Eindrapportage Digitale Schoolborden
Implementatie en gebruik van digiborden bij de scholen van de Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs Centraal Twente
dr. P.H.G. Fisser dr. G.J. Gervedink Nijhuis Universiteit Twente Faculteit Gedragswetenschappen Curriculumontwerp & Onderwijsinnovatie 17 december 2007
Inhoudsopgave
1
Inleiding................................................................................................................................................. 1 1.1 Digiborden voor meer interactiviteit.................................................................................................. 1 1.2 Onderzoeksvragen ........................................................................................................................... 2 1.3 Projectgerelateerde informatie ......................................................................................................... 2 1.4 Overzicht van deze rapportage ........................................................................................................ 2
2
Opzet flankerend onderzoek ............................................................................................................... 3 2.1 Fase 1: verkenning van ervaringen en verwachtingen..................................................................... 3 2.2 Fase 2: ontwikkeling van de Kijkwijzer ............................................................................................. 3 2.3 Fase 3: gebruik van de Kijkwijzer..................................................................................................... 3
3
Resultaten flankerend onderzoek, de verkenningsfase................................................................... 4 3.1 Deelname aan studiedag ................................................................................................................. 4 3.2 Plaatsing, voorlichting en training bij het digibord ............................................................................ 4 3.2.1 Soorten digiborden .................................................................................................................. 4 3.2.2 Plaatsing van het digibord ....................................................................................................... 4 3.2.3 Voorlichting en training ............................................................................................................ 5 3.2.4 Presentatie software en materiaal ........................................................................................... 5 3.3 Observaties in de klas en interviews met leerkrachten en ict-ers .................................................... 6 3.3.1 Algemene informatie................................................................................................................ 6 3.3.2 Voorbereiding van lesactiviteiten ............................................................................................. 6 3.3.3 Uitvoering van lesactiviteiten ................................................................................................... 6 3.3.4 Gebruik van het digibord buiten de les .................................................................................... 7 3.3.5 Veranderende rol ..................................................................................................................... 7 3.3.6 Effecten.................................................................................................................................... 7 3.4 De opbrengsten van het digibord ..................................................................................................... 8
4
Resultaten flankerend onderzoek, de Kijkwijzer............................................................................. 10 4.1 Ontwikkeling van de Digibord Kijkwijzer......................................................................................... 10 4.2 Algemene opbouw van de Digibord Kijkwijzer ............................................................................... 10 4.3 Scenario's voor digibordgebruik ..................................................................................................... 11 4.4 Ervaringen met gebruik Kijkwijzers ................................................................................................ 12 4.4.1 Eerste ronde: observatie door leerkracht eigen school (Kijkwijzer versie 1) ......................... 13 4.4.2 Resultaten eerste ronde ........................................................................................................ 13 4.4.3 Conclusies eerste ronde ........................................................................................................ 13 4.5 Tweede ronde: observatie door leerkracht andere locatie (Kijkwijzer versie 2)............................. 14 4.5.1 Opzet tweede ronde .............................................................................................................. 14 4.5.2 Resultaten tweede ronde....................................................................................................... 14 4.5.3 Conclusies tweede ronde ...................................................................................................... 15 4.6 Derde ronde: observatie van/door directeur/niet-bord gebruiker (Kijkwijzer versie 5) ................... 15 4.6.1 Opzet derde ronde................................................................................................................. 15 4.6.2 Resultaten derde ronde ......................................................................................................... 16 4.6.3 Conclusies derde ronde......................................................................................................... 18 4.7 Evaluatie van Kijkwijzer versie 5 .................................................................................................... 19 4.7.1 Aanpak evaluatie ................................................................................................................... 19 4.7.2 Resultaten.............................................................................................................................. 19
5
Conclusie: warme overdracht en interactiviteit .............................................................................. 20 5.1 Het implementatieproces................................................................................................................ 20 5.1.1 Succesfactoren implementatieproces.................................................................................... 21 5.1.2 Aandachtspunten implementatieproces ................................................................................ 22
5.2 De digiborden ................................................................................................................................. 23 5.2.1 Succesfactoren bij het gebruik van de digiborden................................................................. 23 5.2.2 Aandachtspunten bij het gebruik van de digiborden ............................................................. 23 5.3 De Kijkwijzer ................................................................................................................................... 24 5.3.1 Succesfactoren bij het gebruik van de Kijkwijzer................................................................... 24 5.3.2 Aandachtspunten bij het gebruik van de Kijkwijzer ............................................................... 24 5.4 Beantwoording van de onderzoeksvragen ..................................................................................... 25 5.4.1 Het implementatieproces ....................................................................................................... 25 5.4.2 Het digibord............................................................................................................................ 25 5.4.3 Het onderwijsproces .............................................................................................................. 26 6
Aanbevelingen.................................................................................................................................... 27 6.1 Van warme overdracht naar visie en strategie............................................................................... 27 6.2 Van observeren naar reflecteren.................................................................................................... 28 6.3 Van krijtbord naar digibord ............................................................................................................. 29
Referenties ................................................................................................................................................. 30 7
