Eindrapportage Smaaklessen & SchoolGruiten Schooljaar 2012-2013
Naam project: Verplichtingnummer: Aanvrager: Auteurs: Coördinatie uitvoering: Looptijd: Datum rapportage:
Smaaklessen & SchoolGruiten 2012-2013 1300012959 Ir. Marlies Regelink Ir. Myrthe Tienstra en Drs. Rinelle van den Top Wageningen University, Levensmiddelenchemie 1 september 2012 - 1 november 2013 december 2013
1
Voorwoord In het offerteverzoek voor schooljaar 2012-2013 staat geschreven “Het schooljaar 20122013 is voor het Steunpunt Smaaklessen en SchoolGruiten een bijzonder jaar. Het is namelijk het laatste jaar waarin de Rijksoverheid het programma financiert en waarin de oorspronkelijk gestelde doelstellingen gerealiseerd moeten zijn.” Schooljaar 2012-2013 was inderdaad een bijzonder jaar. Het vormt de afsluiting van zeven jaren waarin Smaaklessen gegroeid is van een droom van Pierre Wind naar een landelijk erkend lesprogramma. En de afsluiting van negen jaren waarin groente en fruit op school op de kaart gezet werd met behulp van het programma SchoolGruiten. Schooljaar 2012-2013 is ook het jaar waarin ambitieuze doelstellingen werkelijkheid zijn geworden. De doelstelling van 3000 Smaaklesscholen en 850 SchoolGruitscholen is behaald. Ook het lesmateriaal van Smaaklessen is volledig herzien waardoor het voldoet aan de huidige behoeften van de leerkrachten in het basisonderwijs. Gedurende schooljaar 2012-2013 werd niet alleen teruggeblikt maar ook vooruit gekeken. In 2013 is het Voedseleducatie Platform van start gegaan. Een initiatief waarbij lesmaterialen over voeding en voedsel gezamenlijk worden aangeboden aan de doelgroep onderwijs. Smaaklessen vormt de basis van dit initiatief. Al met al kan worden teruggekeken op een innoverend schooljaar. In deze eindrapportage worden de behaalde resultaten nader toegelicht. Ir. Marlies Willemsen-Regelink Steunpunt Smaaklessen & SchoolGruiten, Wageningen University
2
LEESWIJZER Voor u ligt de eindrapportage van het Steunpunt Smaaklessen & SchoolGruiten voor de periode september 2012 tot en met augustus 2013. De rapportage bestaat uit de volgende onderdelen: -
Beschrijving activiteiten Smaaklessen Beschrijving activiteiten SchoolGruiten Beschrijving gezamenlijke activiteiten voor Smaaklessen en SchoolGruiten Beschrijving samenwerking met andere partijen Overzicht financiën
De rapportage bouwt voort op de tussenrapportages september-december 2012 en januari-juni 2013. De belangrijkste resultaten van elk onderdeel worden kort weergegeven aan het eind van elk onderdeel.
3
INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD........................................................................................................................ 2 LEESWIJZER .......................................................................................................................... 3 1.
SMAAKLESSEN 2012-2013 .................................................................................... 6
1.1 NIEUWE EN VERBORGEN SCHOLEN ........................................................................................ 6 1.2 LESMATERIAAL ......................................................................................................................... 8 Uitleenleskist NME/GGD .......................................................................................................... 9 Verkoop in webshop Voedingscentrum ............................................................................. 9 Smaakplezier op de Buitenschoolse Opvang (BSO) .................................................. 10 1.3 ACTIVITEITEN VOOR NIEUWE EN AL DEELNEMENDE SCHOLEN ......................................... 11 Introductie Smaaklessen ...................................................................................................... 11 Aanvullende activiteiten voor deelnemende scholen................................................. 11 1.4 OVERZICHT ACTIVITEIT DEELNEMENDE SCHOLEN ............................................................. 13 1.5 DIGITALISERING AANVULLENDE ACTIVITEITEN SMAAKLESSEN VANAF ZOMER 2013 ... 14 Materialen aanvullende activiteiten.................................................................................. 14 Netwerk aanvullende activiteiten ...................................................................................... 14 1.6 MONITORING EN EVALUATIE ................................................................................................ 14 Evaluatie in andere kaders .................................................................................................. 14 Effectstudie ................................................................................................................................ 15 1.7 REGIONALE STEUNPUNTEN SMAAKLESSEN ........................................................................ 15 1.8 BELANGRIJKSTE RESULTATEN SMAAKLESSEN .................................................................... 16 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 3.
SCHOOLGRUITEN 2012-2013 ............................................................................ 17 NIEUWE SCHOLEN ................................................................................................................. 17 MATERIAAL ............................................................................................................................. 18 MONITORING EN EVALUATIE ................................................................................................ 19 REGIONALE STEUNPUNTEN SCHOOLGRUITEN ................................................................... 20 I-DATABASE CENTRUM GEZOND LEVEN ............................................................................. 21 BELANGRIJKSTE RESULTATEN SCHOOLGRUITEN ............................................................... 21 COMMUNICATIE & PR ........................................................................................... 22
3.1 HARD-COPY COMMUNICATIEMIDDELEN............................................................................... 22 3.2 DIGITALE COMMUNICATIEMIDDELEN ................................................................................... 22 Websites...................................................................................................................................... 22 Nieuwsbrieven .......................................................................................................................... 24 3.3 PROMOTIE SMAAKPLEZIER OP DE BSO .............................................................................. 24 3.4 EVENEMENTEN ....................................................................................................................... 24 Floriade ........................................................................................................................................ 24 Nationale Onderwijs Tentoonstelling (NOT) .................................................................. 25 Wedstrijd Koningsdrank ........................................................................................................ 25 3.5 OVERIGE COMMUNICATIE-ACTIVITEITEN ............................................................................ 26 3.6 BELANGRIJKSTE RESULTATEN COMMUNICATIE EN PR ...................................................... 26 4
4.
SAMENWERKING MET ANDERE ORGANISATIES ........................................ 27
5.
FINANCIEN ................................................................................................................ 30
BIJLAGE 1: SMAAKLESSEN 2.0 .................................................................................... 32 BIJLAGE 2: UITLEENLESKIST SMAAKLESSEN ....................................................... 33 BIJLAGE 3: ZOEKSYSTEEM SMAAKLESSEN/VOEDSELEDUCATIE PLATFORM............................................................................................................................ 34 BIJLAGE 4: VOORBEELDPROEFJE SMAAKPLEZIER OP DE BSO IN KINDEROPVANG ................................................................................................................ 35 BIJLAGE 5: SAMENWERKING MET NME CENTRA ................................................. 36 BIJLAGE 6: SAMENWERKING MET GGD’EN ............................................................ 40 BIJLAGE 7: SAMENWERKING MET PABO’S............................................................. 41
5
1.
SMAAKLESSEN 2012-2013
1.1 Nieuwe en verborgen scholen De doelstelling voor schooljaar 2012-2013 was dat aan het einde van het schooljaar tenminste 3000 scholen gestart zijn met Smaaklessen. Van deze scholen zijn ten minste 2750 scholen zelf in het bezit van een leskist, de zogenaamde geregistreerde Smaaklesscholen. Scholen die niet in het bezit zijn van een leskist maar deze lenen via NME of GGD óf het lesmateriaal downloaden via de website worden verborgen scholen genoemd. De doelstelling voor deze verborgen scholen was dat er aan het einde van schooljaar 2012-2013 250 scholen de leskist geleend hebben via NME of GGD en 500 scholen het lesmateriaal gedownload hebben via de website. Tabel 1 toont het aantal Smaaklesscholen op 1 september 2013. In de tabel is te zien dat per 1 september 2013 3031 scholen geregistreerd staan voor Smaaklessen en de leskist in hun bezit hebben. 677 scholen hebben de leskist geleend via GGD of NME of hebben het lesmateriaal gedownload. Met deze aantallen zijn de gestelde doelen ruimschoots behaald. Tabel 1. Totaal aantal Smaaklesscholen per 1 september 2013 Schooljaar
Oorspronkelijke Aantal Aantal Totaal doelstelling geregistreerde verborgen per schooljaar Smaaklesscholen scholen 2006-2007 500 500 500 2007-2008 1150 1150 1150 2008-2009 1800 1800 1800 2009-2010 2100 2100 2100 2010-2011 2355 2355 2355 2011-2012 2600 2579 336 2915 2012-2013 3000 3031* 677 3708 * Onder het aantal geregistreerde Smaaklesscholen vallen 55 BSO’s (Buitenschoolse Opvang). Deze BSO’s zijn geregistreerd in de periode september 2006 tot augustus 2009. In het schooljaar 2008-2009 nam het aantal inschrijvingen van BSO’s zo sterk toe dat besloten is de inschrijving voor BSO’s stop te zetten en te starten met de ontwikkeling van specifiek materiaal voor de BSO. Tabel 2 toont hoeveel scholen een Smaakleskist hebben geleend en hoeveel scholen het lesmateriaal hebben gedownload. In de tabel wordt onderscheid gemaakt tussen scholen die ook geregistreerd zijn als Smaaklesschool en scholen die nog niet geregistreerd zijn als Smaaklesschool.
6
Tabel 2. Aantal scholen die de leskist hebben geleend of gedownload op 1 september 2013
Lenen leskist (sept 2010sept 2013) Downloaden lesmateriaal (nov 2011sept 2013)
Doelstelling
Aantal nietSmaaklesscholen*
Aantal Smaaklesscholen*
Totaal
250
179
104
283
500
498
394
892
498
1175
Totaal 750 677 * Basisscholen en speciaal onderwijsscholen.
