fonds worden bijvoorbeeld herintegratie-ondersteunende programma’s voor afgewezen asielzoekers in het kader van Project Terugkeer gefinancierd (IOM Nederland jaarverslag 2005). Sinds april 2006 voert IOM het project “Temporary Return of Qualified Nationals” uit dat ook door het TMO-fonds gefinancierd is. 19 Zo heeft IOM in het verleden al ervaring opgedaan in het begeleiden van tijdelijke circulaire migratie van Poolse verpleegkundigen naar Nederland (2002-2004, zie jaarverslag IOM 2003). Ook het IOM project voor de tijdelijke uitzending van Ghanese migranten vanuit Nederland naar Ghana en voor de tijdelijke overkomst van Ghanese medische specialisten naar Nederland zijn voorbeelden van circulaire migratie (zie website www.iomnederland.nl). Een ander voorbeeld is het project (met subsidie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken/TMO) van twee Somalische organisaties in Nederland (FSAN en NEDSOM, met behulp van CARE) gericht op het tijdelijk werkverschaffen van Somalische Nederlanders in Somalië/Somaliland. 20 De wettelijke basis voor gedwongen en zelfstandig vertrek is neergelegd in hoofdstuk zes, afdeling 1 en 2, artikel 61 tot en met 66 van de Vw 2000. De uitvoeringsregels zijn neergelegd in de Vc (Vc A4). 21 Overigens kan de als hoofdregel genoemde vertrektermijn van vier weken door de minister voor V&I worden verkort in het belang van de uitzetting of het belang van de openbare orde of nationale veiligheid. 37


afgedwongen door uitzetting.22 Nederland kent geen separaat terugkeerbesluit en Nederland kent ook geen uitzettingsbevel. Dat een vreemdeling die zelfstandig vertrekt daarbij gefaciliteerd kan worden door IOM, is neergelegd in de Vc (Vc A4/5). De thans geldende uitvoeringsregeling van het REAN-programma is op 1 mei 2006 in werking getreden en is gepubliceerd in de Staatscourant van 1 mei 2006, nr. 84 (zie bijlage 6). Dat een specifieke groep remigranten een beroep kan doen op bepaalde financiële voorzieningen, is neergelegd in de Remigratiewet. 3.1.3 Voorzieningen en standaards voor vertrek zonder wettelijke basis Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON) is van mening dat het Nederlandse beleid om uitgeprocedeerde asielzoekers die jaren in Nederland hebben verbleven uit te wijzen, in strijd is met de mensenrechtenconventies. VON ziet deze mening bevestigd in de aanbevelingen van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (PVRvE: 2006) ter aanpassing van het Nederland terugkeerbeleid (resolutie 1483), naar aanleiding van een rapportage van de Committee Migration, Refugees and Population (PVRvE: 2005). Ook het Internationaal Netwerk van Lokale Initiatieven ten behoeve van Asielzoekers (INLIA), maakt op zijn website melding van de bezorgdheid van de Raad van Europa. Volgens de minister voor V&I is echter sprake van een positief rapport van de Committee Migration, Refugees and Population, waarin ondersteuning gevonden kan worden van haar beleid. Volgens de minister heeft de Committee geconstateerd dat het asiel- en terugkeerbeleid in Nederland goed wordt uitgevoerd en met voldoende waarborgen is omkleed. Volgens de Nederlandse overheid vertrekt niemand uit Nederland zonder wettelijke basis. 3.1.4 Variaties in terugkeerbeleid in provincies en regio’s Het terugkeerbeleid is landelijk bepaald. Dit betekent dat er geen sprake is van beleidsvariaties. Wat betreft de uitvoering van het terugkeerbeleid kan wel gesproken worden van variaties per gemeente. Een aantal gemeenten weigert bijvoorbeeld mee te werken aan de ontruiming van uitgeprocedeerde asielzoekers uit de opvang wiens vertrektermijn is verstreken. 3.1.5 Ervaringen met protest- en solidariteitsbewegingen Er is sprake van een aantal protest- en solidariteitsbewegingen. Sommige daarvan zijn nationaal, zoals Van Harte Pardon, Een Royaal Gebaar, Aftellen tot het Pardon. Andere betreffen lokale acties. Veel organisaties, waaronder kerkelijke organisaties, bieden hulp aan afgewezen asielzoekers, vaak met steun van de lokale autoriteiten. Voorts zijn er ook hongerstakers en scholen die actie voeren voor individuele gevallen.

22

Voor de uitzetting van de vreemdeling zijn regels opgenomen in artikel 63 t/m 65 Vw. Daarin is de minister de bevoegdheid gegeven tot uitzetting en kan van de vreemdeling medewerking worden gevorderd aan de voorbereiding van de uitzetting. 38


3.2 De invloed van Europese regelgeving 3.2.1 Stand van zaken overname EU-regelgeving Zoals voor iedere lidstaat geldt, zijn ook in Nederland verordeningen, beschikkingen en besluiten van de Raad van de Europese Unie (en het Europees Parlement) verbindend en rechtstreeks toepasselijk. In de lagere regelgeving – het Vb en de Vc – worden indien nodig voor de uitvoering benodigde nadere (procedurele) bepalingen neergelegd. Beschikking 2004/573/EG van de Raad van 29 april 2004 inzake het organiseren van gezamenlijke vluchten voor de verwijdering van onderdanen van derde landen tegen wie individuele verwijderingsmaatregelen zijn genomen van het grondgebied van twee of meer lidstaten is een voorbeeld van een beschikking waarin de Nederlandse praktijk naar gehandeld wordt bij de uitvoering van gezamenlijke vluchten. Het is niet nodig geacht hieromtrent nadere bepalingen neer te leggen in de lagere regelgeving. Richtlijnen van de Raad (en het Parlement), die verbindend zijn ten aanzien van het te bereiken resultaat maar aan de nationale instanties de bevoegdheid laten om vorm en middelen ter verwezenlijking daarvan te kiezen, worden nader uitgewerkt in de Vw en lagere regelgeving. Zo is in de Vc nader uitgewerkt hoe uitvoering dient te worden gegeven aan Richtlijn 2003/110/EG van de Raad van 25 november 2003 betreffende de ondersteuning bij doorgeleiding in het kader van maatregelen tot verwijdering door de lucht. Een voorbeeld van een richtlijn die nog niet nader is uitgewerkt in de Nederlandse Vreemdelingenwet en -regelgeving betreft de Richtlijn 2001/40/EG betreffende de onderlinge erkenning van besluiten inzake de verwijdering van onderdanen van derde landen. Dit geldt niet alleen voor Nederland maar ook voor de andere lidstaten en is mede gelegen in het feit dat gebleken is dat de redenen die ten grondslag liggen aan een besluit inzake verwijdering niet geharmoniseerd zijn en gebleken is dat lidstaten in de praktijk niet goed van elkaar weten dat er sprake is van een besluit inzake verwijdering van een onderdaan van een derde land. Met het huidige voorstel voor een Richtlijn inzake gemeenschappelijke normen en procedures voor de terugkeer van onderdanen van derde landen die illegaal op het grondgebied van een lidstaat verblijven, wordt voorgesteld Richtlijn 2001/40/EG in te trekken. (Mede) artikel 16 van het huidige Richtlijnvoorstel moet daarvoor in de plaats komen. Tot slot kunnen aanbevelingen van de Raad genoemd worden, die niet verbindend zijn voor de lidstaten. Een voorbeeld van een aanbeveling waar Nederland in de dagelijkse praktijk naar handelt, is de Aanbeveling van de Raad van 30 november 1994 betreffende de aanneming van een standaard reisdocument voor de verwijdering van onderdanen van derde landen. In de Vc is uitgewerkt in welke situaties en onder welke voorwaarden bij de terugkeer gebruik kan worden gemaakt van de zogenaamde ‘EU-staat’. 3.2.2 Gevolgen Europese kader Afhankelijk van de richting die het voorstel voor de Europese ontwerprichtlijn ‘over gemeenschappelijke normen en procedures voor de terugkeer van onderdanen van derde landen die illegaal op hun grondgebied verblijven’ (COM(2005) 391) uiteindelijk krijgt, zullen mogelijk wijzigingen moeten worden aangebracht in nationale

39


weten regelgeving. Of er, en zo ja hoe ingrijpend deze wijzigingen zullen zijn, is nu nog niet te overzien. De ontwerprichtlijn wordt thans behandeld in de betreffende EU Raadswerkgroep ‘Migratie en Verwijdering’. 3.2.3 Invloed Schengen en Dublin op terugkeerbeleid Een deel van de terugkeer, namelijk naar Schengen- en EU-partners, kan plaatsvinden binnen de Schengenregelgeving en de Dublinverordening. Deze instrumenten zijn waar mogelijk of nodig omgezet in nationale weten regelgeving. De betreffende overeenkomsten maken het mogelijk dat een deel van de verwijderingen plaatsvindt naar een partnerstaat, in plaats van dat de terugkeerder daadwerkelijk terugkeert naar het land van herkomst. Dit leidt tot een hoger aantal van vertrek uit Nederland, maar komt in feite neer op een persoonsverplaatsing binnen de verdragsgebieden. 3.2.4 Invloed uitbreiding EU op terugkeerbeleid De uitbreiding van de EU heeft niet tot wijzigingen in het terugkeerbeleid geleid. De tien nieuwe lidstaten zijn van derdeland tot EU-land geworden. 3.2.5 Artikel 3EVRM Indien een reëel risico als bedoeld in artikel 3 van het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM) wordt aangenomen, vindt geen uitzetting plaats naar het land waar die schending dreigt. In de Vw is bepaald dat dreigende schending van artikel 3 EVRM kan leiden tot verlening van een verblijfsvergunning asiel voor bepaalde tijd. Die dreigende schending kan gelegen zijn in de te verwachten strafrechtelijke bejegening bij terugkeer (bijvoorbeeld de doodstraf), maar ook in medische omstandigheden (de terminale fase van een ongeneeslijke ziekte). De vreemdeling, die meent dat een schending van artikel 3 EVRM dreigt bij terugkeer, kan een aanvraag doen voor de verblijfsvergunning asiel voor bepaalde tijd. 3.2.6 Implementatie EU Return voorbereidingsprogramma In 2005 heeft IND een projectvoorstel (International co-operation in the field of removals) ingediend onder de budgetlijn. Dit voorstel is goedgekeurd en momenteel wordt het project uitgevoerd. Het project wordt gezamenlijk uitgevoerd door Nederland, Engeland, België, Frankrijk, Duitsland, Malta en Slowakije en heeft tot doel het introduceren en verbeteren van de organisatie en implementatie van specifieke maatregelen op het gebied van terugkeermanagement. Deze doelstellingen worden nagestreefd in het gezamenlijke programma voor gedwongen vertrek uit de EU met overheidsvluchten, met de looptijd van maart 2006 tot juni 2007. De nieuwe lidstaten Slowakije en Malta kunnen in dit project leren en ervaring opdoen over de organisatie en operatie van dergelijke activiteiten. Daarnaast worden kosten gedeeld en zal het aantal verwijderde illegale vreemdelingen toenemen. Daarnaast neemt IOM deel aan twee projecten die onder het Programma zijn goedgekeurd.23

23

Het gaat om de projecten ‘Return and Reintegration of irregular Nigerian Migrants from the Netherlands and Ireland’, in samenwerking met IOM Dublin en IOM Abuja, en om ‘Information on Return and Reintegration in Countries of Origin’ (IRRICO), in samenwerking met IOM Londen en veertien andere landen. 40


3.2.7 Ervaringen met eerste gezamenlijke vluchten Nederland voert reeds sinds 2002, ruim vóór aanname van genoemd Raadsbesluit, gezamenlijke vluchten uit. Nederland heeft hierbij eerst samengewerkt met België, Duitsland en Frankrijk en in de jaren daarna ook met Engeland, Ierland, Luxemburg en Zwitserland. Op 26 mei 2004 is voor de eerste keer sinds genoemd Raadsbesluit een gezamenlijke overheidsvlucht georganiseerd door Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk, België en Nederland. Deze vlucht vanaf Schiphol bracht 44 uitgeprocedeerde asielzoekers terug naar Togo en Kameroen. Dergelijke gezamenlijke overheidsvluchten vinden ook plaats binnen het kader van de Benelux. Voor dit doel is sprake van een nauwe samenwerking tussen de Nederlandse IND en de immigratieautoriteiten in andere EU-landen (Franssen; Groenendijk: 2005).

41


4. Vertrekacties 4.1 Overzicht 4.1.1 Vertrekcategorieën en vertrekacties Terugkeer kan globaal worden onderverdeeld in twee hoofdcategorieën, namelijk: 1) Vertrek en 2) Remigratie. Vertrek kan worden onderverdeeld in: 1a) Gedwongen vertrek; 1b) Zelfstandig vertrek; en 1c) Niet aantoonbaar vertrek. De subcategorieën binnen deze vertrekcategorieën kunnen als vertrekacties worden gezien en worden in de Vc uitgewerkt. Een vertrekactie is een handeling gericht op vertrek uit Nederland. Deze handeling kan worden uitgevoerd door: a) de vreemdeling zelf; b) (met medewerking van de vreemdeling) IOM; en c) de KMar en de Vp. Hieronder volgt een overzicht van de vertrekacties. Gedwongen vertrek Onder de vertrekcategorie gedwongen vertrek vallen vijf vertrekacties (SCV: 2005a/b): a. Uitzetting; b. Uitzetting vanuit strafrechttraject; c. Vertrek onder toezicht Mobiel Toezicht Vreemdelingen (MTV); d. Overgave na controle MTV aan landgrenzen; e. Verwijderde geweigerde vreemdeling (artikel 6 Vw). a. Uitzetting Met deze vertrekactie wordt bedoeld de verwijdering met de sterke arm uit Nederland van een illegaal in Nederland verblijvende vreemdeling (inclusief Dublinclaimanten en personen vallende onder andere overdrachtsovereenkomsten). Indien de vreemdeling Nederland niet binnen de vertrektermijn heeft verlaten, dan kan hij door de Nederlandse overheid worden uitgezet. Uitzetting is een bevoegdheid en geen verplichting van de V&I voor Vreemdelingenzaken en Integratie (V&I).24 De titel tot uitzetting is van rechtswege het gevolg van onrechtmatig verblijf of het eindigen van rechtmatig verblijf door bijvoorbeeld het niet verlenen, niet verlengen of het intrekken van een verblijfsvergunning. De vreemdeling kan worden uitgezet indien hij Nederland niet uit eigen beweging verlaat binnen de daartoe gestelde vertrektermijn (Vc A4/6.1 en 6.9). Uitzetting vindt plaats (Vc A4/6.1): 1. door overgave aan de buitenlandse grensautoriteiten; of 2. door plaatsing aan boord van een vliegtuig of schip van de onderneming die de vreemdeling heeft aangevoerd; of 3. rechtstreeks, dan wel indirect middels een tussenstop, per vliegtuig of schip naar een land waartoe de vreemdeling toegang wordt verleend. In de regel gaat het om een verwijdering per vliegtuig of schip met behulp van de KMar of de Zeehavenpolitie (ZHP) (Vc A4/6.1).

24

Thans bestaat er naar aanleiding van een uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State, d.d. 14 mei 2003, een juridische discussie over de plicht van de overheid om vreemdelingen uit te zetten. In de Vc wordt thans nog gesproken van een bevoegdheid en niet van een verplichting. 42


Over het algemeen vindt uitzetting plaats via één van de uitzetcentra van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI), ook als het gaat om een groepsgewijze uitzetting per overheidsvlucht (Vc A4/6.4). De uitzetting van vreemdelingen via het uitzetcentrum kan op twee manieren plaatsvinden: • vreemdelingen die reeds in bewaring zijn gesteld, worden op basis van de eerder opgelegde vrijheidsontnemende maatregel overgebracht naar het uitzetcentrum; • vreemdelingen die nog niet in vreemdelingenbewaring zijn gesteld worden in een uitzetcentrum op grond van artikel 59, lid 1 en 2 Vw, in bewaring gesteld (Vc A4/6.4). De KMar is bij uitzetting per vliegtuig verantwoordelijk voor het boeken van een vlucht ten behoeve van de uitzetting van de vreemdeling bij een daartoe aangewezen reisbureau. Minimaal 48 uur voor vertrek controleert de KMar of de vreemdeling beschikt over: • een geldig vliegticket; • zijn geld en andere eigendommen; • geldige (vervangende) reisdocumenten, dan wel een schriftelijke toezegging voor de benodigde vervangende reisdocumenten; • persoonlijke bagage (maximaal 20 kg.); • indien noodzakelijk: medische vliegreisgeschiktheid oftewel de fit-to-fly-verklaring (Vc A4/6.4). De KMar informeert de Vp bij uitzetting schriftelijk over de geplande vluchtdatum (Vc A4/6.6). De Vp of de terugkeerfunctionaris van DJI meldt aan de KMar vooraf alle omstandigheden, waaronder medische, die van belang kunnen zijn voor de vliegveiligheid of de veiligheid van de ambtenaren belast met de grensbewaking. Indien het gedrag van de vreemdeling daartoe aanleiding geeft, kan de ambtenaar belast met de grensbewaking of met het toezicht op vreemdelingen aan de KMar verzoeken om begeleiding van de vreemdeling tijdens de vlucht. Bij de overdracht van de vreemdeling aan de KMar ten behoeve van de uitzetting wordt gebruik gemaakt van een formulier ‘Opdracht tot verwijdering’ (model M24-A). Na overname van de vreemdeling wordt een exemplaar hiervan door de KMar ondertekend en direct weer ter hand gesteld van de ambtenaar die de vreemdeling heeft overgedragen. Door middel van de opdracht tot verwijdering maakt de KMar van iedere uitzetting schriftelijk melding aan de Vp. Door de Vp, de ZHP of de KMar wordt na een uitzetting een bericht van vertrek opgemaakt. Tevens wordt een formulier ‘Verzoek tot signalering’ (model M93) opgemaakt (Vc A4/6.6). b. Uitzetting vanuit strafrechttraject Wanneer vreemdelingen strafbare feiten plegen, is het van belang dat de vreemdelingrechtelijke consequenties hiervan worden bezien. Zoveel als mogelijk dienen criminele illegale vreemdelingen na ommekomst van hun straf uit Nederland te worden verwijderd, bij voorkeur vanuit strafrechtelijke detentie. Waar mogelijk moeten zij ook ongewenst worden verklaard. (Vc A4/10.1)Ten behoeve van de afstemming tussen de betrokken ketenpartners zijn in dit kader werkafspraken vastgelegd in het protocol Vreemdelingen in de Strafrechtketen (VRIS). Deze afspraken moeten worden gehanteerd ten aanzien van criminele vreemdelingen (Vc A4/10.1).

43


Naast uitzetting vanuit het strafrechttraject vindt uitlevering plaats. Uitlevering heeft een strafrechtelijk doel, namelijk het ter beschikking stellen van een persoon aan buitenlandse autoriteiten ten behoeve van hetzij een tegen de vreemdeling gericht strafrechtelijk onderzoek, hetzij de tenuitvoerlegging van een straf of strafrechtelijke maatregel. Uitlevering geschiedt uitsluitend krachtens verdrag en overeenkomstig de bepalingen van de Uitleveringswet. Uitlevering vindt bovendien slechts plaats op verzoek van een buitenlandse autoriteit (Vc A4/10.1). c. Vertrek onder toezicht Mobiel Toezicht Vreemdelingen (MTV) Vertrek onder toezicht MTV is het met de sterke arm aan de landgrenzen doen vertrekken van een illegaal in Nederland verblijvende vreemdeling die tijdens een MTV-controle is aangetroffen. De vreemdeling wordt hierbij niet in persoon overgedragen aan de autoriteiten van België of Duitsland (Vc A4/6.9). Het toezicht ter bestrijding van illegale immigratie is erop gericht onrechtmatig verblijf door illegale immigratie, al dan niet in georganiseerd verband, in een zo vroeg mogelijk stadium tegen te gaan (Vc A3/2.4). Dit toezicht is tevens gericht op preventie en ontmoediging van toekomstige illegale immigratie. Ingereisde personen kunnen na grensoverschrijding aan vreemdelingentoezicht worden onderworpen. Dit is onder meer het geval in internationale treinen en bij auto’s die de Nederlandse grens zijn gepasseerd, maar ook in het geval van internationaal vliegverkeer waarbij sprake is van een intra-Schengenvlucht naar het grondgebied van Nederland. MTVcontroles kunnen worden uitgevoerd aan de grensovergangen en in een grensstrook tot drie kilometer achter de grens. Deze vorm van toezicht is uitsluitend toegestaan ten aanzien van personen van wie mag worden aangenomen dat zij grensgangers zijn. Deze controles vinden plaats zodra dit redelijkerwijs mogelijk is na grensoverschrijding en nog geen of slechts een geringe vermenging met het binnenlands reizigersverkeer heeft plaatsgevonden (Vc A3/2.4). Ten aanzien van vreemdelingen die zijn aangetroffen in het kader van het MTV is de KMar verantwoordelijk voor het nemen van maatregelen voor de uitzetting. Hetzelfde geldt voor de situatie waarin na toegangsweigering door de KMar, de KMar in staat is binnen afzienbare tijd te realiseren dat de vreemdeling wordt verwijderd. d. Overgave na controle MTV aan landgrenzen Overgave na controle MTV aan de landgrenzen is het met de sterke arm in persoon overdragen aan de autoriteiten van het aangrenzende Schengenland van een illegaal in Nederland verblijvende vreemdeling die bij een MTV-controle is aangetroffen (Vc A4/6.9). e. Verwijderde geweigerde vreemdeling (artikel 6 Vw) Met deze vertrekactie wordt bedoeld de verwijdering met de sterke arm uit Nederland van een persoon aan wie de toegang tot Nederland aan een Schengenbuitengrens is geweigerd. Iedereen die niet aan de toegangsvoorwaarden voldoet wordt de toegang geweigerd (Vc A2/5). Hij dient Nederland onmiddellijk te verlaten tenzij hij een asielverzoek indient. De weigering van toegang is een met redenen omklede beslissing welke geen uitstel gedoogt, door de vreemdeling in ontvangst moet worden genomen en waarmee de vreemdeling bij het niet vervullen van de voorwaarden voor binnenkomst, wordt ontzegd het grondgebied van Nederland c.q. het

44


Schengengebied binnen te komen en aldaar te verblijven. De schriftelijke toegangsweigering is een besluit waartegen de vreemdeling administratief beroep kan instellen bij de IND. Iedere weigering van toegang dient te worden geregistreerd. Indien toegang wordt geweigerd wordt een aantekening geplaatst in het reis- of identiteitspapier van de vreemdeling om te voorkomen dat de vreemdeling andermaal zal trachten Nederland in te reizen zonder te voldoen aan de vereisten voor toegang (Vc A2/5). De KMar is verantwoordelijk voor de fysieke verwijdering van de vreemdeling. In afwachting van de vlucht naar het land van herkomst of het land waar zijn toegang is gewaarborgd, wordt door de KMar een vrijheidsbeperkende maatregel (vrije bewegingsruimte in de lounge van de luchthaven) of vrijheidsontnemende maatregel opgelegd. Welke maatregel wordt opgelegd is afhankelijk van de reden van weigering en risico’s. De KMar besluit hierover. De vreemdeling wordt in dat geval overgebracht naar het Passantenverblijf Schiphol Oost (PVSO), het Grenshospitium of een plaats die voldoet aan het regime Grenslogies. Als bekend is welke reisroute de vreemdeling heeft gebruikt en met welke vervoerder hij Nederland is binnengekomen, zal een terugtocht worden geclaimd bij de vervoerder. Hierbij dient een guiding of covering letter te worden gemaakt. De KMar (Bureau Inadmissibles) maakt deze guiding letter. De vervoerder is verplicht een vreemdeling die de toegang tot het Schengengebied wordt geweigerd, onverwijld terug te nemen (Vc A2/5.5.7). De vervoerder dient, op verzoek van de grensbewakingsautoriteiten, de vreemdeling terug te brengen naar het derde land van waaruit hij werd aangevoerd, naar het derde land dat het document voor grensoverschrijding, waarmee de vreemdeling heeft gereisd, heeft afgegeven of naar ieder derde land waar zijn toelating is gewaarborgd (Vc A2/5.5.7). Zelfstandig vertrek Onder de vertrekcategorie zelfstandig vertrek vallen drie vertrekacties (SVC: 2005a/b): a. Zelfstandig vertrek via IOM; b. Vertrek onder toezicht zelfmelder; c. Zelfstandig vertrek van een bij controle op uitreis illegaal gebleken vreemdeling ofwel ‘overstayers’. a. Zelfstandig vertrek via IOM IOM-Nederland ondersteunt bij het zelfstandig vertrek van vreemdelingen die Nederland willen verlaten en voert daartoe onder andere de REAN-regeling (Return and Emigration of Aliens from the Netherlands) uit (zie ook paragraaf 4.2.3). De voorwaarden voor een beroep op REAN zijn vastgelegd in de nieuwe REANuitvoeringsregeling, die op 1 mei 2006 van kracht is geworden (bijlage 6). Één van de voorwaarden is het gebrek aan eigen middelen om het zelfstandig vertrek te bekostigen. In geval van onrechtmatig verblijf of beperking van de bewegingsvrijheid, dan wel inbewaringstelling heeft de vreemdeling eveneens de mogelijkheid zich aan te melden voor zelfstandig vertrek met hulp van IOM, mits de IND daarvoor toestemming verleent (Vc A4/5.1). Zelfstandig vertrek via IOM kan zowel terugkeer als hervestiging in een derde land betekenen.

45


b. Vertrek onder toezicht van zelfmelder Vertrek onder toezicht van zelfmelder is het onder begeleiding uit Nederland doen vertrekken van een onrechtmatig in Nederland verblijvende vreemdeling, die zich zelfstandig heeft gemeld bij de KMar of de ZHP op een luchthaven of zeehaven voor het verkrijgen van reisdocumenten (Vc A4/6.9). Alhoewel het voortraject een restrictief karakter kent, is het een vorm van vertrek waarbij de vreemdeling heeft aangegeven zelfstandig te willen vertrekken. In deze zin is het te vergelijken met het vertrek via IOM vanuit vreemdelingenbewaring. Ook die categorie valt onder zelfstandig vertrek uit Nederland (SCV: 2005a). c. Zelfstandig vertrek van een bij controle op uitreis illegaal gebleken vreemdeling ofwel ‘overstayers’ Dat een immigrant onrechtmatig in Nederland heeft verbleven, kan onder meer blijken tijdens een controle bij uitreis uit het Schengengebied (via Nederland) via een grensdoorlaatpost. Dit geldt zowel voor vreemdelingen die illegaal zijn ingereisd, als voor vreemdelingen die na afloop van rechtmatig verblijf illegaal in Nederland zijn gebleven. In dat geval dient door de ambtenaar belast met de grensbewaking een bericht van vertrek te worden opgemaakt. Het gaat dus om zelfstandig vertrek van een vreemdeling die, al dan niet na afloop van de vrije termijn, illegaal in Nederland heeft verbleven en die is aangetroffen bij uitreiscontrole aan de buitengrens.(Vc A4/6.9; SCV: 2005b). Niet aantoonbaar vertrek uit Nederland Onder de vertrekcategorie niet aantoonbaar vertrek vallen vijf vertrekacties (SCV: 2005a/b): a. Opheffing in bewaring stelling (IBS) met aanzegging Nederland te verlaten; b. Aanzegging Nederland te verlaten; c. Zelfstandig de woonruimte verlaten tijdens de procedure voor het ingaan van de vertrektermijn; d. Zelfstandig de woonruimte verlaten in of na de vertrektermijn van de procedure; e. Ontruiming met aanzegging Nederland te verlaten. a. Opheffing in bewaring stelling met aanzegging Nederland te verlaten Het doen van de aanzegging Nederland te verlaten bij het opheffen van de vreemdelingenbewaring van een illegaal in Nederland verblijvende vreemdeling (Vc A4/6.9). b. Aanzegging Nederland te verlaten: Het doen van een aanzegging Nederland te verlaten bij adrescontrole, MTV-controle of na staandehouding aan een vreemdeling die illegaal in Nederland verblijft, maar waarvan na een identiteits- en nationaliteitsonderzoek is gebleken dat deze niet daadwerkelijk uit Nederland kan worden verwijderd (Vc A4/6.9). c. Zelfstandig de woonruimte verlaten tijdens de procedure voor het ingaan van de vertrektermijn Tijdens de asielprocedure of reguliere procedure bij adrescontrole constateren dat de woonruimte van de vreemdeling definitief verlaten is (Vc A4/6.9).