Bijlagen ............................................................................................................................................... 31 7.1 Overzicht van lesactiviteiten waarbij het digibord wordt gebruikt................................................... 31 7.2 IWB transition framework (Beauchamp, 2004) .............................................................................. 32 7.3 Kijkwijzer Digibord (versie 1) .......................................................................................................... 34 7.4 Kijkwijzer Digibord (versie 2) .......................................................................................................... 38 7.5 Kijkwijzer Digibord (versie 5) .......................................................................................................... 42 7.6 Resultaten Kijkwijzer versie 1: Collega leerkrachten eigen school ................................................ 46 7.7 Resultaten Kijkwijzer versie 2: Collega leerkrachten andere school.............................................. 50 7.8 Resultaten Kijkwijzer versie 5: directeuren / niet-bordgebruikers .................................................. 55 7.9 Opmerkingen en suggesties bij Kijkwijzer 5 ................................................................................... 59
Lijst van Tabellen Tabel 1 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (nulmeting) .............................................................. 8 Tabel 2 Aandachtspunten bij het digibord (nulmeting).................................................................................. 9 Tabel 3 Algemene structuur van de Kijkwijzer ............................................................................................ 10 Tabel 4 Fasering van het digibordgebruik ................................................................................................... 12 Tabel 5 Suggesties ter verbetering van de les (Kijkwijzer versie 3)............................................................ 15 Tabel 6 Suggesties ter verbetering van het begin van de les (Kijkwijzer versie 5) ..................................... 16 Tabel 7 Effecten van het digibordgebruik (Kijkwijzer versie 5).................................................................... 16 Tabel 8 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (Kijkwijzer versie 5)............................................... 17 Tabel 9 Suggesties ter verbetering van de leskern (Kijkwijzer versie 5)..................................................... 17 Tabel 10 Suggesties ter verbetering van het gebruik van het digibord (Kijkwijzer versie 5)....................... 18 Tabel 11 Fasering, activiteiten en opbrengsten tijdens het implementatieproces ...................................... 21 Tabel 12 Succesfactoren implementatieproces tijdens de verkenningsfase .............................................. 21 Tabel 13 Succesfactoren implementatieproces tijdens de ontwikkeling van de Kijkwijzer ......................... 22 Tabel 14 Succesfactoren implementatieproces tijdens het gebruik van de Kijkwijzer ................................ 22 Tabel 15 Aandachtspunten rondom het implementatieproces.................................................................... 22
Lijst van Figuren Figuur 1 De ict-boom ..................................................................................................................................... 1 Figuur 2 Van krijtbord naar digibord of andersom? ..................................................................................... 29
1
Inleiding
De Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs Centraal Twente (VCPOCT) heeft bij de Stichting Kennisnet Ict op school een voorstel ingediend om bij elk van de scholen binnen de stichting het digiborden implementatieproces te volgen en daar conclusies aan te verbinden. Dit flankerend onderzoek is uitgevoerd door de Universiteit Twente, afdeling Curriculumontwerp & Onderwijsinnovatie, en had als doel om na te gaan hoe de implementatie van de digiborden verloopt, wat de effecten van het gebruik van de digiborden op het onderwijs in het algemeen zijn en wat het effect van de resultaten van het gebruik is op de rol van de leerkrachten en het (toekomstig) onderwijs binnen de scholen van de Stichting. In dit document wordt verslag gedaan van het onderzoek. 1.1
Digiborden voor meer interactiviteit
In 2006 werd bij een aantal scholen van VCPOCT digiborden geïnstalleerd en in gebruik genomen. Het doel van het inzetten van de digiborden kan worden geïllustreerd aan de hand van de ict-boom, een hulpmiddel dat helpt bij het nadenken over het gebruik van ict in de klas (zie Figuur 1). De linkerkant van de boom geeft uitdrukking aan de visie die het accent legt op het leren informatie te verwerken met behulp van ict. De rechterkant van de boom geeft uitdrukking aan de visie die het accent legt op het leren communiceren en samenwerken via ict. Wordt de hele boom gebruikt, dat kan dat uitdrukking geven aan de visie op ict die het accent legt op het begeleiden van (individuele) leerlingen in het bereiken van vakgerelateerde leerdoelen. De leerling wordt met behulp van ict verder ondersteund of uitgedaagd in een bepaald vak. Figuur 1 De ict-boom
Er werd geconstateerd dat het huidige ict-gebruik van ict bij de scholen van VCPOCT met name aan de informatiekant van de ict-boom zit, terwijl het bestuur van de stichting mede de communicatiekant zou willen benadrukken. De verwachting was dat door het gebruik van de digiborden het onderwijs interactiever, visueler, fuctioneler en meer gedifferentieerd kan worden. Daarbij blijft informatie/instructie een belangrijk onderdeel van het onderwijs, maar zou de communicatie-/interactiekant meer aandacht krijgen. De verwachting is dat de eenzijdige afhankelijkheid van de leraar door het gebruik van het bord ten dele opgeheven kan worden, dat klassikaal onderwijs deels doorbroken zal worden, dat de ontwikkeling van het denken door de leerlingen beter gestimuleerd kan worden en dat de digiborden zouden kunnen leiden tot betere prestaties in cognitieve zin. Eind 2006 waren er zes digiborden in gebruik en begin 2007 was er op elke school binnen de stichting een digibord aanwezig. Op basis van de ervaringen met de al eerder in gebruik genomen borden wilde de stichting het implementatieproces via een zogenaamde 'warme overdracht' (het begeleiding van mensen die een bepaalde stap in een veranderingsproces doormaken) een impuls geven die blijvend kan bijdragen aan de enthousiasmering van leerkrachten. Er werd daarbij gekozen voor een specifieke implementatiestrategie: “experimenteren, samenwerking en reflectie“. Tijdens het flankerend onderzoek is nagegaan hoe deze strategie werkt, of de digiborden effectief geïmplementeerd zijn, wat de effecten van de implementatie zijn en wat de meerwaarde van het gebruik van de digiborden is.
1
1.2
Onderzoeksvragen
Op basis van het voorstel van de stichting VCPOCT en de inzichten die opgedaan werden tijdens een studiedag van de stichting op 31 oktober 2006 werd de volgende centrale vraagstelling voor het flankerend onderzoek opgesteld: Hoe verloopt de implementatie van de digiborden bij de scholen van de Stichting VCPOCT door middel van experimenteren, samenwerking en reflectie? Kan door deze werkwijze en door gebruikmaking van de bestaande ervaringen met het digibord een impuls ontstaan die kan leiden tot structurele enthousiasmering van leerkrachten? Wat is het generieke en specifieke effect van deze vorm van implementeren op de kwaliteit van onderwijs binnen de scholen van de stichting? Deze vraagstelling is onderzocht door het onderzoeken van de volgende deelvragen: a) Hoe verloopt het implementatieproces van de digiborden ten aanzien van experimenteren, samenwerking en reflectie: op welke manier wordt hiervoor ruimte gegeven aan de leerkrachten en hoe worden zij ondersteund? b) Welke ervaringen hebben de leerkrachten en leerlingen met de digiborden aanvankelijk en welke doen zij die komende periode op? Welke opbrengsten zijn toe te schrijven aan het gebruik van het digibord voor leren? Welke meerwaarde hebben de digiborden voor het onderwijs? c) Wat is het effect van de resultaten van a) en b) op de rol van de leerkrachten en het (toekomstig) onderwijs binnen de scholen van de stichting? Bij het beantwoorden van de vragen is er aandacht voor zowel pedagogische, didactische en organisatorische implicaties van de implementatie van een digibord. 1.3
Projectgerelateerde informatie
Het onderzoek is uitgevoerd door Petra Fisser en Gerard Gervedink Nijhuis, beide van de Universiteit Twente, faculteit Gedragswetenschappen, afdeling Curriculumontwerp & Onderwijsinnovatie. Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van De Stichting Kennisnet Ict op school en VCPOCT. De opdrachtgevers waren vertegenwoordigd in de stuurgroep van dit project: Alfons ten Brummelhuis (Stichting Kennisnet Ict op school), Mart Haitjema (Bestuur VCPOCT), Gerrit Wiggers (bovenschoolse icter) en Harry van de Riet (bovenschoolse ict-er). De stuurgroep heeft regelmatig met de onderzoekers vergaderd waarbij de resultaten van de afgelopen periode, de voortgang en de opzet van de komende periode werden besproken. 1.4
Overzicht van deze rapportage
In hoofdstuk 2 wordt de opzet van dit flankerend onderzoek toegelicht, waarna in hoofdstuk 3 de resultaten van de nulmeting toegelicht worden die in de eerste paar maanden van het project is uitgevoerd. Hoofdstuk 4 gaat in op het vervolg van het onderzoek, waarbij een Kijkwijzer werd ontworpen, ontwikkeld en getest. De conclusies en aanbevelingen die kunnen worden gedaan op basis van de resultaten van dit onderzoek zijn beschreven in de hoofdstukken 5 en 6.