De Smaakleskist werd in het schooljaar 2012-2013 uitgeleend door 22 NME-centra en vier GGD’en. 179 scholen, die nog niet geregistreerd stonden als Smaaklesschool, hebben gebruik gemaakt van de uitleenleskisten. 498 scholen, die nog niet geregistreerd stonden als Smaaklesschool, hebben het lesmateriaal gedownload. De doelstelling van 750 verborgen scholen, beschreven in het plan van aanpak, is (te) ambitieus. Een groot deel van het totaal aantal geregistreerde verborgen scholen (n=498) is namelijk ook geregistreerd als Smaaklesschool, waardoor deze scholen al meegeteld zijn voor het behalen van de doelstelling. Desondanks is de doelstelling dat aan het einde van het schooljaar 2012-2013 3.000 scholen in het bezit zijn van de Smaakleskist of de leskist hebben geleend bij een NME of GGD ruim bereikt. De reden hiervoor is dat het aantal scholen dat de leskist in eigen bezit heeft hoger is. Uit tabel 3 blijkt dat het lesmateriaal voornamelijk gedownload wordt door leerkrachten uit het basisonderwijs en studenten uit het middelbaar (ROC en AOC) en hoger beroepsonderwijs (vooral pabo). Leerkrachten gebruiken het lesmateriaal vooral voor hun lessen wereldoriëntatie en voor projecten over smaak en gezond eten. Deze projecten zijn vaak onderdeel van een groter project over gezondheid. Ook geven leerkrachten aan dat zij Smaaklessen downloaden als aanvulling op het EUSchoolfruitprogramma. Opvallend is dat het lesmateriaal ook gedownload wordt door mensen uit de zorg, bijvoorbeeld voor de begeleiding van kinderen met autisme, sociale problemen of een verstandelijke beperking. Ook mensen buiten Nederland, vooral België, weten het lesmateriaal goed te vinden. Tot nu toe werd het lesmateriaal ruim 200 keer vanuit het buitenland gedownload. Deze downloads zijn niet opgenomen in tabel 3.
7
Tabel 3. Downloads lesmateriaal per organisatie Organisatie
Aantal downloads Schooljaar 2012-2013
Aantal downloads totaal Nov 2011-sept 2013
Basisschool
323
790
Middelbare school Speciaal onderwijs
34 45
100 102
Beroepsonderwijs
126
339
Kinderopvang/BSO
16
62
Diëtist/ gewichtsconsulent
92
141
Anders
155
326
Onbekend Totaal
30 821
186 2046
1.2 Lesmateriaal Gedurende schooljaar 2012-2013 is de vernieuwde versie van Smaaklessen ontwikkeld. Tot eind januari bevatte de Smaakleskist lang houdbare levensmiddelen, materialen voor proefjes en vier lerarenhandleidingen, de smaakpaspoortjes en de smaakdossiers (Smaaklessen 1.0). In januari is het lesmateriaal vervangen door het vernieuwde lesmateriaal (Smaaklessen 2.0). Smaaklessen 1.0 Scholen die nog werken met het lesmateriaal Smaaklessen 1.0 konden dit schooljaar materialen bijbestellen via Schoolsupport. Tabel 4 toont welke materialen dit schooljaar zijn besteld bij SchoolSupport. Tabel 4. Bijbestellingen Smaaklessen 1.0 Artikel
Verkopen schooljaar 2012-2013
Docentenhandleidingen
4
Smaakpaspoorten
40
Smaakdossiers
10
Setjes kleur-/smaakstof Smaakleskist compleet
3 5
Smaaklessen 2.0 Het vernieuwde lesmateriaal van Smaaklessen bestaat uit: Een verzamelmap met daarin een inleidend katern en een lerarenhandleiding per groep. Voor groep 1 en 2 is er een gecombineerde handleiding. Zie www.smaaklessen.nl/lesmateriaal Opdrachten voor het digitale schoolbord. Zie www.smaaklessen-online.nl. Het online Inspiratieboek. Zie: www.smaaklessen.nl/Inspiratieboek. Afbeeldingen van het vernieuwde lesmateriaal zijn weergegeven in bijlage 1. In de begroting was een post opgenomen voor de ontwikkeling van het online Inspiratieboek. Deze post is niet uitgeput omdat er geen kosten waren voor materiaal.
8
Borging Smaaklessen 2.0 Om te zorgen dat Smaaklessen 2.0 in de komende jaren beschikbaar blijft voor basisscholen, zonder ondersteuning vanuit het Steunpunt, zijn diverse activiteiten ondernomen: Alle docentenhandleidingen en het digibordmateriaal zijn vrij toegankelijk via www.smaaklessen.nl Het vernieuwde lesmateriaal en alle aanvullende lesideeën zijn in het online Inspiratieboek (Wikiwijs) geplaatst dat vrij toegankelijk is voor elke individuele leerkracht. Het onderbrengen van een uitleenleskist Smaaklessen bij een groot aantal GGD’en en NME’s. Tot slot is het vernieuwde lesmateriaal ondergebracht in de webshop van het Voedingscentrum. Op deze manier is het lesmateriaal blijvend beschikbaar voor leerkrachten maar ook voor andere geïnteresseerden. Voorafgaand aan de stuurgroep van 2 april 2013 is een voorstel ingediend om deze inkomsten te besteden aan het voortzetten van Smaaklessen binnen het Voedseleducatie Platform. Dit verzoek is gehonoreerd. Uitleenleskist NME/GGD In het schooljaar 2012-2013 heeft het Steunpunt Smaaklessen een onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor het aanbieden van een uitleenleskist Smaaklessen in samenwerking met NME en GGD organisaties. Hieruit bleek dat NME’s en diverse GGD’en het uitlenen van leskisten tot hun basistaak rekenen. Zij zagen veel mogelijkheden voor het opnemen van een Smaakleskist in hun uitleenaanbod. Op basis van het onderzoek is een leskist ontwikkeld die voldoet aan de voorwaarden van deze organisaties (zie bijlage 2). De leskist bevat alleen gebruiksmaterialen en geen verbruiksmaterialen. Hierdoor is de leskist minder onderhoudsgevoelig. Van januari tot en met april 2013 konden NME-centra en GGD’en één gratis uitleenleskist Smaaklessen aanvragen. Wanneer een NME-centrum of GGD meerdere leskisten wil bestellen dan kan dat tegen een vergoeding van 300 euro per leskist. In totaal zijn er door NME-centra 79 gratis leskisten besteld en zijn er 21 betaalde leskisten aangevraagd. In totaal zijn er door GGD locaties 21 leskisten aangevraagd. In de begroting is een post opgenomen voor het onderzoek naar samenwerking met NME centra. Dit onderzoek is uitgevoerd door het Steunpunt zelf in plaats van door een extern bureau. Om deze reden zijn uren van het Steunpunt ondergebracht onder de post “Onderzoek NME”. Verkoop in webshop Voedingscentrum Het vernieuwde lesmateriaal is, voor de verkoop, ondergebracht in de webshop van het Voedingscentrum. De kosten voor deze map zijn 75 euro. Op deze manier is het lesmateriaal blijvend beschikbaar voor leerkrachten en voor andere geïnteresseerden. In het plan van aanpak is beschreven dat dit schooljaar wordt gebruikt als pilot om te testen of leerkrachten willen betalen voor het lesmateriaal van Smaaklessen. De map is tussen januari en september 2013 23 keer verkocht. De voornaamste reden dat dit aantal niet zo hoog is, is dat gedurende dit schooljaar is besloten het hele schooljaar de Smaakleskist, inclusief lesmateriaal, gratis te verspreiden.
9
Smaakplezier op de Buitenschoolse Opvang (BSO) Ook de map Smaakplezier op de BSO wordt verkocht via de webshop van het Voedingscentrum voor een prijs vaan 115 euro. De inschatting was dat in het schooljaar 2012-2013 ongeveer 100 mappen van Smaakplezier op de BSO verkocht zouden worden. In totaal zijn er 62 mappen verkocht. Kosten lesmateriaal. De vraag naar leskisten was afgelopen schooljaar groter dan verwacht. Hierdoor zijn er aanzienlijk meer kosten gemaakt voor materialen dan begroot. In de stuurgroepvergadering van 2 april 2013 is besloten dat 10k€ van de post ‘Diverse activiteiten t.b.v. de uitrol van Smaaklessen & SchoolGruiten’ ingezet mag worden voor het produceren van 50 extra Smaakleskisten. De extra Smaakleskisten bestonden uit de bestaande leskist 1.0 waarvan het lesmateriaal (lerarenhandleiding en leerlingenboekjes) werd vervangen door het vernieuwde lesmateriaal 2.0. (verzamelmap met acht lerarenhandleidingen).
10
1.3
Activiteiten voor nieuwe en al deelnemende scholen
Introductie Smaaklessen Tabel 5 toont welk type introductie nieuwe Smaaklesscholen ontvingen in het schooljaar 2012-2013. Tabel 5. Type en aantal introductiebijeenkomsten (schooljaar 2012-2013) Soort introductie
Doel 2012-2013
Aantal
Aantal deelnemende scholen
Introductieworkshop (Meerdere scholen samen)
40
70
Ong. 380
Instructie op school (Eén of meerdere leerkrachten van één school)
20
110
110
Andere vorm van introductie
57
Totaal
180
547
Een deel van leerkrachten die afgelopen schooljaar deelnam aan een introductiebijeenkomst had hun school al in een ander schooljaar aangemeld. Om deze reden is het aantal scholen waarvan leerkrachten afgelopen schooljaar deelnamen aan een introductiebijeenkomst hoger dan het aantal nieuw geregistreerde scholen in schooljaar 2012-2013. Tot en met december 2012 is de inhoud van introductieworkshop hetzelfde gebleven vergeleken met schooljaar 2011-2012. Na de lancering van het vernieuwde lesmateriaal is de introductieworkshop herzien. De lay-out van de presentatie is aangepast aan de nieuwe vormgeving. Tijdens de introductieworkshop wordt de inhoud van het nieuwe lesmateriaal besproken. Hierbij wordt ook ingegaan op het gebruik van het digibordmateriaal en het Inspiratieboek. Aanvullende activiteiten voor deelnemende scholen Tabel 6 geeft weer hoeveel scholen in het schooljaar 2012-2013 een aanvullende activiteit hebben aangevraagd en ontvangen. Tabel 6. Aanvraag aanvullende activiteiten (schooljaar 2012-2013) Activiteit Kok in de Klas Student in de Klas Bedrijf in de Klas Smaakfeest Diëtist in de klas Boerderijles Smaak van de Toekomst Scoren voor gezondheid Totaal
Doelstelling schooljaar 2012-2013 75 50 12 25 Niet genoemd Niet genoemd Niet genoemd
Plaatsgevonden
Niet genoemd
17
162
228
11
63 67 6 41 6 7 10
Kok in de Klas In het schooljaar 2012-2013 hebben tenminste 63 Kok in de Klas lessen plaatsgevonden. 19 van deze lessen zijn gefinancierd vanuit Kaashuis Tromp. Kaashuis Tromp biedt scholen in de omgeving van hun vestigingen gratis twee kokslessen aan. Student in de Klas De activiteit Student in de Klas wordt aangeboden vanuit de onderwijsinstellingen Helicon (vmbo/mbo), Van Hall Larenstein (hbo), CAH Vilentum (hbo) en WUR (wo). Het merendeel van de Student in de Klas lessen wordt verzorgd vanuit Helicon. Leerlingen van o.a. de opleiding Wellness en Lifestyle verzorgen een Smaakles op hun eigen basisschool. De lessen verschillen van onderwerp. Zo zijn er lessen “Fit in de klas” over beweging, “Groen in de klas” over de herkomst van voedsel, en “Gezond in de klas” over voeding en gezondheid. Bedrijf in de Klas De activiteit Bedrijf in de Klas wordt voornamelijk aangeboden door het regionale Steunpunt bij Van Hall Larenstein. Het bedrijf Koopmans verzorgt de les Van tarwe tot Brood. Het bedrijf CSK verzorgt de les Kaas maken. Het aantal Bedrijf in de klas lessen is lager dan beschreven in het plan van aanpak. De reden hiervoor is dat scholen niet altijd ruimte hadden voor deze activiteit wanneer deze beschikbaar was. Vraag en aanbod dienen beter op elkaar afgestemd te worden. Smaakfeest In schooljaar 2012-2013 hebben 41 Smaakfeesten plaatsgevonden. Vier van deze smaakfeesten zijn georganiseerd door gebruik te maken van de doe-het-zelf-handleiding. Deze Smaakfeesten werden uitgevoerd zonder dat medewerkers van een Steunpunt aanwezig waren op de school. Niet alle Smaakfeesten zijn in rekening gebracht door de regionale Steunpunten. De Smaakfeesten van het Steunpunt WUR zijn ondergebracht onder de post “Steunpunt WUR” en “ondersteuning door middel van studenten”. Diëtist in de klas Het Steunpunt CAH Vilentum werkt samen met het project Ik lekker fit Flevoland. Binnen dit project kunnen scholen kiezen uit een divers aanbod van activiteiten op het gebied van voeding en voedsel. Diverse scholen doen binnen dit project mee aan Smaaklessen en hebben daarbij aanvullend een gastles van een diëtist ontvangen. Boerderijeducatie Het Steunpunt CAH Vilentum biedt op eigen locatie boerderijlessen aan voor basisscholen in de regio. De boerderijlessen worden verzorgd door studenten van CAH Vilentum. Scoren voor gezondheid In diverse regio’s is een samenwerking opgezet met het project Scoren voor gezondheid. Scoren voor Gezondheid is een project waarbij voetballers uit de Eredivisie kinderen van de basisschool aanzetten tot een gezonde leefstijl. In de regio Noord-Brabant heeft Smaaklessen een vaste plek gekregen binnen dit project. Dit zal in de komende jaren worden voortgezet, en mogelijk worden uitgebreid naar andere regio’s.