46


d. Zelfstandig de woonruimte verlaten in of na de vertrektermijn van de procedure In of na de vertrektermijn van de asielprocedure of reguliere procedure bij adrescontrole constateren dat de woonruimte van de vreemdeling definitief verlaten is (Vc A4/6.9). e. Ontruiming met aanzegging Nederland te verlaten Het met de sterke arm, al dan niet met behulp van een deurwaarder, verwijderen uit de van rechtswege aangeboden woonruimte van een vreemdeling die niet langer rechtmatig in Nederland verblijft. Het COA maakt bij een ontruiming een M100a op en verstuurt deze richting de IND. De IND checkt vervolgens of procedures openstaan die recht geven op verblijf in Nederland. Als dat niet het geval is, wordt de ontruiming als de vertrekcategorie ontruiming met aanzegging Nederland te verlaten geregistreerd (SCV: 2005a). Remigratie Migranten die remigreren, voeren die actie zelf uit. Bepaalde gevallen kunnen een beroep doen op financiële ondersteuning krachtens de Remigratiewet, waarvoor bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB) een aanvraag kan worden ingediend (zie ook bijlage 8). Het gaat hierbij om vreemdelingen met rechtmatig verblijf of Nederlanders die ervoor kiezen om hun rechtmatige verblijf in Nederland op te geven. Na het toekennen van de remigratievoorziening door de SVB dienen mensen binnen zes maanden daadwerkelijk terug te keren. Alle remigranten die terugkeren met gebruikmaking van de remigratieregeling maken aanspraak op een verhuiskostenvergoeding van gemiddeld € 2000,-. Daarnaast kunnen zij of een basisvoorziening voor de overbruggingskosten voor de eerste twee maanden na terugkeer krijgen of een remigratie-uitkering. In 2004 bedroeg de omvang van de basisvoorziening gemiddeld € 904. De remigratie-uitkering is een maandelijkse uitkering voor mensen ouder dan 45 jaar. In 2004 bedroeg de omvang van deze uitkering gemiddeld € 481 per maand. Wanneer een remigrant een exporteerbare uitkering zoals de AOW, WAO of ANW ontvangt wordt dit in mindering gebracht op de remigratie-uitkering. Indien dit bedrag groter is dan de remigratie-uitkering is er sprake van een nihil-uitkering. In de periode van 2000 tot 2004 is er ongeveer bij één op de drie à vier migranten sprake van een nihil-uitkering (Wijngaart; Tillaart: 2005, p. 30-34). 4.1.2 Organisatie van het terugkeerproces Sinds 1 januari 2004 ligt de centrale regie voor het terugkeerproces bij de SCV. Dit moet ertoe leiden dat taken en verantwoordelijkheden duidelijk worden belegd en dat werkprocessen naadloos op elkaar aansluiten en gericht zijn op het daadwerkelijke vertrek uit Nederland van vreemdelingen zonder verblijfstitel. Voor de coördinatie van de uitvoeringsactiviteiten van de betrokken organisaties zijn zogeheten Regionale Integratie Terugkeer Teams (RITT) opgericht. Deze teams zijn verantwoordelijk voor de aansturing van de uitvoering van het terugkeerbeleid, informatievoorziening daarover en de afstemming met andere ketenorganisaties in de desbetreffende politieregio’s. Een RITT wordt samengesteld uit een vertegenwoordiger van het COA, de IND en het betreffende politiekorps. Deze teams zijn belast met de integrale behandeling van individuele dossiers van vreemdelingen. Ieder RITT kan al naar gelang de regionale problematiek tot specifieke overlegvormen besluiten. De feitelijke uitvoering van het terugkeerbeleid vindt plaats op lokaal niveau in zogeheten Lokale Taakgroepen (LTG) die bestaan uit opvangmedewerkers van het

47


COA, medewerkers Toezicht en Terugkeer van de IND en de coördinator van de Vreemdelingenpolitie. Hierin vinden ook de feitelijke werkzaamheden plaats ten behoeve van de terugkeer van individuele afgewezen asielzoekers. RITT’s coördineren de uitvoering van deze LTG’s (Olde Monnikhof; Vreede: 2004, p. 60-61). 4.1.3 Kosten van de vertrekacties Een helder overzicht van de totale overheidskosten voor terugkeer en remigratie ontbreekt in Nederland. De vraag, hoe de kosten van zelfstandig vertrek zich verhouden ten opzichte van gedwongen vertrek, kan dan ook niet worden beantwoord. Hieronder wordt door een beperkt aantal bij vertrek betrokken organisaties schatting gegeven van hun kosten. IND De IND geeft aan dat in 2005 de centra en de stafdirecties) van de IND € 89 miljoen bedroegen. Van dit bedrag is € 8,5 miljoen besteed aan alle kosten van beveiligd vervoer (via Dienst Vervoer & Ondersteuning) en € 11,2 miljoen aan kosten van gedwongen verwijderingen (vliegtickets vreemdelingen en vliegtickets escorts en de kosten van overheidsvluchten, exclusief de inspanningen van de IND). De kosten zijn verder niet uit te splitsen naar zelfstandig vertrek en gedwongen vertrek, aangezien inspanningen van de IND tot beide resultaten kunnen leiden. KMar De KMar geeft aan dat de kosten voor 2006 worden geschat op € 13,3 miljoen. IOM Het IOM-jaarverslag over 2005 (IOM: 2006d) vermeldt dat in 2005 een totaal van 3.510 personen met de REAN-regeling is vertrokken. De totale uitgaven aan de REAN-regeling bedroegen in 2005 €7.632.889,-. Dit betekent dat de gemiddelde kosten per vertrek per persoon vanuit de REAN-regeling € 2.175,- bedroegen. De totale kosten van ondersteuning bij herintegratie die, afhankelijk van voorwaarden, additioneel aan een aantal terugkeerders25 gegeven werd, bedroeg in 2005 in totaal €2.557.853,-. Dit betekent dat er gemiddeld € 1.381,- per persoon aan herintegratie besteed is. 4.1.4 Evaluaties Gepubliceerde evaluaties In 2005 is er een evaluatie geweest van de vertrekactie remigratie met de titel ‘Evaluatie Remigratiewet’ uitgevoerd door van den Wijngaart en van den Tillaart. Deze evaluatie laat zien dat de Remigratiewet doeltreffend is. In 2005 is er onderzoek geweest naar de terugkeermogelijkheden van vreemdelingen in de vreemdelingenbewaring. Dit onderzoek laat zien welke factoren de terugkeer naar het land van herkomst of een ander land, dat bereid is de illegale vreemdeling op te nemen, kunnen belemmeren, dan wel bevorderen (Van Kalmthout: 2005). In 2006 is er een evaluatie geweest van het Project Terugkeer (zie bijlage 4) door Stichting Vluchtelingenwerk Nederland met de titel ‘Geen Pardon, geen Terugkeer’. Vluchtelingenwerk constateert dat, gelet op de resultaten van het Project Terugkeer, de materie veel weerbarstiger is dan het kabinet had verwacht en dat het nog jaren kan gaan duren voor dat de problematiek rond langverblijvenden is opgelost. 25

In 2005 had een totaal van 1.852 personen recht op herintegratiegelden. 48


Best practices Ondanks voornoemde constatering van Stichting Vluchtelingenwerk Nederland kan een aantal best practices ten aanzien van Project Terugkeer worden afgeleid: • Casemanagement Project Terugkeer maakt gebruik van casemanagement. Op deze wijze wordt getracht de terugkeer van uitgeprocedeerde asielzoekers te bewerkstelligen. Hierbij staat een persoonsgerichte aanpak voorop. De methode van casemanagement binnen het project Terugkeer wordt zodanig succesvol geacht dat het de basis gaat vormen voor de werkprocessen van de Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V). • Informatievoorziening aan de vreemdeling Project Terugkeer informeert de vreemdeling over de mogelijkheid om met IOM zelfstandig te vertrekken (indien het asielverzoek wordt afgewezen) en de financiële ondersteuning die hierbij geboden wordt. IOM beschouwt een “informed decision” als een van de hoofdpijlers van een –in de woorden van IOM- vrijwillig vertrek. IOM noemt informatievoorziening dan ook een voorbeeld van een goede praktijk die in meer landen zouden moeten worden toegepast (IOM: 2004b, p.269). • Herintegratieregeling In het kader van het door de overheid uitgevoerde Project Terugkeer heeft IOM van het Ministerie van Buitenlandse Zaken extra herintegratiegelden toegekend gekregen waarvoor zelfstandig vertrekkers onder bepaalde voorwaarden in aanmerking komen. Deze Herintegratieregeling Project Terugkeer (HRPT) heeft er mede toe bijgedragen dat een aanzienlijke groep personen heeft gekozen voor zelfstandig vertrek (TK: 2006b). Uit informatie inzake de uitvoering van de HRPT blijkt dat de financiële prikkel om het land te verlaten een positieve uitwerking heeft. Daarom is besloten de Herintegratiebijdrage (HRT) beschikbaar te stellen voor een grotere doelgroep, namelijk voor alle vreemdelingen die een eerste aanvraag om verlening van een verblijfsvergunning asiel hebben ingediend vóór inwerkingtreding van de regeling op 15 juni 2006 (TK: 2006b) (zie ook bijlage 7). 4.1.5 Positieve aspecten van terugkeer Door de in paragraaf 2.1.1 genoemde overheidsexperts wordt aangedragen dat het terugkeerbeleid in samenhang met het restrictieve toelatingsbeleid onderdelen zijn van een duidelijk vreemdelingenbeleid. Een duidelijk terugkeerbeleid draagt bij aan het draagvlak voor het vreemdelingenbeleid in de Nederlandse samenleving. Daarnaast geeft een duidelijk terugkeerbeleid een signaal af aan de vreemdeling. De vreemdeling dient er rekening mee te houden dat een aanvraag om een verblijfsvergunning kan worden afgewezen en dat terugkeer naar het land van herkomst tot de mogelijkheden behoort. Volgens IOM wordt terugkeer door een toenemend aantal organisaties gezien als een beter alternatief dan blijven en illegaal leven op straat in Nederland. Ook personen die knelpunten ondervinden, zoals somatische of psychische gezondheidsproblemen, geven toch de voorkeur aan een terugkeer naar het land van herkomst (IOM: 2004b).Tijdelijke terugkeer ten behoeve van ondersteuning bij wederopbouw door migranten die in Nederland een verblijfsstatus hebben, is voor IOM een goed voorbeeld voor circulaire migratie en zeker positief. IOM heeft in dit kader programma’s voor Afghanistan, Servië, Bosnië-Herzegovina, Provincie Kosovo, Sierra Leone, Soedan, Irak en het grote meren-gebied. Het programma wordt als positief ervaren door de migranten zelf, door de Nederlandse overheid (het programma is ingebed in de wederopbouwnota) en door de overheden in de ontvangende landen. Ook het IOM MIDA-programma (Migration for development in

49


Africa) tussen Ghana en Nederland wordt door alle betrokken partijen – inclusief de publieke en/of particuliere ziekenhuizen – als positief ervaren (IOM: 2006d). Het programma draagt bij aan een tegengaan van ‘brain-drain’.

4.2 Zelfstandig vertrek en remigratie 4.2.1 Belangrijkste motieven migranten voor zelfstandig vertrek en remigratie Engelhard (2004)26 constateert dat verreweg de meeste literatuur over migratiebesluitvormingsprocessen de ‘heenweg’ behandelt en niet de terugkeer. Onderzoek naar terugkeermigratie is in vergelijking schaars en zeker de terugkeer van (afgewezen) asielzoekers en statushouders uit Nederland is nog weinig onderzocht. Wel is recent sprake van een toename van sociaal-wetenschappelijke interesse, wellicht als reactie op het belang dat de politiek stelt in terugkeer (Engelhard: 2004). Zelfstandig vertrek In Nederland bestaat, zoals gezegd, niet veel (afgerond) onderzoek naar (de motieven van migranten) voor terugkeer. Het Centre for International Development Issues Nijmegen (CIDIN) van de Radboud Universiteit van Nijmegen voert momenteel een onderzoeksproject terugkeermigratie uit.27 De uitkomsten van dit project zijn, ten tijde van schrijven van deze studie, echter nog niet beschikbaar. Ook het (kleinschalige) onderzoek dat, in opdracht van Stichting Wereldwijd, door Bureau Maatwerk bij Terugkeer is uitgevoerd onder teruggekeerde Angolese amv’s, is op dit moment nog niet afgerond. Gedurende 2005 heeft IOM in opdracht van het ministerie van Justitie onderzoek uitgevoerd naar de beweegredenen van Angolese terugkeerders voor terugkeer. Er zijn diepte-interviews gehouden met Angolezen in Nederland en in Angola, en er zijn gesprekken gevoerd met organisaties (onder andere IOM Luanda) die bij terugkeer en herintegratie een rol spelen. Uit het onderzoek komt naar voren dat de voornaamste redenen om naar Angola terug te keren vanuit Nederland (in volgorde van belangrijkheid) zijn: 1. Het Nederlandse asielbeleid en zijn consequenties; • (de anticipatie op) een negatieve beslissing, het besluit dat men het land dient te verlaten; • gebrek aan perspectief, geen toekomst hebben in Nederland; 26

Engelhard voerde, in opdracht van het IOM-project “Return Migration and Health”, onderzoek uit dat zich concentreerde op de problematiek rondom (gebrek aan) gezondheid en terugkeer. 27 In 2006 is CIDIN, in samenwerking met Stichting Vluchtelingenwerk en Maatwerk bij Terugkeer/Cordaid, een pilot onderzoeksproject begonnen naar terugkeermigratie. Studenten voerden (kleinschalige) onderzoeken uit naar verschillende aspecten van terugkeermigratie naar Suriname, Groot-Brittannië (het gaat hier om de doormigratie van Somaliërs vanuit Nederland naar Leicester), Guinee-Bissau Angola en Bosnië–Herzegovina. Doelstelling van het onderzoeksproject is het vullen van kennishiaten die bestaan op het gebied van remigratie en ontwikkeling. De studies hebben zich zowel op remigranten als op zelfstandige en ook gedwongen terugkeerders gericht. Centrale vraag in alle studies is in hoeverre terugkeer (remigratie en vertrek) duurzaam kan zijn. Hiertoe werd onderzocht in hoeverre de teruggekeerden erin geslaagd zijn om een duurzaam bestaan op te bouwen en op welke manieren een proces van herintegratie heeft plaatsgevonden. De verschillende studies benadrukten verschillende aspecten van het herintegratieproces: sommige studies benadrukten meer de sociaaleconomische kanten, en andere studies meer de identiteit van de teruggekeerden. In 2007 zal het onderzoeksproject worden voortgezet door studenten, terwijl er ook plannen zijn om het project uit te breiden tot het niveau van promotieonderzoek (PhD research).

50


• frustraties op het gebied van educatie; • geen toegang hebben tot werk; • geen illegaal leven willen leiden in Nederland. 2. Het verlangen naar Angola, de wens om bij familie en vrienden te zijn en heimwee; 3. Vrede in Angola. (IOM: 2006c) Bovenstaande redenen sluiten grotendeels aan bij hetgeen door een aantal organisaties van het Nederlandse nationale netwerk, dankzij hun professionele contacten met immigranten, wordt aangedragen. Hieronder volgt een overzicht. De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) in Nederland onderscheidt, gebaseerd op de ervaringen van de IOM districtmedewerkers en de logistieke medewerkers die contact hebben met terugkeerders op luchthaven Schiphol en mede gebaseerd op bovengenoemd onderzoek onder Angolezen, de volgende redenen voor terugkeer: • Het asielbeleid van de Nederlandse overheid. Sinds de invoering van de nieuwe Vw in april 2001 is het moeilijker geworden om een asielstatus te krijgen, terwijl aan de andere kant meer druk wordt uitgeoefend op degenen wiens aanvraag voor een asielstatus is afgewezen, waardoor gedwongen terugkeer makkelijker is te organiseren; • In sommige landen is de politieke situatie verbeterd in de ogen van potentiële terugkeerders. Dit is speciaal het geval voor (Noord-)Irak, Angola, Afghanistan en ServiëMontenegro; • Anderen keren terug wegens het feit dat ze in Nederland op straat leven. Tot deze groep behoren uitgeprocedeerde asielzoekers, maar ook illegale immigranten die geen (geschikte) baan konden vinden; • Het terugkeerpakket wat door IOM wordt aangeboden is over het algemeen een aanvullende reden om Nederland te verlaten; • Familieomstandigheden in het land van herkomst en heimwee zijn andere motieven om terug te keren.

Gebaseerd op ervaringen opgedaan in het Project Terugkeer, geeft de in oprichting zijnde Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V) van het ministerie van Justitie de volgende motieven: • Geen zicht op duurzaam rechtmatig verblijf in Nederland; • Teleurstelling over het verblijf in Nederland dat minder rooskleurig is gebleken dat men in land van herkomst had verwacht; • Politieke en maatschappelijke veranderingen in het land van herkomst; • Ontwikkelingen in familiare kringen in het land van herkomst; • Een premie waarmee de terugkeer en herintegratie bekostigd kan worden.

Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON) geeft aan dat sommige (uitgeprocedeerde) asielzoekers terug gaan om te helpen met de wederopbouw van hun land, nadat het regime waarvoor zij gevlucht zijn, vervangen is. Als voorbeeld hiervan worden Afghanen en Iraki’s genoemd. Sommigen gaan terug omdat zij geen perspectief zien voor zichzelf in Nederland, waarbij zij volgens VON vaak veiligheidsrisico’s prefereren boven het leven als illegaal in Nederland.

51

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – Het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) noemt als pushfactoren: • de druk om terug te keren vanuit de overheid uitgeoefend op de uitgeprocedeerde asielzoekers; • er zijn geen toekomstperspectieven in Nederland, te beginnen met het gebrek aan sociale voorzieningen en sociale zekerheid; • Ondersteuning van de Nederlandse overheid en niet-gouvernementele organisaties, zoals financiële regelingen of het verstrekken van medicatie. Als pullfactoren noemt het COA: • Gezins- en familiehereniging; • Lokale pullfactoren zoals de mogelijkheid om een carrière of bedrijfje te starten en huisfaciliteiten. Deze mogelijkheden bestaan ofwel door hun eigen bestaande netwerk of door lokale niet-gouvernementele organisaties en relatief vaak door internationale organisaties zoals Cordaid.

Uit bovenstaande overzichten blijkt dat zowel het COA, als DT&V en IOM pushfactoren (de uitgeoefende druk van de Nederlandse overheid om te vertrekken en het gebrek aan toekomstperspectieven in Nederland) als eerste noemen als redenen voor immigranten om uit Nederland te vertrekken. Pullfactoren (als familieomstandigheden, verbeterde omstandigheden in het land van herkomst en mogelijkheden om in het land van herkomst aan het werk te gaan), worden pas in tweede instantie genoemd. Financiële regelingen worden door alle organisaties pas als laatste genoemd. Deze uitkomsten sluiten niet geheel aan bij hetgeen de Britten Black, Koser & Munk (2004) op basis van bestaande literatuur constateerden. Volgens hen worden pullfactoren in het land van herkomst in de bestaande literatuur als belangrijker dan pushfactoren geïdentificeerd. De Nederlandse organisaties noemen in de eerste plaats echter pushfactoren, en geen pullfactoren.28 Wél aansluitend op bestaande literatuur, is dat economische factoren (zoals beleidsstimulansen in de vorm van financiële regelingen) ook volgens Nederlandse organisaties over het algemeen minder zwaar lijken te wegen dan niet-economische factoren. Overigens wijst de literatuur er ook op dat de beslissing om terug te keren complex is, en niet simpelweg een individuele rationele keuze betreft. Uit het onderzoek van Black, Koser & Munk (2004) bleek dat sprake is van meerdere, elkaar deels overlappende factoren die relevant worden geacht in het proces van beslissen tot terugkeer. Remigratie Bij remigranten spelen, vanwege hun sterke verblijfsrechten, de eerder genoemde pushfactoren – de druk vanuit de overheid en de slechte toekomstperspectieven als illegaal in Nederland – geen rol bij terugkeer. Er zijn aanwijzingen dat sterke verblijfsrechten in Nederland juist een faciliterende rol spelen in de terugkeer naar het land van herkomst.29 Het Nederlands Migratie Instituut (NMI) noemt ook de faciliterende rol van de terugkeeroptie (spijtoptantenregeling) voor remigratie: 28

Het is niet bekend of deze verschillen in uitkomsten mogelijk samenhangen met verschillen in verblijfsstatus van immigranten. Mogelijk heeft bestaande literatuur vooral betrekking op immigranten met een verblijfsstatus, voor wie bepaalde pushfactoren niet aan de orde zijn. 29 Volgens het Nederlands Migratie Instituut (NMI) was bijvoorbeeld sprake van een hausse aan terugkerende Congolezen, toen veel Congolese asielzoekers een verblijfstitel kregen in Nederland. 52


remigranten die spijt krijgen kunnen tot één jaar na hun vertrek uit Nederland terugkeren naar Nederland en het Nederlanderschap opnieuw verkrijgen. Hierdoor zouden meer mensen de stap tot remigratie durven nemen. Het Nederlands Migratie Instituut (NMI) noemt de volgende motieven voor migranten om terug te keren: • Familieleden in het land van herkomst. Het zorgen voor oude, zieke familieleden in het land van herkomst; • De (hoge) leeftijd van de remigrant. Na de pensionering willen vele immigranten terug naar het land van herkomst; • De gezondheid van de persoon. Immigranten hebben veelal de wens te overlijden in hun land van herkomst. Een slechte gezondheid kan overigens ook een reden zijn om in Nederland te blijven. Iemand die al ziek is of te zwak is om te reizen maakt dikwijls een keuze voor de Nederlandse gezondheidszorg;30 • Aanwezigheid van goede financiële regelingen.31

4.2.2 Obstakels voor zelfstandig vertrek en remigratie Zelfstandig vertrek Zoals reeds vermeld, is in Nederland relatief weinig onderzoek gedaan naar de terugkeer van migranten. Ook de obstakels bij zelfstandig vertrek zijn zodoende weinig onderzocht. In onderzoek van Stichting Return and Progress noemen Sierra Leonese jongeren in Nederland veiligheid, (problemen met) huisvesting, werk opleiding/scholing en de houding van de bevolking ten opzichte van terugkeerders als mogelijke obstakels met betrekking tot een succesvolle terugkeer naar Sierra Leone.32 Een aantal organisaties van het Nederlandse nationale netwerk heeft dankzij hun regelmatige professionele contacten met migranten een bijdrage kunnen leveren aan het inzicht in obstakels bij zelfstandig vertrek. Hieronder volgt een overzicht. IOM geeft aan dat, hoewel niet onderzocht, de volgende belemmeringen om de keus voor terugkeer te maken op basis van de dagelijkse ervaring van IOM kunnen worden onderscheiden: • De hoop die aan migranten wordt gegeven dat hun verblijf in Nederland misschien op een bepaald moment zal worden gelegaliseerd; • De politieke en/of economische situatie in het land van herkomst maakt het vaak aantrekkelijker om in Nederland op straat te leven dan legaal te leven in het land van herkomst; • Het feit dat migranten naar Europa komen met de bedoeling er te blijven en een inkomen te verdienen voor hun familie in het land van herkomst;

30

Ook Engelhard (2004) meldt dat vluchtelingen (statushouders) en asielzoekers zowel geneigd zijn terug te keren omwille van hun gezondheid, als geneigd daarvan af te zien vanwege hun gezondheid. Met name asielzoekers staan negatief ten opzichte van terugkeer vanuit het idee dat zij alleen maar zieker zullen worden; vluchtelingen (statushouders) met gezondheidsklachten daarentegen verlangen vaak wel naar terugkeer, omdat zij verwachten zich juist beter te voelen in hun land van herkomst. 31 Als voorbeeld wordt de veel gebruikte verhuiskostenregeling voor jonge Antillianen genoemd. 32 Per 1 juni 2005 heeft Stichting Return and Progress haar werkzaamheden beëindigd. Tot die tijd bood ze ondersteuning aan amv’s die terug wilden keren naar hun land van herkomst bij het opbouwen van een nieuw bestaan. De rapporten van Return and Progress zijn te vinden via de website www.returnandprogress.nl. 53

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – Mogelijke belemmeringen voor het vertrek als de keus gemaakt is: • Medische en/of psychische problemen; • Verkrijgen van reisdocumenten wanneer identiteitsdocumenten ontbreken; • Willen afmaken van een opleiding of school van de kinderen. Bij minderjarigen: geen opvang mogelijk in land van herkomst • Ontbreken van mogelijkheden voor werk en wonen.

Gebaseerd op ervaringen opgedaan in het Project Terugkeer, noemt de in oprichting zijnde DT&V de volgende obstakels: • Twijfels over de uitkomst van de behandeling van hun asielaanvraag; • Schaamte om terug te keren met lege handen; • Angst voor het onzekere en gewenning aan Nederlandse omstandigheden; • Hospitalisering; • Financiële problemen of schulden.

VON noemt als obstakels: • Het lastig verkrijgen van reisdocumenten; • en voor genaturaliseerde immigranten, de voorwaarde dat afstand wordt gedaan van de Nederlandse nationaliteit om van bepaalde (financiële) regelingen te kunnen profiteren.

Het COA noemt als obstakels: • De door de uitgeprocedeerde asielzoeker ervaren (veiligheids)risico’s. Hoewel onduidelijk is hoe realistisch deze angsten zijn, worden ze volgens het COA als belangrijkste obstakel naar voren gebracht door uitgeprocedeerde asielzoekers; • Andere verscheidene redenen zijn: het ontbreken van een (support)netwerk in het land van herkomst; het ontbreken van perspectieven op werk en woning; (politieke) instabiliteit in het land van herkomst; langdurige procedures in Nederland die een wettelijke en snelle terugkeer compliceren; medische problemen.

Remigratie Het NMI noemt als obstakels voor remigratie: • Achterblijvende familieleden. Vooral vrouwelijke potentiële remigranten vinden het moeilijk om (klein)kinderen in Nederland achter te laten; • Woonsituatie in land van herkomst. Vaak wordt bij de (zeer bejaarde) ouders ingetrokken en komt de zorg voor hen op de schouders van de uit Nederland vertrekkende vrouwen terecht; • Veiligheid in het land van herkomst. Dit speelt voornamelijk bij immigranten met een asielstatus uit Irak, Afghanistan en de Democratische Republiek Congo; • Gezondheid. Een slechte gezondheid kan zowel reden zijn om, wegens de kwalitatief goede gezondheidszorg, in Nederland te blijven, als om te remigreren naar het land van herkomst. Oudere immigranten hebben veelal de wens om in hun land van herkomst te overlijden.

4.2.3 Vastgestelde procedures voor zelfstandig vertrek en remigratie Zelfstandig vertrek met IOM De vreemdeling wiens rechtmatig verblijf is geëindigd, dient Nederland (binnen vier weken) te verlaten. Uitgangspunt in de Vw is dat de vreemdeling aan wie geen (verder) verblijf in Nederland is toegestaan een eigen verantwoordelijkheid heeft om Nederland binnen de daarvoor gestelde termijn te verlaten. De vreemdeling kan, indien hij dit wenst, bij zijn zelfstandig vertrek uit Nederland worden gefaciliteerd door IOM. 54


REAN-regeling IOM ondersteunt bij het zelfstandig vertrek van vreemdelingen die Nederland willen verlaten en voert daartoe onder andere de REAN-regeling (Return and Emigration of Aliens from the Netherlands) uit (Vc A4/5.1). De voorwaarden voor een beroep op REAN zijn vastgelegd in de nieuwe REAN-uitvoeringsregeling, die op 1 mei 2006 van kracht is geworden (Staatscourant no. 84, 1 mei 2006, zie bijlage 6).33 Één van de voorwaarden is het gebrek aan eigen middelen om het zelfstandig vertrek te bekostigen. In geval van onrechtmatig verblijf of beperking van de bewegingsvrijheid, dan wel inbewaringstelling heeft de vreemdeling eveneens de mogelijkheid zich aan te melden voor zelfstandig vertrek met hulp van IOM, mits de IND daarvoor toestemming verleent (Vc A4/5.1). Het REAN-programma wordt uitgevoerd door IOM en wordt gefinancierd door de Nederlandse overheid. De REAN-regeling houdt in dat de vreemdeling in het bezit wordt gesteld van een vliegticket voor zijn vertrek naar zijn land van herkomst of een derde land indien op basis van het geheel van feiten en omstandigheden kan worden aangenomen dat de vreemdeling aldaar de toegang wordt verleend. Afhankelijk van de situatie van de vreemdeling kan een ondersteuningsbijdrage worden toegekend ten behoeve van de kosten van levensonderhoud in de eerste periode na vertrek uit Nederland. Tevens kunnen de kosten voor het verkrijgen van een vervangend reisdocument worden vergoed. Ook kan de vreemdeling in aanmerking komen voor reiskosten binnen het land van bestemming, naar de plaats van vestiging (Vc A4/5). Het REAN-programma is gebonden aan voorwaarden die door het ministerie van Justitie zijn opgesteld en zijn neergelegd in de REAN voorwaarden 2006 (zie bijlage 6). IOM ontwikkelt interne richtlijnen voor de implementatie van de verschillende aspecten van REAN en aanverwante projecten. Daarbij volgt IOM onder andere de bepalingen van IOM Genève op het gebied van ‘Assisted Voluntary Return’ en daaraan verwante activiteiten. Doelgroep REAN De REAN-regeling is vooral bedoeld voor de categorie vreemdelingen die met toestemming van de overheid hier te lande verblijft, na een eerste afwijzing van een verzoek om een verblijfstitel. Gelet op het doel van een humaan en effectief terugkeerbeleid worden andere vreemdelingen niet bij voorbaat van de REAN-regeling uitgesloten, mits ook dit niet het Nederlandse verwijderingsbeleid doorkruist. In geval van illegaal verblijf of beperking van de bewegingsvrijheid c.q. inbewaringstelling heeft de vreemdeling eveneens de mogelijkheid zich aan te melden voor zelfstandig vertrek met hulp van IOM. Wanneer sprake is van beperking 33

Op 1 mei 2006 zijn de nieuwe uitvoerings- en financieringsregelingen van het REAN-programma in werking getreden. De vorige regelingen dateerden uit 1991 en waren verouderd. Belangrijk verschil met de oude regeling is dat het systeem voor de vaststelling van de hoogte van de ondersteuningsbijdrage is gewijzigd. Voorheen werd de hoogte van deze bijdrage bepaald aan de hand van de verblijfsrechtelijke situatie, de verblijfsduur in Nederland en de samenstelling van het gezin. Onder de huidige regeling is sprake van slechts twee soorten ondersteuningsbijdragen: een standaardbijdrage en een (lagere) gelimiteerde bijdrage. Per individu wordt aan de hand van een aantal criteria bepaald voor welke bijdrage men in aanmerking komt. Een uitzondering is gemaakt voor personen die nimmer rechtmatig verblijf hebben gehad, personen bij wie sprake is van openbare ordeaspecten en personen die in vreemdelingenbewaring zijn gesteld. Deze groepen komen slechts in aanmerking voor een beperkter pakket. Voorts is er binnen de nieuwe regeling aandacht voor slachtoffers van mensenhandel. De procedure voor vertrek onder de REAN-regeling wordt in bijlage 5 kort samengevat en toegelicht. 55


van de bewegingsvrijheid c.q. inbewaringstelling dient de IND toestemming te verlenen voor zelfstandig vertrek met IOM (Vc A4/5). Herintegratieregeling (HRT) In aanvulling op de ondersteuningsbijdrage kunnen vreemdelingen in aanmerking komen voor een herintegratiebijdrage.34 De nieuwe Herintegratieregeling Terugkeer (HRT), die 15 juni 2006 in werking is getreden, is net als de oude regeling35 een REAN-plus-regeling. Dat wil zeggen dat de REAN-regeling, die gefinancierd wordt door het ministerie van Justitie, de basis vormt en de herintegratiebijdrage wordt gefinancierd door het ministerie van Buitenlandse Zaken uit het fonds voor Terugkeer, Migratie en Ontwikkeling. Met de inwerkingtreding van de HRT zijn de bestaande REAN-plus-regelingen voor terugkeer naar Irak, Afghanistan, Angola vervallen (Tweede Kamer: 2006b). De projecten gericht op opvang van minderjarige terugkeerders naar Angola en de Democratische Republiek Congo zijn wel blijven bestaan. Ondersteuning bij herintegratie Vreemdelingen die zelfstandig terugkeren kunnen naast een vliegticket en een ondersteuningsbijdrage uit het REAN-programma, naar aanleiding van een concrete vraag, informatie ontvangen met betrekking tot herintegratiemogelijkheden in het land van herkomst, bijvoorbeeld over opleidingen, arbeidsmarkt of scholen. Hierbij gaat het om bemiddeling door IOM naar aanleiding van een concrete hulpvraag. Daarnaast biedt IOM extra ondersteuning aan: • Minderjarige terugkeerders, door familieleden op te sporen of (in Angola en DRC) opvang te bieden; • Slachtoffers van mensenhandel, wanneer zij dit wensen door bijvoorbeeld de IOM missie in het land van herkomst in te schakelen voor contact met familieleden, opvang of (in sommige landen) een volledig herintegratieprogramma; • Personen met medische en/of psychische problemen door te bemiddelen voor het verstrekken van een voorraad medicijnen, noodzakelijke assistentie te bieden tijdens de reis of actuele informatie te verstrekken over medische voorziening in het land van herkomst. Bureau Maatwerk bij Terugkeer Op het gebied van individuele bemiddeling werkt IOM nauw samen met Cordaid en Central Mission Comissariat (CMC) in het Bureau Maatwerk bij Terugkeer.36 Het Bureau is op initiatief van Cordaid ontstaan. Het wereldwijde netwerk van deze organisaties kan ingezet worden om aan de hulpvraag van de vreemdeling te voldoen. Maatwerk bij Terugkeer helpt in samenwerking met partnerorganisaties in 34

Voor de eenmalige herintegratiebijdrage, die (afgewezen) asielzoekers bovenop de ondersteuningsbijdrage ontvangen, gelden de volgende tarieven: € 1.750 per volwassene of amv en € 875 per minderjarig meereizend gezinslid. Vreemdelingen die in het bezit zijn van een verblijfsvergunning komen niet in aanmerking voor de herintegratiebijdrage. 35 De naam van de oude regeling is Herintegratieregeling Project Terugkeer (HRPT) en was alleen van toepassing op de doelgroep van het Project Terugkeer (bijlage 4). De Herintegratieregeling Project Terugkeer (HRPT) heeft er mede toe bijgedragen dat een aanzienlijke groep personen heeft gekozen voor zelfstandig vertrek. Uit informatie inzake de uitvoering van de HRPT blijkt dat de financiële prikkel om het land te verlaten een positieve uitwerking heeft. Daarom is besloten de Herintegratiebijdrage beschikbaar te stellen voor een grotere doelgroep, namelijk voor alle vreemdelingen die een eerste aanvraag om verlening van een verblijfsvergunning asiel hebben ingediend vóór inwerkingtreding van de regeling op 15 juni 2006. 36 www.cordaid.nl/maatwerkbijterugkeer 56


verschillende landen van herkomst, problemen op te lossen die een succesvolle terugkeer van (uitgeprocedeerde) asielzoekers belemmeren. Maatwerk bij Terugkeer kan bijvoorbeeld assisteren bij het vinden van huisvesting, medische problemen helpen oplossen, zoekgeraakte familieleden opsporen en bemiddelen bij het vinden van werk of het opzetten van een eigen bedrijfje. Maatwerk bij Terugkeer bemiddelt tussen de hulpvraag in Nederland en het hulpaanbod in de landen van herkomst. Remigratie De Remigratiewet, van kracht sinds 1 april 2000, biedt personen die naar het land van herkomst willen remigreren en die tot de doelgroep behoren, faciliteiten om die wens te realiseren. Het land van herkomst is het land waar de remigrant of één van zijn ouders is geboren alsook het land waarvan de remigrant of één van zijn ouders de nationaliteit bezit of bezat (zie ook bijlage 8). Tot de doelgroep behoren in de eerste plaats personen die zelf (of waarvan hun ouders) afkomstig zijn uit Turkije, Marokko, Suriname, Tunesië, Kaapverdië, de staten van het voormalig Joegoslavië, de Molukken, Griekenland, Italië, Portugal of Spanje en die willen terugkeren naar hun land van herkomst. De tweede groep bestaat uit erkende vluchtelingen en asielgerechtigden (en hun kinderen), die willen vertrekken naar hun land van herkomst of naar een ander land naar keuze dat bereid is hen toe te laten. Beide groepen betreffen legaal in Nederland verblijvende immigranten. De Remigratiewet biedt de basisvoorziening37 en de remigratievoorziening.38 De voorwaarden waaraan de remigrant moet voldoen om in aanmerking te komen voor de basisvoorziening zijn minder selectief dan voor de remigratievoorziening (zie ook bijlage 8). Het Nederlands Migratie Instituut (NMI) informeert, adviseert en begeleidt (rechtmatig in Nederland verblijvende) personen en groepen die voor de keuze staan om in Nederland te blijven of terug te gaan naar het herkomstland. Het NMI geeft ook informatie en advies over de Remigratiewet. De Remigratiewet wordt uitgevoerd door de Sociale Verzekeringsbank (SVB). Circulaire migratie of tijdelijke remigratie Voorts kan IOM ondersteuning bieden aan immigranten die tijdelijk uitgezonden willen worden om een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van hun herkomstland. Op het gebied van tijdelijke uitzending voert IOM momenteel projecten uit voor Ghana, Irak, de Great Lakes (Democratische Republiek Congo, Burundi en Rwanda) 37