2
2
Opzet flankerend onderzoek
Om de vraagstelling te onderzoeken is een aantal onderzoeksactiviteiten voorgesteld. Deze worden hieronder kort besproken, ingedeeld aan de hand van de verschillende fasen in het project. 2.1
Fase 1: verkenning van ervaringen en verwachtingen
Vanuit het flankerend onderzoek is deelgenomen aan een studiedag die op 31 oktober 2006 heeft plaatsgevonden. Deze studiedag kan gezien worden als de start van het project. Tijdens het ochtendprogramma werden leerkrachten en ict-ers geïnformeerd over de mogelijkheden van de digiborden door middel van een aantal praktijkcases. ’s Middags werd ingegaan op de rol van de ict-er bij de implementatie en het gebruik van de digiborden. De eerste activiteit die op de scholen uitgevoerd is was de nulmeting. Scholen waar een digibord opgehangen was werden bezocht, lessituaties werden geobserveerd en de betrokken leerkrachten en icters zijn geïnterviewd. Het resultaat van deze activiteiten is een verslag van de huidige stand van zaken en een inventarisatie van de betrokkenen en hun ervaringen. Dit is verder beschreven in het volgende hoofdstuk. 2.2
Fase 2: ontwikkeling van de Kijkwijzer
Tijdens de tweede fase van het onderzoek is een Kijkwijzer ontwikkeld. Deze Kijkwijzer heeft als doel om lessituaties waarin het digibord gebruikt wordt te observeren en aan de hand van een ingevulde Kijkwijzer een nagesprek te houden over de (on)mogelijkheden van het digibord in de praktijk. De Kijkwijzer had daardoor zowel een reflecterende als een sturende functie. Om het gebruik van de digiborden verder te onderzoeken is deelgenomen aan een aantal bijeenkomsten die door de scholen georganiseerd werden. De resultaten van deze bijeenkomsten hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de Kijkwijzer. Om de effecten van het gebruik van de digiborden en de Kijkwijzer te meten is op een aantal scholen observatie uitgevoerd. Daarbij is onderzocht hoe de leerkracht het digibord gebruikt en hoe de Kijkwijzer ingevuld is. Op basis van de nulmeting en de gekozen implementatiestrategie (experimenteren, samenwerking en reflectie) is nagegaan hoe de implementatie verlopen is en of dit per school verschilt. Naast het algemene idee rondom experimenteren, samenwerken en reflectie zal aangegeven worden welke stappen ondernomen zijn, waarbij aangegeven wordt wie betrokken zijn, wie verantwoordelijk is en welke fasering gewenst is. 2.3
Fase 3: gebruik van de Kijkwijzer
In de laatste fase van het onderzoek is de Kijkwijzer in drie rondes door diverse personen gebruikt en geëvalueerd. In de eerste en tweede ronde hebben de digibordgebruikers de Kijkwijzer gebruikt, in de laatste ronde werd de Kijkwijzer gebruikt door directeuren en niet-bordgebruikers. Gekeken is naar zowel de bruikbaarheid van de Kijkwijzer zelf als het effect dat het gebruik van de Kijkwijzer heeft gehad. In de oorspronkelijk opzet van het flankerend onderzoek stond een rondetafelgesprek met de ict-ers op de planning, waarbij zou worden gesproken over het implementatieproces van het afgelopen jaar en over de gepercipieerde meerwaarde die de digiborden. Door het regelmatig bijwonen van de bijeenkomsten van de ict-ers en de digibordgebruikers bleek dat deze extra bijeenkomst niet nodig was, maar dat gerefereerd kon worden aan de resultaten van de verschillende bestaande bijeenkomsten. Tijdens het slotgesprek met de stuurgroep zijn de voorlopige eindresultaten van het flankerend onderzoek besproken en is evaluatief teruggekeken op het onderzoek. De uitkomsten van het slotgesprek zijn meegenomen in deze rapportage.
3
3
Resultaten flankerend onderzoek, de verkenningsfase
Het flankerend onderzoek bestond uit een aantal fasen waarin verschillende activiteiten uitgevoerd zijn. In de eerste fase werd een nulmeting uitgevoerd om de eerste ervaringen en verwachtingen te registreren. De activiteiten waren gericht op observatie van het gebruik van de digiborden in een lessituatie en het interviewen van leerkrachten en ict-ers. De resultaten van deze fase worden in dit hoofdstuk beschreven. 3.1
Deelname aan studiedag
Op 31 oktober 2006 heeft een studiedag plaatsgevonden. Het ochtendprogramma van deze studiedag was bedoeld om zowel leerkrachten als ict-ers te infomeren over de mogelijkheden van de digiborden door middel van een aantal praktijkcases: leerkrachten lieten zien wat ze met het digibord doen in de klas. Het middagprogramma was bedoeld voor de ict-ers en ging in op de rol van de ict-er tijdens het implementatieproces. Uit de reacties van de deelnemers bleek dat er een groot enthousiasme is om te (gaan) werken met de digiborden en dat de ict-er een belangrijke rol zou kunnen spelen in het implementatieproces. Opvallende punten die tijdens de ochtend naar voren kwamen: - Het is goed om ervaringen uit te wisselen met collega’s van de eigen school en van andere scholen om op ideeën te komen rondom het gebruik van het digibord. - De rol van de leerkrachten zal hoogstwaarschijnlijk veranderen. Maar wat betekent het voor de leerlingen? Zijn die alleen aan het kijken en luisteren? Of kan dat ook groter en actiever? En welke leerlingen profiteren hier niet van? Leerlingen met een andere leerstijl of leerlingen die de stijl van lesgeven niet goed meekrijgen? Tijdens het middagdeel kwam naar voren dat de ict-ers zich zorgen maakten over de tijd die voor de implementatie beschikbaar is. Op basis daarvan werd afgesproken dat de digiborden gefaseerd ingevoerd zullen worden. Het moet voor de leerkrachten en de ict-ers duidelijk zijn dat er genoeg tijd is voor de implementatie en dat er niet verwacht wordt dat alles meteen helemaal goed zal gaan of zijn. Het is van groot belang dat iedereen de gelegenheid krijgt om op eigen manier en tempo te werken met het bord. 3.2
Plaatsing, voorlichting en training bij het digibord
Voordat ingegaan wordt op het daadwerkelijke gebruik van het digibord in de klas zijn er een aantal aspecten die van belang zijn voordat het daadwerkelijk gebruik plaats kan vinden. Dit heeft te maken met de plaatsing van het digibord, de voorlichting die de scholen en de leerkrachten hebben gehad en de beschikbaarheid van software en andere materialen. 3.2.1
Soorten digiborden
Op de 14 scholen zijn twee verschillende borden opgehangen, het Promethean ACTIVboard en het Heutink HD bord. Beide borden zijn “vaste” borden en zijn opgehangen op de plek van het krijtbord. Bij beide borden is software meegeleverd. Hoewel beide borden vergelijkbare mogelijkheden hebben met betrekking tot het gebruik van het bord in het onderwijs zijn er verschillen in het gebruik. Dit heeft met name te maken met de software die meegeleverd wordt. 3.2.2
Plaatsing van het digibord
De digiborden zijn in zowel klaslokalen als in gemeenschappelijke ruimtes opgehangen. Bij plaatsing in een gemeenschappelijke ruimte is het digibord voor iedereen beschikbaar, maar wordt dan (zeker tijdens het begin van het project) niet op elke locatie intensief gebruikt. Als reden hiervoor is aangegeven dat de ruimte niet altijd beschikbaar is, er moet teveel geregeld worden met stoelen of materialen, of men vindt zichzelf nog niet ict-vaardig genoeg. Het voordeel van het ophangen van een digibord in een
4