12
1.4 Overzicht activiteit deelnemende scholen De regionale Steunpunten nemen telefonisch contact op met scholen die in schooljaar 2011-2012 gestart zijn met Smaaklessen. Doel van dit telefoongesprek is 1) informeren naar de ervaringen met Smaaklessen, 2) informeren naar wensen en behoeften, en 3) aanbieden aanvullende activiteiten. Het uiteindelijke doel van het telefoongesprek is om de leerkracht te stimuleren Smaaklessen jaarlijks in te zetten. Gegevens verkregen uit het telefoongesprek worden vermeld in de database. Aan elke school wordt na afloop van het telefoongesprek één van de volgende categorieën toegekend: 1. School zet Smaaklessen structureel in. 2. School heeft intentie (met concrete plannen) Smaaklessen voort te zetten. 3. School heeft intentie (zonder concrete plannen) Smaaklessen voort te zetten. 4. School heeft geen intentie Smaaklessen voort te zetten. Tabel 7. Mate van activiteit van Smaaklesscholen gestart in sept. 2006 t/m sept. 2013. Categorie*
Aantal scholen
Percentage
1
494
22
2
575
26
3 4
651 492
30 22
Totaal
2212
100
*zie tekst voor toelichting categorieën. Per 1 september 2013 zijn 2212 scholen ingedeeld in genoemde categorieën. Dit is hoger dan het streven van 2100 scholen beschreven in de tussenrapportage van juni. Scholen worden pas ingedeeld in een categorie nadat zij tenminste een half jaar met Smaaklessen werken. Dit betekent dat scholen die in het schooljaar 2012-2013 de leskist ontvingen niet zijn na gebeld. Uit tabel 7 blijkt dat 78% de intentie heeft Smaaklessen herhaaldelijk in te zetten (categorie 1, 2 en 3). 48% van de scholen heeft de intentie én tevens concrete plannen om Smaaklessen herhaaldelijk in te zetten (categorie 1 en 2). Ongeveer 10% van het totaal aantal scholen gaat niet door met Smaaklessen vanwege praktische redenen zoals personeelswisselingen, sluiting van de school of fusie. Dit betekent dat zij niet stoppen met Smaaklessen om inhoudelijke redenen. De overige 12% gaat niet door omdat zij het materiaal eenmalig wilden gebruiken.
13
1.5 Digitalisering aanvullende activiteiten Smaaklessen vanaf zomer 2013 Materialen aanvullende activiteiten In de afgelopen schooljaren zijn veel materialen voor aanvullende activiteiten ontwikkeld. Voorbeelden zijn de materialen voor het Smaakfeest (handleiding, uitlegkaarten voor de leerlingen, boodschappenlijsten en evaluatievellen) en de materialen van Student in de Klas en Bedrijf in de Klas. In de periode tot de zomer zijn deze materialen verzameld vanuit alle steunpunten. De belangrijkste informatie over betreffende activiteit zijn in een standaard format geplaatst. Alle formats zijn digitaal beschikbaar gemaakt voor alle steunpunten die na 2012-2013 betrokken blijven bij Smaaklessen. In de toekomst worden de formats mogelijk ook gebruikt binnen het Voedseleducatie Platform. Het materiaal voor Kok in de Klas is professioneel vormgegeven. Dit materiaal is daarom niet in een apart format geplaatst. Het materiaal voor Kok in de Klas is beschikbaar via www.smaaklessen.nl. Netwerk aanvullende activiteiten De afgelopen jaren is een nauwe samenwerking ontstaan met verschillende professionals die aanvullende activiteiten (kunnen) verzorgen. Het netwerk bestaat uit 140 koks, 40 diëtisten, diverse bedrijven en studenten. In het plan van aanpak voor het schooljaar 2012-2013 is beschreven dat er dit schooljaar wordt gewerkt aan een systeem waarin deze professionals hun aanbod van hun activiteiten voor scholen kunnen blijven tonen. Door het netwerk van deze gastdocenten intact te houden en aan te blijven bieden worden scholen blijvend gestimuleerd aandacht te besteden aan het thema voeding. In de tussenrapportage van mei 2013 is beschreven dat er samen met het Voedseleducatie Platform gewerkt zou worden aan een systeem om alle activiteiten op het gebied van voeding en voedsel gecoördineerd aan te bieden aan het basisonderwijs. Hierbij wordt gebruik gemaakt van het systeem Groen Gelinkt. In juni 2013 is besloten dat het geoormerkte bedrag van 12k€ in de begroting voor de ontwikkeling van (een deel van) dit systeem gebruikt kon worden. In bijlage 3 is een aantal schermen van dit zoeksysteem weergegeven. De komende periode wordt vanuit het Voedseleducatie Platform gewerkt aan het vullen van het zoeksysteem. Dit betekent dat gegevens van aanvullende activiteiten, zoals lessen van koks en diëtisten worden ingevoerd in het systeem. 1.6 Monitoring en evaluatie In de eerste helft van schooljaar 2012-2013 heeft een aantal activiteiten plaatsgevonden in het kader van monitoring en evaluatie. Evaluatie in andere kaders Het RIVM Centrum Gezond Leven (CGL) bevordert het gebruik van leefstijlinterventies door beschikbare interventies inzichtelijk te presenteren en te beoordelen op kwaliteit, effectiviteit en samenhang. Het erkenningstraject van het Centrum Gezond Leven bestaat uit de volgende onderdelen: • Goed beschreven • Theoretisch goed onderbouwd • (Waarschijnlijk) effectief
14
Smaaklessen ontving afgelopen in het najaar van 2012 de status Theoretisch goed onderbouwd. Naar aanleiding van de resultaten van de effectstudie is Smaaklessen ingediend voor het niveau Effectief. Dit niveau is door de erkenningscommissie in november 2013 afgekeurd. De reden hiervoor is dat de gevonden effecten relatief klein zijn. Ook geeft het CGL aan dat niet het daadwerkelijke gedrag is gemeten, maar alleen de gedragsdeterminanten. Om de erkenning te krijgen zou er een onderzoek moeten plaatsvinden waarin gedrag wordt gemeten, waar kinderen van groep 1-8 worden gemeten en waarbij een groter deel van de interventie is geïmplementeerd. Alle interventies die aangemeld zijn bij het CGL worden weergegeven in de I-base. Zie ook: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/s/12263/. De I-base wordt vooral bezocht door gezondheidsprofessionals en nauwelijks door leerkrachten. Effectstudie De uitvoer van de effectstudie voor Smaaklessen ligt in handen van de Leerstoelgroep Humane Voeding van Wageningen University. Financiering voor en verantwoording van de effectstudie is via een gescheiden traject beschikbaar gekomen. In maart 2013 is het eindrapport opgeleverd. Uit het onderzoek blijkt dat Smaaklessen kinderen helpt bij de ontwikkeling van een verantwoord voedingspatroon. De onderzoekers concludeerden dat kinderen tijdens Smaaklessen relatief veel kennis opdoen over smaak en gezond eten en dat die kennis in ieder geval tot het volgende schooljaar behouden blijft. Dit in tegenstelling tot kinderen die de Smaaklessen niet volgden. Daarnaast prikkelen Smaaklessen kinderen met voeding bezig te zijn en creëren de lessen een sociale norm die hen stimuleert onbekende producten te proeven en gezonder te gaan eten. Kinderen gaan er dankzij Smaaklessen meer op letten of ze gezond en gevarieerd eten, zelfs al volgden ze tijdens de effectmeting slechts een derde van het lespakket. Het bewustzijnseffect neemt toe naarmate ze meer lessen volgen. Volgens de onderzoekers suggereert dit een nog grotere impact bij een volledige inzet van het programma. Een samenvatting van het onderzoek is te vinden op http://edepot.wur.nl/252419. De uitkomsten van de effectstudie zijn gecommuniceerd naar de Tweede Kamer, in de media en naar betrokken professionals. 1.7 Regionale Steunpunten Smaaklessen In december 2012 zijn de uitkomsten van het project Smaaklessen in Bedrijf beschikbaar gekomen. Er is besloten geen vervolg te geven aan deze pilot. Wel is er vanuit de regionale Steunpunten van de CAH Dronten, NME Schouwen Duivenland, Citaverde College, Hogeschool Inholland en Van Hall toegezegd het Voedseleducatie Platform te ondersteunen en met onderdelen van Smaaklessen door te gaan. In de begroting zijn budgetten gereserveerd voor acht regionale Steunpunten. De regionale Steunpunten AOC Oost en Inholland hebben aangegeven onvoldoende capaciteit te hebben om de volledige doelstelling te behalen. Om deze reden heeft het Steunpunt Van Hall extra uren ingezet ter waarde van 2k€,- en het Steunpunt WUR extra uren ter waarde van 9880,- euro. Hierdoor is het werven van nieuwe scholen en het contact leggen met geregistreerd scholen in de genoemde regio’s gewoon voortgezet. Op 18 september 2012, 27 november 2012, 19 maart 2013 en 28 mei 2013 kwamen de regionale Steunpunten van Smaaklessen bijeen. Bij het overleg op 18 september en 19
15
maart waren ook de regionale partners voor SchoolGruiten (GGD’en) aanwezig. De regionale Steunpunten van Smaaklessen ontvingen dit schooljaar vier digitale nieuwsbrieven. Via de overleggen en de nieuwsbrieven worden de regionale Steunpunten op de hoogte gebracht van landelijke ontwikkelingen van zowel Smaaklessen, SchoolGruiten als EU-Schoolfruit. 1.8 Belangrijkste resultaten Smaaklessen Nieuw lesmateriaal, digibordmateriaal, inspiratieboek 3031 scholen zijn geregistreerd voor Smaaklessen. 283 scholen hebben de leskist geleend via een NME-centrum of GGD. Hiervan zijn 179 scholen nog geen Smaaklesschool. 892 scholen hebben het lesmateriaal gedownload. Hiervan zijn 498 scholen nog geen Smaaklesschool. De uitleenleskist is 100 keer aangevraagd door NME- centra en 21 keer door GGD’en. 228 scholen hebben een aanvullende activiteit ontvangen. De erkenningscommissie van het Centrum Gezond Leven heeft Smaaklessen positief beoordeeld voor het niveau Theoretisch goed onderbouwd. Effectiviteit van Smaaklessen is d.m.v. een studie vanuit Wageningen University aangetoond.