De basisvoorziening bestaat uit een eenmalige vergoeding voor: de reiskosten naar en in het bestemmingsland; het vervoer van bagage naar en in het bestemmingsland; de kosten van levensonderhoud in de eerste twee maanden van hervestiging (de zogenaamde hervestigingskosten). Dit bedrag is gelijk aan twee keer het bedrag van de maandelijkse 45+ uitkering. 38 De remigratievoorziening bestaat uit: • een maandelijkse 45+ uitkering, die afhankelijk is van de gezinssamenstelling en het levenspeil in het bestemmingsland. Wijzigingen in de persoonlijke omstandigheden van een remigrant kunnen wel leiden tot een verlaging van de maandelijkse uitkering, maar verhogen deze nooit. Een remigrant die recht heeft op de 45+ uitkering heeft ook recht op de vergoedingen die bij de basisvoorziening horen, behalve op de hervestigingskosten; • een ziekenfondsverzekering of een tegemoetkoming in de kosten van een zelf af te sluiten ziektekostenverzekering. • • •

57


en voor Afghanistan, Soedan, Sierra Leone, Servië & Montenegro (inclusief de autonome provincie Kosovo) en Bosnië-Herzegovina. Veel ontwikkelingsorganisaties, zoals bijvoorbeeld PSO en ICCO, ontplooien projecten gericht op het uitzenden van migranten naar het land van herkomst of de regio. Daarnaast zijn ook zelforganisaties (eigen organisaties van migrantengroepen) actief in het zenden van migranten voor ondersteuning aan wederopbouw en ontwikkeling. 4.2.4 Duurzaamheid van zelfstandig vertrek en remigratie Het begrip ‘sustainability’ roept verwarring op. Meerdere leden van het Nederlandse nationale netwerk gaven aan niet te weten wat hier precies onder verstaan moet worden. In engere zin zou duurzaamheid van terugkeer kunnen slaan op het niet opnieuw terugkomen naar Nederland van vreemdelingen die zijn teruggekeerd naar hun land van herkomst. In bredere zin ziet duurzaamheid (ook) op de mate waarin de terugkeerder erin geslaagd is een duurzaam bestaan op te bouwen, de mate van herintegratie, in het land van herkomst. Volgens Black, Koser en Munk (2004) houdt ‘sustainability’ meer in dan alleen de vraag of mensen die zijn teruggekeerd ook daadwerkelijk weg blijven. Volgens hen gaat het erom of de terugkeerders in voldoende mate zijn geherintegreerd op zowel sociaal, als economisch en politiek gebied in hun land van herkomst. Hammond (1999; in Black et al: 2004) beschrijft terugkeer als ‘eerder een nieuw begin, dan een terugkeer naar het verleden’. Hammond verklaart dat er een opvallend verschil bestaat tussen de verwachtingen van autoriteiten en hulpverlenende instanties enerzijds en terugkeerders anderzijds ten aanzien van de situatie na terugkeer. De onwil om de terugkeer van vluchtelingen te monitoren ligt in het feit dat een simpele erkenning van de problemen die na terugkeer kunnen spelen, het uitgangspunt van de UNHCR39 in twijfel trekt, aldus Hammond (1999; in Engelhard: 2004). Zoals reeds is opgemerkt constateert Engelhard (2004) dat verreweg de meeste literatuur over migratiebesluitvormingsprocessen de ‘heenweg’ behandelt en niet de terugkeer. Onderzoek naar terugkeermigratie is in vergelijking schaars en zeker de terugkeer van (afgewezen) asielzoekers en statushouders uit Nederland is nog weinig onderzocht. De oorzaak hiervan ligt, volgens Engelhard (2004) mede in het feit dat overheden (waaronder de Nederlandse) over het algemeen weinig aandacht (willen) besteden aan het monitoren van de situatie na terugkeer. IOM geeft aan terugkeerders over het algemeen niet te monitoren.40 Het COA merkt op dat zij monitoring en nazorg als belangrijke elementen van het terugkeerproces ziet, maar dat deze niet onder de taken van het COA vallen. IOM geeft ook aan geen toegang te hebben tot data van (hernieuwde) toelating op het Nederlandse territorium en dat zij incidenteel te maken te heeft met migranten die voor de tweede keer gebruik willen maken van de REAN-regeling. Deze immigranten worden 39

Dat vrijwillige terugkeer als vanzelfsprekend als de meest wenselijke oplossing wordt gezien van de drie duurzame oplossingen voor vluchtelingen, te weten: integratie, doormigratie en vrijwillige terugkeer. 40 Met uitzondering van terugkeerders die aangeven gebruik te willen maken van opvang en/of herintegratiemogelijkheden aanwezig in het land van herkomst (slachtoffers van mensenhandel en minderjarigen) , van terugkeerders met medische problemen die door een IOM-missie verder worden geholpen na aankomst in het land van herkomst en van terugkeerders binnen een op 1 september 2006 gestart project in Nigeria voor terugkeer en opvang van kwetsbare illegale migranten. 58


afgewezen, aangezien slechts éénmaal gebruik kan worden gemaakt van de REANregeling. Ook in geval van remigratie kan slechts éénmaal aanspraak worden gemaakt op de voorzieningen die voortvloeien uit de Remigratiewet. Volgens het NMI vergroten de volgende factoren de duurzaamheid van terugkeer: • Aanwezigheid van een sociaal vangnet in het land van herkomst. Remigranten vinden hier steun bij heimwee naar Nederland en andere problemen zoals discriminatie in het land van herkomst (bijvoorbeeld omdat men gevlucht is gedurende de oorlog); • Goede voorbereiding van de remigratie. Op basis van betrouwbare informatie en deskundige begeleiding een eigen afgewogen keuze kunnen maken voor remigratie. 4.2.5 Informatiecampagnes Vreemdelingen met een asielachtergrond worden gedurende de asielprocedure zowel schriftelijk als mondeling geïnformeerd over de consequenties van de definitieve afwijzing van hun asielaanvraag en hun eigen verantwoordelijkheid om Nederland te verlaten indien er geen zicht is op duurzaam rechtmatig verblijf in Nederland. Het COA geeft aan dat een asielzoeker wordt geïnformeerd over de terugkeermogelijkheden vanaf het moment waarop hij zijn (eerste) negatieve beslissing ontvangt. Deze informatie wordt door een COA-casemanager verstrekt. Hierbij wordt, indien nodig, gebruik gemaakt van een tolk. Daarbij wordt tevens gewezen op de mogelijkheden van IOM ter begeleiding van zelfstandig vertrek. Het informeren van vreemdelingen zonder asielachtergrond is lastiger omdat deze vreemdelingen over het algemeen uit het zicht van de rijksoverheid blijven. IOM probeert belangenorganisaties die eventueel in contact komen met de laatste doelgroep zo adequaat mogelijk te informeren. Een voorbeeld hiervan is het gezamenlijke project van IOM en een aantal maatschappelijke organisaties in de 4 grote steden van Nederland (G4), dat zich richt op het zelfstandig vertrek van illegale vreemdelingen die zich in de Randstad begeven. Het ‘Randstad Return Initiative Project’ is geïmplementeerd in 2003/2004 en een vervolg op dit project is op 1 mei 2006 van start gegaan. Het doel van het ‘Randstad Return Initiative’ is om de doelgroep van illegalen en uitgeprocedeerden te informeren over mogelijkheden van zelfstandig vertrek. Immers, illegalen en uitgeprocedeerden verkeren vaak in moeilijke situaties en hebben weinig of geen perspectief op verbetering van hun leefsituatie in Nederland. Daarnaast is de samenwerking tussen IOM en maatschappelijke organisaties erop gericht de informatie over begeleiding bij zelfstandig vertrek en doormigratie te versterken. Belangenorganisaties als het Leger des Heils krijgen een vergoeding indien zij deze vreemdelingen begeleiden bij zelfstandig vertrek. Om de doelgroep te bereiken heeft IOM acht ‘country of origin’ counsellors (mannen en vrouwen van verschillende leeftijden) in dienst die zelf afkomstig zijn uit de belangrijkste herkomstlanden van de doelgroep. Daarnaast beschikken zij over adequate informatie over herkomstlanden. De hulpverleners werken outreachend, voeren begeleidingsgesprekken en bieden informatie op maat. Zij kunnen een brug

59


slaan tussen instanties en cliënten. De counsellors verwijzen door naar IOM districtsmedewerkers die in iedere stad spreekuren houden (www.iom-nederland.nl). IOM informeert zowel legale als illegale immigranten. IOM geeft aan hiertoe te beschikken over het volgende informatiemateriaal: • Flyers (in 13 talen); • Een website (Nederlands en Engels); • Consultatie spreekuren (tolken aanwezig indien nodig); • Informatie bijeenkomsten (tolken aanwezig indien nodig); • Netwerken met ministeries en Nederlandse overheidsorganisaties (immigratiedienst, politie, asielzoekerscentra, etc.) buitenlandse ambassades, NGO’s, belangengroepen, migrantenorganisaties, kerken (vooral in het Nederlands en Engels). Remigratie Voor informatie over de Remigratiewet kan de potentiële remigrant terecht op de website van de Sociale Verzekeringsbank (SVB) (www.socialeverzekeringsbank.nl). Ook zijn via deze site brochures verkrijgbaar. Informatie en brochures zijn in zes talen beschikbaar: Nederlands, Frans, Engels, Spaans, Duits en Turks. Voor een aanvraagformulier en hulp bij het invullen hiervan wordt verwezen naar een kantoor van de SVB en naar het NMI. De website (www.nmigratie.nl) van het NMI vermeldt de doelstelling: ‘aan alle personen en groepen die voor de keuze staan om hier te blijven of terug te gaan naar het herkomstland geeft het NMI samenhangende en objectieve informatie, counseling en begeleiding’. Het NMI kan ook informatie geven over de combinatie van een remigratie-uitkering met andere (exporteerbare) uitkeringen, zoals bijvoorbeeld de WAO en AOW. De website is overigens ook in het Engels beschikbaar. Het NMI heeft daarnaast een telefonische informatielijn. Het NMI beschikt ook over folders in dertien verschillende talen: Nederlands, Turks, Arabisch, Frans, Bosnisch, Servo-Kroatisch, Engels, Spaans, Italiaans, Portugees, Grieks, Somalisch, Dari en Farsi. Er mag niet actief reclame worden gemaakt voor de remigratievoorzieningen. 4.2.6 Stimuli voor zelfstandig vertrek en remigratie Zelfstandig vertrek De rijksoverheid biedt via IOM financiële steun (REAN, HRPT, HRT), de vergoeding van vliegtickets, begeleiding bij het verkrijgen van reisdocumenten en transit- en aankomstassistentie. IOM ondersteunt terugkeer daarnaast door het geven informatie over herintegratie, door het opsporen van familieleden en/of opvang van minderjarigen, begeleiding, opvang en herintegratie van slachtoffers van mensenhandel. Tevens zijn er diverse organisaties die met behulp van hun netwerk proberen familieleden in het land van herkomst op te sporen en contacten leggen (Bureau Maatwerk bij Terugkeer, het Rode Kruis). Soms wordt uitgezocht of bepaalde medische hulp beschikbaar is en wordt gekeken of er baangaranties zijn bij terugkomst. Er zijn diverse initiatieven om met behulp van opleidingen de vreemdelingen perspectief te bieden bij terugkeer naar het land van herkomst. IOM probeert op maat gesneden terugkeer te organiseren; tot bepaalde hoogte mag de migrant aangeven wanneer hij of zij wenst terug te keren; specifieke assistentie

60


wordt geboden aan kwetsbare migranten zoals migranten met medische problemen, amv’s en slachtoffers van mensenhandel. Het COA biedt op basis van een vraaggericht aanbod ook maatwerk bij terugkeer. Dit doet het COA in de zogenaamde ‘plus programma’s (zie ook paragraaf 4.4.4). Het plus programma bestaat uit stimuli om belemmeringen bij terugkeer op te heffen. Door middel van een terugkeerplan brengt de asielzoeker samen met de casemanager in kaart welke problemen er opgelost moeten worden. Dit maatwerk kan als stimuli voor zelfstandig vertrek fungeren. Bij veel vragen voor praktische ondersteuning wordt de hulp van andere organisaties als Stichting Wereldwijd, IOM of Bureau Maatwerk bij Terugkeer ingeschakeld. Overige projecten en initiatieven Voorts bestaan in Nederland verschillende projecten en initiatieven waarbij veelal in samenwerking met IOM (voor de REAN-regeling, de extra assistentie aan kwetsbare migranten en het wereldwijd netwerk) en met de overheid extra hulp en begeleiding aan (potentiële) terugkeerders wordt geboden. Stichting Wereldwijd biedt bijvoorbeeld amv’s een beroepsopleiding die niet alleen in Nederland maar ook in het land van herkomst goed bruikbaar is.41 Voorts is sprake van een convenant dat IOM met Humanitas/Novib, de Stichting tegen Vrouwenhandel en de Stichting Religieuzen tegen Vrouwenhandel heeft gesloten om optimale steun te kunnen bieden aan slachtoffers van mensenhandel en hun terugkeer. Andere voorbeelden zijn de EQUAL projecten ROC Nijmegen en ROC Drenthe, een samenwerkingsverband van IOM, Cordaid en het COA.42 Remigratie Remigranten die voldoen aan de voorwaarden kunnen gebruik maken van de financiële voorzieningen in het kader van de Remigratiewet. Voor informatie, counseling en begeleiding kunnen potentiële remigranten terecht bij het NMI. 4.2.7 Effectiviteit stimuli Onderzoek naar de effectiviteit van aangeboden stimuli is schaars in Nederland. De in oprichting zijnde DT&V geeft aan de effectiviteit van stimuli niet bij te houden. Ook IOM monitort de terugkeerders niet na hun vertrek uit Nederland.43 Wel worden de wensen en behoeften van immigranten die willen terugkeren via de

41

Amv’s die moeten terugkeren krijgen begeleiding bij het opstellen van een bedrijfsplan en hen wordt financiële hulp geboden om de startproducten aan te schaffen. Deze producten mogen worden meegenomen naar het land van herkomst in een houten kist. Dit project van Stichting Wereldwijd is thans ondergebracht in het regionale Terugkeer Ontwikkelings Project (TOP) van de Stichting HIT waarin samen gewerkt wordt door gemeenten in Limburg en Brabant, het COA, het bedrijfsleven, Stichting Wereldwijd, Maatwerk bij Terugkeer en IOM. 42 Deze projecten verzorgen deskundigheidsbevordering voor onderwijzers en activiteiten voor migranten die vanuit dit project willen terugkeren. De specifieke doelgroep van het project zijn amv’s. Partners in dit project zijn IOM, COA en Cordaid, zij verzorgen onder andere informatievoorziening over specifieke sectoren in het land van herkomst ten behoeve van het aanpassen van onderwijs curricula ter voorbereiding op terugkeer. De projecten worden uitgevoerd door ROC Drenthe en ROC Nijmegen. De financiering komt van het EQUAL fonds van de EU. 43 Met uitzondering van terugkeerders die aangeven gebruik te willen maken van opvang en/of herintegratiemogelijkheden aanwezig in het land van herkomst (slachtoffers van mensenhandel en minderjarigen) , van terugkeerders met medische problemen die door een IOM-missie verder worden geholpen na aankomst in het land van herkomst en van terugkeerders binnen een op 1 september 2006 gestart project in Nigeria voor terugkeer en opvang van kwetsbare illegale migranten. 61


districtsmedewerkers van IOM gemonitord en indien mogelijk wordt aan deze wensen tegemoet gekomen. Uiteraard kunnen cijfers van zelfstandig vertrokken immigranten en remigranten wel een indicatie geven van de effectiviteit. Gedegen onderzoek naar hoe migranten stimuli (hebben) ervaren en in hoeverre zij de geboden begeleiding vanuit Nederland voor terugkeer, hervestiging en herintegratie als effectief ervaren, is echter niet gedaan. 4.2.8 Vertrekperiode bij zelfstandig vertrek De vreemdeling wiens rechtmatig verblijf is geëindigd, dient Nederland in het algemeen binnen vier weken (vertrektermijn) te verlaten op grond van artikel 62, eerste lid, Vw. De vertrektermijn van vier weken gaat in nadat rechtmatig verblijf op grond van artikel 8 Vw is geëindigd. De vreemdeling dient Nederland binnen deze termijn op eigen gelegenheid te verlaten. Voldoet de vreemdeling niet aan deze verplichting, dan kan uitzetting aan de orde zijn (Vc A4/3.1). De vertrektermijn kan worden verkort in het belang van de uitzetting en in het belang van de openbare orde of de nationale veiligheid. Illegale immigranten wordt geen vertrektermijn gegund. Illegale immigranten dienen Nederland onmiddellijk te verlaten. DT&V geeft aan dat na afloop van de vertrektermijn geldt dat de vreemdeling geen ruimte meer krijgt om zijn zelfstandig vertrek te regelen, zodra de overheid kans ziet om een vreemdeling uit te zetten. De Vc (Vc A5/5.2) vermeldt dat indien er reeds concrete verwijderingsmaatregelen jegens de vreemdeling zijn genomen, de IND, in overleg met de vreemdelingenpolitie kan besluiten om wel of geen toestemming te verlenen voor zelfstandig vertrek (vertrek via IOM).

4.3 Gedwongen vertrek Instanties betrokken bij gedwongen vertrek Vreemdelingen die niet rechtmatig in Nederland verblijven kunnen worden uitgezet. Ambtenaren van de Vp en de KMar zijn bevoegd tot en verantwoordelijk voor de uitzetting van vreemdelingen. In de gevallen dat geen reisdocument voorhanden is wordt een paspoort vervangend reisdocument bij de diplomatieke vertegenwoordiging aangevraagd. Afhankelijk van het betreffende land wordt die aanvraag ingediend door de Vp, de KMar of de IND. Het vervoer van de uit te zetten vreemdeling naar de plaats van vertrek uit Nederland vindt plaats door DJI (DV&O) van het ministerie van Justitie. Voor een beschrijving van de (overheids)instanties wordt verwezen naar bijlage 1. Problemen bij gedwongen vertrek Door de overheidsexperts en het nationale netwerk wordt een aantal problemen bij gedwongen vertrek geconstateerd. Zo is in de praktijk uitzetting alleen mogelijk wanneer de identiteit en nationaliteit van de vreemdeling vaststaat en wanneer de vreemdeling in het bezit is van een geldig paspoort of een ander geldig reisdocument. Indien de vreemdeling niet meewerkt aan het achterhalen van identiteit en nationaliteit zijn reisdocumenten moeilijk te verkrijgen. Overigens zijn het wel achterhalen van identiteit en nationaliteit van de vreemdeling volgens sommigen geen garantie voor het verkrijgen van reisdocumenten. Zo stellen Franssen en Groenendijk dat bepaalde landen hun eigen onderdanen niet terug willen nemen of niet willen meewerken aan het verstrekken

62


van reisdocumenten (Franssen; Groenendijk: 2005, p.569). In de Terugkeernota wordt vermeldt dat de landen van herkomst de internationale plicht om eigen onderdanen terug te nemen erkennen (TK: 2003b). Dit is dan ook het standpunt waar de Nederlandse overheid op staat. Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON) draagt het probleem van de schending van het non-refoulement principe aan. Volgens VON zijn de kwesties Democratische Republiek Congo (DRC) en Syrië voorbeelden waarin schending van het nonrefoulement principe is voorgekomen. Volgens VON waren dit situaties waarin vreemdelingen in gevaar kwamen doordat bij de autoriteiten van het land van herkomst bekend werd dat zij asiel hadden aangevraagd in Nederland. Het Nederlandse kabinet is echter een andere mening toegedaan. Het kabinet merkt in het algemeen – in haar reactie op het rapport voor de Commissie ‘feitenonderzoek uitzettingen naar de Democratische Republiek Congo’ – op dat het Nederlandse vreemdelingenbeleid, waar het asiel- en terugkeerbeleid een onderdeel van zijn, in overeenstemming is met de internationale verdragen en met voldoende waarborgen is omkleed (TK: 2006d). Nederland hecht er groot belang aan om schending van het non-refoulement principe te voorkomen. Het kabinet geeft verder aan dat de Commissie de algemene constatering doet dat er in de Nederlandse weten regelgeving, waarin ondermeer de toets op artikel 3 EVRM is neergelegd, is vastgelegd dat voordat de terugkeer van asielzoekers aan de orde is, een inhoudelijke individuele beoordeling plaatsvindt of de betrokkene zozeer te vrezen heeft voor vervolging door de autoriteiten van zijn land van herkomst dat hij niet kan terugkeren. Pas nadat onherroepelijk is vastgesteld dat betrokkene niet in aanmerking komt voor een asielvergunning, en betrokkene niet vrijwillig is teruggekeerd, ontstaat de bevoegdheid hem te verwijderen (TK: 2006d). Meer toegespitst op de kwestie DRC merkt het kabinet op dat volgens het Algemeen Ambtsbericht DRC44 meerdere onafhankelijke bronnen melden dat het feit dat iemand asiel heeft gevraagd niet als een probleem wordt gezien in de DRC en dus geen reden is voor aanhouding door de Direction Générale de Migration Congolaise (DGM), zelfs indien deze informatie bekend zou zijn (TK: 2006d). Een derde aangedragen probleem is dat binnen de groep personen die gedwongen vertrekt vanuit het Project Terugkeer zich personen bevinden die door hun jaren van verblijf in Nederland zijn geïntegreerd in de Nederlandse maatschappij. Het wordt door een deel van de Nederlandse maatschappij als inhumaan gezien om deze groep alsnog gedwongen te doen vertrekken. Dit probleem wordt eveneens door VON aangedragen (zie ook paragraaf 3.1). Een vierde probleem, dat is aangedragen door de overheidsexperts, is het probleem dat oorlogsmisdadigers (zogenaamde 1F-ers) niet door de Nederlandse overheid kunnen worden uitgezet naar het land van herkomst indien er sprake is van een risico op schending van artikel 3 EVRM, terwijl aan deze personen evenmin rechtmatig verblijf wordt toegestaan.

44

Opgesteld door het Ministerie van Buitenlandse Zaken, d.d. 30 september 2005, pagina 27, n.a.v. het debat in de Tweede Kamer van 23 juni 2005. 63


Ontmoediging van het uitstel van vertrek Immigranten worden op twee verschillende manieren ontmoedigd om hun vertrek uit te stellen: a. Stopzetting van voorzieningen; b. Vreemdelingenbewaring. a. Stopzetting van voorzieningen Een manier om te voorkomen dat uitgeprocedeerde asielzoekers hun bij beschikking opgelegde vertrek uitstellen is het stopzetten van de van overheidswege verstrekte voorzieningen (opvang, toelage en ziektekostenverzekering). Indien na het verstrijken van de vertrektermijn wordt geconstateerd dat de vreemdeling nog niet zelfstandig is vertrokken en er ook geen documenten voorhanden zijn op basis waarvan alsnog uitzetting uit Nederland kan worden gerealiseerd, wordt door het COA overgegaan tot het beëindigen van de van overheidswege verstrekte voorzieningen en wordt de politie verzocht de woonruimte te ontruimen. De uitgeprocedeerde asielzoeker wordt vervolgens door de politie, indien nodig met dwang, uit de opvangvoorziening verwijderd (Olde Monnikhof; Vreede: 2004, p. 5556, 93). De beëindiging van de voorzieningen van overheidswege volgt van rechtswege uit het onrechtmatig verblijf in Nederland. De gedachte hierachter is dat de vreemdeling eerder geneigd zal zijn voor zelfstandig vertrek te kiezen indien hij geen voorzieningen meer ontvangt en in de illegaliteit en mogelijk op straat belandt. Het COA informeert de vreemdelingen dan ook over de negatieve gevolgen van een leven in de illegaliteit. In de publicatie ‘Terugkeerbeleid voor afgewezen asielzoeker. Evaluatie van het Terugkeerbeleid ’99 en het terugkeerbeleid onder de Vw 2000’ zijn diverse respondenten geïnterviewd. Zij zien het beëindigen van de voorzieningen als een geschikt instrument om zelfstandig vertrek te bevorderen. Het probleem ligt echter bij de handhaving van dit instrument. Indien de beëindiging van de voorzieningen niet wordt gehandhaafd gaat er een verkeerd signaal uit naar de vreemdelingen. Gemeenten of kerken nemen – tegen het landelijke beleid in - in een aantal gevallen de opvang van het COA over. Van handhaving van dit instrument wordt sinds Stappenplan 2000 werk gemaakt, waarbij het in 2004 pas echt op gang is gekomen. Een belangrijk probleem bij het stopzetten van voorzieningen is gebrek aan draagvlak in de maatschappij (Olde Monnikhof; Vreede: 2004, p.64). Het stopzetten van de voorzieningen wordt niet altijd gevolgd door het vertrek van de vreemdeling. Een bestaan in de illegaliteit wordt door sommige asielzoekers als aantrekkelijker beschouwd dan een bestaan in het land van herkomst. Jonge mannen nemen eerder de beslissing om de illegaliteit in te gaan. Het zijn vooral vrouwen, ouderen en gezinnen met kinderen die niet kiezen voor een bestaan in de illegaliteit (Olde Monnikhof; Vreede: 2004, p.70-71). b. Vreemdelingenbewaring Een andere manier om te voorkomen dat illegale immigranten hun vertrek trachten te vermijden is het in bewaring stellen van deze illegale immigranten of het opleggen van een andere vrijheidsbenemende of vrijheidsbeperkende maatregel (zie paragraaf 4.3.2). Vreemdelingenbewaring is alleen mogelijk wanneer vreemdelingen niet

64


meewerken aan hun vertrek en alleen als er zicht is op uitzetting.45 Ook moet het belang van de openbare orde of de nationale veiligheid de bewaring vorderen. Er kan daarbij bijvoorbeeld worden gedacht aan een situatie waarin een vermoeden bestaat dat de vreemdeling zich gaat onttrekken aan het toezicht (Vc A6). Nederland kent geen maximale termijn voor vreemdelingenbewaring. Zolang er zicht is op uitzetting, kan de bewaring voortduren. Dit is onderwerp van een rechterlijke toets. De IND geeft aan dat in 2005 in ongeveer 60% van de gevallen waarin de vreemdeling in vreemdelingenbewaring was gesteld, kon worden overgegaan tot feitelijke effectuering van de uitzetting. In de overige 40 % van de gevallen werd de maatregel van bewaring opgeheven en kon niet aansluitend tot uitzetting worden overgegaan. Het bevel tot uitzetting Nederland kent geen separate uitzettingsbevelen. Ook bestaan er in Nederland geen separate besluiten tot vertrek. Beiden zijn opgenomen in de meeromvattende beschikking waarover in de volgende paragraaf meer wordt verteld. 4.3.1 Procedures van gedwongen vertrek Gestandaardiseerde procedures Voor gestandaardiseerde procedures van gedwongen vertrek wordt verwezen naar de vertrekacties van gedwongen vertrek in paragraaf 4.1.2. Meeromvattende beschikking De Nederlandse wetgeving maakt onderscheid tussen het besluit tot vertrek (de jure) en het gedwongen (de facto) vertrek (IOM: 2004b, p. 256). De immigrant ontvangt het besluit van vertrek als onderdeel van de meeromvattende beschikking waarmee zijn verblijfsaanvraag wordt afgewezen. Nederland kent geen separaat besluit van vertrek. Nederland kent ook geen separaat uitzettingsbevel. Ook deze is opgenomen in de meeromvattende beschikking. De meeromvattende beschikking is een afwijzende (of inwilligende) beschikking over de verblijfsvergunning die automatisch een aantal andere gevolgen heeft. Een automatisch gevolg van een afwijzende beschikking is, dat de vreemdeling Nederland binnen vier weken uit eigen beweging dient te verlaten. Doet hij dat niet, dan kan hij – zonder dat daarvoor een aparte beslissing nodig is – worden uitgezet. Anders dan onder de Vw 1994 is er geen last tot uitzetting meer nodig. Voorts biedt de meeromvattende beschikking van de IND van rechtswege een titel tot huisuitzetting ter beëindiging van de opvang (asielprocedure). Door de introductie van de meeromvattende beschikking is de opvangverstrekker ontslagen van de verplichting om een ontruimingstitel bij de rechter te halen (Olde Monnikhof; Vreede: 2004, p. 58). Illegaal verblijf en wettelijke verplichting De vreemdeling wiens rechtmatig verblijf is geëindigd, dient Nederland in het algemeen binnen vier weken (vertrektermijn) te verlaten op grond van artikel 62, eerste lid, Vw. De vertrektermijn van vier weken gaat in nadat het rechtmatig verblijf 45

In sommige gevallen kan een vreemdeling ook in bewaring worden gesteld als hij wel meewerkt aan zijn vertrek, bijvoorbeeld wanneer er sprake is van criminele antecedenten of als te verwachten is dat de uitzetting op zeer korte termijn kan plaatsvinden. 65


op grond van artikel 8 Vw is geëindigd. De vreemdeling dient Nederland binnen deze termijn op eigen gelegenheid te verlaten. Voldoet de vreemdeling niet aan deze verplichting, dan kan uitzetting aan de orde zijn (Vc A4/3.1). In geval van een vreemdeling die nooit rechtmatig verblijf in Nederland heeft gehad en zich dus illegaal toegang tot Nederland heeft verschaft is geen sprake van een vertrektermijn. Deze vreemdelingen dienen Nederland dus onmiddellijk te verlaten (Vc A4/3.4). Zij ontvangen hiervoor geen meeromvattende beschikking. Inhoud van de meeromvattende beschikking De meeromvattende beschikking is een besluit conform de Algemene wet bestuursrecht (Awb). In deze beschikking staat – in geval van afwijzing – dat de aanvraag van de desbetreffende verblijfsaanvrager niet is ingewilligd en de motivering van de afwijzing. Daarnaast staat in de beschikking dat op betrokkene de rechtsplicht rust Nederland op eigen gelegenheid binnen vier weken te verlaten. Ook zijn de voor de verblijfsaanvrager beschikbare openstaande rechtsmiddelen in deze beschikking opgenomen. Wettelijke vertrektermijn Onder de Vw 2000 start doorgaans na iedere negatieve beslissing of rechterlijke uitspraak een vertrektermijn die vier weken duurt. Wanneer tijdig – binnen de termijn die hiervoor geldt en die in de meeste gevallen vier weken bedraagt – het juiste rechtsmiddel is ingediend en de beslissing hierop in Nederland mag worden afgewacht, wordt deze vertrektermijn opgeschort. Wordt de vertrektermijn niet opgeschort, dan eindigen na het verlopen van de vertrektermijn van rechtswege de opvangvoorzieningen (Olde Monnikhof; Vreede: 2004, p. 58). Na deze periode van vier weken kan de vreemdeling worden uitgezet. In de meeromvattende beschikking staat geen tijdstip waarop de uitzetting daadwerkelijk wordt geëffectueerd. In de beschikking staat dat de vreemdeling na het verstrijken van de vertrektermijn van vier weken kan worden uitgezet. De meeromvattende beschikking geeft niet aan naar welke land de vreemdeling dient te vertrekken, alleen dat hij Nederland dient te verlaten (Olde Monnikhof; Vreede: 2004, p. 91). Evenmin wordt aangegeven naar welk land een eventuele uitzetting zal plaatsvinden. Uitzetting kan, conform de Nederlandse weten regelgeving, plaatsvinden naar het land van herkomst of naar een derde land waar de toegang van de vreemdeling is gewaarborgd. Taal van de meeromvattende beschikking De meeromvattende beschikking in een reguliere procedure wordt per (aangetekende) post verzonden aan de vreemdeling dan wel diens advocaat. In de asielprocedure wordt, indien geen raadsman bekend is, de beschikking door de Vp aan de vreemdeling uitgereikt. De beschikking wordt niet voorzien van een schriftelijke vertaling in een voor de vreemdeling begrijpelijke taal. Opschorting van vertrek Zoals reeds hierboven is vermeld heeft de vreemdeling na de afwijzende beschikking vier weken om op eigen gelegenheid het land te verlaten. Deze termijn kan worden opgeschort door het indienen van een bezwaar of beroepschrift en/of de indiening en/of toewijzing van een voorlopige voorziening door de rechtbank. Daarnaast kan uitstel worden verleend vanwege medische beletselen. Ook wordt uitstel verleend indien uit een signalering of anderszins blijkt dat door een buitenlandse autoriteit de opsporing (en aanhouding ter fine van uitlevering) van een vreemdeling is of wordt