gemeenschappelijke ruimte is wel dat alle leerkrachten in een school ervaring op kunnen doen met het bord. Op het moment dat het digibord in een groepslokaal is opgehangen blijkt uit de gesprekken op de scholen dat de leerkracht deze ook vanaf het begin gebruikt, voor zowel specifieke lessituaties als voor de meer dagelijkse zaken. Collega’s kunnen het digibord over het algemeen gebruiken als de digibordklas met gym, crea of buitenschoolse activiteiten bezig zijn, maar gebruiken het bord beduidend minder als de leerkracht van de klas waar het bord hangt. Er was meestal geen keuze mogelijk ten aanzien van de plaats van ophangen van het digibord in het lokaal, bijna altijd was het op de plek van het krijtbord. Bij veel locaties heeft dit tot gevolg gehad dat de leerkrachten klachten hebben over de lichtinval van de zon. Soms helpt het neerlaten van de zonwering, maar dat is niet altijd mogelijk of doeltreffend. Alle leerkrachten geven aan dat het bord op de goede hoogte hangt, maar dat leerlingen soms een opstapje moeten gebruiken of de muis bij de computer gebruiken. Sommige leerkrachten zouden een in hoogte verstelbaar bord prettig vinden met een projector waarbij je niet in je eigen schaduw staat. 3.2.3
Voorlichting en training
De voorlichting vond in oktober 2006 plaats. Doordat de groep leerkrachten groot was en de meeste leerkrachten nog geen ervaring hadden met het digibord was het uiteindelijke resultaat van de voorlichting minimaal. Na de voorlichting zijn geen extra trainingen georganiseerd. Tijdens het plaatsen van het digibord werd kort uitleg gegeven over de technische bediening van de apparatuur, zoals het aan en uit zetten, het verwisselen van de lampen en filters, etc.. Er is een handleiding voor het digibord beschikbaar, maar die wordt door de meeste leerkrachten in eerste instantie niet gebruikt. Pas tijdens het gebruik wordt specifieke informatie in de handleiding opgezocht. Toch geven de meeste leerkrachten aan dat ze niet echt informatie gemist hebben bij de start van het project. Het kijken naar het gebruik van de digiborden bij andere scholen verlaagt de drempel om te beginnen met het inzetten van het digibord in de klas, maar vooral de steun van enkele zeer ict-vaardige en digibordvaardige collega’s in de eigen school wordt genoemd als een zeer belangrijke vorm van training en kennisdeling. De ict-er en/of de leerkracht waar het bord in het lokaal hangt zijn vaak de ‘trekkers’. Er ontstaan diverse contacten met andere scholen om vooral het elementaire gebruik onder de knie te krijgen. Ook het ict-overleg wordt genoemd als nuttig om ervaringen uit te wisselen. Wel moet opgemerkt worden dat het overleg met niet-bordgebruikers maar beperkt op gang kwam, met name omdat deze collega’s nog niet vertrouwd zijn met het gebruik van het bord. De leerkrachten geven verder aan dat vooral het experimenteren met het digibord zorgt voor het krijgen van ervaring en het zien van de mogelijkheden. Vooral als het bord in het eigen lokaal hangt, dan gaat het “vanzelf”. Na de eerste verkennende fase gaan sommigen verder door vanuit een ‘probleem’ te zoeken naar een oplossing “Ik wil dit, hoe doe ik dat?” of gaan systematisch de mogelijkheden nog eens na met behulp van de menu’s op het bord of vanuit de handleiding. Enkelen hebben de software thuis en dat wordt gezien als nuttig om snel vertrouwd te raken met de mogelijkheden. De meeste leerkrachten geven wel aan dat het leren omgaan met het bord en het experimenteren ermee veel (extra) tijd kost. Sommige ict-ers gebruiken er de ‘ict-tijd’ voor. 3.2.4
Presentatie software en materiaal
Bij de start van het project was de beschikbare software voor het digibord erg beperkt en niet altijd in het Nederlands beschikbaar. Bestaande programma’s zoals PowerPoint worden veel gebruikt en dankzij een internetverbinding kunnen de scholen gebruik maken van bijvoorbeeld tv presentaties en clips uit Teleblik en Beeldbank, Hello World en Google Earth. Specifieke digibordfunctionaliteiten worden ook ingezet, zoals flipcharts, en bestaande software voor bijvoorbeeld rekenen. Tijdens de observaties bleek dat er meestal materiaal gebruikt wordt dat (thuis) voorbereid was door de leerkracht zelf. Ook werd meestal aangesloten bij de bestaande lesmethode. Het gebruik van materiaal
5
van leerlingen kwam niet voor tijdens de observaties, maar uit de interviews bleek dat leerlingen soms wel iets laten zien op het bord wat ze van huis hebben meegenomen of wat ze op internet kunnen vinden. Gebruiksgemak Na een eerste wenperiode vindt iedereen het gebruiksgemak prima (onafhankelijk van het soort bord dat in de klas hangt) en de bediening van het bord snel en eenvoudig, ook voor kinderen. Het kalibreren (afstemmen tussen projector en pen) is soms vervelend tijdens de les. Het opslaan en terughalen van bordinformatie vindt men zeer handig en het kost minder tijd. De bediening met een pen is prima, maar voor het intypen van tekst zou een klein toetsenbordje bij het scherm handig kunnen zijn. Ook zou er meer Nederlandstalige software moeten zijn. Bij alle borden is internet aanwezig en iedereen vindt dat ook noodzakelijk, zodat aanvullend materiaal van internet gehaald kan worden. 3.3 3.3.1
Observaties in de klas en interviews met leerkrachten en ict-ers Algemene informatie
In de periode van januari tot maart 2007 zijn alle 14 locaties bezocht. Daarbij is per locatie een les geobserveerd door de onderzoekers, waarbij de nadruk vooral lag op het gebruik van het digibord. Na elke observatie werd een interview gehouden met de leerkracht. Als dit niet de ict-er van de school was is ook de ict-er geïnterviewd. Daarnaast is een gezamenlijk interview gehouden met de bovenschoolse icters en met een lid van het bestuur van VCPOCT. Tijdens de verkenningsfase zijn in totaal 22 personen geïnterviewd, waarvan 4 directeuren (1 adjunct en 2 tevens leerkracht), 20 leerkrachten (1 lio-er en 2 tevens directeur) en 13 ict-ers (allen tevens leerkracht). Vijf leerkrachten hebben een combinatieklas en 3 leerkrachten geven aan meer dan 1 groep les. Daarnaast zijn de twee bovenschoolse ict-ers geïnterviewd en een lid van het College van Bestuur van de VCPOCT die o.a. is belast met ict. 3.3.2
Voorbereiding van lesactiviteiten
Uit de nulmeting blijkt dat het voorbereiden van lessen veel tijd kost. Dit betreft vooral tijd voor het zoeken van materialen op internet of op speciale sites, zoals Teleblik, maar ook het aanpassen en ordenen van materiaal. Het scannen van extra materialen kost ook veel tijd. Het scannen betreft meestal onderdelen uit de methode die op school gebruikt wordt, maar ook is op een school bijvoorbeeld een complete atlas gescand. Op het moment van de nulmeting was nog geen makkelijk toegankelijke database beschikbaar waar het gemaakte materiaal in opgeslagen kan worden. Op basis van de vraag naar een database door zowel leerkrachten als ict-ers is een database-achtige structuur opgebouwd in de vorm van “Kennisnet Groepen”, een toepassing om online samen te werken met een (project)groep. Het is daarbij mogelijk om samen te werken, documenten te delen, te discussiëren in een forum, afspraken te maken en berichten te versturen. Hoewel er in eerste instantie veel animo was voor deze functionaliteit is er in de praktijk weinig gebruik van gemaakt. Dit wordt in hoofdstuk 5 verder besproken. 3.3.3
Uitvoering van lesactiviteiten