16
2.
SCHOOLGRUITEN 2012-2013
2.1 Nieuwe scholen Doelstelling voor SchoolGruiten is een groei naar 850 scholen in schooljaar 2012-2013. Op 1 september 2013 staan 893 scholen aangemeld voor SchoolGruiten. Dit is een toename van 200 scholen t.o.v. de stand van vorig jaar. Daarnaast is van 113 scholen bekend dat zij wel een schoolfruitbeleid volgens de principes van SchoolGruiten hebben, maar niet geregistreerd staan in de database van SchoolGruiten. GGD’en hebben deze groep scholen in kaart gebracht voor het Steunpunt. Daarmee komt het aantal scholen met schoolfruitbeleid op ruim 1.000 uit. Het werven van nieuwe scholen is moeizaam gegaan. In het verleden werden scholen die zich aanmeldden voor SchoolGruiten beloond met Gruitboxen voor alle leerlingen. Deze Gruitboxen ontvingen zij alleen met een officiële aanmelding via de website, zodat het Steunpunt inzicht kreeg in hoeveel scholen een schoolfruitbeleid hadden. Doordat de Gruitboxen niet meer beschikbaar waren en andere materialen van SchoolGruiten ook zonder aanmelding aangevraagd konden worden, vond een aantal scholen het niet meer nodig om zich aan te melden. Voor het Steunpunt en het ministerie is deze aanmelding van scholen belangrijk om te kunnen zien wat de investering in SchoolGruiten oplevert aan aantallen scholen met een schoolfruitbeleid. Uit bovenstaande kan worden geconcludeerd dat het aanbieden van een gadget een belangrijke stimulans is voor scholen om zich in te schrijven waardoor de subsidieverstrekker een goed inzicht kan krijgen in het effect van de investering. De ondersteuning van het landelijk Steunpunt en GGD’en in de regio is van belang bij het stimuleren en begeleiden van scholen bij het opzetten van schoolfruitbeleid. Zes GGD’en hebben afspraken met het Steunpunt om jaarlijks een aantal scholen te ondersteunen naar schoolfruitbeleid. Hierbij geldt de afspraak dat deze scholen SchoolGruitschool worden. Ook dit schooljaar hielpen deze zes GGD’en scholen bij het opzetten van dit beleid. Zij gaven aan dat ze niet alle scholen die ze dit jaar ondersteunden, gemotiveerd kregen om zich aan te melden in de database. Deze scholen hebben wel een schoolfruitbeleid volgens de principes van SchoolGruiten, maar staan niet geregistreerd bij SchoolGruiten. Om deze reden is in de stuurgroep van 2 april 2013 afgesproken dat ook scholen zonder registratie bij SchoolGruiten, maar met een structureel groente- en fruitbeleid volgens de principes van SchoolGruiten, meetellen met het totale aantal SchoolGruitscholen. Helaas zal dit slechts in een aantal regio´s in Nederland duidelijk worden, omdat niet alle GGD’en actief zijn met SchoolGruiten of zich alleen richten op lage SES-scholen. Daarnaast heeft het Steunpunt GGD’en benaderd om scholen te motiveren zich toch aan te melden in de database van SchoolGruiten. De motivatie hiervoor was dat scholen gratis materialen ontvangen en kosteloze ondersteuning vanuit de GGD om tot een breed gedragen schoolfruitbeleid te komen. In de toename van het aantal inschrijvingen aan het einde van het schooljaar is gebleken dat deze motivatie heeft gewerkt. Om meer scholen met schoolfruitbeleid in kaart te brengen heeft het Steunpunt de huidige EU-Schoolfruitscholen (die een schoolfruitbeleid hebben), gestimuleerd om zich aan te melden bij SchoolGruiten. Ook via de nieuwsbrieven van EU-Schoolfruit en Smaaklessen & SchoolGruiten heeft het Steunpunt scholen gestimuleerd. Als beloning
17
voor aanmelding is standaard een pakket gratis materialen, die nog voorradig waren, aan de scholen verstrekt. Normaal gesproken kunnen scholen de voorlichtingsmaterialen zelf aanvragen, maar dit zijn extra handelingen voor de school. Om scholen tijd te besparen is het standaard pakket toegestuurd. 2.2 Materiaal Binnen SchoolGruiten zijn de volgende materialen beschikbaar: - Handboek SchoolGruiten (sinds februari 2013 niet meer beschikbaar) - Educatieve lessen voor groep 7-8 en lessuggesties voor groepen 1-6, vrij te downloaden van de website - Verschillende posters - Dvd met een SchoolGruiten promotiefilm - Ouderbrochure - Keurmerk voor officiële SchoolGruitscholen Aanvullend zijn er folders voor Smaaklessen, SchoolGruiten en EU-Schoolfruit samen. Deze zijn weergegeven in het hoofdstuk communicatie en PR. Tabel 8. Hoeveelheid verzonden materialen voor SchoolGruiten Type materiaal Verzonden in 2011-2012 Verzonden in 2012-2013 (sept. 2012 t/m aug. 2013) Ouderbrochure 32.831 29.940 Dvd’s 354 362 Verschillende posters 3.854 3.970 Keurmerk 219 181 Handboek 111 59 Gruitboxen* 35.000 1.044 *De Gruitboxen zijn nog beperkt op voorraad in 2012-2013
Hard copy materialen worden kosteloos verzonden naar de scholen. Opslag en verzending worden verzorgd door Perfect Groep. De verzending van de materialen komt redelijk overeen met de verzending van vorig jaar (tabel 8). De Gruitboxen waren zeer beperkt op voorraad en zijn nu op. Alleen scholen die al jaren een actief schoolfruitbeleid voerden, ontvingen een kleine aanvulling Gruitboxen voor de nieuwe instroom van leerlingen. Het hard copy Handboek is gedurende het schooljaar vervangen door een online tool en hierdoor niet meer verstrekt. Vanaf september is bijgehouden hoeveel scholen het lesmateriaal van SchoolGruiten downloaden. Het lesmateriaal van SchoolGruiten is door 84 scholen gedownload. Ondanks dat er geen vergelijkingsfrequentie is, vind het Steunpunt dit een laag aantal. Mogelijk kan dit verklaard worden door de geringe aanwas van nieuwe SchoolGruitscholen. Doordat de website is verplaatst van Kennisnet naar Antenna is het niet meer mogelijk om uit te lezen hoeveel scholen het materiaal gedurende de rest van het schooljaar hebben gedownload. In februari 2013 is het nieuwe digibordmateriaal van EU-Schoolfruit gelanceerd. De lessen en lessuggesties van SchoolGruiten zijn binnen het digibordmateriaal van het EU-Schoolfruitprogramma in PDF-vorm opgenomen. Dit kan ook een reden zijn waarom weinig scholen het materiaal van de site van SchoolGruiten downloaden.