66


gevraagd of indien het een vreemdeling betreft die als verdachte van een strafbaar feit is aangehouden, of tegen wie een strafvervolging wegens een misdrijf is ingesteld, of die tot een onvoorwaardelijke gevangenisstraf is veroordeeld, of ten aanzien van wie een vrijheidsontnemende maatregel is opgelegd (Vc A4/6.2). Deze periode van opschorting betekent voor de juridische autoriteit (de IND en vreemdelingenkamers) een toename van de werkzaamheden, aangezien meer procedures dienen te worden afgedaan, medisch advies dient te worden ingewonnen, etc. Bewijzen van uitstel van vertrek Indien de vreemdeling bezwaar maakt tegen een beschikking waarbij hem verder verblijf wordt ontzegd, dan wordt het verblijfsdocument niet ingehouden indien de uitzetting achterwege blijft. In dat geval wordt in zijn paspoort een sticker “Verblijfsaantekeningen Vervolgprocedures” geplaatst (Vc B1/4.7). Vreemdelingen die in afwachting zijn van een besluit of een rechterlijke beslissing omtrent een verblijfsvergunning asiel voor (on)bepaalde tijd, ontvangen een zogenoemd W-document. De overige vreemdelingen met rechtmatig verblijf (zie paragraaf 2.3.1) als bedoeld in artikel 8, onder f of g, Vw, ontvangen een sticker Verblijfsaantekeningen Algemeen in hun paspoort. Daarnaast ontvangen de overige vreemdelingen met rechtmatig verblijf als bedoeld in artikel 8, onder h, Vw een sticker Verblijfsaantekeningen Vervolgprocedures. Deze aantekeningen hebben een geldigheidsduur van ten hoogste zes maanden. Indien de geldigheidsduur van de aantekening verstrijkt voordat een beslissing is genomen op de aanvraag, onderscheidenlijk het bezwaar of beroep, kan de desbetreffende aantekening wederom worden gesteld met een geldigheidsduur van ten hoogste zes maanden (Voorschrift Vreemdelingen (VV) 2000: artikel 3.3). Indien uitzetting tijdelijk achterwege blijft vanwege medische beletselen (wegens een succesvol beroep op artikel 64 Vw) plaatst de Vp een sticker Verblijfsaantekeningen Algemeen in het paspoort van de vreemdeling, onder vermelding van de duur van de opschorting van vertrek. Indien de vreemdeling niet beschikt over een paspoort ontvangt de vreemdeling, afhankelijk van de duur van de toepassing van artikel 64 Vw, een brief of een document W2 (Vc A4/7.3). Afzien van vertrek Een vreemdeling die rechtmatig verblijf heeft verkregen hoeft niet uit Nederland te vertrekken. Vreemdelingen die onrechtmatig in Nederland verblijven hebben de plicht en de eigen verantwoordelijkheid om Nederland binnen een bepaalde termijn, of direct, te verlaten. Er zijn geen redenen om hiervan af te zien anders dan de redenen voor de tijdelijke opschorting van vertrek, zoals die hiervoor reeds zijn vermeld. 4.3.2 Detentie Huidige praktijk van vrijheidsbeperkende en vrijheidsontnemende maatregelen Om de taken van toezicht en vertrek te realiseren kan de Nederlandse overheid gebruik maken van vrijheidsbeperkende en vrijheidsontnemende maatregelen. Vrijheidsbeperking en vrijheidsontneming zijn alleen geoorloofd op basis van een wettelijke bepaling. Vanwege het ingrijpende karakter dient de toepassing van een vrijheidsbeperkende of vrijheidsontnemende maatregel beperkt te blijven tot het strikt noodzakelijke. Steeds dient te worden nagegaan of met een lichter middel volstaan kan worden. De beginselen van proportionaliteit (doelmatigheid) en subsidiariteit

67


(toepassen lichter middel) dienen voortdurend in acht genomen te worden. Voorts is de uitvoering van deze maatregelen met strikte waarborgen omkleed. Vrijheidsbeperking en vrijheidsontneming mogen niet worden toegepast uitsluitend op basis van overwegingen van algemene aard. Het moet gerelateerd zijn aan feiten en/of omstandigheden die betrekking hebben op de persoon van de vreemdeling. Steeds zal een zorgvuldige afweging moeten plaatsvinden tussen het belang van de openbare orde of van de nationale veiligheid en het individuele belang van de vreemdeling. Tegen een besluit tot het opleggen van een vrijheidsbeperkende of vrijheidsontnemende maatregel kan de vreemdeling beroep instellen bij de rechtbank (Vc A6/1). De rechtsbescherming is in de lijn met de eisen van artikel 5 EVRM. Vreemdelingenbewaring conform artikel 59 Vw Vreemdelingenbewaring is een maatregel die ten doel heeft de uitzetting van een vreemdeling te effectueren. Artikel 59 Vw biedt de mogelijkheid om vreemdelingen voor dit doel in bewaring te stellen. Het eerste lid van dit artikel bepaalt dat de minister voor V&I in het belang van de openbare orde of de nationale veiligheid een vreemdeling in bewaring kan stellen.46 Het tweede lid van artikel 59 bepaalt dat indien de voor de terugkeer van de vreemdeling noodzakelijke bescheiden voorhanden zijn, dan wel binnen korte termijn voorhanden zullen zijn, het in belang van de openbare orde wordt geacht de bewaring van de vreemdeling te vorderen, tenzij de vreemdeling rechtmatig verblijf heeft.47 Met noodzakelijke bescheiden wordt bedoeld een paspoort, laissez-passer (of andere geldige documenten voor grensoverschrijding) of een claim op een vervoersmaatschappij. Met ‘binnen korte termijn voorhanden zullen zijn’ wordt bijvoorbeeld gedoeld op de situatie dat de diplomatieke vertegenwoordiging van het land van herkomst van de vreemdeling een vervangend document voor grensoverschrijding in het vooruitzicht heeft gesteld. Voordat de vreemdeling op grond van artikel 59 Vw in vreemdelingenbewaring wordt gesteld, wordt hij gehoord in het bijzijn van zijn advocaat en wordt hem een afschrift van de maatregel uitgereikt (Vc A6/5.3). Vreemdelingenbewaring vindt plaats in het Grenshospitium Amsterdam, de uitzetcentra op Schiphol en Rotterdam Airport, gewone detentiecentra (Huizen van Bewaring) en de detentieboten in Rotterdam. De vreemdelingenbewaring kent op dit moment twee verschijningsvormen met ieder eigen regimes: enerzijds de tenuitvoerlegging op basis van de Penitentiaire Beginselen Wet en toegepast ten aanzien van volwassen illegale vreemdelingen zonder minderjarigen en anderzijds de tenuitvoerlegging op basis van het Reglement grenslogies, dat naast bij volwassenen, toepassing kent bij de vreemdelingenbewaring van ouders en hun minderjarigen. (MinJus: 2005, p. 31). Van Kalmthout (2005) concludeert in het onderzoek naar de terugkeermogelijkheden van vreemdelingen in de vreemdelingenbewaring dat het realiseren van terugkeer van vreemdelingen in vreemdelingenbewaring in Nederland een uiterst moeilijke taak is. Ouders met minderjarigen in vreemdelingenbewaring De Inspectie voor Sanctietoepassing van het ministerie van Justitie heeft in 2005 een onderzoek gedaan naar ouders met minderjarigen in vreemdelingenbewaring 46

Het gaat hierbij om vreemdelingen die onrechtmatig in Nederland verblijven en vreemdelingen die rechtmatig in Nederland verblijven in de zin van artikel 8, f,g en h Vw. 47 Rechtmatig verblijf in de zin van artikel 8, a tot en met e en l, Vw. 68


(MinJus: 2005). Dit onderzoek is uitgevoerd bij het Grenshospitium (GH) en het uitzetcentrum Rotterdam Airport (UCR). Uit dit onderzoek blijkt het volgende: Het GH is bestemd voor opvang van mannen, vrouwen en kinderen. Het gaat hier voornamelijk om in bewaringgestelde vreemdelingen die de toegang is geweigerd op grond van artikel 3 Vw, dan wel op grond van artikel 13 juncto artikel 5 van de Verordening “Borderscode”. Het GH valt onder het Reglement grenslogies en kent een soepel regime met relatief veel bewegingsvrijheid voor de bewoners. In het GH is een aparte afdeling voor gezinnen. Hiervoor zijn 48 plaatsen van de 120 beschikbaar. De verblijfsduur voor ouder(s) met minderjarigen varieert van enkele dagen tot bijna een jaar en komt gemiddeld uit op ongeveer drie maanden (MinJus: 2005, p. 14-15). Het UCR is onderdeel van de detentiecentra Rotterdam. Het regime van het UCR is eveneens gebaseerd op het voornoemde Reglement grenslogies. In het UCR worden hoofdzakelijk vreemdelingen geplaatst die op grond van artikel 59 Vw in bewaring zijn genomen, met het oogmerk om hen uit te zetten. De capaciteit van het UCR bedraagt in 2005 198 plaatsen. Voor gezinnen is binnen het UCR voornamelijk één afdeling bestemd met 36 plaatsen. De gemiddelde verblijfsduur van ouder(s) met minderjarigen is veertien dagen (MinJus: 2005, p. 14-15). Het beleid in zowel het GH als het UCR is om een gezin bij elkaar te plaatsen. In zowel het GH als het UCR kunnen gezinnen beschikken over een besloten leefruimte. Grotere gezinnen met meer dan vier volwassenen of oudere kinderen kunnen niet bijeen worden geplaatst. De leefruimte van de verblijfsruimten is echter beperkt waardoor de ruimten meer beschouwd moeten worden als nachtverblijf. Het gezinsleven speelt zich gedurende het dagprogramma hoofdzakelijk af in de gemeenschappelijke verblijfsruimten waar tegelijkertijd meerdere gezinnen gebruik van maken (MinJus: 2005, p. 33-40). In zowel het GH als het UCR heeft de Inspectie voor Sanctietoepassing voorzieningen aangetroffen die rekening houden met de aanwezigheid van kinderen. Op beide locaties is er voor jonge kinderen gevarieerd speelgoed beschikbaar. Voor oudere kinderen zijn de mogelijkheden beperkter. Gegeven het besloten kader van het verblijf in de instelling is de bewegingsvrijheid voor zowel volwassenen als kinderen beperkt. In zowel het GH als het UCR is specifieke aandacht besteed aan de mogelijkheid voor kinderen om samen met andere kinderen (buiten) te spelen. De materiële voorzieningen daarvoor zijn voldoende zij het dat de mogelijkheden in het GH ruimer zijn. Ouders en kinderen kunnen in zowel het GH als het UCR gezamenlijk in de buitenlucht verkeren (MinJus: 2005, p. 33-40). In zowel het GH als het UCR zijn er voldoende mogelijkheden voor contact tussen minderjarigen. In zowel het GH als het UCR zijn er mogelijkheden tot kinderopvang. Onderwijs wordt binnen het GH in beperkte mate aangeboden en heeft een elementair karakter. (MinJus: 2005, p. 33-40). In het UCR is er sinds december 2005 een onderwijskracht aanwezig om onderwijs te bieden. In zijn algemeenheid kan worden gesteld dat in de geïnspecteerde instellingen nadrukkelijk rekening wordt gehouden met de aanwezigheid van ouders en minderjarigen. Zij worden met respect behandeld en er zijn zowel materiële

69


als immateriële voorzieningen beschikbaar die specifiek zijn bestemd voor ouders met minderjarigen. Echter in het Reglement grenslogies is geen enkele bepaling gewijd aan minderjarigen en/of hun ouders. De voorzieningen die de Inspectie specifiek voor ouders en minderjarigen aantreft zijn vooral het resultaat van de in het Nederlandse bestel algemeen heersende opvatting hoe op een humane wijze om te gaan met personen die binnen een gedwongen kader verblijven (MinJus: 2005, p. 31). De inspectie is van mening dat zowel het GH als het UCR niet de geëigende omgeving is voor een detentieverblijf van minderjarigen. Dit geldt in het bijzonder voor oudere kinderen met een groter bewustzijn voor de omstandigheden en omgeving waarin zij verkeren; hiervoor is de omgeving van de onderzochte instellingen te beperkend en onvoldoende uitdagend, zeker wanneer het verblijf langer duurt dan vier weken (MinJus: 2005, p. 31). Over het onderwerp kinderen in vreemdelingenbewaring is de afgelopen jaren veel maatschappelijk discussie geweest en deze discussie duurt nog voort. Een recente verzameling van kritiek op het huidige beleid inzake kinderen in vreemdelingenbewaring is te vinden in het zwartboek ‘Kinderen horen niet in vreemdelingenbewaring’ van Stichting Een Royaal Gebaar (2006). Het rapport van de Inspectie voor Sanctietoepassing (MinJus: 2005) is aanleiding geweest voor een politieke discussie en heeft ertoe geleid dat door de Tweede Kamer een motie is aangenomen waarin de regering wordt verzocht om zich te bezinnen over alternatieve vormen van opvang van ouders met minderjarigen in vreemdelingenbewaring (TK: 2005d). Op 27 juni 2006 heeft de minister voor V&I in reactie op deze motie bij brief de toezegging gedaan aan de Tweede Kamer om te kijken naar de mogelijkheid om één ouder in bewaring te stellen ten einde de andere ouder en de kinderen uitsluitend een meldplicht op te hoeven leggen (TK: 2006c). Een aantal samenwerkende maatschappelijke organisaties, waaronder Amnesty International, Unicef en Stichting INLIA, heeft naar aanleiding van deze brief een brief aan de minister voor V&I gestuurd waarin wordt gesteld dat de werkwijze met betrekking tot de inbewaringstelling van gezinnen in de praktijk anders zou zijn dan de minister voor V&I in haar brief had aangegeven (Tilborg: 2006). Alternatieven voor vreemdelingenbewaring conform artikel 59 Vw In Nederland bestaan alternatieven voor vreemdelingenbewaring conform artikel 59 Vw, waarmee toezicht wordt gehouden op vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf hebben (Vc A6). Deze maatregelen worden hieronder opgenoemd. Vrijheidsontnemende maatregelen De Vw kent naast vreemdelingenbewaring conform artikel 59 Vw drie andere vrijheidsontnemende maatregelen: • het ophouden van vreemdelingen aan wie de toegang is geweigerd in een aangewezen ruimte of plaats die beveiligd is tegen ongeoorloofd vertrek (artikel 6, lid 1 en 2, Vw); • het overbrengen van (staande gehouden) personen (artikel 50, lid 2, 3 en 4 Vw); • het ophouden van vreemdelingen van wie het asielverzoek is afgewezen in een bepaalde ruimte of plaats, die is beveiligd tegen ongeoorloofd vertrek (artikel 58 Vw).

70


Vrijheidsbeperkende maatregelen De Vw kent vijf maatregelen van vrijheidsbeperking: • het ophouden van vreemdelingen aan wie de toegang is geweigerd in een aangewezen ruimte of plaats (in beginsel in de internationale lounge van de luchthaven) (artikel 6, lid 1, Vw); • de staandehouding en ophouding van personen ter vaststelling van hun identiteit, nationaliteit en verblijfsrechtelijke positie (artikel 50, lid 1,Vw); • het beschikbaar houden op een aangewezen plaats van vreemdelingen die rechtmatig verblijf genieten op grond van artikel 8, onder f, Vw (artikel 55 Vw); • het beperken van de vrijheid van beweging van vreemdelingen als het belang van de openbare orde of nationale veiligheid dat vordert (artikel 56 Vw); • het ophouden van vreemdelingen van wie het asielverzoek is afgewezen in een bepaalde ruimte of plaats (artikel 57 Vw). Meldplicht De vreemdeling die geen rechtmatig verblijf heeft en in afwachting is van de feitelijke mogelijkheid tot vertrek of uitzetting kan een meldplicht worden opgelegd door de korpschef van de regionale politiekorps van de gemeente waar de vreemdeling verblijft (Vc A3/3.7). Dit betreft een wekelijkse meldplicht tenzij tot een afwijkende termijn wordt besloten dan wel ontheffing wordt verleend. De meldplicht voor vreemdelingen aan wie een definitieve aanzegging tot vertrek is gedaan, geldt zolang de vertrektermijn nog niet is verstreken. Indien de vreemdeling zich ondanks een verplichting daartoe niet houdt aan de meldplicht kan dit een aanwijzing zijn dat hij het land heeft verlaten of dat hij zich definitief aan het toezicht heeft onttrokken. Handelingen met documenten De ambtenaren belast met grensbewaking en de ambtenaren belast met het toezicht op vreemdelingen zijn bevoegd om, ter vervulling van hun taken, reis- en identiteitspapieren van personen in te nemen, tijdelijk in bewaring te nemen alsmede om hierin aantekeningen te maken. Het tijdelijk in bewaring nemen van documenten op zich is geen maatregel om ongeoorloofd vertrek tegen te gaan, maar werkt in dit kader als aanvullende maatregel bij de meldplicht. In principe is het een maatregel om onder andere de uitzetting te bewerkstelligen. Het in bewaring nemen van het grensoverschrijdingsdocument of het verblijfsdocument kan in ieder geval plaatsvinden voor zover dat nodig is met het oog op de uitzetting of de overgave van de vreemdeling aan de buitenlandse grensautoriteiten. Een in bewaring genomen document moet aan de vreemdeling worden teruggegeven indien hij te kennen geeft Nederland te willen verlaten en hij ook daadwerkelijk vertrekt. Ingeval van uitzetting kan het reis- en identiteitspapier worden overgedragen aan de persoon belast met grensbewaking in het land waar de toelating is gewaarborgd. Detentiecentra voor uitzetting Vreemdelingen die in afwachting zijn van hun vertrek worden geplaatst in de daarvoor bestemde detentiecentra, uitzetcentra of detentieboten. Zij worden niet (meer) geplaatst in de reguliere penitentiaire inrichtingen die bestemd zijn voor strafrechtelijke gedetineerden. DJI meldt in het jaarbericht 2005 dat het in 2005 is begonnen met het overplaatsen van vreemdelingen die op hun uitzetting wachten, vanuit inrichtingen van het gevangeniswezen naar detentiecentra. In de loop van 2006 zal dit proces worden afgerond (DJI: 2006, p. 21).

71


Maximale detentieperiode In de wet is geen wettelijke maximumtermijn gesteld aan de vrijheidsbeperkende of vrijheidsontnemende maatregel op grond van artikel 6 Vw. De maatregel en de duur daarvan zal binnen 42 dagen getoetst worden door de rechtbank. De rechtbank zal alsdan toetsen of de maatregel voldoet aan het gestelde doel en of de maatregel bij afweging van alle belangen gerechtvaardigd is. (Vc A6/2.7). De duur van de vrijheidsbeperkende en vrijheidsontnemende maatregel op grond van artikel 57 en 58 Vw is niet aan een termijn gebonden (Vc A6 / 5.2.4). De maatregelen mogen niet langer duren dan met het oog op het doel (de uitzetting) daarvan strikt noodzakelijk is. De korpschef zal gelet hierop alle maatregelen dienen te nemen om de uitzetting op zo kort mogelijke termijn te effectueren. Zodra de grond voor het toepassen van de maatregel van artikel 57 of 58 Vw niet meer aanwezig is, heft de korpschef deze maatregel op. De maatregel kan ook door de rechter worden opgeheven. In artikel 59, lid 4, Vw wordt aangegeven hoe lang vreemdelingenbewaring conform artikel 59 mag duren. Ook hier is er geen wettelijke termijn. Wel geldt voor bijzondere categorieën het volgende: a. indien er een verblijfsaanvraag loopt mag bewaring slechts vier weken voortduren (want de vreemdeling heeft rechtmatig verblijf en de hoofdregel is geen bewaring bij rechtmatig verblijf); b. indien er een asielaanvraag loopt mag bewaring slechts maximaal zes weken duren (want de vreemdeling heeft rechtmatig verblijf); c. vier weken indien het betreft vreemdelingen die in bewaring zijn gesteld op grond van artikel 59, tweede lid, Vw. De termijn genoemd onder a en b begint te lopen op de dag waarop de aanvraag door het bestuursorgaan ontvangen is en eindigt op de dag na de dag waarop de beslissing bekend gemaakt is. Als de bewaring voortduurt, wordt het belang van de vreemdeling om in vrijheid gesteld te worden groter. In de jurisprudentie van de rechtbanken wordt er doorgaans van uitgegaan dat na zes maanden bewaring het belang van de vreemdeling om in vrijheid gesteld te worden in het algemeen zwaarder weegt dan het algemeen belang om de vreemdeling ter fine van uitzetting in bewaring te houden. Onder omstandigheden kan die termijn evenwel langer dan wel korter zijn. De termijn van zes maanden kan onder meer overschreden worden, indien er bijvoorbeeld sprake is van: a. ongewenstverklaring of zware criminele antecedenten; b. frustratie door de vreemdeling van het onderzoek naar de vaststelling van de identiteit of nationaliteit; c. het feit dat de vreemdeling na de inbewaringstelling één of meerdere procedures ter verkrijging van een verblijfsvergunning is gaan voeren met het kennelijke doel om de uitzetting dan wel de verkrijging van een reisdocument te vertragen; d. het feit dat bij het bereiken van de termijn van zes maanden een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid bestaat dat de vreemdeling op korte termijn verwijderd wordt. Voorts mag de bewaring niet langer duren dan met het oog op het doel van deze maatregel strikt noodzakelijk is. Gronden om de vreemdelingenbewaring niet of niet langer toe te passen kunnen zijn:

72


a. betrouwbaar te achten particulieren of instanties stellen zich schriftelijk garant voor de onderbrenging van de vreemdeling gedurende de tijd dat nog over diens uitzetting moet worden beslist of verwijdering nog niet kan worden geëffectueerd; b. er bestaat geen uitzicht op dat de vreemdeling verwijderd kan worden; c. de vreemdeling heeft aantoonbaar een vaste woon- of verblijfplaats in Nederland; d. er kan een lichter middel toegepast worden. Besluit tot oplegging van vreemdelingenbewaring De Vp of KMar neemt namens de minister voor V&I (administratieve autoriteit) het besluit tot oplegging van een vrijheidsontnemende maatregel. Conform artikel 94 Vw stelt de IND namens de minister uiterlijk op de 28e dag na de bekendmaking van een besluit tot oplegging van een vrijheidsontnemende maatregel als bedoeld in de artikelen 6, 58 en 59 Vw, de rechtbank (juridische autoriteit) hiervan in kennis, tenzij de vreemdeling voordien zelf beroep heeft ingesteld. Zodra de rechtbank de kennisgeving heeft ontvangen wordt de vreemdeling geacht beroep te hebben ingesteld tegen het besluit tot oplegging van een vrijheidsontnemende maatregel. Het beroep strekt tevens tot een verzoek om toekenning van schadevergoeding. De rechtbank bepaalt onmiddellijk het tijdstip van het onderzoek ter zitting. De zitting vindt uiterlijk op de veertiende dag na ontvangst van het beroepschrift dan wel de kennisgeving plaats. De rechtbank roept de vreemdeling en de minister voor V&I op om te worden gehoord. De rechtbank doet mondeling of schriftelijk uitspraak. De schriftelijke uitspraak wordt binnen zeven dagen na de sluiting van het onderzoek gedaan. Indien de rechtbank bij het beroep van oordeel is dat de toepassing of tenuitvoerlegging van de maatregel in strijd is met deze wet dan wel bij afweging van alle daarbij betrokken belangen in redelijkheid niet gerechtvaardigd is, verklaart zij het beroep gegrond. In dat geval beveelt de rechtbank de opheffing van de maatregel of een wijziging van de wijze van tenuitvoerlegging daarvan (Vc A6/6). Hoger beroep tegen een uitspraak van de rechtbank kan binnen één week worden ingediend bij de Afdeling Bestuursrecht van de Raad van State (RvS). 4.3.3 Transport- en verwijderingsmaatregelen Vreemdelingen zonder rechtmatig verblijf in Nederland kunnen na het verstrijken van de vertrektermijn individueel of groepsgewijs worden uitgezet. Bij een groepsgewijze uitzetting worden groepen vreemdelingen uitgezet door middel van door de overheid gehuurde chartervliegtuigen. Een advance party van de IND en de KMar bereidt de aankomst voor. Deze vluchten kunnen ook in samenwerking met andere Europese landen plaatsvinden. Groepsgewijze uitzetting wordt ook gebruikt voor grote groepen illegale immigranten die met veegacties (politieacties waarbij grote groepen illegale immigranten op hun arbeids/woon locatie worden opgepakt) zijn opgepakt. Individuele of groepswijze uitzetting kan al dan niet onder begeleiding plaatsvinden. Met begeleide uitzetting wordt over het algemeen verstaan begeleiding door de KMar. Vreemdelingen worden door de KMar begeleid wanneer verwacht wordt dat zij zich ernstig kunnen verzetten en daarmee de veiligheid van de passagiers in het vliegtuig in gevaar kunnen brengen. Voorts kunnen medische klachten aanleiding zijn voor medische begeleiding. Ook kan sprake zijn van begeleiding door tolken.

73


De KMar geeft aan dat het succes van de methoden inderdaad wordt afgemeten aan de hand van cijfers. In tabel 7 volgt een overzicht van de aantallen door de KMar begeleide en onbegeleide verwijderingen. Tabel 7. Aantallen verwijderingen c.q. uitzettingen KMar, lucht- en zeehavens 2003 2004 2005 Verwijderingen 15.697 13.057 11.873 - waarvan begeleid 1.648 1.420 2.029 - waarvan onbegeleid 14.049 11.637 9.844 Bron: SCV

Hulpmiddelen ten behoeve van uitzetting In voorkomende gevallen verzetten vreemdelingen zich tegen hun uitzetting. Om deze situatie het hoofd te bieden is het de KMar toegestaan bepaalde dwangmiddelen te gebruiken. De volgende hulpmiddelen kunnen, afzonderlijk dan wel gecombineerd worden gebruikt: • Stalen handboeien: ten behoeve van het fixeren van handen en/of voeten; • Combinatieriem met handboeien: ten behoeve van het fixeren van de polsen aan de voorzijde van het lichaam met een mogelijkheid tot verbinding met de enkels; • Klittenband: ten behoeve van het fixeren van handen en/of voeten; • Tie-raps: kunststof bindstrips ten behoeve van het fixeren van handen en/of voeten; • Schuimcap: een helm welke dient ter voorkoming dat de vreemdeling zichzelf of anderen verwondt door bijvoorbeeld te bijten (Vc A4/6.6). Aan het gebruik van deze middelen zijn strikte voorwaarden verbonden. Training in het feitelijk uitzetten van vreemdelingen Het personeel van de KMar wordt speciaal en professioneel getraind in het feitelijk uitzetten van vreemdelingen. Dit door middel van de zogenaamde Opleiding Verwijder Ambtenaar (OVA). Voor het toepassen van het dwangmiddel genaamd “body cuff”, een nieuwe uitvoering van de combinatieriem met handboeien wordt het personeel apart getraind. De “body cuff” is in 2006 ingevoerd. Er is momenteel geen sprake van gezamenlijke Europese trainingen. Mogelijk zal dit in de toekomst plaatsvinden onder leiding van Frontex. Medische beletselen tegen uitzetting Artikel 64 Vw bepaalt dat uitzetting achterwege dient te blijven zolang het, gelet op de gezondheidstoestand van de vreemdeling of van één van zijn gezinsleden, niet verantwoord is om te reizen. Een beroep op artikel 64 Vw is een aanvraag in de zin van de Awb. De aanvraag wordt schriftelijk gedaan bij de IND en dient steeds onderbouwd te zijn met alle gegevens en bescheiden die nodig zijn voor de beoordeling van de vraag of de uitzetting gelet op de gezondheid van betrokkene kan worden geëffectueerd. In de meeste gevallen zal door de IND de medisch adviseur van het Bureau Medische Advisering (BMA) om een advies worden gevraagd. Het indienen van een aanvraag om artikel 64 Vw toe te passen schort de vertrekplicht niet op. De vreemdeling heeft gedurende het onderzoek en behandeling van de aanvraag geen rechtmatig verblijf. In beginsel zal echter geen gebruik worden gemaakt van de bevoegdheid tot uitzetting, zolang op de aanvraag niet is beslist.

74


Indien naar het oordeel van de IND geen reisbeletselen bestaan, wordt de aanvraag afgewezen en worden de vertrekplicht en de bevoegdheid tot uitzetting niet opgeschort. Als er wel reisbeletselen bestaan wordt de aanvraag ingewilligd en worden de vertrekplicht en de bevoegdheid tot uitzetting ingevolge de wet opgeschort. De IND informeert de Vp, de ZHP en/of de KMar dat de uitzetting tijdelijk achterwege wordt gelaten. De duur van de opschorting is in beginsel gelijk aan de periode waarin verwacht wordt dat de medische beletselen aanwezig zijn, met een maximum van een half jaar. De vreemdeling en zijn gezinsleden krijgen gedurende die periode rechtmatig verblijf (Vc A4/7.1 tot en met 7.5). Relaties met vervoersmaatschappijen Ingevolge artikel 65 Vw is de vervoerder van een vreemdeling aan wie de toegang is geweigerd verplicht om hem terug te brengen naar zijn land van herkomst dan wel enig ander land waar zijn toegang is gewaarborgd. Met de implementatie van de Directive van de EC over Carriers’ Responsabilities, in 2004, kunnen ook de kosten van het huisvesten van een vreemdeling op Schiphol worden verhaald op de vervoerder. (IOM: 2004b, p. 258). De terugvoerplicht is van toepassing op de vreemdeling die Nederland onmiddellijk dient te verlaten dan wel die binnen zes maanden na binnenkomst met het oog op uitzetting is aangehouden. Ervaringen met luchttransport en de richtlijnen van de IATA De onderzoekers hebben geen openbare informatie gevonden over ervaringen met luchttransport en de richtlijnen van de IATA over “Deportation and Escort”. 4.3.4 Houdbaarheid van gedwongen vertrek Registratie van uitgezette vreemdelingen Vreemdelingen die uit Nederland worden verwijderd worden geregistreerd in OPS48 en/of in (N)SIS49 als ‘OVR’ of als ‘ONGEW’. De vreemdeling die als ‘OVR’ wordt geregistreerd is gesignaleerd ter fine van toegangsweigering. De vreemdeling die als ‘ONGEW’ wordt geregistreerd is een ongewenst verklaarde (ex artikel 67) vreemdeling (Vc A3/9.1 en 9.2). De signalering ‘OVR’ is een bijzondere aanwijzing van de minister voor V&I aan de ambtenaren belast met de grensbewaking en het toezicht op vreemdelingen, die gegeven wordt in het belang van de openbare orde of de nationale veiligheid. Aan als ongewenst gesignaleerde vreemdelingen is geen verblijf in de vrije termijn toegestaan. De vreemdeling met de signalering ‘ONGEW’ is bij beschikking van de minister voor V&I ongewenst verklaard (ex artikel 67 Vw) en kan geen rechtmatig verblijf in Nederland hebben, hetgeen tot gevolg heeft dat deze vreemdelingen – zolang de ongewenstverklaring van kracht blijft – geen binnenkomst en verblijf in Nederland is toegestaan. Een vreemdeling die in Nederland verblijft of er terugkeert terwijl hij weet of ernstige redenen heeft om te vermoeden dat hij tot 48

In het OPS staan signaleringen uit hoofde van de Vreemdelingenwet. Andere signaleringen in het OPS hebben betrekking op de tenuitvoerlegging van vonnissen en de aanhouding of voorgeleiding van personen die van een strafbaar feit verdacht worden. De tenuitvoerlegging van deze signaleringen behoort niet tot de uitvoering van de Vw. 49 Dit is het gemeenschappelijke opsporingssysteem dat is gebouwd ter uitvoering van het Akkoord van Schengen, dat de afschaffing van de controles aan de binnengrenzen van de Schengenlanden regelt. De centrale computer, waarop ieder Schengenland een aansluiting heeft (voor Nederland het (N)SIS), staat in Straatsburg en kan door alle Schengenlanden geraadpleegd worden. Het (N)SIS is een systeem dat naast de andere systemen (zoals het OPS) opereert. Het is niet zo dat het (N)SIS in de plaats komt van andere nationale systemen. 75


ongewenst vreemdeling is verklaard maakt zich schuldig aan een misdrijf (Vc A3/9.1 en 9.2). Ervaringen met het verbod op ‘re-entry’ Een vreemdeling die in het kader van grensbewaking wordt aangetroffen en die staat gesignaleerd, wordt in principe de toegang tot Nederland geweigerd. Een vreemdeling die in het kader van binnenlands vreemdelingentoezicht wordt aangetroffen, kan worden overgebracht naar een politiebureau of een brigade van de KMar. Het uitgangspunt van de signalering is dat de vreemdeling uit Nederland verwijderd dient te worden. Deze verwijdering dient dan ook zo spoedig mogelijk te gebeuren (Vc A3/9.3). De Vp, de ZHP of de KMar dient Bureau SIRENE van het Korps Landelijke Politiediensten (KLPD) te allen tijde in kennis te stellen van een hitmelding. Het Bureau SIRENE Nederland stelt vervolgens de IND in kennis. Het Bureau SIRENE registreert hitmeldingen in het (N)SIS en legt onder meer vast wanneer de IND een raadpleegprocedure ten aanzien van een vreemdeling start. Na geïnformeerd te hebben bij de betreffende Schengenstaat, licht de IND Bureau SIRENE in. De IND kan overigens ook zelf bij een aanvraag om een verblijfsvergunning constateren dat de vreemdeling door een Schengenstaat ter fine van weigering van de toegang is gesignaleerd in het (N)SIS. Bij een positieve beschikking verzoekt de IND de signalerende staat de signalering uit het (N)SIS te verwijderen. Desgewenst kan het signalerende land betrokkene opnemen op de nationale signaleringslijst (Vc A3/9.3 en 9.4). Beëindiging van het verbod op ‘re-entry’ De termijn waarvoor de signalering ‘OVR’ geldt, is afhankelijk van de omstandigheden die aanleiding zijn tot de signalering en kan variëren van twee jaar voor de verwijdering van een niet-criminele vreemdeling en tien jaar voor een vreemdeling die een gevaar vormt voor de nationale veiligheid. De duur van de signalering ‘ONGEW’ is afhankelijk van een tot opheffing van de ongewenstverklaring strekkende aanvraag en de inwilliging ervan (Vc A3/9.1 en 9.2). De signaleringen zijn aan termijnen gebonden, die automatisch beëindigd worden, tenzij zich in die periode wijzigingen hebben voorgedaan, die leiden tot een nieuwe signalering of (voortijdige) vervallenverklaring. Daarnaast kan wegens de signalering in (N)SIS door de vreemdeling beroep worden ingesteld. Dit beroep kan in het bijzonder zijn gericht op verbetering, verwijdering of kennisneming van de signalering of op schadevergoeding. Om opheffing van een signalering in het SIS kan door de vreemdeling worden verzocht bij de staat die verantwoordelijk is voor de signalering. In Nederland dient de vreemdeling zich met een dergelijk gemotiveerd verzoek te richten tot de Dienst Nationale Recherche Informatie (DNRI). Verzoeken tot opheffing van door Nederland opgenomen signaleringen en tegen afgewezen verzoeken tot opheffing ingediende bezwaarschriften worden doorgestuurd aan en behandeld door de IND. Binnen vier weken nadat het verzoek ontvangen is, wordt door de IND schriftelijk op het verzoek beslist. Een signalering wordt in ieder geval uit het (N)SIS verwijderd als de signaleringstermijn is verstreken. Verzoeken tot opheffing richten zich dus op opheffing voordat de signaleringstermijn is verlopen. Een signalering kan worden opgeheven als er sprake is van gewijzigde omstandigheden, die nopen tot opheffing.