De meeste leerkrachten gebruiken het digibord bij elke les als het bord in hun lokaal hangt. Hoewel de leerkrachten aangeven dat het digibord niet de centrale rol moet krijgen in de klas wordt het bord wel ingezet wanneer het zinvol is of zoals het uitkomt, en dat is vaak. Sommige leerkrachten geven aan dat je het digibord ook soms bewust niet moet gebruiken. Het digibord wordt minder gebruikt als kinderen zelfstandig aan het werk gaan. Wel kun je dan leerlingen apart naar het bord roepen voor extra uitleg. Het bord wordt gebruikt bij de diverse vakken en activiteiten. Tijdens de Nulmeting zijn observaties in verschillende groepen en bij verschillende onderwerpen uitgevoerd, een overzicht hiervan staat in Bijlage 7.1. Het digibord wordt minder intensief gebruikt bij dagopening en kringgesprek (o.a. vanwege het gezoem van de projector), bij tekenen, bij combinatiegroepen (redenen die daarvoor genoemd werden
6
hadden met name te maken met het geluid van de projector en het feit dat het licht de aandacht trekt) of bij Bijbelse geschiedenis (volgens de leerkrachten om dit meer ‘persoonlijk’ te houden). Het bedienen van het digibord door de leerlingen is nog sterk wisselend. Soms bedient de leerkracht de pen, soms krijgt het kind de pen tijdens de les om op het bord een opdracht uit te voeren of iets aan te klikken. Op enkele locaties mag het kind tijdens de pauze het bord gebruiken, bijvoorbeeld ter voorbereiding op een spreekbeurt. 3.3.4
Gebruik van het digibord buiten de les
Door leerlingen wordt het bord buiten de les weinig gebruikt. Soms gaan leerlingen hun spreekbeurt voorbereiden of mogen ze er een spelletje erop spelen. Binnen het team wordt het bord gebruikt voor teambesprekingen, onderwijskundige bijeenkomsten zoals de introductie van een nieuwe methode en bij de uitleg van het digibord voor (nieuwe) collega’s. Ook bij bijeenkomsten met ouders wordt het bord af en toe gebruikt, bijvoorbeeld bij een informatieavond of kerstviering. 3.3.5
Veranderende rol
Tijdens de nulmeting bleek dat de meeste leerkrachten denken dat hun rol zal veranderen, waarbij begeleiding, aangeven, aansturing en coaching vaak genoemd worden als belangrijkste aspecten. Ze geven echter ook aan dat deze activiteiten niet nieuw zijn, maar een andere vorm krijgen. De mogelijkheden om de onderwerpen extra visueel te maken en daardoor de kinderen enthousiast te maken spreekt leerkrachten erg aan. De eigen inbreng van de leerling wordt daarmee groter. Tegelijkertijd wijzen sommige leerkrachten er op, dat je niet moet teruggaan naar klassikaal onderwijs en juist het gebruik door leerlingen moet stimuleren om hun activiteit te bevorderen. Het bord geeft de mogelijkheid om leerlingen veel actiever te laten nadenken en iets op het bord te laten doen. Het inspelen op actualiteit (nieuwsberichten) en klassituaties spreekt sommigen ook aan. 3.3.6
Effecten
De leerkrachten konden tijdens de nulmeting nog weinig zeggen over de mogelijke leereffecten, omdat ze het bord nog te kort gebruikten. Wel is de indruk dat door de verschillende onderwerpen visueel aan te bieden leerlingen sneller en beter leren. Dat leerlingen zelf het bord bedienen heeft ook een positief effect, met name op de motivatie en het enthousiasme. De mogelijkheid om spreekbeurten veel visueler te maken heeft een duidelijke meerwaarde en is voor kinderen aantrekkelijker en uitdagender. Een aantal keer is opgemerkt dat er voor gezorgd moet worden dat leerlingen zelf actief met de stof bezig moeten zijn om het te laten beklijven. Dit kan met een digibord mogelijk worden gemaakt. Ook wordt via het digibord in combinatie met internet “de wereld in de klas” gehaald. Leerkrachten geven aan dat je door extra informatie dieper op de stof in kunt gaan en veel sneller kunt inspelen op de actualiteit door bijvoorbeeld gebruik te maken van het jeugdjournaal via internet. De leerkrachten geven aan dat leerlingen veel actiever lijken te zijn, veel meer aandacht hebben en heel enthousiast zijn over het digibord. De motivatie van de leerlingen is groot; ze kunnen zich moeilijker “verschuilen”. Enkele leerkrachten wijzen er op dat het misschien een tijdelijk effect is omdat het nog een nieuw medium is. Een andere zorg is dat sommige kinderen er luier van worden omdat ze bij het krijtbord dingen moesten overnemen die nu direct beschikbaar zijn. Uit de observaties bleek ook dat de leerlingen erg enthousiast waren, het digibord graag ook in een volgende klas zouden willen hebben en dat de meeste leerlingen geen problemen hadden met het hanteren van de pen en de functionaliteiten van het bord. Het verschil in leereffecten tussen de oude situatie met krijtbord en het gebruik van het digibord is nog moeilijk te meten door de leerkrachten. Wel lijkt het erop dat de presentatie- en reflectievaardigheden verbeteren en dat de leerlingen een bredere kijk op de wereld krijgen. Het terug kunnen halen en opnieuw afspelen van iets wat een leerling op het bord heeft gedaan draagt ook bij aan beter leereffect. De ictvaardigheden van leerkrachten en leerlingen worden “automatisch” beter, evenals de maatschappelijke
7
interactie. Het behandelen van “lastige” onderwerpen omdat het beter uit te leggen is met behulp van materiaal van bijvoorbeeld internet. De interactiviteit is nog beperkt tot een leerling die met de pen iets op het bord mag schrijven of iets verslepen of ergens op klikken. 3.4
De opbrengsten van het digibord
Op basis van bovenstaande observaties en interviews met leerkrachten en ict-ers worden een aantal punten genoemd door de leerkrachten die een bijdrage leveren aan de meerwaarde van een digibord in de klas, zie Tabel 1. Tabel 1 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (nulmeting)
Aspect Materiaal
Visualisatie
Interactie Archief
ICT
Enthousiasme
Onderwijs
Hardware
Opmerking van de leerkracht/ict-er Actualiteit van materiaal Hoeveelheid materiaal Veel meer dan de methode alleen Alles in 1 bron; breukenmaker; aanvullend materiaal; alles is op te halen De wereld ligt open; de wereld in de klas; het gaat verder dan een boek; venster op de wereld; de wereld wordt groter; verbreden van horizon Duidelijk dingen laten zien, ook in kleur Het presenteren van plaatjes en video: herkenbaar, in kleur, mooi Andere manier van sommen maken, visueler Makkelijker presenteren Visualisatie; Aanschouwelijk Veel meer interactie Kinderen willen graag actief zijn, pen vasthouden Opslaan en terughalen, herhalingsmomenten De whiteboardfunctie met mogelijkheid om wat op het bord staat te bewaren Archief aanmaken Meerwaarde als leerkracht: makkelijk teruggrijpen Makkelijk om dingen nog een keer te oefenen Makkelijk terug te kijken, ook samen met leerling op de laptop Wil je ICT op school een plek geven dan is digibord daarvoor ideaal Het is een uitdagende omgeving voor leerkracht en leerlingen Ook zelf een nieuwe uitdaging; ook ICT vaardiger Leerlingen misschien ook ICT-vaardiger Kinderen vinden het digibord heel mooi, alle kleuren Kinderen actiever; meer mee bezig; actiever bij het opzoeken van materiaal om hun PowerPoint op te nemen Leerlingen enthousiast, blijft ze boeien; betrokkenheid groot; Enthousiasme Makkelijk leerlingen motiveren Sterke verbetering in motivatie Instructie veel beter; effectiever bij kinderen met aangepast programma. Levert nuttige didactische ondersteuning Adaptief onderwijs: bij instructie, hulprondes,je slaat het op, laat het nog eens zien, precies zoals het was Beklijft beter Kinderen zelf uitzoeken hoe dingen werken Het hoort bij deze tijd, kinderen gaan daar al mee om, dus school moet daarbij aansluiten. Trekt ook nieuwe ouders/leerkrachten! Lessen boeiender dan uit boek, sneller doel van de les waarmaken; middelen om doel te bereiken (foto’s filmpjes ed). In de toekomst scheelt het voorbereiding, makkelijk lessen over te geven aan invallers. Dingen snel klaar zetten, kinderen kunnen het makkelijker zien. Dicht bij belevingswereld (plaatjes, muziek) Vooral bij zaakvakken hebben leerlingen het veel beter door. Boxen er bij is geweldig, ook voor muziek i.p.v. cd, en ook bijvoorbeeld bij Hello World. Minder krijtstof