18
In februari 2013 is het Handboek SchoolGruiten vervangen door een digitaal stappenplan. Deze vereenvoudigde en herziene versie van het Handboek sluit aan bij de eet- en beweegtool van het Voedingscentrum en het Vignet Gezonde School. Het stappenplan ondersteunt scholen om structureel door te gaan met het eten van groenten en fruit op school. Met het stappenplan kunnen scholen in vijf stappen tot een goed schoolfruitbeleid komen. Binnen iedere stap kunnen scholen documenten downloaden, zoals een enquête over schoolfruit, een voorbeeldtekst voor in de schoolgids, ouderbrieven, leverovereenkomsten, lesmateriaal en tips voor een feestelijke start. In de tweede helft van het schooljaar zou, in het kader van Jeugdimpuls, op basis van het stappenplan voor scholen een digitaal stappenplan voor GGD’en worden ontwikkeld. In overleg met Jeugdimpuls blijkt dit bij nader inzien niet nodig. GGD’en hebben voldoende ondersteuning aan de informatie op de website en overige informatie die het Steunpunt heeft aangereikt. Om scholen te stimuleren zich aan te melden voor SchoolGruiten is in het plan van aanpak budget begroot voor een kleine gadget. Het plan was om dit samen met EUSchoolfruit op te pakken, zodat scholen aan het einde van het schooljaar gestimuleerd worden zich aan te melden voor SchoolGruiten. Binnen het EU-Schoolfruitprogramma is besloten hiervan af te zien. Het budget voor een gadget voor scholen was hierdoor gering. Daarnaast lijkt het tegenstrijdig om aan het einde van het schooljaar scholen te belonen voor het aanmelden voor SchoolGruiten, terwijl dan ook wordt gecommuniceerd dat het programma afloopt. Voor scholen is er dan geen meerwaarde meer om zich aan te melden voor SchoolGruiten. Ze kunnen dan ook zelfstandig schoolfruitbeleid opzetten. Daarnaast heeft het standaard verstrekken van een pakket voorlichtingsmaterialen de aanmeldingen ook gestimuleerd. Het Steunpunt heeft hierdoor afgezien van een gadget voor scholen. De website van SchoolGruiten is per 1 oktober 2013 uit de lucht gehaald. Per 1 september 2013 kunnen scholen niet meer mailen naar
[email protected]. Tot het einde van het kalenderjaar 2013 wordt naar scholen die mailen naar dit adres een automatisch antwoord gestuurd dat de financiering van SchoolGruiten is gestopt, maar dat de school wel zelfstandig verder kan met schoolfruitbeleid. 2.3 Monitoring en evaluatie In de stuurgroep van 2 april 2013 is het wijzigingsverzoek besproken om de begrote budgetten voor de gadget SchoolGruiten (10k€), evaluatie voor de overgang van EUSchoolfruit naar SchoolGruiten (5 k€), landelijke evaluatie voor SchoolGruiten (20k€) en het resterende budget van de website (8k€) samen te voegen om één groot landelijk onderzoek naar schoolfruitbeleid uit te voeren. Hieruit zou naar voren moeten komen óf scholen een schoolfruitbeleid hebben en zo ja of zij dit zelfstandig uitvoeren of via SchoolGruiten en op welke manier. Zo zou het effect van 13 jaar SchoolGruiten gemeten kunnen worden. De stuurgroep heeft besloten niet op dit voorstel in te gaan. Op 6 mei 2013 is het ministerie van VWS akkoord gegaan met een onderzoek onder basisschooldirecteuren met een netto respons van 400 ingevulde enquêtes. De kosten voor dit onderzoek (€3000,- excl. BTW) zijn gefinancierd binnen het budget van het wijzigingsverzoek van 2 april 2013. Vanuit het Steunpunt zijn tien vragen meegegaan met een online enquête verzorgd door DUO Onderwijsonderzoek. De vragen van het Steunpunt zijn meegegaan met vragen van andere organisaties. Het voordeel hiervan is dat het Steunpunt ook een respons heeft ontvangen van scholen die geen
19
schoolfruitbeleid hebben of in het verleden zijn gestopt. De vragen betroffen niet alleen fruitbeleid, maar gingen over voedingsbeleid in brede zin. De vragen zijn samengesteld in overleg met het ministerie van VWS. De resultaten uit het onderzoek zijn te lezen in de rapportage Omnibusonderzoek directeuren Basisonderwijs. Dit rapport is per mail meegezonden met de eindrapportage Smaaklessen & SchoolGruiten. De belangrijkste conclusies uit dit onderzoek zijn: - Op 268 van de 400 scholen (67%) zijn afspraken gemaakt over wat leerlingen in de ochtendpauze mogen eten. - Op de meeste van deze scholen mogen de leerlingen groente/fruit, een (volkoren) boterham en ‘gezonde’ koeken (Sultana, rijstwafels) eten. - 82% van de scholen die afspraken maken (n=216), legt de afspraken rondom groente/fruit eten vast in de schoolgids en 73% communiceert de afspraken via de nieuwsbrief aan ouders. Bij ongeveer de helft van de scholen staan de afspraken op de website en/of worden afspraken besproken op een ouderavond (46%). - Op 53% van de scholen wordt op minimaal twee dagen in de week door de leerlingen groente/fruit gegeten. Op bijna een kwart van de scholen wordt elke schooldag door de leerlingen groente/fruit op school gegeten (23%). - Bij ongeveer de helft van de scholen met schoolfruitbeleid is het beleid meestal tot stand gekomen in overleg met het team, deelname aan het programma SchoolGruiten of na deelname aan EU-Schoolfruit. - Tweederde van de scholen geeft aan behoefte te hebben aan ondersteuning als zij met gezonde voeding aan de slag willen. - Hiervan wil 39% kant-en-klare informatie die naar de ouders kan worden doorgestuurd, 30% wil educatief materiaal en nog eens 30% wil een website met praktische informatie. - De directeuren hebben aangegeven dat als zij informatie over voeding zoeken, zij met name gebruik maken van de website van de GGD (65%) en het Voedingscentrum (53%). Door het niet uitvoeren van een grote landelijke evaluatie, was het niet nodig om het ICT-systeem aan te passen. Dit geld is daarom niet uitgegeven. 2.4 Regionale Steunpunten SchoolGruiten SchoolGruiten wordt vooral door GGD’en onder de aandacht gebracht bij basisscholen. Hiervoor is gekozen, omdat structurele inbedding van SchoolGruiten binnen het schoolbeleid veel tijd en energie kost. GGD’en kunnen hier, door hun lokale rol als gezondheidsbevorderaar, en door hun ervaringen en contacten met basisscholen, ondersteunend en doorslaggevend zijn. Vanuit het Steunpunt is budget beschikbaar om GGD’en te ondersteunen. Hierbij geldt dat deze GGD’en tevens eigen middelen inzetten of financiering van derden bewerkstelligen en dat zij ervoor zorgen dat SchoolGruiten wordt opgenomen binnen hun beleid. GGD’en die in het begin van het schooljaar aanspraak hebben gemaakt op financiële ondersteuning vanuit het Steunpunt zijn: GGD Amsterdam, GGD Groningen, GGD Zuid-Limburg, GGD Hollands Midden, GGD regio Nijmegen en GGD Drenthe. Aanvullend is het bedrijf Nutri-Use actief in de regio Noordoost-Brabant.
20
Het budget voor regionale ondersteuning is niet volledig uitgeput, omdat niet alle GGD’en hun doelstellingen hebben bereikt. Hierdoor heeft het Steunpunt extra inzet get om de doelstelling van het aantal scholen te halen. Het Steunpunt heeft hiervoor het budget van €15.600,- teruggetrokken bij GGD’en en vervolgens zelf ingezet. Op 18 september 2012 en 19 maart 2013 werd een bijeenkomst georganiseerd voor GGD’en en de regionale Steunpunten van Smaaklessen. De GGD’en ontvingen dit schooljaar vijf digitale nieuwsbrieven. Via de overleggen en de nieuwsbrieven worden ook zij op de hoogte gebracht van landelijke ontwikkelingen van zowel Smaaklessen, SchoolGruiten als EU-Schoolfruit. 2.5 I-database Centrum Gezond Leven In december 2012 en januari 2013 is gewerkt aan het indienen van SchoolGruiten/EUSchoolfruit voor de I-database bij het Centrum Gezond Leven voor het niveau van Waarschijnlijk Effectief. Dit niveau is door de Erkenningscommissie in februari 2013 afgekeurd. De reden hiervoor is dat er geen effect gevonden is op groenteconsumptie en het effect op fruitconsumptie klein is. Ondanks dat het effectonderzoek niet overtuigend was, ziet de commissie de interventie als zinvol en heeft de interventie daarom erkend als Theoretisch Goed Onderbouwd. Dit heeft de commissie besloten, omdat zij denkt dat de interventie wel effect kan laten zien als de implementatie beter zou worden uitgevoerd. Zo kunnen de doelen beter uitgesplitst worden naar aparte doelen voor groente en aparte doelen voor fruit. Dit maakt het mogelijk om met effectonderzoek de verschillende resultaten voor groente- en fruitconsumptie te onderzoeken. Daarnaast zou het interessant zijn om ook met effectonderzoek te onderzoeken of er daadwerkelijk meer variatie is in het eten van fruit en groente na het volgen van deze interventie en wat het effect hiervan is op het lange termijn doel, het structureel meer eten van fruit en groente. De commissie vraagt zich af of de interventie nog net zo goed werkt als na drie maanden het fruit en de groente niet meer worden aangeleverd, maar door de ouders zelf moet worden meegegeven. In het bijzonder geldt deze laatste vraag voor de risicogroepen (kinderen met lage SES ouders), krijgen die dan ook nog groente en fruit mee? 2.6 Belangrijkste resultaten SchoolGruiten - Meer dan 1.000 SchoolGruitscholen. - De Erkenningscommissie van het Centrum Gezond Leven heeft SchoolGruiten/EUSchoolfruit positief beoordeeld voor het niveau Theoretisch Goed Onderbouwd. - Het hardcopy Handboek is vervangen door een digitaal stappenplan. - Na akkoord op het wijzigingsverzoek is er geen grote landelijke evaluatie uitgevoerd. In plaats daarvan zijn 10 vragen meegenomen in een omnibusonderzoek van DUO. Dit rapport is meegestuurd in de bijlage.