76


Daarvan is in ieder geval sprake in de volgende gevallen: a. de grondslag voor de signalering is komen te vervallen (bijvoorbeeld omdat de ongewenstverklaring is opgeheven); b. de vreemdeling toont aan dat de signalering berust op onterechte gronden; c. aan de vreemdeling wordt verblijf in Nederland toegestaan; d. aan de vreemdeling wordt verblijf in een andere lidstaat toegestaan (Vc A3/9.6). Humanitaire omstandigheden zijn op zichzelf geen reden om te besluiten tot opheffing van de signalering. Als sprake is van kortdurende humanitaire omstandigheden kan een gesignaleerde vreemdeling verzoeken toegang te verkrijgen tot Nederland voor de duur van maximaal drie maanden. Als de vreemdeling zich beroept op langduriger omstandigheden als gezinsleven of vrees voor vervolging in het land van herkomst, dan dient hij een verblijfsvergunning voor het betreffende doel aan te vragen. Als de verblijfsvergunning wordt verleend, dient de signalering te worden opgeheven (Vc A3/9.6). Een persoon die is geregistreerd in het OPS heeft het recht een verzoek in te dienen om gegevens te verwijderen uit het systeem. Het gemotiveerde verzoek dient schriftelijk te worden gericht aan DNRI. Het verzoek wordt doorgezonden aan de IND en binnen vier weken nadat het verzoek ontvangen is, wordt door de IND schriftelijk op het verzoek beslist. Een signalering wordt uit het OPS verwijderd als de signaleringstermijn is verstreken. Verzoeken tot opheffing richten zich dus op opheffing voordat de signaleringstermijn is verstreken. Een signalering in het OPS kan worden opgeheven als er sprake is van gewijzigde omstandigheden, die nopen tot opheffing. Daarvan is in ieder geval sprake in de volgende gevallen: a. de grondslag voor de signalering is komen te vervallen (bijvoorbeeld omdat de ongewenstverklaring is opgeheven); b. de vreemdeling toont aan dat de signalering berust op onterechte gronden; c. aan de vreemdeling wordt verblijf in Nederland toegestaan (Vc A3/9.6). Schengenlidstaten mogen besluiten om een vreemdeling toegang te verlenen voor kort verblijf, ondanks dat deze vreemdeling ter fine van weigering toegang in het SIS staat gesignaleerd. Toegang voor kort verblijf kan worden verleend op grond van humanitaire overwegingen, om redenen van nationaal belang of wegens internationale verplichtingen. Als sprake is van dergelijke omstandigheden hoeft de signalering niet tijdelijk te worden opgeheven, maar kan worden besloten om de vreemdeling toegang te verlenen voor de duur van maximaal drie maanden, beperkt tot het Nederlands grondgebied. De andere lidstaten dienen van deze toegangsverlening op de hoogte te worden gesteld. Als omstandigheden kunnen in ieder geval worden aangemerkt: a. zwaarwegende familieomstandigheden; b. getuigenis door de vreemdeling in een (straf)rechtszaak; c. vereiste overkomst van de vreemdeling voor een eigen rechtszaak (Vc A3/9.6).

77


4.4 Vertrekassistentie en -advisering 4.4.1 Vertrekassistentie en vertrekadvisering algemeen Van vertrekassistentie en vertrekadvisering is in principe alleen sprake bij zelfstandig vertrek en remigratie. Bij gedwongen vertrek wordt niet gesproken over vertrekassistentie of –advisering. Uitgeprocedeerde vreemdelingen worden zo veel mogelijk geadviseerd gebruik te maken van de mogelijkheid om zelfstandig te vertrekken. 4.4.2 Verantwoordelijke instanties voor vertrek In het geval van zelfstandig vertrek zijn vooral het COA (alleen voor (uitgeprocedeerde) asielzoekers) en IOM de verantwoordelijke instanties. In het geval van remigratie is met name het NMI verantwoordelijk voor vertrekassistentie en –advisering. De (politieke) eindverantwoordelijkheid voor de uitvoering van het terugkeerbeleid, waaronder vertrekassistentie en –advisering, ligt bij de minister voor V&I. 4.4.3 Vertrekadvisering nader belicht COA Vreemdelingen wiens asielverzoek is afgewezen worden door het COA gewezen op de eigen verantwoordelijkheid om terug te keren. Daarnaast informeert het COA de vreemdeling over de activiteiten die de Nederlandse overheid van hem verwacht en over de ondersteuning die hierbij kan worden verkregen. Het COA wijst ook op de mogelijkheid van zelfstandig vertrek via IOM en de terugkeerregelingen die IOM aanbiedt. Daarnaast ondersteunt het COA de vreemdeling bij zijn oriëntatie op terugkeer in de vorm van terugkeergesprekken en faciliteert (cursus)aanbod gericht op terugkeer naar het land van herkomst (Olde Monnikhof; Vreede de: 2004, p. 9191). Het COA wijst erop dat er weinig tijd is voor ruimte voor onderwijs of cursussen. Het COA adviseert terugkeerders om hun voorbereidingen voor hun terugkeer zo vroeg mogelijk te starten. Dat betekent: het regelen van de identiteitspapieren, de reis terug, het regelen van contacten in het land van herkomst, inclusief huisvesting, werk- of opleidingsmogelijkheden (indien mogelijk). Het COA start de advisering op het moment dat de asielzoeker een eerste negatieve beslissing ontvangt op zijn asielverzoek, of wanneer een asielzoeker aangeeft advisering te wensen van het COA of IOM. De advisering van het COA is tot op bepaalde hoogte gestandaardiseerd. Advisering door het COA vindt plaats op bepaalde vaste locaties: op opvanglocaties voor terugkeer en op de (twee) vertrekcentra waar uitgeprocedeerde asielzoekers die vóór 1 april 2001 in Nederland een eerste asielaanvraag hebben ingediend, verblijven. Het COA heeft niet alleen een adviserende rol. Het gaat in een zekere mate ook om beïnvloeding en begeleiding. De gesprekken na ontvangst van de eerste negatieve beslissing zijn bedoeld om de asielzoeker te laten inzien dat terugkeer écht aan de orde is. De gesprekken hebben een verplicht karakter. Dit is een groot verschil met de gesprekken bij het IOM (zie onder). De casemanager van het COA komt veel meer weerstand tegen dan vreemdelingen die met IOM spreken. Hij spreekt tenslotte ook met vreemdelingen die niet over terugkeer willen spreken. Vreemdelingen die met IOM spreken hebben al veel over terugkeer nagedacht en zetten zelf de stap om met IOM in gesprek te gaan.

78


IOM IOM verstrekt informatie over zelfstandig vertrek, de voorwaarden om in aanmerking te komen voor financiële regelingen en de mogelijkheden van reïntegratie. Het is aan de immigrant om zelf een keuze te maken om al dan niet van de mogelijkheden van IOM gebruik te maken. Zelfstandigheid en vrijwilligheid op basis van een “informed decision” staan voor IOM voorop. Immigranten die eenmaal de beslissing hebben genomen om terug te keren, worden wel geadviseerd door medewerkers van IOM over hoe de terugkeer te organiseren. Indien noodzakelijk kan IOM ook hulp regelen na aankomst in het land van herkomst. De districtsambtenaren van IOM houden in ongeveer 25 plaatsen in Nederland spreekuren. In sommige gevallen bezoekt de districtsambtenaar de immigrant ook persoonlijk. Vaak wordt het contact telefonisch gelegd. NMI Voor het NMI wordt verwezen naar paragraaf 4.2.3, 4.2.5 en 4.2.6. 4.4.4 Vertrekassistentie nader belicht COA Het COA verleent geen post arrival assistentie. Het COA biedt wel de reeds ‘plus programma’s ' aan. Het kan onder andere gaan om vocational training, of vaardighedentraining of het samenstellend van een gereedschapskist etc. Er zijn verschillende projecten in Nederland die (vaak in samenwerking met het COA) focussen op terugkeerassistentie en –training).50 IOM IOM verleent aankomstassistentie wanneer gewenst. IOM heeft vooral ervaring met post-arrival assistentie aan minderjarige terugkeerders (minderjarigen kunnen niet via IOM vertrekken als de opvang door familie of anders niet gegarandeerd is), slachtoffers van mensenhandel en personen met medische en/of psychische problemen en in sommige landen met speciale programma’s (Afghanistan, Irak, Sri Lanka). Voor de programma’s van IOM wordt verwezen naar paragraaf 4.2.3. en 4.2.6. Bureau Maatwerk bij Terugkeer Voor Bureau Maatwerk bij Terugkeer wordt verwezen naar paragraaf 4.2.3 en 4.2.6. NMI Voor het NMI wordt verwezen naar paragraaf 4.2.3, 4.2.5 en 4.2.6.

50

www.terugkeerloket.nl 79


4.5 Identificatie en het verkrijgen van reisdocumenten 4.5.1 Het bepalen van nationaliteit en identiteit Ten aanzien van vreemdelingen die niet in het bezit zijn van een paspoort wordt een identiteitsonderzoek en nationaliteitsonderzoek ingesteld. Dit gebeurt bijvoorbeeld door het horen van de vreemdeling en door het vergelijken van foto’s. Indien twijfel bestaat omtrent de nationaliteit van de betrokken vreemdeling bestaat de mogelijkheid om in bijzondere gevallen via de IND een taalanalyse uit te voeren. 4.5.2 Assistentie bij het verkrijgen van reisdocumenten Assistentie door de IND Een vreemdeling die uit Nederland dient te vertrekken en die niet beschikt over geldige reisdocumenten, dient ervoor te zorgen dat hij deze tijdig bemachtigt. Hiertoe kan de vreemdeling zich wenden tot zijn eigen diplomatieke vertegenwoordiging. Indien de vreemdeling deze stap heeft ondernomen en stelt dat het niet is gelukt om vervangende reisdocumenten te verkrijgen, kan de vreemdeling de IND om assistentie en bemiddeling verzoeken bij de contacten met en/of een eventuele presentatie bij de verantwoordelijke diplomatieke vertegenwoordiging. Dergelijke verzoeken zullen door de IND gehonoreerd worden. Volledigheidshalve wordt opgemerkt dat dit in de praktijk betekent dat de vreemdeling na een dergelijk bemiddelingsverzoek verzocht zal worden om bij de Vp een aanvraag van een laissez-passer in te dienen. Een dergelijke aanvraag dient als startpunt voor de bemiddelingsprocedure bij de IND (Vc A4/4.1). Indien de vreemdeling geen gebruik maakt van de mogelijkheid van zelfstandig vertrek en deze uit te zetten vreemdeling niet in het bezit is van een reisdocument op grond waarvan de toegang tot het land van bestemming en zijn eventuele doorreis door een derde land is gewaarborgd, kan de ambtenaar belast met de grensbewaking of met het toezicht op vreemdelingen een reisdocument (paspoort, laissez-passer, emergency travel document) en de eventueel benodigde (transit)visa aanvragen bij de dichtstbijzijnde betreffende buitenlandse vertegenwoordiging. Een uitzondering hierop vormen de gevallen, waarin onmiddellijke uitzetting door middel van overgave aan de buitenlandse grensautoriteiten of door plaatsing aan boord van een schip of een vliegtuig mogelijk is. Indien de uitzetting van een vreemdeling als hier bedoeld niet op de voorgeschreven wijze kan worden geëffectueerd, dient contact te worden opgenomen met de IND. Voor een beperkt aantal nationaliteiten geldt dat de aanvragen van vervangende reisdocumenten centraal door tussenkomst van de IND worden verzorgd (Vc A4/4.1). De IND zal trachten de vervangende reisdocumenten te bemachtigen via haar contacten met en/of een eventuele presentatie bij de verantwoordelijke diplomatieke vertegenwoordiging. De reiskosten (vliegticket) bij gedwongen vertrek door middel van uitzetting worden door de IND betaald. Assistentie door IOM IOM verleent ook assistentie bij de verkrijging van reisdocumenten. Het gaat hierbij niet om visa. IOM heeft hiervoor de mogelijkheid om, indien nodig, ‘verklaringen van afstand’ (waivers) voor transitvisa te vragen. IOM heeft regelmatig contacten met de ambassades van de belangrijkste landen van herkomst en meer ad-hoc contacten met andere ambassades. Er worden met sommige ambassades afspraken gemaakt

80


over presentaties van aanvragers. Kosten voor het verkrijgen van reisdocumenten kunnen door IOM op basis van de REAN-regeling vergoed worden. 4.5.3 Problemen bij identificatie en verkrijgen reisdocumenten In een aantal gevallen beschikken vreemdelingen die uit Nederland dienen te vertrekken niet over een geldig reisdocument. Voor de effectuering van het vertrek van vreemdelingen is in die gevallen een paspoort vervangend reisdocument (laissez-passer) nodig. De behandelwijze van een aanvraag tot het verlenen van een laissez-passer verschilt per vertegenwoordiging. De verschillen hebben onder andere betrekking op het al dan niet presenteren in persoon, de al dan niet zelfstandige bevoegdheid om op de aanvraag te beslissen, de onderzoeksmogelijkheden in het land van herkomst en de capaciteit en prioriteit op de diplomatieke vertegenwoordigingen. Het succes van het tijdig verkrijgen van een positief antwoord hangt voor het grootste deel af van het meewerken van de vreemdeling zelf. Een meewerkende vreemdeling die liefst onderbouwd met (kopie-) documenten de benodigde informatie verstrekt omtrent zijn nationaliteit en identiteit wordt in de praktijk in de meeste gevallen in het bezit gesteld van een reisdocument. De uitvoeringspraktijk leert dat een groot deel van de vreemdelingen geen medewerking verleent, waardoor de aanvraagprocedure voor een laissez-passer ernstig wordt vertraagd en de uiteindelijke uitkomst veelal negatief is. De IND heeft de aanvraagprocedure voor laissez-passers gecentraliseerd. Voordeel daarvan is dat de diplomatieke vertegenwoordigingen een vast aanspreekpunt hebben, aanvragen worden gestroomlijnd zowel kwalitatief als kwantitatief en een beter inzicht ontstaat in de afgifteresultaten. Door het ontwikkelen van landenstrategieën wordt tenslotte getracht om in dit verband tot een betere medewerking van de buitenlandse autoriteiten te komen. 4.5.4 Europese en internationale samenwerking Nederland heeft geen internationale/bilaterale overeenkomsten voor Europese en internationale samenwerking met betrekking tot identificatie en het verkrijgen van documenten. Het is echter wel een intrinsiek onderdeel in de terugen overnameovereenkomsten die in Benelux en EU-verband worden gesloten (zie hoofdstuk 5). 4.5.5 Problemen en voorwaarden bij afgifte van paspoorten De grootste problemen bij afgifte van paspoorten doen zich voor in de gevallen dat de vreemdeling niet de juiste of onvolledige persoonsgegevens heeft verstrekt. Indien de identiteit niet kan worden vastgesteld of aannemelijk gemaakt, wordt geen laissez-passer verkregen en kan uitzetting in die gevallen dus niet plaatsvinden. In sommige gevallen wordt alleen een reisdocument verstrekt indien de vreemdeling aangeeft vrijwillig terug te willen keren. Ook een probleem is de vaak lange duur van het identiteitsonderzoek door de diplomatieke vertegenwoordiging. Aangezien de aanvraagprocedures voor een laissez-passer per land verschillend zijn, zijn ook de problemen per land verschillend.

81


4.5.6 Informele procedures bij verkrijgen documenten Er zijn geen informele procedures om documenten te verkrijgen. Met de autoriteiten van de diverse landen zijn afspraken gemaakt over de te volgen procedure bij het aanvragen van een laissez-passer. Alhoewel deze niet altijd op schrift zijn vastgelegd dragen zij wel een formeel karakter. 4.5.7 Uitzetting van ‘onbekende’ vreemdelingen Vreemdelingen van wie zowel de nationaliteit als de identiteit niet kan worden vastgesteld, worden in de praktijk niet uitgezet. IOM merkt op dat het in Nederland soms wel voorkomt dat vreemdelingen, waarvan enkel de nationaliteit bekend is, worden uitgezet (IOM: 2004b, p. 261). 4.5.8 Biometrische database verwijderde personen In de gevallen dat een vreemdeling in bewaring wordt gesteld, worden vingerafdrukken genomen. Deze worden centraal opgeslagen in een databank van de Dienst Nationale Recherche Informatie (DNRI, afdeling dactyloscopie).

82


5. Bilaterale en Multilaterale samenwerking 5.1 Overzicht Nederland richt zich op het tot stand brengen en onderhouden van samenwerking met landen van herkomst. Daarnaast wordt samenwerking gezocht met landen van opvang in de regio. Hiervoor wordt eerst onderzocht of het mogelijk is om met deze landen, al dan niet met behulp van UNHCR of andere gelijkgezinde westerse landen, gezamenlijk de bescherming in de regio kan worden verbeterd. Op termijn wordt onderzocht of ook bescherming van asielzoekers in de regio mogelijk is. Volgens de Terugkeernota richten de Nederlandse terugkeerinspanningen zich in het bijzonder op Afghanistan, Algerije, Angola, China, Democratische Republiek Congo, Guinee, Iran, Nigeria, Servië en Montenegro, Somalië en Syrië. Met deze landen bestaat al een vorm van samenwerking op het gebied van terugkeer. Belangrijke criteria voor de keuze van deze landen zijn enerzijds het aantal vreemdelingen zonder verblijfstitel met de nationaliteit van het land en anderzijds de inschatting dat het EUterugkeerbeleid ten aanzien van het land op korte termijn onvoldoende concrete resultaten oplevert (TK: 2003b, p. 24). Een vorm waarin de samenwerking wordt vastgelegd is de terugen overname overeenkomst. Terug- en overname overeenkomsten zijn overeenkomsten tussen landen van vertrek en landen van herkomst dan wel derde landen om de terug- of overname te regelen via procedurele en feitelijke maatregelen (ACVZ: 2004, p. 16). Onder terugname wordt verstaan de wedertoelating van eigen onderdanen. Overname doelt op de wedertoelating van derdelanders en staatlozen die bijvoorbeeld een visum van het land van overname hebben ontvangen of daar enige tijd hebben verbleven (TK: 2004b, p.5). Er bestaan bi- en multilaterale verdragen waarbij Nederland partij is die betrekking hebben op de terugen overname van personen. Zo zijn er afspraken over terugen overname tussen de Benelux-landen en hebben de Benelux en de EU terugen overname overnameovereenkomsten met derde landen (zie paragraaf 5.2). Daarnaast is er bijvoorbeeld een in Schengenverband afgesloten terugen overname overeenkomst met Polen en bevatten Verordening (EG) 232/2003 en de Overeenkomst van Dublin terugen overname bepalingen (Vc A4/11). Verder bestaan er bilaterale verdragen tussen Nederland (dan wel de EU) en derde landen met een terugen overname clausule. Samenwerking met landen op het gebied van bijvoorbeeld ontwikkelingssamenwerking of handel wordt zo gekoppeld aan samenwerking op het gebied van terugkeer. Een andere vorm waarin afspraken worden gemaakt over onder andere terugkeer zijn memoranda of understanding (MoU). Deze is Nederland overeengekomen met Afghanistan, Angola, Bulgarije, China, Democratische Republiek Congo, Dubai, Guinee, Kosovo (UNMIK), Marokko, Sri Lanka, Armenië en Mongolië. Hierin zijn uitvoeringsafspraken met betrekking tot de terugen overname vastgelegd (TK: 2006a).

5.2 Terug- en overname overeenkomsten nader belicht Terug- en overname overeenkomsten zijn noodzakelijk om obstakels weg te nemen bij het terugkeerproces. Een obstakel is bijvoorbeeld dat sommige landen, in weerwil van de internationale verplichting, niet bereid zijn om hun eigen onderdanen terug te nemen en derhalve niet bereid zijn om reisdocumenten te verschaffen. Dit is extra 83


moeilijk in het geval van criminele illegale immigranten. (IOM: 2004b, p. 259-260). Terug- en overname overeenkomsten zijn in het leven geroepen om gedwongen vertrek van vreemdelingen te bevorderen. In de Terugkeernota wordt de noodzaak van terugen overname overeenkomsten benadrukt. Ook onderschrijft de nota het belang van coherentie in het buitenlandse beleid. Ter verbetering hiervan komen er landenspecifieke strategieën waarvan terugname integraal onderdeel uitmaakt. Het gaat erom om door middel van dialoog, ondersteuning en pressie medewerking aan terugkeer te bewerkstelligen. In alle betrekkingen met het land van herkomst zullen de onderwerpen migratie en terugkeer op de agenda komen te staan. De ACVZ onderschrijft de noodzaak voor landenspecifieke strategieën als integraal onderdeel van het Nederlandse buitenlands beleid. Dit moet echter wel gebeuren in afwachting van een Europese aanpak. Het opnemen van terugkeer clausules in handelsverdragen moet deel uitmaken van die strategieën (ACVZ: 2004, p.34). Nederland gaat terugen overname overeenkomsten gewoonlijk aan in Benelux of EU verband. In Benelux verband zijn er terugen overname overeenkomsten afgesloten met Oostenrijk, Bulgarije, Kroatië, Estland, Frankrijk, Duitsland, Letland, Roemenië en Slovenië, Slowakije, Macedonië, Zwitserland, Hongarije, Albanië, Litouwen, de Federale Republiek Joegoslavië en Bosnië-Herzegovina (IOM: 2004b, p. 270 en MinBuza: 2006). Er vinden in Benelux verband onderhandelingen plaats over terugen overname overeenkomsten met Algerije, Armenië, Azerbeidjaan Cyprus, Tsjechië, Georgië, Mali, Nigeria, Moldavië, Mongolië en Oekraïne (IOM: 2004b, p.260, 270-271). In EU verband zijn er terugen overname overeenkomsten met Sri Lanka, Hong Kong, Macau en Albanië. Een overeenkomst met de Russische Federatie is op 4 juli 2006 ondertekend, maar dient nog te worden geratificeerd. In EU verband vinden formele onderhandelingen plaats over terugen overname overeenkomsten met Oekraïne, Marokko, Pakistan en Turkije. Informele onderhandelingen vinden plaats met China en Algerije. Voor de toekomst wordt gericht op Macedonië, Servië, Montenegro, Bosnië-Herzegovina en mogelijk Moldavië (Dewenter: 2006). In EU verband zijn er associatie- en/of gemengde overeenkomsten met een terugen overname clausule overeengekomen met een aantal landen. Het gaat hier om Albanië, Algerije, Azerbeidjaan Bolivia, Chili, Colombia, Costa Rica, Ecuador, Egypte, El Salvador, Georgië, Guatemala, Honduras, Kroatië, Libanon, Macedonië, Nicaragua, Oezbekistan, Panama, Peru, Syrië, Venezuela en de landen die zijn aangesloten bij het Verdrag van Conotou (TK: 2004b, p. 11-12). Indien een land weigert een terugen overnameclausule in een specifiek bilateraal verdrag op te nemen zal Nederland – tenzij het Nederlandse belang tot een andere afweging leidt - niet overgaan tot sluiting van dit specifieke verdrag. Een aantal landen (prioriteitslanden) weigert een terugen overnameclausule overeen te komen. Indien deze landen financiële en/of niet-financiële ondersteuning of assistentie ontvangen, wordt de aard en omvang hiervan de kritisch (her)overwogen totdat een terugen overnameclausule is overeengekomen. (TK: 2004b, p. 9-10)

84


5.3 Samenwerking 5.3.1 De status van bi- en multilaterale samenwerking met doorreislanden Doorreis binnen de EU Richtlijn 2003/110/EG van de Raad van de EU voorziet in wederzijdse ondersteuning bij doorgeleiding in het kader van verwijdering door de lucht en geeft regels voor eenvormige procedures. Indien bij uitzetting via de lucht geen gebruik kan worden gemaakt van een rechtstreekse vlucht naar het land van bestemming, kan door de KMar worden verzocht om doorgeleiding door de lucht via een andere lidstaat van de EU (Vc A4/6.7). Doorreis buiten de EU De afgelopen jaren zijn MoU’s getekend met de doorreislanden buiten de EU waarmee Nederland samenwerkt. De MoU’s tussen de IND en de Verenigde Arabische Emiraten van november en december 2002, waarin afspraken zijn gemaakt over de terugkeer van vreemdelingen via de luchthaven van Dubai, is hiervan een voorbeeld. Via deze luchthaven keren sinds 2003 onder andere uitgeprocedeerde Somalische asielzoekers terug naar hun land van herkomst. Daarnaast keren ook Afghanen en vreemdelingen met andere nationaliteiten terug via Dubai. De IND heeft een Immigration Liaison Officer in Dubai om de samenwerking te verbeteren. Een ander voorbeeld van een MoU met een doorreisland is de in oktober 2003 gesloten MoU tussen de IND en de Jordaanse autoriteiten, waardoor Irakezen die zelfstandig naar Irak wensen terug te keren dit kunnen doen via Jordaans grondgebied (MinJus: 2000-2006). 5.3.2 Ervaringen van samenwerking met landen van terugkeer Vanaf 2000 tot 2005 zijn er onder andere overheidsvluchten ter fine van uitzetting van illegale immigranten gegaan naar Nigeria, DRC, Kameroen, Roemenië, Suriname, Togo, Joegoslavië, Bulgarije, Oekraïne, Sri Lanka, Kosovo, Bosnië, Senegal. Met een aantal van deze landen, maar ook met andere landen waar naar toe Nederland vreemdelingen doet vertrekken (onder andere met lijnvluchten), heeft Nederland specifieke afspraken gemaakt over terugkeer of een MoU gesloten. Zo zijn er in 2002 met de Roemeense autoriteiten afspraken gemaakt over groepsgewijze uitzettingen. Het paspoort van uitgezette Roemenen kan maximaal vijf jaar door de Roemeense autoriteiten worden ingenomen. Een ander voorbeeld is Bulgarije, waarmee Nederland in 2003 een MoU heeft getekend, waardoor de paspoorten van uitgezette illegale Bulgaren voor een periode van twee jaren kunnen worden ingenomen. Met Nigeriaanse autoriteiten zijn er bijvoorbeeld in 2003 afspraken gemaakt over de inzet van Nigeriaanse immigratiedeskundigen ten behoeve van identiteits- en nationaliteitsonderzoek van vermeende uitgeprocedeerde Nigeriaanse asielzoekers. Ten behoeve van de zelfstandige terugkeer van Angolese amv’s via IOM zijn in Luanda in een bestaand weeshuis een aantal plaatsen gereserveerd. Het project wordt uitgevoerd door IOM. Naast de vaststelling van de identiteit en nationaliteit dient bij amv's namelijk ook opvang geregeld te zijn voordat men terug kan keren. Al eerder was met de Angolese autoriteiten overeengekomen om immigratie-experts in te zetten ten behoeve van onderzoek naar de identiteit en nationaliteit van uitgeprocedeerde Angolese asielzoekers (MinJus: 2000-2006).

85


5.3.3 Samenwerking met diplomatieke vertegenwoordigingen Behoudens met die landen waarmee een terugen overname overeenkomst is gesloten, bestaan er geen andersoortige overeenkomsten over de afgifte van identiteitsdocumenten. Deze afgifte is in die gevallen op bilaterale afspraken gebaseerd. 5.3.4 Pilot-projecten In 2001 is Nederland in samenwerking met China, Nigeria en Angola pilot-projecten gestart, waarbij immigratiedeskundigen uit deze landen in Nederland zijn ingezet om de nationaliteit en identiteit van vreemdelingen vast te stellen. Dit is in de loop der jaren uitgebreid met immigratiedeskundigen uit de DRC en uit andere landen (MinJus: 2000-2006). 5.3.5 Samenwerking met inter- en niet-gouvernementele organisaties De Nederlandse overheid heeft terugkeerprogramma’s in samenwerking met IOM en andere organisaties. De overheid financiert de regelingen zoals de REAN- en HRTregeling (zie bijlagen 6 en 7). Op het gebied van terugkeer werkt Nederland ook samen met UNHCR. Een voorbeeld hiervan is de door Nederland op 18 maart 2003 gesloten tripartiete overeenkomst met de Afghaanse regering en UNHCR over de terugkeer van uitgeprocedeerde Afghaanse asielzoekers. De overeenkomst regelt het zelfstandige vertrek van Afghanen naar Afghanistan, maar maakt ook gedwongen vertrek mogelijk (TK: 2005b).

86


6. Conclusies In dit hoofdstuk worden de vier onderzoeksvragen (zie hoofdstuk 1.1) beantwoord. Tevens worden de twee algemene doelstellingen nader beschouwd.

6.1 Definities, concepten en categorieën van terugkeer De Nederlandse Vreemdelingenwet- en regelgeving kent geen definitie van terugkeer. In deze studie wordt terugkeer gezien als de verzamelnaam voor de twee hoofdcategorieën: 1. Vertrek; 2. Remigratie. Van vertrek is sprake “indien een vreemdeling, al dan niet aantoonbaar, zelfstandig of gedwongen vertrekt uit Nederland” (Vc A4/1). Bij vertrek gaat het met name om vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf (meer) hebben in Nederland en derhalve de wettelijke verplichting hebben om Nederland te verlaten. Met de hoofdcategorie remigratie wordt bedoeld “het zich buiten het Koninkrijk, in het land van herkomst vestigen”(Remigratiewet). Bij remigratie gaat het om rechtmatig in Nederland verblijvende vreemdelingen met een verblijfsvergunning of om Nederlanders. De hoofdcategorie vertrek wordt in Nederland onderverdeeld in drie vertrekcategorieën (SCV: 2005a): • Gedwongen vertrek; • Zelfstandig vertrek; • Niet aantoonbaar vertrek. Het begrip verwijdering, dat niet voorkomt in de Vw, omvat alle overheidshandelingen en handelingen van vervoerders die erop gericht zijn om een vreemdeling die Nederland moet verlaten daadwerkelijk te doen vertrekken (Vc A4/1). Van gedwongen vertrek is sprake wanneer wordt overgegaan tot uitzetting. De term uitzetting wordt gebruikt voor alle gevallen van ‘verwijdering met de sterke arm uit Nederland’ (Vc A4/1). De Vc meldt over zelfstandig vertrek dat dit onder andere door middel van een vertrekregeling wordt gefaciliteerd door de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) in Nederland. De categorie niet aantoonbaar vertrek is een puur administratieve categorie. Het om personen die zijn vertrokken van het bij de autoriteiten bekende woonadres, maar waarvan niet bekend of zij daadwerkelijk uit Nederland zijn vertrokken. Bij zelfstandig en niet aantoonbaar vertrek kan sprake zijn van zowel vreemdelingen die onrechtmatig in Nederland verblijven als vreemdelingen die nog in procedure zijn en hier te lande de beslissing mogen afwachten en zodoende rechtmatig in Nederland verblijven. Bij gedwongen vertrek is altijd sprake van vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf hebben in Nederland. Belangrijkste verschillen tussen de Nederlandse definitie van vertrek en de EUdefinitie van terugkeer zijn dat:

87


• •

Het Nederlandse vertrek focust op het vertrek uit Nederland, terwijl de EUterugkeer focust op terugkeer naar het land van herkomst, land van transit of een ander derde land; Het Nederlandse vertrek ‘al dan niet aantoonbaar’ kan zijn, terwijl hierover bij EU-terugkeer niet wordt gesproken.

Vrijwillige terugkeer De term vrijwillige terugkeer wordt in deze studie niet gebruikt, aangezien het vragen oproept over of sprake kan zijn van vrijwilligheid bij terugkeren wanneer een persoon geen rechtmatig verblijf heeft en/of krijgt in Nederland. In de optiek van de onderzoekers kan alleen bij remigratie worden gesproken van daadwerkelijke vrijwilligheid. Bij zelfstandig en niet aantoonbaar vertrek kan sprake zijn van een bepaalde mate van vrijwilligheid. Er is in ieder geval geen sprake van vrijwilligheid bij gedwongen vertrek. Legale en illegale immigranten Personen met rechtmatig verblijf in Nederland zijn legale immigranten. Illegale immigranten hebben geen rechtmatig verblijf in Nederland. Hoewel onrechtmatig verblijf als zodanig in Nederland niet is strafbaar gesteld, heeft de illegale immigrant de wettelijke verplichting om Nederland te verlaten. Indien illegale immigranten Nederland niet zelfstandig verlaten, kunnen zij worden uitgezet door de Nederlandse overheid.