8
De aandachtspunten ten aanzien van de digiborden die door de leerkrachten genoemd worden gaan met name over de bediening en het wennen aan het bord, zie Tabel 2. Bij deze punten zou het soort bord (Promethean ACTIVboard en Heutink HD bord) een rol kunnen spelen, met name daar waar het gaat om beschikbare software en technische aspecten. Tabel 2 Aandachtspunten bij het digibord (nulmeting)
Aspect Instructie
Leerlingen Techniek
Software/materiaal
Tijd/thuis
Projector
Borden
Opmerking van de leerkracht/ict-er Frontaal/klassikaal lesgeven Snel gebruiken als veredelde televisie, is een valkuil: Het mag de leerkracht niet vervangen door maar naar filmpjes te kijken Dat je alleen maar met jezelf bezig bent en alleen maar 1 ding doet Zou kunnen zijn dat je teveel klassikaal wilt doen Oppassen voor te grote snelheid, anders beklijft het niet Snel geneigd om er teveel bij te halen; je moet selectief zijn Bij combiklas trekt het nog meer aandacht dan bij krijtbord, ook vanwege projector/licht Combigroep soms wat lastig In het begin waren leerlingen nogal onrustig omdat het nieuw was, is nu wel over Leidt af voor kinderen die zelfstandig moeten werken Nog niet helemaal in de vingers qua bediening Het schrijven op een krijtbord is prettiger, op digibord niet zo netjes, bibberig Soms lastig met muis/lijn dan kalibreren De afhankelijkheid van de techniek (bord, projector, computer, internet); Grootste probleem is technisch, als ie het niet doet. Dan kan je nog steeds wel lesgeven, maar met het bord is het toch wel leuk en makkelijk. Afhankelijkheid van techniek kan probleem zijn Afhankelijk van techniek: pen, stroomstoring Pennen zijn kwetsbaar Grote behoefte aan aanvullende software.; Ontbreken van voldoende software. Het Heutink bord heeft bv nog geen rekenprogramma’s. Meer software nodig, meer in het Nederlands, meer methodes verder ontwikkelen; die ontwikkeling gaat te langzaam Te weinig materiaal al beschikbaar bij methode, bv bij Plusboek, nu zelf scannen Tijd nog niet beschikbaar Voorbereiding (thuis scannen) Inwerktijd Niet mogelijk om les thuis te maken, alleen ppt. Dus lessen moeten op school gemaakt worden. Als je maar 1 dag de groep hebt is dat wel lastig. Thuis werken dan wel makkelijk De eerste paar jaar zijn tijdrovend en je krijgt geen extra tijd, je moet gewoon lesgeven. Dus in je eigen tijd doen, waardoor je je minder snel kan ontwikkelen Projector zoemt. de projector suist en geeft nogal wat warmte af In schaduw staan Lichtstraal van projector is nadeel Beter filter bv pop-up window dat plotseling opkomt Branduren van de projector Bord geeft fel licht Als we er volgend jaar geen meer hebben. “Hoe red ik me zonder”. Heel erg voor vernieuwingen, dus graag meer borden. 1 bord op centrale plek is een nadeel (maar is nu nog een voordeel) Digiborden zijn duur Zouden sneller ingevoerd moeten worden maar prijs is nog obstakel
Diverse leerkrachten geven aan dat ze het bord niet meer willen of zelfs kunnen missen. Ook in de onderbouw is een digibord prima te gebruiken. Wel willen veel collega’s ook een bord waardoor de druk op de schoolleiding en bestuur toeneemt. De prijs en de beschikbaarheid van software is daarbij een groot obstakel.
9
4
Resultaten flankerend onderzoek, de Kijkwijzer
In opdracht van De Stichting Kennisnet Ict op school heeft Oberon een onderzoek uitgevoerd naar rendement van ict in het vmbo. In dat onderzoek is een Kijkwijzer ontwikkeld voor het observeren van een les. Deze Kijkwijzer is als uitgangspunt genomen voor het ontwikkelen van de Kijkwijzer voor het digibord. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de ontwikkeling en het gebruik van de Kijkwijzer. 4.1
Ontwikkeling van de Digibord Kijkwijzer
De bestaande Kijkwijzer is als uitgangspunt genomen en vervolgens aangepast om het te kunnen gebruiken voor het observeren van lessen waarbij het digibord gebruikt wordt. In het stuurgroepoverleg werd afgesproken om de Kijkwijzer gedurende de looptijd van het project evolutionair te ontwikkelen op basis van tussentijdse ervaringen en voortschrijdend inzicht. Gedurende het proces van aanpassen en verbeteren van de Kijkwijzer zijn een aantal intensieve discussies gevoerd over a) de visie op de rol die een digibord kan vervullen in het leerproces, b) het doel van de Kijkwijzer in zowel het onderwijs- als het implementatieproces, c) het bepalen van interactiviteit in relatie tot het digibord en d) wat de rol van de Kijkwijzer is in het verder professionaliseren van de leerkrachten. In de opeenvolgende versies van de Kijkwijzer heeft dit geleid tot aanpassingen van de vragen en van vraagformuleringen. Een belangrijke beslissing was dat de Kijkwijzer niet alleen het gebruik van het digibord zou registreren, maar ook de lessituatie en de meer algemene inbedding van het digibord in de les. Voor een gedetailleerd overzicht van de opeenvolgende versies van de Kijkwijzer wordt verwezen naar de Bijlagen 7.3 tot en met 7.5. 4.2
Algemene opbouw van de Digibord Kijkwijzer
Bij het opstellen van de Kijkwijzer is als uitgangspunt genomen dat een les in principe bestaat uit een voorbereiding van de les, de feitelijke leskern waarin de te leren onderwerpen en vaardigheden worden aangeboden en een eind van de les waarbij teruggekeken wordt op de les en er eventueel een vervolg aan wordt gegeven. Op basis hiervan bestaat de globale structuur van de Kijkwijzer uit een aantal onderdelen, zie Tabel 3. Tabel 3 Algemene structuur van de Kijkwijzer
Algemene informatie Begin van de les Leskern - feitelijke info
- leerproces
- leereffecten
Identificatie van de school, leerkracht, groep, digibord, Het vak, de methode, de groepsgrootte, de opstelling Datum van observatie en de naam van de observant Overzicht van de les en de doelen Ophalen van aanwezige voorkennis: alledaagse en vakspecifieke, en uit eerdere les(sen) Opstarten van de werkvorm, aangeven wat er moet gebeuren en wat daarbij nodig is Het onderwerp De werkvormen die tijdens de leskern worden toegepast (zoals presenteren, demonstreren, uitleggen, etc.) De presentatiesoftware die wordt gebruikt De bron van het lesmateriaal (bijvoorbeeld voorbereid door de leerkracht, uit de lesmethode of van de leerlingen) De media die worden gebruikt, zoals b.v. tekst, plaatsjes, video of een website De apparatuur en accessoires die worden gebruikt (zoals digipen, muis of toetsenbord) Informatie geven of presenteren Vragen stellen Informatie opzoeken Samenwerken Nieuw materiaal inbrengen Terughalen/afspelen lesonderdeel Herkenning oproepen Context / kader scheppen Verdieping aanbrengen Redeneren/verklaren bevorderen Zoekgedrag bevorderen
10
- Interactiviteit
Eind van de les
Algemene indruk Impact van digibord
Suggesties