21
3. COMMUNICATIE & PR In communicatie-uitingen worden de programma’s Smaaklessen en SchoolGruiten zoveel mogelijk geïntegreerd. 3.1 Hard-copy communicatiemiddelen Onderstaande tabel geeft weer welke middelen (hard-copy) ingezet worden om scholen en ouders te informeren over Smaaklessen en SchoolGruiten. Tabel 9. Communicatiemiddelen Smaaklessen, SchoolGruiten, EU-Schoolfruit Communicatiemiddelen (hard-copy) Brochure Smaaklessen, SchoolGruiten, EU-Schoolfruit Flyer Smaaklessen en SchoolGruiten Gadget: Gistproef Posters
Doelgroep Leerkracht, directeur, professional Leerkracht, ouder Leerkracht Leerkracht
De brochure van Smaaklessen, SchoolGruiten en EU-Schoolfruit is herzien in het schooljaar 2012-2013. Hierdoor is alle informatie over de programma’s actueel. Ook de poster van Smaaklessen is vernieuwd en sluit qua vormgeving aan bij het vernieuwde lesmateriaal. 3.2 Digitale communicatiemiddelen Het Steunpunt beheert drie websites: www.smaaklessen.nl, www.schoolgruiten.nl en www.euschoolfruit.nl. Gegevens met betrekking tot www.euschoolfruit.nl worden in de rapportage over EU-Schoolfruit weergegeven. Websites www.smaaklessen.nl In het schooljaar 2012-2013 heeft de website www.smaaklessen.nl ongeveer 35.000 bezoekers getrokken. Dit aantal is deels gebaseerd op een schatting, omdat door de verhuizing van de website het niet meer mogelijk was vanaf maart 2013 de exacte bezoekersaantallen te monitoren. Het bezoekersaantal op de website is licht gedaald ten opzichte van het schooljaar 20112012. De oorzaak hiervan is dat er in de periode januari-februari 2012 via de website gestemd kon worden voor de publieksprijs van de wedstrijd De beste schoollunch van Nederland. Hierdoor werd de website in deze maanden veel bezocht. Worden deze bezoekers niet meegerekend, dan is het aantal bezoekers ongeveer vergelijkbaar met het afgelopen schooljaar. www.schoolgruiten.nl De website www.schoolgruiten.nl heeft in het schooljaar 2012-2013 ongeveer 35.000 bezoekers getrokken. Dit aantal is deels gebaseerd op een schatting, omdat door de verhuizing van de website het niet meer mogelijk was vanaf maart 2013 de exacte bezoekersaantallen te monitoren. Het aantal bezoekers op de website www.schoolgruiten.nl is ongeveer gelijk gebleven in vergelijking tot het schooljaar 20112012. Hosting websites Gedurende de afgelopen schooljaren waren de websites gevestigd bij stichting Kennisnet. Sinds april 2013 zijn de websites www.smaaklessen.nl en www.euschoolfruit.nl gehost bij Wageningen University. Deze websites zijn geheel vernieuwd, in structuur en lay-out. De
22
website www.schoolgruiten.nl is in het geheel verplaatst naar Stichting Antenna in Nijmegen. De reden hiervoor is dat het programma SchoolGruiten per 1 september 2013 werd opgeheven. Hierdoor zou het te veel geld kosten om slechts voor een aantal maanden een volledig nieuwe website te ontwikkelen. Filmpje Diverse filmpjes werden ontwikkeld of zijn nog in ontwikkeling. Promotiefilm Om de nieuwe versie van Smaaklessen online te promoten, is een kort promotiefilmpje gemaakt. Instructiefilm Veel leerkrachten maken gebruik van Smaaklessen door het lesmateriaal te downloaden. Zij volgen dan geen introductieworkshop. Speciaal voor deze scholen is een instructiefilmpje gemaakt. Met dit filmpje leren zij in ongeveer 10 minuten hoe ze gebruik kunnen maken van het nieuwe lesmateriaal van Smaaklessen. Overzicht 7 jaar Smaaklessen en SchoolGruiten Ten behoeve van de afsluitende bijeenkomst van Smaaklessen en SchoolGruiten op 5 september 2013, is een filmpje ontwikkeld met hierin een overzicht van alle ontwikkelingen van Smaaklessen en SchoolGruiten in de afgelopen zeven jaren. Dit filmpje wordt tevens als promotiefilmpje voor eventuele toekomstige partners gebruikt. Alle filmpjes zijn binnenkort te zien via het Youtube kanaal van Smaaklessen. Het filmpje over 7 jaar Smaaklessen en SchoolGruiten is al zichtbaar. Het promotiefilmpje en de introductiefilm hebben vertraging opgelopen en zijn daardoor nog in ontwikkeling. Zodra deze filmopnamen gereed zijn worden ook deze op You-Tube geplaatst. Twitter Tabel 10 toont het aantal volgers van Smaaklessen en SchoolGruiten op Twitter. Volgers worden gemiddeld één keer per week geïnformeerd over actuele onderwerpen. Tabel 10. Aantal volgers via Twitter Aantal volgers Smaaklessen
1396
SchoolGruiten
614
Het aantal volgers voor het Twitter account van Smaaklessen is in het schooljaar 20122013 meer dan verdubbeld. Het aantal volgers voor het Twitter account van SchoolGruiten is in dit schooljaar toegenomen met ruim 30%. Mensen die Smaaklessen en SchoolGruiten volgen zijn vooral professionals zoals diëtisten, koks en gezondheidsbevorderaars.
23
Nieuwsbrieven In het plan van aanpak voor het schooljaar 2012-2013 stond beschreven dat er vijf nieuwsbrieven Smaaklessen en SchoolGruiten worden verstuurd. De frequentie is tijdens het schooljaar opgehoogd naar zeven keer per jaar. Dit in verband met het vernieuwde lesmateriaal en een wedstrijd in het kader van Koninginnedag. Het aantal mensen dat de nieuwsbrief ontvangt is afgelopen schooljaar toegenomen met 1166 ontvangers tot een totaal aantal ontvangers van 8469. 3.3 Promotie Smaakplezier op de BSO Het persmoment in september, beschreven in het plan van aanpak 2012-2013, heeft niet plaatsgevonden. In plaats daarvan is gekozen voor het plaatsen van een advertentie in het vakblad Management Kinderopvang in juni 2013. Tegelijkertijd werd er een voorbeeldproefje verstuurd bij het vakblad Kinderopvang (zie bijlage 4). Daarnaast is Smaakplezier op de BSO gepromoot in diverse nieuwsbrieven, zoals de nieuwsbrief Smaaklessen/ SchoolGruiten, de nieuwsbrief EU-Schoolfruit en de nieuwsbrief Gezonde School. 3.4 Evenementen Het landelijk Steunpunt en regionale Steunpunten van Smaaklessen waren aanwezig bij diverse evenementen om Smaaklessen & SchoolGruiten onder de aandacht te brengen. In tabel 11 wordt weergegeven bij welke evenementen het landelijk Steunpunt aanwezig was. In tabel 12 wordt weergegeven bij welke evenementen de regionale Steunpunten aanwezig waren. Tabel 11. Landelijke PR-activiteiten Datum 3 april t/m 7 oktober 2012 6 oktober 2012 31 oktober 2012 23 november 2012 22 t/m 26 januari 2013 17 april t/m 1 mei 2013 5 september 2013
Activiteit Floriade Week van de Smaak Nationaal Schoolontbijt op Binnenhof Congres Nibi Nationale Onderwijs Tentoonstelling Wedstrijd Koningsdrank Afsluitende bijeenkomst Smaaklessen SchoolGruiten
en
In onderstaande paragrafen worden de belangrijkste evenementen beschreven. Floriade Tijdens de Floriade werden workshops aangeboden voor bovenbouwleerlingen van basisscholen. Bij de workshop “Kraak de Smaak” maakten de leerlingen hun eigen Floriademoes die getest werd op smaak, geur, kleur en structuur. Bij de workshop “De Voedselsmaakfabriek” maakten de leerlingen hun eigen paprikasap die vervolgens getest werd in het lab op pH, suikergehalte en kleur. Leerkrachten van de deelnemende groepen ontvingen informatie over Smaaklessen, SchoolGruiten en EU-Schoolfruit. In totaal bezochten 90 klassen van 42 verschillende scholen de workshop. Tien scholen hebben zich na afloop ingeschreven voor Smaaklessen.
24
Nationale Onderwijs Tentoonstelling (NOT) De NOT vindt tweejaarlijks in januari plaats. Deze Tentoonstelling is hét onderwijsevenement voor onderwijzend personeel in Nederland. De NOT 2013 heeft ongeveer 42.000 bezoekers ontvangen. Samen met het Voedingscentrum had het Steunpunt Smaaklessen en SchoolGruiten een stand op de NOT. Deze stand heeft in totaal ongeveer 1.500 bezoekers getrokken. Op de NOT werden alle materialen van het Steunpunt Smaaklessen en SchoolGruiten gepresenteerd, met speciale aandacht voor het nieuwe lesmateriaal van Smaaklessen, het digibordmateriaal en het Inspiratieboek. Ongeveer 250 mensen wilden na afloop van de NOT meer informatie ontvangen over Smaaklessen en/of SchoolGruiten. Wedstrijd Koningsdrank Van 17 april t/m 1 mei 2013 konden basisscholen een recept inleveren voor de lekkerste en gezondste Koningsdrank. Deze wedstrijd is een initiatief van Smaaklessen en sluit aan bij een initiatief van Happydrinks in samenwerking met de Greenery. Op www.smaaklessen.nl konden scholen een inspiratierecept van Pierre Wind bekijken. Diverse scholen hebben deelgenomen aan de wedstrijd. Tabel 12. Regionale PR-activiteiten Datum Activiteit 27 aug. t/m 7 sept. 2012 Proeftent, museum Het Domein, Sittard Sept. 2012 – maart 2013 Beste schoollunch Holland Rijnland Sept. 2012 Smakelijk bewegen, Hengelo (ov) 6 en 24 sept. 2012 Lekker groen doen, pabo Venlo 6 okt. 2012 Food 4 You, Wageningen okt. 2012 t/m maart 2013 De beste schoollunch van Rijnland 12 t/m 28 okt. 2012 Beter Bezig Huis, Natuurmuseum, Leeuwarden 13 t/m 28 okt. 2012 Doe Gezond Dagen, Dierenpark Emmen 30 okt. 2012 Scoren voor Gezondheid, Willem II 3 nov. 2012 Papendal Sportparade, Arnhem 14 nov. 2012 Wetenschap en Techniek symposium, Groningen 21 maart 2013 Kick off Venlo regio van de Smaak 2013, Venlo 30 maart 2013 Toneelstuk “Chips op de middenstip” tijdens de wedstrijd Willem II-Groningen 2 april 2013 Finale van de FIRST® LEGO®League Benelux (FLL®), Martiniplaza Groningen, 11 april 2013 Smaakfeest XXL, Roosendaal Opvallend binnen regionale PR-activiteiten is het toneelstuk “Chips op de middenstip” tijdens de wedstrijd Willen II-Groningen. In de rust werd een film vertoond over gezonde voeding, waarin kinderen speelden die meededen aan het project Scoren voor Gezondheid. Tijdens het project hebben alle deelnemende scholen (19) meegedaan met Smaaklessen.