6.2 Politiek en wettelijk kader van terugkeer 6.2.1. Wet- en regelgeving voor terugkeer De Vreemdelingenwet 2000 vormt de wettelijke basis voor gedwongen en zelfstandig vertrek. In deze wet staat dat vreemdelingen zonder verblijfsrecht en/of die uitgeprocedeerd zijn geen gebruik meer mogen maken van staatsvoorzieningen en de verplichting hebben het land binnen vier weken na de beëindiging van rechtmatig verblijf te verlaten (tenzij de vertrektermijn wordt opgeschort). Daarentegen dient de vreemdeling Nederland onmiddellijk te verlaten indien deze geen rechtmatig verblijf heeft gehad of de vrije termijn voor verblijf in Nederland (van rechtswege) is verlopen. Indien de vreemdeling Nederland niet binnen de vertrektermijn heeft verlaten, dan kan hij door de Nederlandse overheid worden uitgezet. Hiervoor is in Nederland geen aparte beslissing nodig. De aanzegging Nederland te verlaten is onderdeel van de (afwijzende) meeromvattende beschikking op de aanvraag voor een verblijfsvergunning. Nederland kent dan ook geen separaat terugkeerbesluit of uitzettingsbevel. Overigens is uitzetting een bevoegdheid en geen verplichting van de minister. Nederland kent een nationaal terugkeerbeleid: er zijn geen provinciale of regionale variaties. De eindverantwoordelijkheid voor de uitvoering van het terugkeerbeleid, waaronder vertrekassistentie en –advisering, ligt bij de minister voor V&I. Het onderliggende principe van het Nederlandse terugkeerbeleid, zoals neergelegd in de Terugkeernota (TK: 2003b), is de persoonlijke verantwoordelijkheid van de vreemdeling die onrechtmatig in Nederland verblijft om zelf het land te verlaten. Een vreemdeling die zelfstandig vertrekt kan daarbij gefaciliteerd worden door IOM, zoals neergelegd in de Vreemdelingencirculaire. Wanneer de vreemdeling niet voldoet aan

88


zijn verplichting Nederland uit eigen beweging binnen de gestelde termijn te verlaten dan kan diens vertrek uit Nederland worden afgedwongen door uitzetting. Op basis van de Remigratiewet kunnen bepaalde groepen remigranten een beroep doen op financiële regelingen. 6.2.2 Toenemende prioriteit aan terugkeer De Nederlandse regering geeft in toenemende mate prioriteit aan de terugkeer van vreemdelingen die niet rechtmatig in Nederland verblijven. Startsein voor een intensivering van terugkeer werd met de Terugkeernota (TK: 2003b) gegeven, waarin een aantal nieuwe maatregelen werden genoemd, waaronder nieuwe vormen van asielopvang en terugkeer als onderdeel van ontwikkelingssamenwerkingsbeleid. De afgelopen jaren is in Nederland, evenals in omringende landen, sprake van toenemende aandacht voor de relatie tussen ontwikkeling en migratie. Dit heeft onder andere geleid tot de ontwikkeling van een specifiek programma voor Terugkeer, Migratie en Ontwikkeling (TMO), dat op 10 maart 2005 in de Staatscourant werd gepubliceerd. In prioritaire volgorde luiden de doelstellingen van het TMO-programma: de terugkeer en herintegratie van uitgeprocedeerde asielzoekers; de (tijdelijke) terugkeer van statushouders ten behoeve van de wederopbouw van het land van herkomst, en beleidsontwikkeling op het gebied van ontwikkeling en migratie (TK: 2005a). De Nederlandse regering acht het bevorderen van circulaire migratie, binnen de kaders van het nationale migratiebeleid, aangewezen als strategie die de belangen van de migrant, de herkomstlanden en de bestemmingslanden kan verenigen. Oprichting aparte terugkeerorganisatie Naar aanleiding van Rekenkameronderzoek is in oktober 2005 door het kabinet besloten om een speciale terugkeerorganisatie in het leven te roepen om de doelstellingen van het terugkeerbeleid beter te kunnen waarborgen. Ten tijde van deze studie is de inrichting van deze terugkeerorganisatie, die met ingang van 1 januari 2007 operationeel zal worden en Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V) gaat heten, in volle gang. De terugkeerorganisatie in oprichting stelt zich ten doel het daadwerkelijk vertrek te realiseren van alle illegale vreemdelingen die in het kader van het vreemdelingentoezicht of grensbewaking zijn aangebracht en van alle uitgeprocedeerde asielzoekers die het land dienen te verlaten. Het stimuleren van het zelfstandig vertrek van de vreemdeling staat hierbij voorop. DT&V wil op een zorgvuldige wijze opereren, met respect voor de waardigheid van de vreemdeling, ook als er sprake is van gedwongen vertrek, en hanteert daarbij een persoonsgerichte en multidisciplinaire aanpak (pDGHV: 2006b). 6.2.3 Kritiek op het terugkeerbeleid Nederland kent verschillende protest- en solidariteitsbewegingen die zich verzetten tegen het gedwongen vertrek van uitgeprocedeerde asielzoekers. Vooral het uitzetten van de groep langdurig in Nederland verblijvende uitgeprocedeerde asielzoekers leidt tot veel kritiek. Het gaat hier om een groep die nog onder de oude Vw een asielverzoek heeft ingediend (vóór 1 april 2001), bekend geworden onder de term ‘26.000’, en doelgroep is van het Project Terugkeer. De roep om een generaal pardon klinkt regelmatig. Sommige organisaties zijn van mening dat het Nederlandse beleid om uitgeprocedeerde asielzoekers die jaren in Nederland hebben verbleven uit te wijzen, in strijd is met de mensenrechtenconventies. Kritiek is er ook van een groot aantal Nederlandse gemeenten. Volgens gemeenten wordt de door de minister

89


beloofde ‘sluitende aanpak’ door het Project Terugkeer niet waar gemaakt. Met een sluitende aanpak wordt bedoeld dat uitgeprocedeerde asielzoekers ofwel uit Nederland vertrekken ofwel in het bezit worden gesteld van een verblijfsvergunning. De grote aantallen uitgeprocedeerde asielzoekers die niet aantoonbaar uit (de opvang in) Nederland zijn vertrokken, zijn volgens gemeenten in de praktijk in de illegaliteit en vaak op straat terechtgekomen. Gemeenten weigeren daarom veelal mee te werken aan de ontruiming van uitgeprocedeerde asielzoekers uit de (centrale) opvang. Kritiek is er ook op de op doelstelling van het terugkeerbeleid. Volgens de onafhankelijke Commissie Evaluatie Vreemdelingenwet 2000 is deze dubbelzinnig (CEV: 2004), aangezien veel uitvoerende organisaties denken dat terugkeer naar het land van herkomst doel is van het terugkeerbeleid, terwijl de Terugkeernota spreekt over ‘het terugbrengen van het aantal in Nederland verblijvende vreemdelingen dat geen recht heeft op verblijf’. Verder is in afgelopen jaren sprake geweest van (grote) commotie rond een aantal incidenten op het gebied van de uitvoering van het terugkeerbeleid (Syrië, DRC, Schipholbrand). Hoewel er nog veel verzet is tegen gedwongen terugkeer, bestaat daarnaast ook de indruk dat het taboe op terugkeer langzamerhand is doorbroken. Verschillende maatschappelijke organisaties voor wie terugkeer eerder onbespreekbaar was richten zich nu ook op de ondersteuning aan uitgeprocedeerde vreemdelingen bij hun vertrek naar hun land van herkomst. 6.2.4 Invloed van EU-regelgeving In zijn algemeenheid zijn in Nederland verordeningen, beschikkingen en besluiten van de Raad van de Europese Unie en het Europees Parlement verbindend en rechtstreeks toepasselijk. In de lagere regelgeving – het Vreemdelingenbesluit en de Vreemdelingencirculaire – worden voor de uitvoering benodigde nadere (procedurele) bepalingen neergelegd. In grote lijnen is de meeste EU-regelgeving van toepassing of overgenomen in Nederland. Momenteel is nog onvoldoende duidelijk hoe de Europese Richtlijn inzake terugkeer eruit zal zien om de gevolgen hiervan voor de nationale weten regelgeving van Nederland te overzien. De uitbreiding van de EU met tien nieuwe lidstaten heeft niet tot wijzigingen in het Nederlandse terugkeerbeleid geleid. De Schengen- en Dublin-overeenkomsten maken het mogelijk dat een deel van de verwijderingen plaatsvindt naar een partnerstaat, in plaats van dat de terugkeerder daadwerkelijk terugkeert naar het land van herkomst. Dit leidt tot een hoger aantal van vertrek uit Nederland, maar komt in feite neer op een persoonsverplaatsing binnen de verdragsgebieden. Nederland voert momenteel, onder de budgetlijn van het EUvoorbereidingsprogramma inzake terugkeer, een internationaal samenwerkingsproject uit met Engeland, België, Frankrijk, Duitsland, Malta en Slowakije voor gedwongen vertrek uit de EU met overheidsvluchten. Daarnaast neemt IOM deel aan twee projecten die onder het Programma zijn goedgekeurd. Nederland voert reeds sinds 2002, ruim vóór aanname van Raadsbesluit 2004/573/EC, gezamenlijke EU-vluchten uit. Dergelijke gezamenlijke overheidsvluchten vinden ook plaats binnen het kader van de Benelux.

90


6.3 Terugkeerhandelingen en terugkeeracties In deze studie wordt terugkeer gezien als verzamelnaam voor vertrek en remigratie. Vertrek kan worden onderverdeeld in drie categorieën: gedwongen, zelfstandig en niet aantoonbaar vertrek (SCV: 2005a). 6.3.1 Gedwongen vertrek Gedwongen vertrek kent vijf terugkeeracties (SCV: 2005a/b): • uitzetting; • uitzetting vanuit strafrechttraject; • vertrek onder toezicht Mobiel Toezicht Vreemdelingen (MTV); • overgave na controle MTV aan landgrenzen; • verwijderde geweigerde vreemdeling (art. 6 Vw). De terugkeeractie uitzetting -al dan niet vanuit het strafrechttraject- komt in 2005 het meest voor. In Nederland vindt uitzetting plaats door overgave aan de buitenlandse grensautoriteiten, of door plaatsing aan boord van een vliegtuig of schip van de onderneming die de vreemdeling heeft aangevoerd, of rechtstreeks, dan wel indirect middels een tussenstop, per vliegtuig of schip naar een land waartoe de vreemdeling toegang wordt verleend. In de regel gaat het om een verwijdering per vliegtuig of schip met behulp van de KMar of de Zeehavenpolitie (ZHP). Over het algemeen vindt uitzetting plaats vanuit vreemdelingenbewaring via één van de uitzetcentra van de DJI. Uitzetting kan individueel of groepsgewijs, per charter- of per lijnvlucht en begeleid of onbegeleid plaatsvinden. Ook kan al dan niet sprake zijn van bijzondere omstandigheden. 6.3.2 Zelfstandig vertrek Onder zelfstandig vertrek vallen drie vertrekacties (SCV: 2005a/b): • zelfstandig vertrek via IOM; • vertrek onder toezicht zelfmelder; • zelfstandig vertrek van een bij controle op uitreis illegaal gebleken vreemdeling ofwel ‘overstayers’. In 2005 kwam zelfstandig vertrek via IOM het meest voor. Uitgangspunt in de Vreemdelingenwet is dat de vreemdeling aan wie geen (verder) verblijf in Nederland is toegestaan een eigen verantwoordelijkheid heeft om Nederland binnen de daarvoor gestelde termijn te verlaten. De vreemdeling kan hierbij, indien hij dit wenst, worden gefaciliteerd door IOM. IOM bemiddelt bij het zelfstandig vertrek van vreemdelingen die Nederland willen verlaten en biedt daartoe twee regelingen aan (REAN en HRT-regeling). Stimuli voor zelfstandig vertrek In het kader van de REAN-regeling, die gefinancierd wordt door het ministerie van Justitie, ontvangt de vreemdeling een vliegticket voor zijn vertrek naar zijn land van herkomst of een derde land. Daarnaast kan de vreemdeling in aanmerking komen voor reiskosten binnen het land van bestemming, naar de plaats van vestiging en kunnen de kosten voor het verkrijgen van vervangend reisdocument worden vergoed. Afhankelijk van de situatie van de vreemdeling kan een ondersteuningsbijdrage worden toegekend ten behoeve van de kosten van levensonderhoud in de eerste periode na vertrek uit Nederland. In aanvulling op deze ondersteuningsbijdrage kunnen vreemdelingen in aanmerking komen voor een 91


herintegratiebijdrage. De Herintegratieregeling Terugkeer (HRT) wordt gefinancierd door het ministerie van Buitenlandse Zaken uit het fonds voor Terugkeer, Migratie en Ontwikkeling (TMO). In sommige gevallen wordt individuele bemiddeling geboden door IOM naar aanleiding van een concrete hulpvraag. Hierbij wordt nauw samengewerkt met Cordaid en Central Mission Comissariat (CMC) in het Bureau Maatwerk bij Terugkeer. Het wereldwijde netwerk van deze organisaties kan ingezet worden om problemen op te lossen die een succesvolle terugkeer van (uitgeprocedeerde) asielzoekers belemmeren. Voorts bestaan in Nederland diverse initiatieven om met behulp van opleidingen vreemdelingen perspectief te bieden bij terugkeer naar het land van herkomst. Van vertrekassistentie en -advisering wordt in principe alleen gesproken bij zelfstandig vertrek. Uitgeprocedeerde (of illegale) vreemdelingen wordt zo veel mogelijk geadviseerd gebruik te maken van de mogelijkheden om zelfstandig te vertrekken met IOM. Met post-arrival vertrekassistentie is nagenoeg geen ervaring in Nederland. Er is geen onderzoek gedaan naar hoe immigranten terugkeerstimuli (hebben) ervaren en in hoeverre zij de geboden begeleiding voor terugkeer, hervestiging en herintegratie als effectief ervaren. Aantallen zelfstandig vertrokken immigranten (en remigranten) geven slechts gedeeltelijk een beeld van de effectiviteit. De duurzaamheid van zelfstandig vertrek, hetzij in de betekenis van het niet opnieuw naar Nederland reizen, hetzij in de mate van herintegratie van de terugkeerder in het land van herkomst, wordt niet door Nederlandse autoriteiten of organisaties gemonitord. Motieven en obstakels voor zelfstandig vertrek De terugkeer van (afgewezen) asielzoekers en statushouders uit Nederland is nog weinig onderzocht (Engelhard: 2004). Nederlandse organisaties met een rol op het gebied van terugkeer noemen pushfactoren -zoals de uitgeoefende druk van de Nederlandse overheid om te vertrekken en het gebrek aan toekomstperspectieven in Nederland- vóór pullfactoren - zoals familieomstandigheden en verbeterde omstandigheden in het land van herkomst (vrede en veiligheid, werk). Dit sluit niet aan bij bestaande literatuur (Black, Koser & Munk: 2004) waarin pullfactoren juist als belangrijker dan pushfactoren naar voren komen. Door de overheid aangeboden financiële regelingen worden door zowel Nederlandse organisaties als in literatuur niet als doorslaggevend gezien. Als obstakels voor zelfstandig vertrek worden genoemd: de hoop om alsnog in Nederland te mogen blijven (hoop op uiteindelijk positieve uitkomst op de asielaanvraag, hoop op een generaal pardon); langdurige procedures; politieke en/of economische situatie en ervaren veiligheidsrisico’s in het land van herkomst; het ontbreken van perspectieven op werk, scholing en/of woning en het ontbreken van een (support)netwerk in het land van herkomst; schaamte om terug te keren met lege handen; de houding van de bevolking in het land van herkomst ten opzichte van terugkeerders; angst voor het onzekere; hospitalisering en gewenning aan Nederlandse omstandigheden; medische of financiële problemen en het lastig verkrijgen van reisdocumenten.

92


6.3.3 Niet aantoonbaar vertrek De vertrekcategorie ‘niet aantoonbaar vertrek’ komt niet voor in de Vw of Vc. Deze categorie wordt echter wel door de Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingen (SCV) gehanteerd en kent vijf vertrekacties (SCV: 2005a): • opheffing in bewaring stelling (IBS) met aanzegging Nederland te verlaten • aanzegging Nederland te verlaten • zelfstandig de woonruimte verlaten tijdens de procedure voor het ingaan van de vertrektermijn • zelfstandig de woonruimte verlaten in of na de vertrektermijn van de procedure • ontruiming met aanzegging Nederland te verlaten. In 2005 kwam zelfstandig de woonruimte verlaten in of na de vertrektermijn van de procedure het meest voor. Het gaat hier om gevallen waarbij de Vp in of na de vertrektermijn van de asielprocedure of reguliere procedure bij adrescontrole constateert dat de woonruimte van de vreemdeling definitief is verlaten. Niet aantoonbaar vertrek is een puur administratieve vertrekcategorie, aangezien niet bekend is of de personen daadwerkelijk uit Nederland zijn vertrokken. 6.3.4 Remigratie Personen die remigreren kunnen in bepaalde gevallen een beroep doen op financiële ondersteuning krachtens de Remigratiewet, waarvoor bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB) een aanvraag kan worden ingediend. De Remigratiewet biedt een basisvoorziening en een remigratievoorziening. De basisvoorziening bestaat uit een eenmalige vergoeding voor de reiskosten en vervoer bagage naar en in het bestemmingsland en de kosten van levensonderhoud in de eerste twee maanden van hervestiging. De remigratievoorziening bestaat uit een maandelijkse 45+ uitkering en een ziekenfondsverzekering of een tegemoetkoming in de kosten van een zelf af te sluiten ziektekostenverzekering. Om voor de remigratievoorziening in aanmerking te komen, moet sprake zijn van een laag inkomen. Het Nederlands Migratie Instituut (NMI) informeert, adviseert en begeleidt (rechtmatig in Nederland verblijvende) personen en groepen die voor de keuze staan om in Nederland te blijven of terug te gaan naar het herkomstland. Het NMI geeft ook informatie en advies over de Remigratiewet. IOM biedt ondersteuning aan immigranten die tijdelijk uitgezonden willen worden (circulaire migratie) om een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van hun herkomstland. Motieven en obstakels voor remigratie Bij remigranten spelen, vanwege hun sterke verblijfsrechten, pushfactoren nauwelijks een rol bij terugkeer. Voor remigratie worden de volgende motieven genoemd: familieleden in het land van herkomst; de (hoge) leeftijd en gezondheid van de remigrant en de aanwezigheid van goede financiële regelingen. Als obstakels voor remigratie worden naast veiligheid en woonsituatie in het land van herkomst en gezondheid, nog de achterblijvende familieleden genoemd en in geval van tot Nederlander genaturaliseerde immigranten, de voorwaarde dat afstand wordt gedaan van de Nederlandse nationaliteit om van bepaalde (financiële) regelingen te kunnen profiteren.

93


6.4 Bilaterale en multilaterale samenwerking Op het gebied van bilaterale en multilaterale samenwerking richt Nederland zich voornamelijk op het tot stand brengen en onderhouden van samenwerking met landen van herkomst. Volgens de Terugkeernota richten de Nederlandse terugkeerinspanningen zich in het bijzonder op Afghanistan, Algerije, Angola, China, Democratische Republiek Congo, Guinee, Iran, Nigeria, Servië en Montenegro, Somalië en Syrië. Een vorm waarin de samenwerking wordt vastgelegd is de terugen overname overeenkomst. Het kan hierbij gaan om zowel bilaterale verdragen als multilaterale verdragen in Benelux- of EU-verband. Ook bestaan er bilaterale verdragen tussen Nederland (dan wel de EU) en derde landen met een terugen overname clausule. Samenwerking met landen op het gebied van bijvoorbeeld ontwikkelingssamenwerking wordt zo gekoppeld aan samenwerking op het gebied van terugkeer. Een andere vorm waarin Nederland (uitvoerings)afspraken heeft gemaakt met betrekking tot de terugen overname van vreemdelingen zijn ‘memoranda of understanding’. Naast samenwerking aangaande terugen overname werkt Nederland ook samen op het gebied van uitzetting van vreemdelingen, bijvoorbeeld door het met meerdere Europese landen organiseren van overheidsvluchten.

6.5 Onderzoeksgaten en verder onderzoek Met deze studie wordt, voor zover bekend, voor het eerst een overzicht gegeven van het gehele spectrum van terugkeer van immigranten uit Nederland (van gedwongen vertrek tot remigratie). De laatste jaren is de aandacht voor terugkeer aanzienlijk toegenomen. In Nederland is dan ook veel gepubliceerd over terugkeer. Desalniettemin is onderzoek naar terugkeermigratie van (afgewezen) asielzoekers en statushouders uit Nederland nog schaars. Effectiviteitsonderzoek naar terugkeerprogramma’s en –stimuli en de mate waarin terugkeerders in staat zijn te herintegreren in hun land van herkomst (duurzaamheid van terugkeer) is nauwelijks aanwezig. De meeste literatuur over migratiebesluitvormingsprocessen behandelt de ‘heenweg’ en niet de terugkeer. Het verdient de aanbeveling deze onderzoeksgaten in de nabije toekomst te vullen. Voorts ontbreekt een helder overzicht van de totale kosten voor zelfstandig en gedwongen vertrek.

6.6 Het functioneren van het EMN De onderzoeksspecificaties voor deze studie zijn tijdens (reguliere) bijeenkomsten van de diverse nationale contactpunten van het EMN en de Europese Commissie in het voorjaar van 2006 vastgesteld. In de onderzoeksfase heeft in een (reguliere) bijeenkomst een workshop over terugkeer plaatsgevonden, waarbij naast de nationale contactpunten ook nationale experts aanwezig waren. De verschillende nationale contactpunten gaven in deze workshop inzicht in hun eigen landspecifieke benaderingen van terugkeer in nationale weten regelgeving en uitvoeringspraktijk. Deze workshop is zeer nuttig geweest voor de begripsvorming rond het concept terugkeer en voor de verdere uitwerking van de Nederlandse studie. Het bespreken van de voortgang en knelpunten van deze studie tijdens de reguliere bijeenkomsten en de workshop hebben een waardevolle reflectie geleverd voor de Nederlandse onderzoekers.

94


Het Nederlandse nationale netwerk is in het voorjaar van 2006 in eerste instantie per e-mail en via de EMN-nieuwsbrief op de hoogte gesteld van deze studie. In een latere fase zijn de definitieve onderzoeksspecificaties uitgezet bij de leden van het netwerk die zich specifiek met terugkeer bezighouden. Hierbij is aangegeven op welke specificaties een antwoord werd verwacht. Een (groot) deel van de leden van het netwerk heeft de aangeven vragen (na rappellering) beantwoord. Aan een aantal leden en een aantal (nog) niet-leden van het nationaal netwerk is een bezoek gebracht en hebben face-to-face interviews plaatsgevonden. Deze methoden hebben geleid tot een overvloed aan informatie. Het nationale netwerk lijkt goed in staat te zijn de benodigde informatie te genereren. Door bij een volgende studie de specificaties in het Nederlands te laten vertalen en de specificaties nog gerichter uit te zetten, kan de efficiency geoptimaliseerd worden. Een expertgroep, bestaand uit vijf experts van verschillende directies van het ministerie van Justitie, is ingesteld ter bevordering van de kwaliteit van de rapportage. De expertgroep is driemaal bijeen gekomen. De participerende (overheids)experts hielpen met het beantwoorden van openstaande vragen, soms door direct de vraag te beantwoorden, soms door het aanwijzen van de juiste bronnen. Daarnaast hebben zij tweemaal een conceptrapportage becommentarieerd. Dit is een goede manier van werken gebleken. Voor met name het gedeelte over zelfstandig vertrek is een aantal organisaties bezocht en is input verkregen door middel van interviews en mailwisseling. In het kader van de efficiency was het wellicht wenselijker geweest indien ook deze organisaties deel zouden hebben uitgemaakt van een expertgroep. In de eindfase van het onderzoek zijn alle organisaties in de gelegenheid gesteld om de concepttekst met betrekking op de eigen organisatie te becommentariëren.

95


Bijlage 1: Instituten en organisaties Deze informatie is afkomstig uit de Vreemdelingencirculaire 2000 en uit de folder van Postbus 51 aangaande de terugkeer van uitgeprocedeerde asielzoekers en andere vreemdelingen (2005). Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken De Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (ACVZ) is een onafhankelijk adviescollege dat adviezen uitbrengt inzake het vreemdelingenrecht en vreemdelingenbeleid. Zij adviseert daarover gevraagd en ongevraagd aan de regering en aan het parlement. Centraal Orgaan opvang Asielzoekers Het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) is verantwoordelijk voor de opvang van asielzoekers. Het COA zorgt voor onderdak gedurende de asielprocedure en bereidt asielzoekers voor op een verblijf in Nederland, terugkeer naar het land van herkomst of doormigratie. Het COA is een zelfstandig bestuursorgaan dat valt onder verantwoordelijkheid van het ministerie van Justitie. Dienst Justitiële Inrichtingen Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) is verantwoordelijk voor de uitvoering van vrijheidsbenemende straffen en maatregelen, waaronder de vreemdelingenbewaring in de uitzetcentra, detentieboten en huizen van bewaring. DJI valt onder verantwoordelijkheid van het ministerie van Justitie. Dienst Terugkeer en Vertrek De Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V) is een nieuw op te richten terugkeerorganisatie in de vreemdelingenketen die onder de verantwoordelijkheid zal vallen van de minister voor V&I. De Vp, de KMar en de IND zijn primair betrokken bij het terugkeerproces en zullen medewerkers ter beschikking stellen aan DT&V. DT&V stelt zich ten doel het daadwerkelijk vertrek te realiseren van alle illegale vreemdelingen die in het kader van het vreemdelingentoezicht of grensbewaking zijn aangebracht en van alle asielzoekers die het land dienen te verlaten. Dienst Vervoer en Ondersteuning Dienst Vervoer en Ondersteuning (DV&O) is een landelijke dienst van DJI. DV&O verzorgt het vervoer van arrestanten, vreemdelingen en gedetineerden en vervoert ook goederen en penitentiaire dossiers. Daarnaast verleent DV&O bijstand bij calamiteiten in inrichtingen en detacheert DV&O beveiligingsmedewerkers ter ondersteuning van DJI en organisaties die aan het ministerie van Justitie gelieerd zijn. Directie Vreemdelingenbeleid Directie Vreemdelingenbeleid (DVB) van het ministerie van Justitie draagt zorg voor de nationale en internationale beleidsontwikkeling op het asiel- en immigratieterrein, alsmede op het terrein van opvang van asielzoekers. Het aandachtsveld van de directie bestaat aldus uit toelating, verblijf, toezicht, terugkeer, grensbewaking, visumbeleid, opvang en de coördinatie van het beleid tot het tegengaan van illegaal verblijf.

96


Gemeenten Gemeenten dragen zorg voor de asielzoekers die binnen hun gemeentegrenzen wonen. Als uitgeprocedeerde asielzoekers naar een vertrekcentrum moeten, is het de taak van de gemeente om de opvang van asielzoekers in een gemeentelijke opvang te beëindigen. Daarnaast hebben gemeenten de taak illegale bewoning aan te pakken. Immigratie- en Naturalisatiedienst De Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) is onder meer verantwoordelijk voor de beoordeling van alle aanvragen voor toelating en naturalisatie van vreemdelingen. De IND beslist namens de minister voor V&I wie in Nederland wordt toegelaten. Samen met de Vp en de KMar is de IND verantwoordelijk voor grensbewaking, controle op illegaal verblijf en terugkeer van vreemdelingen die niet in Nederland mogen verblijven. De IND is een agentschap van het ministerie van Justitie. Internationale Organisatie voor Migratie De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) heeft tot doel migratie van personen wereldwijd ordelijk en humaan te laten verlopen. IOM ondersteunt zowel migranten die naar Nederland komen als migranten die uit Nederland vertrekken. Daartoe beschikt zij over een wereldwijd netwerk. IOM richt zich vooral op het ondersteunen van migranten die willen vertrekken naar hun land van herkomst en daarvoor onvoldoende middelen hebben. IOM richt zich daarnaast op (her)integratie, bestrijding van mensenhandel, arbeidsmigratie, migratie en ontwikkeling en migratie en gezondheid. Koninklijke Marechaussee De Koninklijke Marechaussee (KMar) houdt zich bezig met grensbewaking aan de buitengrenzen (luchthavens en zeehaven) en het mobiel toezicht op vreemdelingen (MTV) aan de binnengrenzen (met Duitsland en België en Schiphol). Daarnaast is de KMar verantwoordelijk voor het begeleiden van uitgeprocedeerde vreemdelingen en asielzoekers bij gedwongen vertrek. KMar valt onder het ministerie van Defensie. De KMar is een politieorganisatie met een militaire status. Als één van de vier krijgsmachtdelen maakt de Marechaussee deel uit van het Ministerie van Defensie. Voor het uitvoeren van 80% van de taken valt de KMar echter onder het gezag van andere ministeries, zoals Justitie en Binnenlandse Zaken. Het is een organisatie met een gevarieerd takenpakket in zowel de civiele als in de militaire dienstverlening, welke omschreven staan in de Politiewet. Ministerie van Buitenlandse Zaken Het ministerie van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor de behandeling van visum-aanvragen voor een verblijf korter dan drie maanden en MVV-aanvragen. Deze behandeling vindt in principe plaats op Nederlandse ambassades en consulaten in het buitenland. Indien ambassades en consulaten niet zelfstandig kunnen of mogen beslissen, worden de visumaanvragen voor een verblijf korter dan drie maanden voorgelegd aan de afdeling Vreemdelingen- en Visumzaken van de Directie Personenverkeer, Migratie en Vreemdelingenzaken van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Het ministerie van Buitenlandse Zaken is tevens verantwoordelijk voor algemene en individuele ambtsberichten, welke door de minister voor V&I gebruikt worden als informatiebron onder andere bij de beoordeling

97


van asielaanvragen. Daarnaast is het ministerie van Buitenlandse Zaken verantwoordelijk voor het afnemen van het basisexamen inburgering op de Nederlandse posten. Ministerie van Justitie (minister voor V&I) De minister voor V&I is politiek verantwoordelijk voor het vreemdelingenbeleid van de Nederlandse overheid. Daaronder valt het terugkeerbeleid en de aanpak van onrechtmatig verblijf. De minister voor V&I heeft geen eigen ministerie. De minister valt samen met de minister van Justitie onder het ministerie van Justitie. Nederlands Migratie Instituut Het Nederlands Migratie Instituut (NMI) geeft aan alle personen en groepen die voor de keuze staan om hier te blijven of terug te gaan naar het herkomstland samenhangende en objectieve informatie, counseling en begeleiding. Hiertoe behoren ook vluchtelingen en asielgerechtigden die terug willen keren of willen doormigreren naar een derde land. Het NMI geeft ook informatie over de combinatie van een remigratie-uitkering met andere (exporteerbare) uitkeringen, zoals bijvoorbeeld de WAO en AOW. Verder kan het NMI u informeren over ontwikkelingen in het sociale zekerheidsstelsel. Raad van State De Raad van State (RvS) is naast onafhankelijk adviseur van de regering over wetgeving en bestuur ook hoogste algemene bestuursrechter van het land. De afdeling bestuursrechtspraak van de RvS spreekt recht in hoogste instantie in geschillen tussen de burger en de overheid. Sinds de inwerkingtreding van de Vw geldt dit ook voor vreemdelingrechtelijke geschillen. Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen De Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen (SCV) van het ministerie van Justitie ondersteunt de Directeur-generaal Internationale Aangelegenheden en Vreemdelingenzaken bij de uitoefening van zijn taken als gezagdrager in de vreemdelingenketen. Hierbij heeft SCV tot taak zorg te dragen voor samenhang tussen de verschillende (uitvoerings)organisaties en (werk)processen uit de vreemdelingenketen en ziet er op toe dat zij hun primaire processen zodanig inrichten en uitvoeren dat vanuit oogpunt van efficiency en effectiviteit een optimaal resultaat in de vreemdelingenketen als geheel wordt bereikt en de beleidsdoelstellingen slagvaardig worden gerealiseerd. Stichting Rechtsbijstand Asiel De Stichting Rechtsbijstand Asiel (SRA) organiseert, coördineert en verleent rechtsbijstand aan asielzoekers en bewaakt de kwaliteit van de rechtsbijstand. Vereniging van Nederlandse Gemeenten De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) verzorgt de belangenbehartiging van alle gemeenten bij andere overheden. Bij de gemeente worden aanvragen voor verblijfsvergunningen regulier en naturalisatie ingediend. Daarnaast zijn gemeenten verantwoordelijk voor de registratie van persoonsgegevens in de Gemeentelijke Basisadministratie (GBA).