Samenwerking bevorderen ICT vaardigheden bevorderen Bij elk effect kan aangegeven worden hoe de leerkracht dit probeert te bereiken en wat daarbij de meerwaarde is van het digibord. Hier worden vragen gesteld om inzicht te krijgen in de mate van interactiviteit tijdens de leskern tussen leerkracht en leerlingen en tussen leerlingen onderling. Daarbij wordt ook gekeken hoe het digibord hier al of niet een rol speelt. Dit onderdeel is per versie aangepast. Dit onderdeel geeft aan welke activiteiten de leerkracht uitvoert ter afsluiting van de les. De volgende activiteiten worden onderscheiden: Terugblik op de les door te herhalen of de leerlingen te laten recapituleren Het aangeven of er een vervolgactiviteit moet worden uitgevoerd Het opslaan van de bordactiviteiten mbv bord-eigen software zodat (een deel van) de les opnieuw gebruikt kan worden, bv om terug te halen in een volgende In diverse versies van de Kijkwijzer zijn vragen gesteld om te komen tot een totaal indruk van de les wat betreft de activiteiten van de leerkracht, de leerlingen en het gebruik van het digibord. Totaal indruk van de specifieke impact van het digibord op de les ten aanzien van: - Efficiëntie - Onderwijsmogelijkheden - Betrokkenheid leerlingen Concrete suggesties voor verbetering/doorgroei
Behalve de informatie over het verloop van de les, wordt in de Kijkwijzer gevraagd om algemene informatie te vermelden en na afloop een totaalindruk te geven. De algemene informatie kan voorafgaande aan de observatie ingevuld worden. Deze informatie is vooral van belang om over een langere periode informatie te kunnen relateren, bijvoorbeeld ten aanzien van gebruik van het digibord per groep, per vak of per leerkracht. De algemene indruk na afloop van de les geeft een beeld van de leerkracht ten aanzien van ict-vaardigheden, presentatievaardigheden en klassenmanagement. Ook de vaardigheden van de leerlingen worden aangegeven. Als afsluiting van de observatie wordt gevraagd om de impact van het digibord op drie aspecten te scoren: a) voegt het digibord wezenlijk iets toe aan de efficiëntie van de les ten opzichte van het krijtbord; b) worden de mogelijkheden van het digibord optimaal benut in de specifieke lessituatie; en c) hoeveel draagt het digibord bij aan de betrokkenheid van de leerlingen bij de les. Tot slot wordt gevraagd om concrete suggesties voor verbetering en doorgroei. Het doel van de Kijkwijzer is vooral om op basis van de observatie een nagesprek te voeren van observant met de geobserveerde leerkracht. In deze nabespreking kan de Kijkwijzer dienen als basis voor discussie en het leren van elkaar. Vooral de laatste pagina van de Kijkwijzer kan gebruikt worden voor het structureren van het gesprek, waarbij ter verduidelijking teruggegrepen kan worden op detailinformatie uit de andere onderdelen. De concrete suggesties kunnen dienen om de volgende keer dingen in de les te verbeteren. Het kunnen ook suggesties zijn hoe de leerkracht in de komende periode kan doorgroeien in het steeds beter toepassen van het digibord tijdens de les. De Kijkwijzer is dus vooral bedoeld als een instrument om de kwaliteit van het onderwijs (met behulp van het digibord) te verbeteren. 4.3
Scenario's voor digibordgebruik
In Engeland maakt men al enkele jaren gebruik van digiborden ('interactive whiteboards') in het primair onderwijs en is er onderzoek gedaan naar het gebruik ervan (bijvoorbeeld Becta, 2003; 2004). Beauchamp heeft onderzoek gedaan naar het gebruik van digiborden door leerkrachten in verschillende fasen van ontwikkeling (Beauchamp, 2004; 2005). Op basis van zijn onderzoek komt hij tot het opstellen van een raamwerk van 5 fasen van ontwikkeling in digibord gebruik, van het aftasten van de mogelijkheden tot volledig competent in het gebruik. Bij elke fase horen bepaalde vaardigheden ten aanzien van ict-gebruik, bordgebruik, presentatietechnieken en klassenmanagement. Dit raamwerk kan gebruikt worden om te bepalen in welke fase een leerkracht zich bevindt per vaardigheid, maar het geeft ook een scenario aan hoe men van de ene fase naar de volgende kan groeien door de bijbehorende vaardigheden aan te leren. Dit overgangskader (transition framework) bestaat uit de volgende fasen:
11
• • • • •
Substitutie fase (substitution fase) Lerende gebruiker (apprentice user) Beginnende gebruiker (initiate user Gevorderde gebruiker (advanced user) Samenwerkende gebruiker (synergetic user)
Daarbij geldt dat een volgende fase voorbouwt op de vorige fase, waarbij de diversiteit aan bordgebruik steeds verder toeneemt, maar ook dat de leerlingen steeds meer invloed krijgen op het verloop van de les. In de Kijkwijzers is vanaf versie 3 steeds explicieter gebruik gemaakt van dit raamwerk dat Beauchamp ontwikkeld heeft. Daarbij is rekening gehouden met de specifieke context van de scholen. Uit de discussies met de bordgebruikers tijdens de bijeenkomsten van ict- en bordgebruikers werd duidelijk dat dit raamwerk (nog) niet voldoende discrimineerde in de hogere fasen waardoor het moeilijk wordt een goede aanduiding van de vaardigheden te geven. Bij de laatste versie van de Kijkwijzer (versie 5) is op basis van deze fasen van Beauchamp een aangepaste fasering opgesteld met soms meer specifieke aanduiding om elke fase aan te duiden en te onderscheiden van een vorige fase (zie Tabel 4). In de nieuwe fasering geldt vanaf fase 4 dat leerlingen steeds meer inbreng krijgen bij het verloop van de les, bijvoorbeeld doordat zij nieuwe inhoud inbrengen, maar ook door het gebruik van accessoires zoals stemkastjes. In fase 5 is vooral de externe invloed nog groter geworden doordat andere scholen en experts een inbreng kunnen hebben in de les via het digibord, maar ook dat bijvoorbeeld de groep samenwerkt met een andere groep van een andere school. Tabel 4 Fasering van het digibordgebruik
ICT vaardigheden 1 Gebruikt alleen standaardsoftware (bv Word) en whiteboard functie 2 Gebruikt ook bordmenu, ‘bord-eigen’ software 3 Switcht tussen diverse toepassingen/internet 4 Gebruikt interactie met externe bronnen (bv conferencing) 5 Is volledig ict-vaardig (alle vorige fasen op een geïntegreerde manier) Bedieningsvaardigheden digibord 1 Gebruikt digipen bij software en schrijft en tekent op whiteboard 2 Gebruikt bordmenu en bord-eigen software 3 Slaat bordgebruik op en hergebruikt het (van leerkracht en/of leerling) 4 Gebruikt bordaccessoires (bv stemkastjes) 5 Is volledig digibord-vaardig (alle vorige fasen op een geïntegreerde manier) Presentatievaardigheden mbv digibord 1 Gebruikt digibord als computerscherm, vergroot tv-beeld, schoolbord 2 Geeft lineaire presentatie met vooral tekst/plaatjes (bv Powerpoint) 3 Gebruikt diverse media bij presentatie (audio/video) 4 Construeert een niet-lineaire, interactieve les (bv mbv Mindmap) 5 Is volledig presentatie-vaardig (alle vorige fasen op een geïntegreerde manier) Klassenmanagement en pedagogiek bij gebruik digibord 1 Klassikaal, leerkracht gebruikt digibord 2 Leerkracht betrekt leerlingen erbij 3 Leerlingen gebruiken digibord vaak en spontaan 4 Beperkte open onderwijs leersituatie (externe invloed/samenwerking) 5 Heel open onderwijsleersituatie (externe invloed/samenwerking)
In Bijlage 7.5 is versie 5 (de definitieve versie) van de Kijkwijzer terug te vinden. Bijlagen 7.3en 7.4 laten de eerdere versies van de Kijkwijzer zien. 4.4
Ervaringen met gebruik Kijkwijzers
De Kijkwijzer is in drie verschillende ronden gebruikt bij observaties. Het aantal observaties is per ronde verschillend: uit de eerste ronde zijn de resultaten van 4 observaties beschikbaar, uit de tweede ronde 14
12
en tijdens de laatste ronde zijn 22 lessen geobserveerd. Omdat elke aparte observatie belangrijk geacht wordt is er per ronde geen waardeoordeel gegeven over de representativiteit. 4.4.1
Eerste ronde: observatie door leerkracht eigen school (Kijkwijzer versie 1)