25
3.5 Overige communicatie-activiteiten Het geheim van de Smaakmaker Muziektheater Zoem heeft op basis van het lesmateriaal van Smaaklessen een theaterstuk geschreven: Het geheim van de Smaakmaker. Scholen konden dit schooljaar de theatervoorstelling tegen betaling aanvragen. NCRV Z@pp Live Ook dit schooljaar had Pierre Wind een kookitem binnen het programma NCRV Z@pp live. Op de website van het programma kunnen kinderen vragen stellen aan Pierre. De leukste vragen kwamen aan bod in het programma. FitFoodFun-Factor De FitFoodFun-Factor is een initiatief van Lidl, de Hartstichting en het Voedingscentrum. De FitFoodFun-Factor bestaat uit de volgende onderdelen; drie lessen, een kookbus (roadshow) en een traktatiewedstrijd. In de lessen wordt ingegaan op de thema’s gezond trakteren, gezond eten en voldoende bewegen. Het lesmateriaal is gebaseerd op Smaaklessen, SchoolGruiten en Lekker Fit! en kan gezien worden als een kennismaking met de bestaande lesprogramma’s of als aanvulling. Alle deelnemende scholen ontvingen na afloop van de FitFoodFun-Factor informatie over Smaaklessen, SchoolGruiten en Lekker Fit!. KRO kookschool In de maanden januari tot en met april 2013 is Smaaklessen extra onder de aandacht gebracht via KRO Kookschool. KRO Kookschool is een televisieprogramma, waarin basisscholen uit alle provincies strijden om de titel “Smakelijkste school van Nederland”. Alle basisscholen die zich hadden aangemeld voor dit programma, en nog geen Smaaklesschool waren, zijn door middel van een brief en een gistproefje door de KRO geïnformeerd over Smaaklessen. 3.6 Belangrijkste resultaten Communicatie en PR De brochure van Smaaklessen, SchoolGruiten en EU-Schoolfruit en de poster van Smaaklessen zijn vernieuwd. De website www.smaaklessen.nl is compleet vernieuwd en www.schoolgruiten.nl is verplaatst. Toename van het aantal ontvangers van de nieuwsbrief. Toename van meer dan 50% vergeleken met de start van de gezamenlijke nieuwsbrief Smaaklessen & SchoolGruiten in februari 2012. 1500 mensen bezochten Smaaklessen en SchoolGruiten op de NOT. Smaaklessen en SchoolGruiten zijn onder de aandacht gebracht binnen diverse landelijke initiatieven. Smaakplezier op de BSO is onder de aandacht gebracht in het vakblad Management Kinderopvang en het vakblad Kinderopvang.
26
4. SAMENWERKING MET ANDERE ORGANISATIES Het Steunpunt Smaaklessen & SchoolGruiten werkt nauw samen met diverse organisaties. In onderstaande paragrafen wordt de samenwerking met deze organisaties beschreven. Voedingscentrum Het Voedingscentrum heeft een belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van het nieuwe lesmateriaal en de erkenning van Smaaklessen en SchoolGruiten voor de IDatabase van het Centrum Gezond leven. Door de korte lijnen tussen het Steunpunt en het Voedingscentrum worden activiteiten en producten van beide partijen goed op elkaar afgestemd. Natuur en Milieu Educatie (NME) In bijlage 5 wordt weergegeven met welke 98 NME-centra wordt samengewerkt. De intensiteit van samenwerking verschilt per NME-centrum. Samenwerking bestaat uit: Het verzorgen van een introductieworkshop op een NME-centrum voor scholen in de omgeving. NME-centra lenen de Smaakleskist uit aan scholen in de omgeving. Het verzorgen van Smaaklessen op het NME-centrum. Het afstemmen van het onderlinge aanbod. Om de communicatie met NME-centra te optimaliseren, is er sinds januari 2013 een speciale nieuwsbrief NME ontwikkeld. Deze nieuwsbrief is in dit schooljaar drie keer naar de NME-centra verzonden. Sinds schooljaar 2011-2012 is het voor NME-centra mogelijk de leerlingenboekjes (Smaakpaspoortjes en Smaakdossiers) kosteloos na te bestellen voor hun uitleenkist. Op deze manier worden de kosten voor het onderhoud van de leskist gedrukt en wordt de uitleen van de Smaakleskist bevorderd. Gedurende het schooljaar 2012-2013 hebben vier NME-centra de leerlingenboekjes bijbesteld. Van maart tot mei 2013 konden NME-centra een nieuwe uitleenleskist aanvragen. In totaal hebben 79 NME-locaties de gratis leskist aangevraagd. Tevens zijn er tegen betaling 21 extra leskisten geleverd aan NME-locaties die meer dan één leskist wilden opnemen in hun uitleenaanbod. De vernieuwde leskist is in het voorjaar 2013 onder de aandacht gebracht bij scholen via de NME-gids en nieuwsbrieven van NME-centra. De meeste NME-centra gaan de leskist vanaf september 2013 uitlenen. Het Steunpunt ziet de huidige samenwerking met NME als een praktische invulling van het beleidsplan Duurzaam Door van het ministerie van EZ. In dit plan wordt “voeding en voedsel” beschreven als één van de pijlers voor Natuur- en Milieu Educatie. GGD In bijlage 6 wordt weergegeven met welke GGD’en wordt samengewerkt. Op dit moment is met het merendeel van de GGD’en contact over SchoolGruiten en Smaaklessen. GGD’en nemen SchoolGruiten en Smaaklessen op in het aanbod richting de scholen. Dit doen zij in hun communicatie, zoals in nieuwsbrieven en op websites, en tijdens gesprekken met scholen. Steeds meer GGD’en werken hiervoor met De Gezonde School Methode. Deze methode biedt scholen de mogelijkheid om zelf te bepalen met welke thema’s, op het gebied van gezondheid en veiligheid, zij structureel aan de slag willen gaan.
27
Een GGD ondersteunt de school bij het maken en bepalen van hun keuze. Voor het bepalen van een geschikte interventie maken GGD’en gebruik van de database (I-base) van het Centrum Gezond Leven. Een viertal GGD’en biedt scholen in hun omgeving op dit moment de mogelijkheid gebruik te maken van de Smaakleskist doordat de leskist is opgenomen in het uitleenaanbod. De nieuwe uitleenleskist is door 21 GGD-locaties aangevraagd en wordt door de meeste GGD’en per september 2013 beschikbaar gesteld. Dit is dezelfde leskist als de Smaakleskist NME. Centrum Gezond Leven; Jeugdimpuls Jeugdimpuls is een initiatief van het ministerie van VWS. Jeugdimpuls heeft als doel om een gezonde leefstijl en welbevinden van de jeugd te stimuleren en omvat alle leefstijlthema’s; alcohol, roken, drugs, letselpreventie, voeding, beweging en seksuele gezondheid. VWS heeft Het RIVM / Centrum Gezond Leven (CGL) de opdracht gegeven voor invulling van het programma. Het CGL maakt gebruik van de bestaande, erkende interventies, waaronder Smaaklessen en SchoolGruiten. Met Jeugdimpuls worden scholen gestimuleerd om, naast het aan de slag gaan met één van de erkende programma’s, het gezondheidsbeleid van de school verder vorm te geven. Om dit laatste doel te bereiken wordt de preventieadviseur van de GGD ingezet. In totaal hebben 62 scholen zich aangemeld om, met behulp van ondersteuning vanuit Jeugdimpuls, met Smaaklessen te starten en 36 scholen voor SchoolGruiten / EU-Schoolfruit. Een deel van deze scholen nam al deel aan Smaaklessen of SchoolGruiten / EU-Schoolfruit. Ook in het schooljaar 2013-2014 gaan Smaaklessen en EU-Schoolfruit deel uitmaken van Jeugdimpuls. Pabo In bijlage 7 wordt weergegeven met welke pabo’s wordt samengewerkt. In totaal zijn er 22 pabo’s waar de Steunpunten mee in contact zijn. Samenwerking met de pabo heeft als doel leerkrachten al tijdens hun opleiding te interesseren voor Smaaklessen zodat zij Smaaklessen later in hun werk vaker zullen gaan toepassen. Een tweede doel is het stimuleren van Smaaklessen op de stagescholen. Het geven van Smaaklessen door studenten op hun stageschool resulteert in meer geregistreerde en verborgen scholen. Samenwerking met de pabo’s bestaat uit: Het verzorgen van een interactief college over Smaaklessen. Stage-opdrachten voor pabostudenten. Groepsopdrachten voor pabostudenten. Deze groepsopdrachten worden uitgevoerd op de pabo of bij de regionale Steunpunten van Smaaklessen.
28
Kennis Innovatie Groen Onderwijs (KIGO)-projecten: Dierenwelzijn en Food 4 Ever Het Steunpunt Smaaklessen & SchoolGruiten heeft deelgenomen aan twee projecten binnen de KIGO regeling. Vanuit het Kigo-project Dierenwelzijn is er dit schooljaar gewerkt aan het beter beschikbaar maken van de ontwikkelde lessen en de promotie hiervan. In het Inspiratieboek van Smaaklessen is voor elk niveau (1/2, 3/4, 5/6, 7/8) een introductie les Dierenwelzijn geplaatst. Vanuit deze introductie les worden leerkrachten doorverwezen naar de website van het project, om daar meer lessen te downloaden. Binnen het project Food 4 Ever zijn twee workshops ontwikkeld voor de Floriade. Op basis van deze workshops zijn dit schooljaar drie streekarrangementen ontwikkeld. Producten die onder de aandacht gebracht worden binnen de streekarrangementen zijn de champignon, de paprika en de blauwe bes. Een streekarrangement bestaat uit (1) een introductie les op school, (2) een bezoek aan een teler, (3) een bezoek aan Kids University of het CITAVERDE College waar de kinderen mogen koken. Belangrijkste resultaten samenwerking met andere organisaties Vanaf september 2013 lenen ongeveer 79 NME locaties en 21 GGD locaties de vernieuwde uitleenleskist uit. Afstemming met ondersteunende partijen (NME, GGD, Regionale Steunpunten) vond plaats door middel van nieuwsbrieven, bijeenkomsten en onderlinge communicatie. Samenwerking met GGD in het kader van De Gezonde School en Jeugdimpuls.
29
5.
OOGST SMAAKLESSEN & SCHOOLGRUITEN 2006-2013
Als doelstelling binnen het offerteverzoek wordt benoemd dat het Steunpunt een (zelf)evaluatie dient op te leveren waarin wordt teruggekeken op zeven jaar Smaaklessen & SchoolGruiten. Deze evaluatie wordt mogelijk benut om de Tweede Kamer te informeren. De evaluatie is tot stand gekomen in overleg met de werkgroep en de stuurgroep. In januari 2014 zal de hard-copy versie beschikbaar zijn. In de oorspronkelijke begroting was een bedrag van 2k€,- opgenomen voor het ontwikkelen van de evaluatie. Dit bedrag is, in overleg met de werkgroep, opgehoogd tot 8 k€,- om tot een professioneel document te kunnen komen. Het document zal daardoor een aantrekkelijk naslagwerk worden voor meerdere doelgroepen. Aanvullend werd op 5 september 2013 een afsluitende bijeenkomst georganiseerd, in samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken, waarbij werd teruggeblikt op de afgelopen zeven jaar. Voor deze bijeenkomst werden mensen uitgenodigd die in de afgelopen jaren hebben meegewerkt aan Smaaklessen en/of SchoolGruiten.
30
6.