98


Vluchtelingenwerk Nederland Vluchtelingenwerk Nederland behartigt de belangen van vluchtelingen en asielzoekers die zich in Nederland bevinden en helpt hen bij het opbouwen van een nieuw bestaan in Nederland. . Vluchtelingenorganisaties Nederland Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON) is belangenbehartiger en spreekbuis van vluchtelingen in Nederland en overlegpartner van de rijksoverheid namens vluchtelingen in Nederland. Vreemdelingenpolitie De Vreemdelingenpolitie (Vp) houdt toezicht op personen die in Nederland verblijven, maar niet de Nederlandse nationaliteit hebben en is mede verantwoordelijk voor de uitzetting van illegaal in Nederland verblijvende vreemdelingen. De Vp is een specialistisch onderdeel van de Nederlandse politie. Zij is aanwezig in alle 25 regionale korpsen. Deze korpsen vallen onder het beheer van de korpsbeheerder. De dagelijkse leiding over het korps wordt gevoerd door de regionale korpschef. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties is verantwoordelijk voor de Nederlandse politie als geheel. Zeehavenpolitie De Zeehavenpolitie (ZHP) is belast met de grensbewaking in het competentiegebied van politieregio Rotterdam-Rijnmond alsmede op zee, het havengerelateerde vreemdelingentoezicht en de bestrijding van (migratie)criminaliteit in de Rotterdamse havens. Daarnaast verzorgt de ZHP in voorkomende gevallen de verlening en verlenging van visa voor in de politieregio Rotterdam-Rijnmond verblijvende zeelieden.

99


Bijlage 2: Bibliografie Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken; ACVZ: 2004, Terugkeer: de internationale aspecten. Den Haag. Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken; ACVZ: 2005, Terugkeer: de nationale aspecten: beleid, uitvoering en draagvlak. Den Haag. Adviesraad Internationale Vraagstukken; AIV: 2005, Migratie en ontwikkelingssamenwerking: de samenhang tussen twee beleidsterreinen. Den Haag. Amnesty International; AI: 2006, Amnesty International Report 2006, http://web.amnesty.org/report2006/nld-summary-eng, bekeken op 1 augustus 2006. Berkhout, A: 2003a, Kosten en baten van de Remigratiewet. Amsterdam. Berkhout, A: 2003b, Vervolgonderzoek kosten en baten van de Remigratiewet. Amsterdam. Berkhout, A; Brink, M; Hello, E: 2005, Return migration and employment. The possibilities for support investigated. Amsterdam. Bijsterveld, C: 2004, Vreemdelingenbeleid en ontwikkelingssamenwerking: een paar apart. Een verkenning. Tilburg. Black, Richard; Koser, Khalid; Munk, Karen: 2004, Understanding voluntary return. Sussex Centre for Migration. Commissie Evaluatie Vreemdelingenwet 2000; CEV: 2004, Advies inzake terugkeerbeleid en operationeel vreemdelingentoezicht, in: Commissie Evaluatie Vreemdelingenwet 2000; WODC; Kiwa; BBSO: 2004, Evaluatie Vreemdelingenwet 2000. Terugkeerbeleid en Operationeel Vreemdelingentoezicht. Meppel. Commissie Havermans: 2005, Rapport van de Commissie Feitenonderzoek uitzettingen naar de Democratische Republiek Congo. Den Haag. Commissie van de Europese Gemeenschappen: 2005, Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad over gemeenschappelijke normen en procedures in de lidstaten voor de terugkeer van onderdanen van derde landen die illegaal op hun grondgebied verblijven (COM (2005) 391). Versie van 1 september 2005. Brussel. Cordaid: 2004, Handleiding Bureau Maatwerk bij Terugkeer. Den Haag. Dewenter, Michael: 2006, Towards an Area of Freedom, Security and Justice. Community Readmission Agreements. Presentatie namens de Europese Commissie, DG Justice, Freedom and Security, tijdens een workshop van het EMN over de onderzoeksstudie ‘Return’,18 juli 2006. Directoraat-Generaal Internationale Aangelegenheden en Vreemdelingenzaken van het ministerie van Justitie; DGIAV: 2006. Brief van de minister voor V&I aan de Tweede Kamer inzake de Commissie van Toezicht Terugkeer, d.d. 21 april 2006. Den Haag. Dienst Justitiële Inrichtingen; DJI: 2006, DJI Jaarbericht 2005. Waar vrijheid ophoudt en weer kan beginnen. Den Haag. Engbersen, Godfried; Staring, Richard; Leun, Joanne van der; Boom, Jan de; Heyden, Peter van der; Cruijff, Maarten: 2002, Illegale vreemdelingen in Nederland. Omvang, overkomst, verblijf en uitzetting. Rotterdam. Engelhard, David: 2004, Zorgen over Terugkeer. Terugkeermigratie met gezondheidsproblemen. Utrecht.

100


Haas, Hein de: 2006, Engaging Diasporas. How governments and development agencies can support diaspora involvement in the development of origin countries. Oxford. Franssen, Karina; Groenendijk, Kees: 2005, Developments in the Return Policy and Regularizations in the Netherlands (1999-2005). Nijmegen, in: Hailbronner, Kay: 2005, Study on “Refugee Status in EU Member States and Return Policies”. Montreal, 563-604. Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2002, Info Sheet Hulp bij vertrek (terugkeer en hervestiging uit Nederland). Den Haag. Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2004a, Info Sheet Herintegratieregeling Project Terugkeer. Den Haag. Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2004b, Return Migration: Policies & Practices Europe. Genève. [IOM: 2004b] Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2004c, Essentials of Migration Management. A Guide for Policy Makers and Practitioners, vol. 3. Genève. Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2006a, Migratie Info Nr. 1. Den Haag. Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2006b, Migratie Info Nr. 2. Den Haag. Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2006c, Returning tot Angola. Research into the determinant factors for return of Angolans from the Netherlands. Den Haag. Internationale Organisatie voor Migratie; IOM: 2006d, Wereldwijde migratie. Jaarverslag 2005 IOM Nederland. Den Haag. Kalmthout, A.M van; Graft, A.M.W.J; Hansen, L.M.A; Hadrouk, M: 2005, Terugkeermogelijkheden van vreemdelingen in vreemdelingenbewaring. Deel 1. De vreemdelingenbewaring in Tilburg en Ter Apel; Het dossieronderzoek. Nijmegen. Landelijk Overleg Gemeentebesturen Opvangbeleid; LOGO: 2005, De Rekening. De praktijk van het opvangen terugkeerbeleid. Ministerie van Buitenlandse Zaken; MinBuza: 2006, Verdragenbank, http://verdragen.minbuza.nl, bekeken op 15 september 2006. Ministerie van Justitie; Inspectie voor de Sanctietoepassing; MinJus: 2005, Ouders met minderjarigen in vreemdelingenbewaring. Inspectierapport Themaonderzoek. Den Haag. Ministerie van Justitie; Immigratie- en Naturalisatiedienst; Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen; Centraal Orgaan opvang Asielzoekers; Politie; Koninklijke Marechaussee: 2005, Handboek Project Terugkeer. Versie 3.0 Ministerie van Justitie; MinJus: 2000-2006, Diverse persberichten. Ministerie van Justitie: 2006, Notitie over de herziening van de reguliere toelating van vreemdelingen in Nederland. Den Haag. Odé, Alice: 2005, Inventarisatie van terugkeerprojecten voor (ex)asielzoekers. Den Haag. Olde Monnikhof, M; Vreede, J. de: 2004, Terugkeerbeleid voor afgewezen asielzoekers . Evaluatie van het Terugkeerbeleid ’99 en het terugkeerbeleid onder de Vw 2000, Kiwa, Nieuwegein, in: Commissie Evaluatie Vreemdelingenwet (CEV) 2000; WODC; Kiwa; BBSO: 2004, Evaluatie Vreemdelingenwet 2000. Terugkeerbeleid en Operationeel Vreemdelingentoezicht. Meppel. Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa; Committee on Migration, Refugees and Population; PVRvE: 2005, Document 10741. Policy of return for failed asylum seekers in the Netherlands.

101


Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa; PVRvE: 2006, Resolutie 1483. Policy of return for failed asylum seekers in the Netherlands. Project Directoraat-Generaal Herinrichting Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; pDGHV: 2006a, Werkprocessen van de Terugkeerorganisatie in oprichting. Beslisdocument ten behoeve van de Stuurgroep Terugkeer. Den Haag. Project Directoraat-Generaal Herinrichting Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; PDGHV: 2006b, Nieuwsbrief Terugkeerorganisatie, Nr. 2, juli 2006. Den Haag. Postbus 51: 2005, Terugkeer van uitgeprocedeerde asielzoekers en andere vreemdelingen. Den Haag. Remigratiewet 1999; Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; SCV: 2005a, Nota begrippen en definities van het vertrekproces, d.d. 1 april 2005. Definitieve versie. Den Haag. Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; SCV: 2005b, Nota begrippen en definities vertrek, d.d. 29 september 2005. Aanvullingen. Den Haag. Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; SCV: 2005c, Brief van de minister voor V&I aan de Voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten in reactie op het rapport ‘De Rekening, d.d. 22 december 2005. De praktijk van het opvangen terugkeerbeleid’ van het Landelijk Overleg Gemeentebesturen Opvangbeleid. Den Haag. Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; SCV: 2005d, Rapportage Vreemdelingenketen, september t/m december 2004. Den Haag. Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; SCV: 2005e, Rapportage Vreemdelingenketen, januari t/m april 2005. Den Haag. Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; SCV: 2006a, Rapportage Vreemdelingenketen, september t/m december 2005. Den Haag Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; SCV: 2006b, Rapportage Vreemdelingenketen, januari t/m april 2006. Den Haag. Stafdirectie Coördinatie Vreemdelingenketen van het ministerie van Justitie; Directie Vreemdelingenbeleid van het ministerie van Justitie; SCV; DVB: 2006, Liaison. De vreemdelingenketen in beeld, jaargang 2, Nr. 7, juli 2006. Den Haag. Stichting Een Royaal Gebaar: 2006, Zwartboek. Kinderen horen niet in vreemdelingenbewaring. Amsterdam Tilborg, J.W.R: 2006, Brief aan minister Verdonk in reactie op de brief van minister Verdonk aan de Tweede Kamer, d.d. 27 juni 2006. Groningen. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 1998, Kamerstukken 1997-1998, 26 024, nr. 9, Kabinetsformatie. Brief van de Informateurs. Den Haag Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 1999, Kamerstukken 1998-1999, 26 646, nr. 1, Terugkeerbeleid. Brief van de staatssecretaris van Justitie. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2002, Kamerstukken 2001-2002, 28 375, nr. 5, Kabinetsformatie 2002. Brief van de Informateur. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal, TK: 2003a. Kamerstukken 2002-2003, 28 637, nr. 19, Kabinetscrisis en –formatie. Brief van de informateurs. Den Haag.

102


Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2003b, Kamerstukken 2003-2004, 29 344, nr. 1, Terugkeerbeleid. Brief van de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie. Aanbieding van de Terugkeernota. Maatregelen voor een effectievere uitvoering van het terugkeerbeleid. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2004a, Kamerstukken 2003-2004, 29 020, nr. 9, minister voor V&I. Brief inzake intrekking van de Remigratiewet. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2004b, Kamerstukken 2003-2004, 29 344, nr. 20, minister van Buitenlandse Zaken. Notitie inzake opname van terugen overnameclausules in bilaterale verdragen. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2004c, Kamerstukken 2003-2004, 29 537, nrs. 1-2, Brief van de minister voor V&I. Aanbieding van de Illegalennota. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2005a, Kamerstukken 2004-2005, 29 693, nr. 4, minister voor Ontwikkelingssamenwerking, minister voor V&I. Brief aan de Tweede Kamer inzake verbanden tussen ontwikkeling en migratie. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2005b, Kamerstukken 2004-2005, 27 925, nr. 177, minister van Buitenlandse Zaken; minister van Defensie; minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Brief aan de Tweede Kamer met informatie over het kabinetsbesluit een verdere bijdrage te leveren aan de stabilisering van Afghanistan en de strijd tegen het internationale terrorisme, d.d. 3 juni 2005. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2005c, Kamerstukken 2004-2005, 30 240, nr. 1-2, Immigratie- en Naturalisatiedienst. Rapport Algemene Rekenkamer. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2005d, Kamerstukken 2005-2006, 29 344, nr. 52, Terugkeerbeleid. Motie van het lid Klaas de Vries, d.d. 14 december 2005. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2005e, Kamerstukken 2004-2005, 26 732, nr. 102, Algehele herziening van de Vreemdelingenwet 2000. Brief van de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie, d.d. 8 maart 2005. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2006a, Kamerstukken 2005-2006, 19 637, nr.1023, Verslag van een schriftelijk overleg. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2006b, Kamerstukken 2005-2006, 29 693, nr. 9, Verbanden tussen ontwikkeling en migratie. Brief van de ministers voor Ontwikkelingssamenwerking en voor Vreemdelingenzaken en integratie. Den Haag. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2006c, Kamerstukken 2005-2006, 29 344, nr. 57, Terugkeerbeleid. Brief van de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie, d.d. 27 juni 2006. Tweede Kamer der Staten-Generaal; TK: 2006d, Kamerstukken 2005-2006, 19 637, nr. 992, Vreemdelingenbeleid. Brief van de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie aan de Tweede Kamer betreffende de kabinetsreactie op het rapport van de Commissie Havermans, d.d. 9 december 2005. Den Haag. Van Harte Pardon: 2005, Huisregels Uitzetcentrum, http://vanhartepardon.nl, bekeken op 9 augustus 2006. Vluchtelingenwerk Nederland; VVN: 2006, Geen Pardon, geen Terugkeer. De stand van zaken rond de uitvoering van het Project Terugkeer. Amsterdam.

103


Voorschrift Vreemdelingen (VV) 2000. Vreemdelingenbesluit (Vb) 2000. Vreemdelingencirculaire (Vc) 2000. Vreemdelingenwet (Vw) 2000. Wijngaart, Mary van den; Hulsen, Madeleine; Olde Monninkhof, Marjolijn: 2003, Evaluatie effectiviteit terugkeerbeleid ’99. Een inventarisatie van de (on)mogelijkheden. Nijmegen. Wijngaart, Mary van den; Tillaart, van den Harry: 2004, Evaluatie Remigratiewet, een kwantitatieve evaluatie. Nijmegen.

104


Bijlage 3: Statistiek Na deze tabellen volgt een toelichting door CBS. Tabel 7a. Totaal aantallen emigratie van niet-Nederlanders Leeftijd Jaar Totaal Man Totaal 2000 31.106 17.015 2001 31.852 17.592 2002 39.594 22.791 2003 43.861 25.143 2004 46.074 26.426 2005 47.188 26.808

Vrouw 14.091 14.260 16.803 18.718 19.648 20.380

Bron: CBS

Tabel 7b. Aantallen emigratie van niet-Nederlanders per leeftijdscategorie Leeftijd Jaar Totaal Man Vrouw Leeftijd Jaar Totaal Man 0 tot 10 2000 3.163 1.599 1.564 50 tot 60 2000 1.902 1.177 2001 2.942 1.463 1.479 2001 1.993 1.218 2002 3.638 1.889 1.749 2002 2.256 1.447 2003 4.249 2.109 2.140 2003 2.394 1.497 2004 3.888 1.988 1.900 2004 2.759 1.743 2005 3.865 1.969 1.896 2005 2.707 1.693 10 tot 20 2000 2.705 1.399 1.306 60 tot 70 2000 848 522 2001 2.669 1.325 1.344 2001 954 613 2002 3.157 1.650 1.507 2002 1.114 685 2003 3.642 1.913 1.729 2003 1.170 717 2004 3.638 1.941 1.697 2004 1.259 816 2005 3.379 1.817 1.562 2005 1.293 799 20 tot 30 2000 9.172 4.540 4.632 70 tot 80 2000 257 125 2001 9.208 4.620 4.588 2001 229 118 2002 11.917 6.298 5.619 2002 313 159 2003 13.650 7.304 6.346 2003 314 163 2004 14.989 8.007 6.982 2004 353 180 2005 15.635 8.202 7.433 2005 354 200 30 tot 40 2000 8.961 5.216 3.745 80 tot 90 2000 83 35 2001 9.502 5.607 3.895 2001 63 25 2002 11.975 7.278 4.697 2002 75 33 2003 12.783 7.874 4.909 2003 65 16 2004 13.208 7.942 5.266 2004 69 28 2005 13.559 8.079 5.480 2005 87 35 40 tot 50 2000 4.007 2.399 1.608 ≥ 90 2000 8 3 2001 4.282 2.598 1.684 2001 10 5 2002 5.135 3.347 1.788 2002 14 5 2003 5.585 3.549 2.036 2003 9 1 2004 5.899 3.776 2.123 2004 12 5 2005 6.297 4.013 2.284 2005 12 1

Vrouw 725 775 809 897 1.016 1.014 326 341 429 453 443 494 132 111 154 151 173 154 48 38 42 49 41 52 5 5 9 8 7 11

Bron: CBS

105


Buitenlandse migratie De gegevens van de buitenlandse migratie hebben betrekking op alle personen die zich voor een bepaalde tijd in Nederland vestigen of voor een bepaalde tijd Nederland verlaten. Tot en met september 1994 vond, een aantal speciale gevallen uitgezonderd, opneming voor een persoon met de Nederlandse nationaliteit in het bevolkingsregister plaats als deze zich voor langer dan 30 dagen dacht te vestigen en voor een niet-Nederlander als de verwachte vestigingsduur de 180 dagen overschreed. Men werd ongeacht de nationaliteit uit het persoonsregister afgevoerd wanneer men Nederland blijvend of voor onbepaalde tijd, maar wel voor langer dan 360 dagen dacht te verlaten. Met de invoering van de Gemeentelijke Basisadministratie persoonsgegevens (GBA) in oktober 1994 is het onderscheid naar nationaliteit in dit opzicht verdwenen. Aan het inschrijvingscriterium wordt voldaan indien de verwachte verblijfsduur in Nederland in het halfjaar volgend op de vestiging ten minste vier maanden bedraagt. Voor de emigratie geldt dat de verwachte verblijfsduur in het buitenland in het jaar volgend op het vertrek ten minste acht maanden bedraagt. Administratieve correcties Een administratieve correctie is iedere opneming in resp. afvoering uit de gemeentelijke basisadministratie anders dan als gevolg van geboorte, sterfte, vestiging, vertrek of gemeentegrenswijziging. Opnemingen betreffen veelal personen die toch weer opduiken (in dezelfde of een andere gemeente) en in de gemeentelijke bevolkingsadministratie worden opgenomen. Dit verklaart waarom we het saldo van de administratieve correcties wel bij de emigratie (en het migratiesaldo) tellen en niet bij de immigratie. Wel betekent dit dat in enkele gevallen (voor bijvoorbeeld specifieke leeftijden) de waarde van de emigratie inclusief het saldo van de administratieve correcties negatief kan zijn. Leeftijd Het aantal gehele jaren dat op 31 december is verstreken sinds de geboortedatum van de persoon. Niet-Nederlanders Onder niet-Nederlanders worden verstaan alle personen die niet (of niet tevens) de Nederlandse nationaliteit bezitten. Niet inbegrepen zijn personen waarvoor uitzonderingsregels gelden met betrekking tot opneming in de persoonsregisters zoals buitenlandse diplomaten en NAVO-militairen.

106


Bijlage 4: Project Terugkeer Deze bijlage is gebaseerd op informatie uit het Handboek Project Terugkeer (Versie 3.0) van het ministerie van Justitie (2005), de folder van Postbus 51 aangaande de terugkeer van uitgeprocedeerde asielzoekers en andere vreemdelingen (2005) en het rapport De Rekening van LOGO (2005). Doelgroep van het Project Terugkeer De doelgroep van het Project Terugkeer is de groep van uitgeprocedeerde asielzoekers die voor 1 april 2001 in Nederland een eerste asielaanvraag hebben ingediend. Deze groep bestaat veelal uit asielzoekers die vanwege lange procedures (die onder de Vw 1994 mogelijk waren) al geruime tijd in Nederland verblijven. Allen wonen in een opvanglocatie (een zelfstandige woning, een opvangcentrum van het COA of een noodvoorziening van de gemeente) en hebben nog geen gehoor gegeven aan de zelfstandige vertrekplicht. Maatregelen binnen het Project Terugkeer Binnen het Project Terugkeer is een aantal specifieke maatregelen getroffen om de terugkeer naar het land van herkomst van de uitgeprocedeerde asielzoeker intensief te bevorderen. Deze maatregelen bestaan uit hulp en ondersteuning bij zelfstandig vertrek. Tegelijkertijd worden alle noodzakelijke voorbereidingen getroffen om de uitgeprocedeerde asielzoekers die niet zelfstandig willen vertrekken, te kunnen uitzetten. Hierbij gaat het met name om het uitvoeren van identiteits- en nationaliteitsonderzoeken. Het terugkeerproces voor deze groep bestaat uit vier verschillende fases. Fases van het Project Terugkeer: Fase 0 (zes weken) In fase 0 worden aan de hand van het dossier van de vreemdeling de noodzakelijke voorbereidingen getroffen die dienen tot een optimale facilitering van het zelfstandig vertrek van de vreemdeling. In persoonlijke gesprekken wordt de vreemdeling attent gemaakt op de mogelijkheden tot vertrek met behulp van IOM en de HRPT-regeling. Daarnaast wordt de vreemdeling ingelicht over het traject dat voor hem gaat gelden zodra hij in fase 1 belandt. Het doel in fase 0 is het projectdossier compleet te maken. Fase 0 begint met een nieuw dossier van een vreemdeling en eindigt op de geplande datum van het eerste vertrekgesprek met de vreemdeling. Fases van het Project Terugkeer: Fase 1 (acht weken) Vanuit de opvanglocatie krijgt de vreemdeling intensieve begeleiding bij het regelen van zijn terugkeer. Medewerkers van de IND en het COA voeren gesprekken met de vreemdeling over de stappen die hij moet nemen om terug te keren en daarnaast bewaken zij de voortgang daarvan. Voor zelfstandig vertrek kan de vreemdeling terecht bij IOM. Het COA biedt praktische hulp en begeleidt vreemdelingen bij het inzetten of opdoen van kennis en vaardigheden, zodat ze zich zelfstandig kunnen voorbereiden op terugkeer naar het land van herkomst. Ook krijgen vreemdelingen steun van de Nederlandse overheid. Hun vliegticket wordt betaald en daarnaast krijgen zij een financiële bijdrage ter ondersteuning van de eerste periode van verblijf in het land van herkomst na terugkeer (REAN-regeling). Vreemdelingen die in fase 1 zelfstandig vertrekken krijgen daarnaast een financiële vergoeding voor het verzenden van hun huisraad en een bijdrage voor herintegratie in hun land (HRPT-regeling). IOM voert deze regelingen uit. Tegelijkertijd wordt onderzoek gedaan naar identiteit en nationaliteit van de vreemdeling om gedwongen uitzetting mogelijk te maken. Zodra deze bekend zijn en de uitgeprocedeerde vreemdeling zelf geen geldige reisdocumenten heeft, wordt contact gelegd met de ambassade van het land van herkomst om vervangende reisdocumenten te verkrijgen. Zodra er reisdocumenten voor handen zijn en de uitgeprocedeerde vreemdeling wil niet zelfstandig vertrekken, wordt de vreemdeling uitgezet. Opgemerkt wordt dat te allen tijde, wanneer er zicht is op uitzetting, kan besloten worden de vreemdeling in vreemdelingenbewaring te nemen. De vreemdeling zal in dat geval worden overgebracht naar een uitzetcentrum of een Huis van Bewaring (HvB). Fases van het Project Terugkeer: Fase 2 (8 weken) Als de uitgeprocedeerde asielzoeker aan het eind van fase 1 niet zelfstandig is vertrokken of nog niet is uitgezet, dan wordt de opvangvoorziening beëindigd en wordt indien nodig de woning ontruimd. De uitgeprocedeerde asielzoeker wordt in een vertrekcentrum geplaatst en gaat daarmee fase 2 in. Een vertrekcentrum is een tijdelijke voorziening voor uitgeprocedeerde asielzoekers die onder het Project

107

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – Terugkeer vallen. In deze centra zitten uitgeprocedeerde asielzoekers niet opgesloten. Zij kunnen het centrum verlaten, maar zij hebben wel een meldplicht. Dat betekent dat ze zich dagelijks moeten melden en beschikbaar moeten zijn voor onderzoek naar hun nationaliteit en identiteit. Deze centra vallen onder beheer van het COA. De vreemdeling voert ook in deze fase regelmatig persoonlijke terugkeergesprekken met de IND en het COA. De vreemdeling kan hier nog steeds aanspraak doen op de REAN-regeling. Hij heeft echter geen recht meer op de bijdrage voor herintegratie. Als na afloop van de acht weken de uitgeprocedeerde asielzoeker nog niet zelfstandig is vertrokken of nog niet is uitgezet, dan wordt bekeken of uitzetting binnen redelijke termijn alsnog mogelijk is. Is dat niet het geval, dan wordt het verblijf in het vertrekcentrum beëindigd. De uitgeprocedeerde asielzoeker moet vanaf dat moment zonder hulp van de Nederlands overheid het land onmiddellijk verlaten. Fases van het Project Terugkeer: Fase 3 Indien er aan het einde van fase 2 zicht is op uitzetting dan wordt de vreemdeling in bewaring gesteld en overgeplaatst naar een uitzetcentrum of een HvB. Fase 3 vangt dan aan. De keuze voor een uitzetcentrum of HvB is afhankelijk van de verwachte termijn waarbinnen de uitzetting kan worden gerealiseerd. De keuze valt op een uitzetcentrum in het geval als alle reisdocumenten aanwezig zijn en er alleen nog gewacht moet worden op een beschikbare vlucht. Een uitzetcentrum is bedoeld om uitgeprocedeerde asielzoekers en illegale vreemdelingen op korte termijn uit te zetten naar hun land van herkomst. De vreemdelingen in een uitzetcentrum zitten in vreemdelingenbewaring. Dat betekent dat ze opgesloten zijn en het centrum niet kunnen verlaten. Het ministerie van Justitie is verantwoordelijk voor deze centra. De uitgeprocedeerde asielzoeker gaat naar een Huis van Bewaring als uitzetting in principe mogelijk is maar niet op korte termijn. Op het moment dat een vreemdeling op korte termijn kan worden uitgezet wordt de vreemdeling weer overgebracht naar het uitzetcentrum. Als er geen enkel zicht is op uitzetting wordt de vreemdelingenbewaring op last van de rechter beëindigd en moet hij het land, zonder hulp van de Nederlandse overheid, onmiddellijk verlaten. Wederom betekent dit dat de vreemdeling op straat belandt. Gedurende het hele terugkeertraject kan de minister voor V&I in individuele gevallen besluiten om (uitgeprocedeerde) asielzoekers die buiten hun eigen schuld niet terug kunnen naar hun land van herkomst en voldoen aan de daaraan gestelde voorwaarden, alsnog een verblijfsvergunning te geven. De minister kan ook bij schrijnende individuele gevallen, tijdens het traject van terugkeer, alsnog besluiten een verblijfsvergunning te verlenen. Overige categorieën uitgeprocedeerde asielzoekers Vanaf 1 januari 2005 is het in de Terugkeernota aangekondigde nieuwe opvangbeleid van kracht geworden. Asielzoekers die onder de nieuwe Vw hun eerste asielverzoek hebben gedaan en na 1 januari 2005 een negatieve beslissing hebben ontvangen vallen onder dit opvangbeleid. Deze asielzoekers hebben reeds bij aanvang van hun asielprocedure een duidelijk signaal ontvangen dat er een reële kans bestaat niet toegelaten te worden. Het idee achter dit signaal is dat zij zich zo dan tijdig kunnen voorbereiden op hun mogelijke terugkeer. Na de afwijzing komen deze asielzoekers terecht in een opvanglocatie van het COA, gericht op terugkeer. Wanneer de asielaanvraag definitief is afgewezen, moet de asielzoeker binnen vier weken Nederland verlaten. De opvang en huisvesting in de terugkeerlocatie worden na deze vier weken beëindigd. De uitgeprocedeerde asielzoeker moet er zelf voor zorgen dat hij tijdig Nederland verlaat. Vanaf de eerste afwijzende beslissing, geruime tijd vóór dat de asielzoeker definitief is uitgeprocedeerd, wordt de asielzoeker in gesprekken met IND en COA gewezen op de mogelijkheid zelfstandig terug te keren naar zijn land met behulp van IOM. Wanneer de uitgeprocedeerde asielzoeker kan aantonen zelfstandig te willen vertrekken, kan hij nog maximaal 8 weken onderdak krijgen. Als de uitgeprocedeerde asielzoeker niet zelfstandig vertrekt, kan hij door de KMar, in samenwerking met de Vp, het land worden uitgezet. Asielzoekers die na 1 april 2001 een asielverzoek hebben ingediend en vóór 1 januari 2005 een negatieve beslissing hebben ontvangen vormen een tussengroep waarop zowel het Project Terugkeer als het huidige opvangbeleid niet van toepassing is. Voor asielzoekers van deze groep is destijds na aandringen van de gemeenten besloten dat zij tot het operationeel worden van het nieuwe opvangmodel naar een tijdelijke onderdaklocatie worden overgebracht. Dit moest dan gaan om asielzoekers van wie objectief was vast te stellen dat zij actief aan hun terugkeer werkten. In de praktijk wordt er echter geen gebruik van gemaakt van deze tussenoplossing en derhalve is een groot deel van deze groep op straat terechtgekomen (LOGO: 2005).

108


Bijlage 5: Procedure voor zelfstandig vertrek met IOM Deze bijlage is gebaseerd op informatie afkomstig uit de Vreemdelingencirculaire (Vc A4/5). 1. Vreemdeling dient een aanvraag voor vertrek in bij IOM IOM informeert de vreemdeling over de ondersteuning die IOM kan verlenen bij terugkeer naar het land van herkomst en doormigratie. IOM zorgt ervoor optimaal beschikbaar te zijn. Dit betekent onder meer dat districtsmedewerkers van IOM spreekuren houden op de opvanglocaties, locaties voor vreemdelingenbewaring en andere locaties. Bij deze werkzaamheden worden zij ondersteund door medewerkers van IOM Nederland in Den Haag. Indien de vreemdeling gebruik wenst te maken van de ondersteuning van IOM kan deze een aanvraag voor vertrek indienen. Gelijktijdig wordt door de vreemdeling het formulier ondertekend waarin hij verklaart geen bezwaar te hebben tegen het uitwisselen van, voor het vertrek, relevante gegevens tussen IOM en de IND. 2. IOM gaat na of de vreemdeling voldoet aan de voorwaarden van de regeling De districtsmedewerkers van IOM beoordelen de aanvragen. Indien de aanvraag aan alle door IOM gestelde voorwaarden voldoet, wordt deze in behandeling genomen. Vanwege de voorwaarden voor vertrek onder het REAN-programma vindt over elke aanvraag afstemming plaats tussen IOM en de IND. Indien de betrokken vreemdeling niet met instemming van de overheid hier te lande verblijft, wordt door de IND nagegaan of er reeds concrete verwijderingmaatregelen jegens hem zijn genomen. In dat geval zal de IND in overleg met de korpschef wel of geen toestemming verlenen voor vertrek via IOM. Indien toestemming wordt verleend door zowel de IND als IOM, stelt IOM de korpschef op de hoogte van het besluit. Reeds gestarte verwijderingmaatregelen worden opgeschort in het geval toestemming wordt verleend. 3. Vreemdeling voldoet aan de voorwaarden Indien een aanvraag is goedgekeurd organiseert IOM de reis en stelt de eventueel uit te keren financiële bijdrage voor de eerste kosten van levensonderhoud vast. De vreemdeling is zelf verantwoordelijk voor het verkrijgen van reisdocumenten. Indien de vreemdeling aangeeft dat het reisdocument zich bevindt bij de korpschef, zal IOM de korpschef kunnen verzoeken om toezending van het reisdocument. Het originele document dat in bewaring is bij de korpschef wordt op aanvraag van IOM naar IOM op Schiphol gezonden en bij vertrek op Schiphol aan de vreemdeling overhandigd. Bij het verkrijgen van reisdocumenten voor vreemdelingen aan wie een beperking van de bewegingsvrijheid is opgelegd of die in bewaring zijn gesteld, geldt het volgende: • Indien de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) reeds een vervangend reisdocument heeft geregeld voor verwijdering van de vreemdeling, kan IOM dit overnemen ten behoeve van het zelfstandige traject; • Als er nog geen vervangend reisdocument is, faciliteert respectievelijk de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) of de korpschef het verkrijgen van reisdocumenten bij de diplomatieke vertegenwoordiging. Ook in dit geval wordt het verkregen reisdocument ter beschikking gesteld aan IOM voor de zelfstandige gefaciliteerde terugkeer. Indien de vreemdeling in het bezit is van een (elektronisch) W-document zal IOM de vreemdeling berichten dat hij dit voorafgaand aan zijn vertrek bij de korpschef moet inleveren. 4. Vreemdeling vertrekt De vreemdeling vertrekt vanaf Schiphol, waar hij zijn ticket en eventueel een eenmalige financiële ondersteuning krijgt uitgereikt na intrekking van eventuele procedures ter verkrijging van een verblijfstitel. Het kantoor van IOM op Schiphol handelt de uitreisformaliteiten af. Medewerkers van IOM begeleiden de vreemdeling naar het vliegtuig. Indien sprake is van vrijheidsbeperkende maatregelen of wanneer de vreemdeling vanuit vreemdelingenbewaring vertrekt, ziet de medewerker van IOM toe op het daadwerkelijk vertrek van de vreemdeling na overname van de KMar. Voor overgave aan IOM heft de KMar de vrijheidsbeperkende maatregel of de vreemdelingenbewaring op. In die gevallen ontvangt de KMar schriftelijk bericht van IOM dat de vreemdeling daadwerkelijk is vertrokken. De vreemdeling ondertekent ten overstaan van IOM een verklaring dat hij afziet van het voeren van procedures, voor zover het lopende aanvragen betreft, ter verkrijging van een verblijfstitel. De IND ontvangt schriftelijk bericht van IOM dat de vreemdeling is afgereisd met ondersteuning van IOM. Er dient geen bericht vertrek aan de IND te worden gestuurd. De IND verstrekt dan wel voorafgaand aan het vertrek informatie aan IOM over eventuele ketenpartners die door IOM van het uiteindelijke vertrek op de hoogte gesteld moeten worden.