FINANCIEN
De accountantsverklaring en definitieve einddeclaratie van Smaaklessen & SchoolGruiten 2012-2013 worden aanvullend aan de eindrapportage toegezonden. Deze verklaring wordt afgegeven door Ernst & Young accountants.
31
Bijlage 1: Smaaklessen 2.0
Lesmateriaal Smaaklessen 2.0
Digibordmateriaal Smaaklessen
Inspiratieboek Smaaklessen
32
Bijlage 2: uitleenleskist Smaaklessen
33
Bijlage 3: zoeksysteem Smaaklessen/Voedseleducatie Platform
34
Bijlage 4: Voorbeeldproefje Smaakplezier op de BSO in Kinderopvang
Ansichtkaart met een voorbeeldproefje uit Smaakplezier op de BSO.
Bijgeleverd groeipapier met peterseliezaadjes.
35
Bijlage 5: Samenwerking met NME Centra Naam NME
Plaats NME
Samenwerking
De Huusker
Aalten
Ja
Natuur & Milieucentrum
Almelo
Stichting stad en natuur
Almere
Ja
NME Avifauna
Alphen aan de Rijn
Ja
Landgoed Schothorst
Amersfoort
Ja
NME Amstelveen
Amstelveen
Ja
Amsterdams NME Centrum
Amsterdam
Ja
Natuurhuis Centrum voor Natuur en Milieueducatie NME Arnhem
Apeldoorn Arnhem
Ja
NME Assen
Assen
Ja
De groene inval
Baarn
Ja
IVN Barneveld
Barneveld
Ja
Dijkmagazijn
Beuningen
Ja
NME de Baak
Beverwijk
Ja
Uitleenpunt Blader
Bladel
Thijsse’s Hof
Bloemendaal
MAK Blokweer /Testomgeving
Blokker
MEC Breda
Breda
Ja
Milieudienst Noord-West Utrecht
Breukelen
Ja
NME Gooi en Vechtstreek
Bussum
CNME De Hooiberg
Capelle a/d IJssel
PWN Bezoekerscentrum De Hoep
Castricum
De Heuvel
Culemborg
De Klyster, Noordoost Friesland
Damwald
NME-centrum de Klyster
Damwoude
Ja
NMC De Papaver
Delft
Ja
Gemeente Den Haag, milieu informatie centrum De Groene poolster
Den Haag
Ja
Den Helder
Ja
De Helderse Vallei
Den Helder
Ja
De Ulebelt - Deventer
Deventer
Ja
Regionaal NME-centrum Doetinchem en omstreken Pieter Vermeulen Museum
Doetinchem
Ja
Driehuis
Ja
MEC Eindhoven
Eindhoven
NME Ossenbeemd
Eindhoven
Ja
Stichting Boerderijk Lingezegen
Elst
Ja
NME Emmeloord
Emmeloord
Ja
Educohof
Emmen
Ja
MEC de witte schuur
Enkhuizen
Ja
NME centrum Ermelo
Ermelo
36
Ja Ja
Naam NME
Plaats NME
Samenwerking
MEC De Bevelanden
Goes
Ja
Gemeente Gorinchem, Afdeling Milieu CNME de Zwanebloem
Gorinchem
Ja
Gouda
Ja
Gemeente Groningen, dienst OSCW NDCE Westerkwartier
Groningen
Ja
Grootgemaakt
Ja
NMC Ter Kleef
Haarlem
Ja
NMC Haarkemmermeer
Haarlemmermeer
Ja
NME Leudal
Haelen
Ja
De Hortus Harderwijk
Harderwijk
Ja
NME Heeg
Heeg
Ja
NME Dierendorp
Heemskerk
Ja
De grote rivieren
Heerewaarden
Ja
NME centrum Helmond
Helmond
t Pakhuis
Hemmen
Ja
NME Hengelo
Hengelo
Ja
CNME De Vuurvlinder
Hoogvliet
Mak Blokweer
Hoorn
Ja
NME Houten
Houten
Ja
De Warande
Huizen
Ja
NME Gemeente IJsselstein
IJsselstein
Ja
CNME Parkstad Limburg
Kerkrade
Ja
Gemeente Leeuwarden, milieucommunicatie Gemeente Leiden afdeling natuur en milieu educatie MEC Leiderdorp
Leeuwarden Leiden
Ja
Leiderdorp
Ja
CNME Flevoland
Lelystad
Ja
NME Leusden
Leusden
Ja
NMEC Midden-Betuwe
Lienden
Ja
NME Lisse
Lisse
Ja
MEC Maarssen
Maarssen
Ja
NME het Oranjetipje
Maassluis
Ja
CNME Maastricht
Maastricht
Ja
NMC De Heemtuin Muntendam
Muntendam
Ja
MEC Nieuwegein
Nieuwegein
Ja
MEC Nijmegen
Nijmegen
Ja
Stichting Natuur- en Milieucentrum Oegstgeest
Oegstgeest
Ja
MEC Renkum
Oosterbeek
Ja
Stichting milieu en educatie kinderboerderij NMEC Midden-Betuwe
Oosterhout
Ja
Opheusden
Ja
37
Naam NME
Plaats NME
Samenwerking
NME-centrum De Elzenhoek
Oss
Ja
NME Steunpunt de Spjochtebeam
Oudemirdum
Ja
NPZK Bezoekerscentrum de Zandwaaier Domies Toen
Overveen
Ja
NME Purmerend
Purmerend
De schovenhorst
Putten
NME Centrum Schouwen-Duiveland
Renesse
Ja
IVN Rhenen
Rhenen
Ja
NME Rotterdam
Rotterdam
Ja
CNME Beestenboel
Rozenburg
Ja
NME Schagen
Schagen
Ja
DCMR Milieudienst Rijnmond, Harre Wegh Atelier de Stal
Schiedam
Ja
Sevenum
Ja
NME centrum De Hooizolder, Sliedrecht NME Sneek
Sliedrecht
Ja
Milieucentrum de Kwekerij
Soest
Ja
Centrum voor NME Sweikhuizen
Sweikhuizen
Ja
Natuur&ZO NME ZeeuwsVlaanderen NME Tholen
Terneuzen
Ja
Tholen
Ja
NME-centrum de Zwerfkei, Tiel
Tiel
Ja
Natuurmuseum Brabant
Tilburg
Ja
Gemeente Eemsmond Medewerker Natuur en Milieucommunicatie Gemeente Utrecht, Groep Natuur en Milieucommunicatie IVN Afdeling Veenendaal-Rhenen e.o. Informatieboerderij Zorgvrij
Uithuizen
CNME Venlo
Venlo
Ja
NME Mooiland
Venray
Ja
NME Vlaardingen
Vlaardingen
MICMEC Walcheren
Vlissingen
WaterNet Bezoekerscentrum de Oranjekom Het Groene Wiel - Gemeente Wageningen en Ede IJzeren Man Weert
Vogelzang
Milieu Educatief Centrum Werkendam NME Centrum Oost-Achterhoek
Werkendam Winterswijk
Ja
NME De Ronde Venen/NMEcentrum De Woudreus Brediusschuur en Ronde Venen
Wilnis
Ja
Woerden
Ja
Pieterburen Ja
Sneek
Utrecht
Ja
Veenendaal
Ja
Velsen-Zuid
Ja
Wageningen
Ja
Weert
Ja
38
Naam NME
Plaats NME
Samenwerking
Omgevingsdienst regio Utrecht
Zeist
Ja
NME Zevenaar
Zevenaar
Ja
Gemeente Zoetermeer SW/ B&O/ Team NME De Kaardebol Zutphen
Zoetermeer
Ja
Natuur en Milieu Overijssel
Zwolle
Zutphen
39
Ja
Bijlage 6: Samenwerking met GGD’EN
GGD'en
Plaats
Smaaklessen
SchoolGruiten
GG&GD Utrecht
Utrecht
Ja
Ja
GGD Amsterdam
Amsterdam
Ja
Ja
GGD Brabant Zuidoost
Eindhoven
Ja
Ja
GGD Den Haag
Den Haag
Ja
Ja
GGD Drenthe
Assen
Ja
Ja
GGD Flevoland
Lelystad
Ja
Ja
GGD Fryslân
Leeuwarden
Ja
Ja
GGD Noord-oost Gelderland
Apeldoorn
Ja
Ja
GGD Gooi & Vechtstreek
Hilversum
Ja
Ja
GGD Groningen
Groningen
Ja
Ja
GGD Hart voor Brabant
Den Bosch
Ja
Ja
GGD Hollands Midden
Gouda
Ja
Ja
GGD Hollands Midden
Leiden
Ja
Ja
GGD Hollands Noorden
Schagen
Ja
Ja
GGD IJsselland
Zwolle
Ja
Ja
GGD Kennemerland
Hoofddorp
Ja
Ja
GGD Limburg Noord
Venlo
Ja
Ja
GGD Midden Nederland
Zeist
Ja
Ja
GGD Regio Nijmegen
Nijmegen
Ja
ja
GGD Regio Twente
Enschede
Ja
Ja
GGD Rivierenland
Tiel
Ja
Ja
GGD Rotterdam Rijnmond
Rotterdam
Ja
Ja
GGD West Brabant
Breda
Ja
ja
GGD Zaanstreek-Waterland
Zaandam
Ja
Ja
GGD Zeeland
Goes
Ja
Ja
GGD Zuid-Holland West
Zoetermeer
Ja
Ja
GGD Zuid-Holland Zuid
Dordrecht
Ja
Ja
GGD Zuid-Limburg
Geleen
Ja
Ja
Hulpverlening Gelderland Midden
Arnhem
Ja
Ja
40
Bijlage 7: Samenwerking met PABO’S
Naam Pabo
Plaats
Hogeschool IPABO
Alkmaar
Inholland Alkmaar
Alkmaar
Hogeschool IPABO
Almere
Hogeschool IPABO
Amsterdam
Hogeschool van Amsterdam
Amsterdam
Avans Hogeschool
Breda
Haagse Hogeschool
Den Haag
Inholland Den Haag
Den Haag
Inholland Diemen
Diemen
Inholland Dordrecht
Dordrecht
CHE
Ede
Pabo Emmen
Emmen
Inholland Haarlem
Haarlem
Stenden Hogeschool
Meppel
Inholland Rotterdam
Rotterdam
Domstad
Utrecht
Marnix
Utrecht
Fontys Hogeschool
Venlo
Hogeschool Zeeland
Vlissingen
Gereformeerde Hogeschool
Zwolle
Katholieke Pabo Zwolle
Zwolle
Windesheim Zwolle
Zwolle
41