109


Bijlage 6: REAN Uitvoeringsregeling 2006 Bron: Staatscourant no. 84, 1 mei 2006. Artikel 1: De Internationale Organisatie voor Migratie De werkzaamheden van de missie van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) in Nederland zijn gebaseerd op het Samenwerkingsverdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Internationale Organisatie voor Migratie (Traktatenblad 1997, 259). Artikel I van dit verdrag bepaalt dat de IOM migratie-programma’s en andere werkzaamheden uitvoert. De wijze van uitvoering van deze programma’s en werkzaamheden, alsmede de wijze van financiering, wordt overeengekomen, namens de Directeur-Generaal van de IOM, door het hoofd van de IOM-missie in Nederland en de Minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie. Artikel 2: Schets van het REAN-programma Het REAN-programma is gericht op de uitvoering van een humaan en effectief beleid voor de zelfstandige terugkeer of hervestiging van bepaalde categorieën vreemdelingen. Om dit doel te bereiken, gebaseerd op haar mandaat en afhankelijk van de beschikbare middelen, heeft de IOM missie in Nederland tot taak voorlichting te geven, aanvragen voor vertrek in behandeling te nemen, de reis te arrangeren en het vertrek te begeleiden. Indien het vertrek of de hervestiging feitelijk kan worden gerealiseerd, draagt de IOM ook zorg voor het uitkeren van financiële bijdragen voor de zelfstandige terugkeer of hervestiging in een derde land. Voorts kan de IOM voor bepaalde categorieën vertrekkers, zoals alleenstaande minderjarige vreemdelingen, specifieke voorzieningen treffen. Artikel 3: Doelgroep Het REAN-programma is in de eerste plaats bedoeld voor vreemdelingen die met toestemming van de Nederlandse overheid hier te lande verblijven in afwachting van een beslissing op hun aanvraag om verblijf of na een afwijzing van hun aanvraag. Ook vreemdelingen met een verblijfsvergunning die terug wensen te keren of zich wensen te hervestigen kunnen een beroep doen op het REANprogramma indien zij voldoen aan de voorwaarden vermeld in artikel 4 en geen aanspraak maken op de remigratieregeling. Vreemdelingen die op grond van de vreemdelingenwetgeving niet of niet meer in Nederland mogen verblijven, zijn niet bij voorbaat van het programma uitgesloten. Artikel 4: Voorwaarden Om in aanmerking te kunnen komen voor IOM-assistentie op grond van het REAN-programma, gelden alle volgende voorwaarden: a) de betrokkene heeft zich naar Nederland begeven met de intentie zich voor lange duur alhier te vestigen; b) de betrokkene beschikt niet over voldoende financiële middelen om op eigen gelegenheid uit Nederland te vertrekken; c) de betrokkene is geen onderdaan van één van de in bijlage 1 genoemde landen; d) de betrokkene verleent medewerking aan de IOM door het (laten) verstrekken van benodigde informatie en het opvolgen van instructies met het oog op zijn vertrek; e) de betrokkene stemt er mee in dat eventuele nog aanhangige procedures door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) worden beëindigd, alsmede - indien daarvan sprake is - dat zijn verblijfsvergunning wordt ingetrokken; f) het vertrek uit Nederland van de betrokkene betekent geen doorkruising van een strafrechtelijk vervolgingstraject waar hij bij betrokken is; g) de betrokkene is in de vijf jaar voorafgaand aan zijn aanvraag bij de IOM niet eerder op basis van een terugkeerregeling van de IOM of een vergelijkbare voorziening zelfstandig uit Nederland vertrokken. Evenmin is de betrokkene in die vijf jaar eerder op kosten van de Nederlandse overheid uitgezet; h) de aanvraag om assistentie van de IOM bij zelfstandig vertrek is niet gebaseerd op oneigenlijke gronden; i) het vertrek van de betrokkene kan feitelijk worden gerealiseerd; j) het vertrek van de betrokkene met dit programma betekent geen doorkruising van concrete maatregelen ter uitvoering van zijn uitzetting. De IOM zal bij iedere individuele aanvraag

110

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – afstemming zoeken met de betrokken ketenpartners, waaronder te allen tijde de IND, om na te gaan of er beletselen voor vertrek met assistentie van de IOM bestaan in de zin van voorwaarden a, b, f, g, h en/of j. Toelichting Ad a. Met het stellen van deze voorwaarde wordt voorkomen dat vreemdelingen die voor een toeristisch bezoek of op doorreis in Nederland verblijven, een beroep kunnen doen op het REANprogramma teneinde hun terug- of doorreis te laten arrangeren en financieren. Er wordt in beginsel uitgegaan van de verklaringen van de betrokkene. Indien een aanvraag om verlening van een verblijfsvergunning is ingediend, kan er in principe van uit worden gegaan dat een vreemdeling naar Nederland is gekomen met het doel zich alhier voor lange duur te vestigen. De aanvraag voor assistentie bij vertrek dient door de IOM te worden afgewezen als er concrete aanwijzingen zijn dat de vreemdeling niet naar Nederland is gekomen om zich hier voor lange duur te vestigen. Ad b. Ook bij de toets aan deze voorwaarde wordt in beginsel uitgegaan van de verklaringen van de betrokkene. Bovendien zal de IOM de vreemdeling vragen een verklaring te ondertekenen waarmee hij verklaart niet over voldoende financiële middelen te beschikken om zelf zijn vertrek te realiseren. Ad c. Dit landenoverzicht kan, indien daartoe aanleiding bestaat, te allen tijde door het ministerie van Justitie na overleg met de IOM worden aangepast. Uitzondering vormen (mogelijke) slachtoffers van mensenhandel afkomstig uit de sinds 1 mei 2004 tot de EU toegetreden landen. Deze uitzondering geldt tot 1 mei 2009, op welk moment beoordeeld zal worden of aanleiding bestaat deze uitzondering te continueren. Ad e. Mede met het oog op deze voorwaarde is een bepaling opgenomen in de verklaring die de vreemdeling en de IOM ondertekenen bij het vertrek van de betrokkene. Deze verklaring is opgenomen in bijlage 2. De verklaring kan, indien daartoe aanleiding bestaat, te allen tijde in overleg tussen de IOM en het ministerie van Justitie worden aangepast. Ad f. Het vertrek van een vreemdeling die betrokken is bij een strafrechtelijk vervolgingstraject mag eerst dan door de IOM worden gefaciliteerd als de IND daartoe uitdrukkelijke toestemming heeft gegeven. Ad g. Met het oog hierop registreert de IOM gedurende een termijn van 5 jaar de persoonsgegevens van elke vreemdeling die met assistentie van de IOM is vertrokken. De bij vertrek afgenomen digitale handtekening van de vreemdelingen wordt eveneens door de IOM geregistreerd. Om na te gaan of de vreemdeling in die vijf jaar voorafgaand aan de aanvraag bij de IOM eerder op kosten van de Nederlandse overheid is uitgezet, dient de IOM contact op te nemen met de IND. Ad h. Er kan bijvoorbeeld van oneigenlijke gronden worden gesproken indien er aanwijzingen zijn dat de vreemdeling niet voornemens is definitief te vertrekken. Ook met het oog hierop is een bepaling opgenomen in de verklaring die de vreemdeling en de IOM ondertekenen bij het vertrek van de betrokkene (bijlage 2). Ad i. Het ontbreken van geldige reisdocumenten valt bijvoorbeeld onder deze afwijzingsgrond. De aanvrager is zelf verantwoordelijk voor het verkrijgen van reisdocumenten. De IOM kan wel algemene praktische informatie verstrekken over het verkrijgen van reisdocumenten. Ook kan de IOM in bepaalde gevallen als bemiddelaar optreden. Ad j. Deze voorwaarde beoogt te voorkomen dat de inspanningen van de overheid in het kader van het uitzettingsbeleid worden gefrustreerd door een beroep op het REAN-programma. Het vertrek van een vreemdeling ten aanzien van wie de overheid reeds bezig is de uitzetting te realiseren, mag eerst na uitdrukkelijke toestemming van de IND door de IOM worden gefaciliteerd. Artikel 5: Voorzieningen De voorzieningen die de IOM op grond van het REAN-programma met in achtneming van het gestelde in de artikelen 4 en 6 tot en met 9 - aan vreemdelingen biedt, betreffen: 1. advies en informatie over terugkeer en hervestiging; 2. een vliegticket enkele reis naar het land van bestemming of een onkostenvergoeding voor een enkele reis over land naar het land van bestemming; 3. een ondersteuningsbijdrage om te voorzien in de kosten voor levensonderhoud in de eerste periode na aankomst; 4. begeleiding bij vertrek op Schiphol. Indien het voor het realiseren van het vertrek nodig is, kunnen één of meerdere van de onderstaande voorzieningen worden aangeboden: 5. vergoeding van de reiskosten voor het bezoek aan de meest nabije consulaire vertegenwoordiging;

111

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – 6. 7. 8. 9. 10. 11.

vergoeding van de kosten voor een vervangend reisdocument; individuele bemiddeling met het oog op terugkeer; kortstondig onderdak voor afgaand aan vertrek; vergoeding van kosten voor vervoer naar Schiphol; begeleiding tijdens de reis en/of bij aankomst; vergoeding van reiskosten in het land van bestemming naar de uiteindelijke plaats van bestemming.

Ad 7. Individuele bemiddeling is gericht op het wegnemen van belemmeringen bij terugkeer. Hieronder valt bijvoorbeeld het verstrekken van informatie over het opzetten van een bedrijf in het land van bestemming, het traceren van familieleden of het faciliteren dat er bij aankomst een arts of verzorger voor een vreemdeling met medische problemen klaar staat. Ad 8. Indien een vreemdeling van wie alle rijksvoorzieningen zijn beëindigd en die, gegeven de vigerende vluchtschema’s van vliegmaatschappijen, nog een korte periode moet wachten voor het vertrek daadwerkelijk gerealiseerd kan worden, kan de IOM als extra vertrekfaciliteit een beperkt aantal overnachtingen in een hotel of pension arrangeren. Wil een vreemdeling een succesvol beroep doen op deze faciliteit, dan zal aan de volgende voorwaarden moeten zijn voldaan: • de vreemdeling moet bereid zijn zelfstandig te vertrekken; • vertrek moet op korte termijn realiseerbaar zijn; • de maximale periode betreft een week. Ad 10. De IOM kan besluiten tot begeleiding tijdens de reis en bij aankomst als het om kwetsbare categorieën vreemdelingen gaat. Artikel 6: De ondersteuningsbijdrage Er zijn twee categorieën ondersteuningsbijdragen: een standaard en een gelimiteerde. Welke bedragen verbonden worden aan de standaard en gelimiteerde ondersteuningsbijdrage wordt jaarlijks door het ministerie van Justitie vastgesteld. Of een vreemdeling een ondersteuningsbijdrage ontvangt en wat de hoogte ervan dient te zijn, wordt voor iedere vreemdeling individueel bepaald, dus separaat van (eventuele) gezinsleden. Artikel 6:1 Standaard ondersteuningsbijdrage Met inachtneming van het gestelde in de artikelen 8, 9 en 10, komen voor de standaard ondersteuningsbijdrage in beginsel vreemdelingen in aanmerking die: 1. zich nog een in een vreemdelingrechtelijke procedure bevinden of voor wie de vertrektermijn nog niet is verstreken én die langer dan 3 maanden in Nederland hebben verbleven; 2. beschikken over een verblijfsvergunning. Artikel 6:2 Gelimiteerde ondersteuningsbijdrage Met inachtneming van het gestelde in de artikelen 8, 9 en 10, komen voor de gelimiteerde ondersteuningsbijdrage in beginsel vreemdelingen in aanmerking die: 1. zich nog een in een vreemdelingrechtelijke procedure bevinden of voor wie de vertrektermijn nog niet is verstreken en die korter dan 3 maanden in Nederland hebben verbleven; 2. geen rechtmatig verblijf in Nederland meer hebben. Artikel 6:3 Minderjarige vreemdelingen Met inachtneming van het gestelde in de artikelen 4 en 7 tot en met 10, komen alleenstaande en nietalleenstaande minderjarigen, in aanmerking voor de in artikel 5 genoemde voorzieningen. Hierbij wordt voor wat betreft de hoogte van de ondersteuningsbijdrage wel een onderscheid gemaakt naar alleenstaand versus niet-alleenstaand: • Alleenstaande minderjarige vreemdelingen krijgen hetzelfde (standaard of gelimiteerde) bedrag aan ondersteuningsbijdrage als volwassen vreemdelingen; • Niet-alleenstaande minderjarige vreemdelingen ontvangen 20% van het (standaard of gelimiteerde) bedrag dat volwassen vreemdelingen en alleenstaande minderjarige vreemdelingen ontvangen aan ondersteuningsbijdrage. Artikel 7: Vreemdelingen die hier te lande geen rechtmatig verblijf hebben en dat evenmin gedurende een bepaalde periode hebben gehad (illegalen) Met in achtneming van het gestelde in artikel 4, kan de IOM aan vreemdelingen die hier te lande

112

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – geen rechtmatig verblijf hebben en dat evenmin gedurende een bepaalde periode hebben gehad (illegalen) enkel een beperkt pakket aan voorzieningen aanbieden, te weten: 1. advies en informatie over terugkeer en hervestiging; 2. vergoeding van de kosten voor een vervangend reisdocument; 3. een vliegticket enkele reis naar het land van bestemming of een onkostenvergoeding voor een enkele reis over land naar het land van bestemming; 4. begeleiding bij vertrek op Schiphol en, indien nodig, tijdens de reis en/of bij aankomst. Artikel 8: Vreemdelingen wiens aanvraag voor verblijf is afgewezen/wiens vergunning is ingetrokken wegens het vormen van een gevaar voor de openbare orde of de nationale veiligheid en/of die ongewenst vreemdeling zijn verklaard Met in achtneming van het gestelde in artikel 4, kan de IOM aan vreemdelingen wiens aanvraag voor verblijf is afgewezen/wiens vergunning is ingetrokken wegens het vormen van een gevaar voor de openbare orde of de nationale veiligheid en/of die ongewenst vreemdeling zijn verklaard enkel een beperkt pakket aan voorzieningen aanbieden, te weten: 1. advies en informatie over terugkeer en hervestiging; 2. vergoeding van de kosten voor een vervangend reisdocument; 3. een vliegticket enkele reis naar het land van bestemming of een onkostenvergoeding voor een enkele reis over land naar het land van bestemming; 4. begeleiding bij vertrek op Schiphol en, indien nodig, tijdens de reis en/of bij aankomst. Artikel 9: Vreemdelingen die rechtmatig verblijf hebben gehad en die ter fine van hun uitzetting in vreemdelingenbewaring zijn geplaatst Met in achtneming van het gestelde in de artikelen 4 en 8, kan de IOM aan vreemdelingen die rechtmatig verblijf hebben gehad en die ter fine van hun uitzetting in vreemdelingenbewaring zijn geplaatst enkel een beperkt pakket aan voorzieningen aanbieden, te weten: 1. advies en informatie over terugkeer en hervestiging; 2. vergoeding van de kosten voor een vervangend reisdocument; 3. een vliegticket enkele reis naar het land van bestemming of een onkostenvergoeding voor een enkele reis over land naar het land van bestemming; 4. begeleiding bij vertrek op Schiphol en, indien nodig, tijdens de reis en/of bij aankomst; 5. de gelimiteerde ondersteuningsbijdrage. Artikel 10: (Mogelijke) slachtoffers van mensenhandel De (mogelijke) slachtoffers en getuige-aangevers van mensenhandel in de zin van seksuele uitbuiting en van overige ernstige gevallen van uitbuiting ingevolge artikel 273a van het Wetboek van Strafrecht vormen een bijzondere categorie in het kader van deze uitvoeringsregeling. De zogenoemde B9procedure, vernoemd naar hoofdstuk B9 van de Vreemdelingencirculaire 2000, is bedoeld om slachtoffers van mensenhandel te stimuleren aangifte te doen en ten behoeve van een strafrechtelijk proces in Nederland te blijven. Dit vergt derhalve een andere benadering waar het het stimuleren van zelfstandig vertrek met de IOM aangaat dan de benadering die gevolgd wordt ten aanzien van de overige categorieën vreemdelingen. Er worden voor wat betreft (mogelijke) slachtoffers van mensenhandel 4 subcategorieën onderscheiden: 1. (mogelijke) slachtoffers die zich inde termijn van drie maanden bedenktijd voor het doen van aangifte bevinden en ex artikel 8, onder k, van de Vreemdelingenwet 2000 rechtmatig verblijf hebben; 2. (mogelijke) slachtoffers voor wie de termijn van drie maanden bedenktijd is verlopen zonder dat zij aangifte hebben gedaan en die geen rechtmatig verblijf meer hebben; 3. slachtoffers die zich in de B9-pro-cedure bevinden en die op grond van hoofdstuk B9 van de Vreemdelingencirculaire 2000 een verblijfsvergunning regulier hebben; 4. slachtoffers voor wie de B9-proce-dure is afgerond en van wie de verblijfsvergunning regulier die zij hebben gehad op grond van hoofdstuk B9 van de Vreemdelingencirculaire 2000 is ingetrokken/niet is verlengd. Ad 1, 2 en 3. Degenen die vallen onder deze drie categorieën en die aangeven Nederland met de IOM te willen verlaten, komen in beginsel in aanmerking voor de in artikel 5 genoemde voorzieningen en de gelimiteerde ondersteuningsbijdrage. Bij het voorgaande dient het gestelde in de artikelen 4, 8 en 9 in acht te worden genomen.

113

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – Ad 4. Degenen die vallen onder deze categorie en die aangeven Nederland met de IOM te willen verlaten, komen in aanmerking voor de in artikel 5 genoemde voorzieningen en de standaard ondersteuningsbijdrage. Bij het voorgaande dient het gestelde in de artikelen 4, 8 en 9 in acht te worden genomen. Artikel 11: Voorlichting, aanvraag, afstemming en registratie • De IOM geeft voorlichting omtrent de mogelijkheden om zelfstandig te vertrekken met de IOM; • aanvragen voor ondersteuning van de IOM bij zelfstandig vertrek dienen te worden ingediend bij en afgehandeld door de IOM; • ten behoeve van de beslissing opeen aanvraag wordt door de IOM afstemming gezocht met de betrokken ketenpartners, waaronder te allen tijde de IND; • de IOM vraagt iedere vreemdeling die vertrekt om een digitale handtekening, welke door de IOM wordt geregistreerd met het (IOM-) dossiernummer van de betrokkene. • de IOM registreert ook de overige relevante persoonsgegevens van de vertrekker; • na het vertrek van een vreemdeling wordt de IND daarvan op de hoogte gesteld door de IOM; • desgevraagd stelt de IOM de IND en de Vreemdelingenpolitie op de hoogte van de redenen waarom een aanvraag bij de IOM is afgewezen. Artikel 12: Financiering van de uitvoering Voor de uitvoeringskosten van deze overeenkomst wordt volgens de voorwaarden die in de bij het REAN-programma behorende Financieringsregeling zijn opgenomen jaarlijks op aanvraag een rijksbijdrage ter beschikking gesteld aan de IOM. Artikel 13: Overleg Er vindt in beginsel vier keer per jaar een overleg plaats tussen de IOM en het ministerie van Justitie over de uitvoering van het REAN-programma. Indien wenselijk worden, afhankelijk van de agenda, andere partners uitgenodigd. Bijlage 1 bij Uitvoeringsregeling Overzicht van landen wiens onderdanen niet in aanmerking komen voor vertrek op basis van het REAN-programma: Andorra, Australië, België, Denemarken, Luxemburg, Malta, Monaco, Nederland, Canada, Nieuw-Zeeland, Cyprus, Noorwegen, Duitsland, Oostenrijk, Estland, Polen, Finland, Portugal, Frankrijk, San Marino, Griekenland, Singapore, Groenland, Slovenië, Hongarije, Slowakije, Ierland, Spanje, Italië, Tsjechië, IJsland Vaticaanstad, Japan, Verenigd Koninkrijk, Letland, Verenigde Staten, Liechtenstein, Zweden, Litouwen Zwitserland.

Bijlage 3 bij Uitvoeringsregeling Overzicht ondersteuningsbijdrage A. Standaard ondersteuningsbijdrage • Volwassenen € 500,00 • Niet volwassen € 100,00 • Alleenstaande minderjarige vreemdeling (AMV) € 500,00 B. Gelimiteerde ondersteuningsbijdrage • Volwassenen € 200,00 • Niet volwassen € 40,00 • Alleenstaande minderjarige vreemdeling (AMV) € 200,00

114


Bijlage 7: Herintegratieregeling Terugkeer 2006 Deze informatie is afkomstig uit de Staatscourant van 1 mei 2006. Herintegratieregeling Terugkeer 2006 De Herintegratieregeling Terugkeer 2006 is ontworpen voor (ex-)asielzoekers die voor de inwerkingtreding van deze regeling een asielaanvraag hebben ingediend. De regeling was in eerste instantie alleen van toepassing op (ex-)asielzoekers die onder de oude vreemdelingenwet (vóór 1 april 2001) hun asielaanvraag hadden ingediend. Van de regeling kan gebruik gemaakt worden indien men met assistentie van IOM zelfstandig uit Nederland wil vertrekken. De Herintegratieregeling Terugkeer is geldig vanaf 15 juni 2006. Doelgroep De volgende vreemdelingen vallen onder de doelgroep van de Herintegratieregeling Terugkeer 2006: • (Ex-)asielzoekers die een (eerste) aanvraag om verlening van een verblijfsvergunning asiel voor bepaalde tijd hebben ingediend vóór de datum van inwerkingtreding van deze regeling; en • zich niet bevinden in de 48 uurs-procedure; en • die direct voorafgaande aan de aanvraag voor zelfstandig vertrek onafgebroken in een vorm van opvang hebben gezeten; en • die uiterlijk voor het einde van hun vertrektermijn (dan wel de periode voorafgaand aan fase 2 van het Project Terugkeer) zelfstandig vertrekken dan wel een verzoek indienen om zelfstandig te vertrekken; en • die geen onderdaan zijn van de in bijlage 1 bij de uitvoeringsregeling REAN-programma 2006 genoemde landen; en • die niet vallen onder de in artikel 7, 8 en 9 van de Uitvoeringsregeling REAN-programma 2006 genoemde categorieën vreemdelingen. Inhoud regeling De Uitvoeringsregeling REAN-programma 2006 (bijlage 6) vormt de basisregeling voor zelfstandig vertrek via IOM uit Nederland. De Herintegratieregeling Terugkeer is een REAN-plus-regeling, hetgeen betekent dat de Herintegratiebijdrage bovenop de ondersteuningsbijdrage uit REAN wordt toegekend. Voor diegenen die niet in aanmerking komen voor de Herintegratiebijdrage blijft nog de mogelijkheid open om onder de Uitvoeringsregeling REAN-programma 2006 te vertrekken, uiteraard voorzover aan de daarvoor geldende voorwaarden wordt voldaan. De bijzondere voorwaarden voor de doelgroep van het Project Terugkeer blijven gehandhaafd. Aanvullend op de faciliteiten die worden geboden binnen de Uitvoeringsregeling REAN-programma 2006 biedt deze regeling de volgende faciliteiten. Herintegratiebijdrage Alle vreemdelingen die een eerste aanvraag om verlening van een verblijfsvergunning asiel voor bepaalde tijd hebben ingediend, die zich in een vreemdelingrechtelijke - niet zijnde de 48uursprocedure - bevinden en zelfstandig vertrekken dan wel een verzoek indienen om zelfstandig te vertrekken voor uiterlijk het einde van de vertrektermijn volgend op de (finale) beslissing, (dan wel de periode voorafgaand aan fase 2 van het Project Terugkeer) kunnen in aanmerking komen voor de Herintegratiebijdrage. Om in aanmerking te komen voor deze bijdrage ziet de vreemdeling af van het indienen van vervolgaanvragen. De bijdrage bedraagt voor volwassenen of een alleenstaande minderjarige vreemdeling (amv) € 1.750 en voor een nietvolwassene (niet zijnde amv) € 875. Algemene voorwaarden/bepalingen • De Herintegratiebijdrage wordt slechts uitgekeerd op het moment van daadwerkelijk vertrek. • Vreemdelingen kunnen uitsluitend in aanmerking komen voor deze regeling indien zij een aanvraagformulier en vertrekverklaring bij IOM hebben ingediend en ondertekend. • Bepalend voor het antwoord op de vraag of een vreemdeling onder deze regeling valt, is het moment waarop hij/zij een ondertekend aanvraagformulier bij IOM heeft ingediend. • De aanspraak op de Herintegratiebijdrage komt te vervallen, indien de vreemdeling de terugkeer frustreert, bijvoorbeeld door zich te onttrekken aan het toezicht, door niet mee te werken aan het verkrijgen van de vereiste reisdocumenten of door het indienen van een vervolgaanvraag.

115


• • •

De Herintegratieregeling Project Terugkeer, die geldig was vanaf 22 juni 2004, gaat op in de Herintegratieregeling Terugkeer. Voor de doelgroep van het Project Terugkeer blijven de bijzondere voorwaarden gehandhaafd Bij inwerkingtreding van deze regeling zullen de landgebonden REAN-plus-regelingen vervallen, met uitzondering van de projecten Mulemba in Angola en Don Bosco in de Democratische Republiek Congo. Deze regeling werkt niet met terugwerkende kracht.

Overige voorwaarden • Kinderen met de Nederlandse nationaliteit: Indien zich binnen een gezin dat wil terugkeren een kind bevindt dat (als enige) de Nederlandse nationaliteit beschikt, worden voor dat kind dezelfde bedragen en faciliteiten ter beschikking gesteld als voor een niet-volwassene, die onder deze regeling valt. Bij twijfelgevallen dient contact opgenomen te worden met het ministerie van Justitie. • Kinderen die ná inwerkingtreding regeling zijn geboren: Indien zich binnen een gezin dat wil terugkeren een kind bevindt dat geboren is ná inwerkingtreding van deze regeling, worden voor dat kind dezelfde bedragen en faciliteiten ter beschikking gesteld als voor een niet-volwassene, die onder de Herintegratieregeling valt. Bij twijfelgevallen dient contact opgenomen te worden met het ministerie van Justitie. • Moment van aanvraag versus moment van vertrek: Het kan voorkomen dat een vreemdeling een ondertekend aanvraagformulier heeft ingediend bij IOM, maar - bijvoorbeeld omdat het vereiste reisdocument langer op zich laat wachten - niet binnen de vertrektermijn kan vertrekken. In dat geval komt betrokkene nog steeds in aanmerking voor de regeling, tenzij hierdoor de uitzetting wordt gefrustreerd. • Verhouding Herintegratieregeling - Project Terugkeer: Diegenen die een eerste aanvraag om verlening van een verblijfsvergunning asiel voor bepaalde tijd onder de Vreemdelingenwet 2000 hebben ingediend en daarmee niet behoren tot de doelgroep Project Terugkeer, komen niet in aanmerking voor de faciliteiten die specifiek voor het Project Terugkeer gelden.

116


Bijlage 8: Uitkering in kader van Remigratiewet Deze informatie is gebaseerd op informatie van de websites van de Sociale Verzekeringsbank (SVB) en het Nederlands Migratie Instituut (NMI): www.svb.nl en www.nmigratie.nl Remigratiewet In 1985 werd in Nederland de Remigratieregeling 1985 van kracht. In de loop der jaren werd duidelijk dat de regeling op een aantal punten verbetering behoefde. Na een zorgvuldige voorbereiding werd op 1 april 2000 de Remigratiewet van kracht. De Remigratiewet biedt personen die naar het land van herkomst willen remigreren en die tot de doelgroep behoren, faciliteiten om die wens te realiseren. Het land van herkomst is het land waar de remigrant of één van zijn ouders is geboren alsook het land waarvan de remigrant of één van zijn ouders de nationaliteit bezit of bezat. Doelgroep Remigratiewet Een persoon behoort tot de doelgroep wanneer: • hij of één van zijn ouders de nationaliteit heeft of heeft gehad van een van de onderstaande landen: Bosnië-Herzegovina, Federale Republiek Joegoslavië (Servië/Montenegro), Griekenland, Italië, Kaapverdië, Kroatië, Macedonië, Marokko, Portugal, Slovenië, Spanje, Suriname, Tunesië, Turkije; • hij vluchteling of asielgerechtigde is; • hij de Nederlandse nationaliteit heeft en in Suriname geboren is, of één van zijn ouders de Nederlandse nationaliteit heeft en in Suriname geboren is; • hij of één van zijn ouders was of is opgenomen in het register van de Wet Rietkerkuitkering. Het gaat hier om mensen die als lid van de Molukse groep in 1951 of in 1952 door de Nederlandse regering naar Nederland zijn gebracht. Uitkering De remigratiewet voorziet in een uitkering voor mensen die willen terugkeren naar het land van herkomst. De uitkering bestaat uit twee verschillende vergoedingen: • een basisvoorziening; • een remigratievoorziening. Voor de bedragen van de vergoedingen wordt verwezen naar de website www.nmigratie.nl. De basisvoorziening is een eenmalige uitkering en bestaat uit een tegemoetkoming in reis- en verhuiskosten en een tegemoetkoming in de kosten die gemaakt worden tijdens de eerste twee maanden na terugkeer. De hoogte van de basisvoorziening is afhankelijk van het remigratieland, het aantal remigranten en hun leeftijd. De voorwaarden waaraan de remigrant moet voldoen om in aanmerking te komen voor de basisvoorziening zijn: • behoren tot de doelgroep; • op het moment van de aanvraag tenminste 1 jaar ononderbroken zijn hoofdverblijf in Nederland hebben gehad anders dan voor een tijdelijk doel; • niet eerder gebruik gemaakt hebben van een voorziening in het kader van de Remigratiewet of de Remigratieregeling 1985; • geen schulden aan het Rijk hebben of hiervoor een afbetalingsregeling hebben getroffen; • geen vermogensbelasting verschuldigd zijn; • een andere dan de Nederlandse nationaliteit bezitten. Indien de aanvrager in het bezit is van de Nederlandse nationaliteit èn de nationaliteit van het bestemmingsland, dan dient hij/zij vóór de remigratie afstand te doen van de Nederlandse nationaliteit; • In geval van huwelijk of geregistreerd partnerschap moet ook de partner van de aanvrager, als deze eveneens in Nederland verblijft, tot remigratie overgaan. Remigratievoorziening De remigratievoorziening bestaat uit een maandelijkse 45+ uitkering en een ziekenfondsverzekering of een tegemoetkoming in de kosten van een zelf af te sluiten ziektekostenverzekering. De remigratievoorziening kent de volgende extra faciliteiten:

117

– Research Study III, Terugkeer: Nederland – • • • • • • •

een jaarlijkse indexering van de 45+ uitkering; de mogelijkheid om bij spijt binnen één jaar na remigratie naar Nederland terug te keren; een meerjarenvisum voor (familie)bezoek aan Nederland; een individuele uitkering voor beide partners na verbreking van de relatie; een financiële voorziening voor wezen tot aan hun meerderjarigheid; de partner van de aanvrager kan bij het bezit van de Nederlandse nationaliteit deze behouden; de mogelijkheid voor afgeschatte geremigreerde WAO’ers, die vóór 1 april 2000 zijn geremigreerd, om alsnog een remigratie-uitkering aan te vragen, indien zij op het moment van hun vertrek aan de voorwaarden voldeden.

Om voor deze voorziening in aanmerking te komen moet de aanvrager: • behoren tot de doelgroep; • minimaal 45 jaar oud zijn op de dag van aanvraag; • gedurende minimaal 6 maanden (onmiddellijk voorafgaand aan de datum van de aanvraag) een werkloosheids-, arbeidsongeschiktheids- of bijstandsuitkering hebben ontvangen of AOW pensioen; • op het moment van de aanvraag tenminste 3 jaar ononderbroken zijn hoofdverblijf in Nederland hebben gehad, anders dan voor een tijdelijk doel; • geen schulden aan het Rijk hebben of hiervoor een afbetalingsregeling hebben getroffen; • geen vermogensbelasting verschuldigd zijn; • een andere dan de Nederlandse nationaliteit bezitten. Indien de aanvrager in het bezit is van de Nederlandse nationaliteit èn de nationaliteit van het bestemmingsland, dan dient hij/zij vóór de remigratie afstand te doen van de Nederlandse nationaliteit; • niet eerder gebruik gemaakt hebben van een voorziening in het kader van de Remigratiewet of de Remigratieregeling 1985; • In geval van huwelijk of geregistreerd partnerschap moet ook de partner van de aanvrager, als deze eveneens in Nederland verblijft, tot remigratie overgaan.

118


119


120

EMN - Europees Migratie Netwerk Nederlands Nationaal contactpunt. Research Study III. Terugkeer. December 2006

Recommend Documents