In de eerste ronde (juni 2007) zijn observaties uitgevoerd door leerkrachten bij collega’s van de eigen school, waarbij Kijkwijzer versie 1 werd gebruikt (zie Bijlage 7.3). Helaas zijn van een aantal observaties met de Kijkwijzers geen resultaten beschikbaar en zijn de resultaten daarom gebaseerd op 4 scholen, waarbij drie van de vier leerkrachten ervaren bordgebruikers zijn. 4.4.2
Resultaten eerste ronde
De observaties werden uitgevoerd in de groepen 3, 4, 7 en 8, bij de vakken aardrijkskunde (2 keer), taal en verkeer. De opstelling was bij drie observaties in groepjes, in een observatie in een dubbele U-vorm. Elke les had een gezamenlijk begin, waarbij vooral de leerkracht het digibord gebruikt. In 2 lessen werden leerlingen betrokken bij het ophalen van voorkennis en refereren aan een eerdere les. De werkvormen waren redelijk divers: bij alle vier lessen werd gepresenteerd en bij drie lessen kwamen daarnaast ook demonstreren, uitleggen, oefenen, opdracht en/of gesprek/discussie naar voren. Exploreren, toepassen en nakijken werd elk 1 keer vermeld. Bij de helft van de observaties werd lesmateriaal gebruikt dat voorbereid was door de leerkracht en bij alle vier de lessen werd een externe website gebruikt, waarbij de leerlingen ook het digibord gebruikten. Het leerproces werd bij alle vier de lessen gedomineerd door de leerkracht. De vermelde leerling(en) inbreng had betrekking op de situatie in de klas en niet op het gebruik van het digibord daarbij, aangezien er geen "soort digibord gebruik' vermeld is. De leereffecten worden vooral bereikt door visualisatie (foto's, illustraties, Teleblik) en het samen iets doen met het digibord (invullen, schrijven, tekenen). De mate van interactiviteit tussen de leerkracht en de leerlingen was vrij hoog en het “interactief digibord gebruik”gemiddeld neutraal. Bij de helft van de lessen was er een gezamenlijk einde, waarbij het bord gebruikt wordt voor een terugblik op de les met behulp van een flipchart (1 keer) en voor het opgeven van een vervolgactiviteit (1 keer). De algemene indruk van de leerkrachten is zeer wisselend: bij 2 leerkrachten heel positief en bij 2 leerkrachten wat minder waarbij vooral de vaardigheden nog als redelijk (-/+) worden aangemerkt wat betreft het kunnen bedienen van het digibord en de software. Wel wordt aangegeven dat er enthousiast gebruik gemaakt wordt van het bord. De leerlingen kunnen het digibord en de software goed bedienen. Hoewel de actieve deelname van de leerlingen nog niet optimaal is en zij ook nog weinig invloed hebben op het gebruik van het digibord nemen de leerlingen bij drie lessen actief deel aan de les en bij 1 neutraal. De techniek is goed al wordt 1 keer de projector en 1 keer de pen als matig aangegeven, maar vooral de lichtinval wordt drie keer als niet goed beoordeeld. Als suggesties werden gegeven dat het mogelijk moet zijn om goed te verduisteren en “je werkt in je eigen licht”. 4.4.3
Conclusies eerste ronde
Het digibord wordt door alle leerkrachten gebruikt, maar vooral als substitutie van het krijtbord en daardoor als presentatiemedium. Het enthousiasme van leerkrachten en leerlingen is groot. Toch is de interactie met behulp van het digibord nog beperkt en hebben de leerlingen er weinig tot geen invloed op. De leerkrachten gebruiken het digibord, maar de vaardigheden verschillen sterk tussen de leerkrachten. Kijkend naar het gebruik van de Kijkwijzer lijkt men de neiging te hebben om elkaar positief te beoordelen bij het onderdeel “algemene indruk” of elkaar in bescherming te nemen ("het was pas de 1e keer voor de leerkracht").
13
4.5 4.5.1
Tweede ronde: observatie door leerkracht andere locatie (Kijkwijzer versie 2) Opzet tweede ronde
In september 2007 is een tweede ronde van observaties met behulp van de Kijkwijzer gehouden. Hieraan deden 14 locaties mee. De betrokken groepen waren groep 3 tot en met groep 8. Opvallend is dat er geen observatie van groep 5 is, maar dat heeft waarschijnlijk te maken met de plaatsing van de digiborden. Rekenen, Geschiedenis, Aardrijkskunde en Biologie werden meer dan 1 keer geobserveerd, daarnaast Taal, Engels en Wereldoriëntatie elk 1 keer. De groepsgrootte was van 11 tot 32 leerlingen met een gemiddelde van 20 leerlingen, waarbij de opstelling meestal in groepjes was. 4.5.2
Resultaten tweede ronde
Alle lessen hadden een gezamenlijk begin waarbij de leerkracht veruit de meeste inbreng had. In 5 lessen werden ook de leerlingen betrokken (ophalen voorkennis en eerdere lessen), en in 1 les werd het begin alleen door een leerling gedaan (voorkennis ophalen en refereren aan eerdere les). Bij bijna alle lessen werd de werkvorm uitgelegd en werd aangegeven wat de leerlingen daarbij nodig hadden. De werkvormen die het meeste worden genoemd zijn presenteren (8 keer), demonstreren(7) en uitleggen(11). Gesprek (8), oefenen(6), remediëren(6), en toepassen(5) worden ook redelijk vaak gebruikt. Als presentatiesoftware wordt vooral de whiteboard functie (11 keer) en de bord-eigen software (10) gebruikt en nauwelijks PowerPoint(3). Mindmap wordt 3 keer vermeld. Bijna alle lessen(13) worden voorbereid door de leerkracht, waarbij het lesmateriaal in 7 lessen hoort bij de lesmethode en 6 keer deel is van een eerdere les. Slechts in 1 les (Engels) werd de inhoud mede door de leerlingen interactief bepaald. Regelmatig worden externe bronnen gebruikt zoals Teleblik, Klokhuis, Europa, Schooltv, Kleutertaal, Hello Word en Google Earth. Als media werden vooral tekst en plaatjes gebruikt (resp. 10 en 11 keer), op afstand gevolgd door websites en video/audio. De digipen werd door de leerkrachten in 13 lessen gebruikt en door de leerlingen 9 keer. Daarnaast gebruikten de leerkrachten nog redelijk vaak de muis en het toetsenbord. Leerlingen gebruikten muis en toetsenbord maar in 1 les. In het leerproces is de leerkracht in 13 lessen degene die het digibord gebruikt om informatie te geven, vragen te stellen en nieuw materiaal in te brengen, met daarnaast in enkele lessen een bescheiden rol voor de leerlingen. Bij samenwerken en informatie opzoeken gebruikten de leerlingen het digibord meer dan de leerkracht. In 6 lessen werd een lesonderdeel teruggehaald of opnieuw afgespeeld, waarvan 1 keer door een leerling die met Mindmap woorden aanklikte. Bij alle lessen wordt aangegeven dat het digibord een bijdrage levert aan de vermelde leereffecten (herkenning oproepen, kader scheppen, verdieping aanbrengen, en het bevorderen van redeneren, zoekgedrag, samenwerking en ictvaardigheden bevorderen). De observanten noemen als meerwaarde van het digibord vooral dat het digibord de aandacht trekt van de leerlingen. Het digibord helpt sterk bij het uitleggen en verduidelijken omdat je de hele groep bereikt, het geeft snel een duidelijk overzicht. Dat al het materiaal direct beschikbaar is, actueel en direct oproepbaar wordt als zeer positief ervaren, waarbij ook de mogelijkheid van opslaan en terughalen positief wordt gewaardeerd. Het visuele aspect wordt ook als een grote meerwaarde gezien, bijvoorbeeld het gebruik van plaatjes, video en websites (zoals Teleblik, Google Earth). Tot slot wordt aangegeven dat het digibord een bijdrage levert aan de ict-vaardigheden van zowel leerkracht als leerlingen. De leerkracht gebruikt bij de meeste lessen het digibord vaak tot altijd, waarbij de leerlingen er –geplandook vaak tot altijd bij betrokken worden. Ook gebruikt de leerkracht het digibord vaak bij het inspelen op vragen van leerlingen. In enkele lessen worden opgeslagen digibord activiteiten hergebruikt. Spontaan digibord gebruik door de leerlingen komt maar weinig voor en ze hebben nog weinig invloed op het gebruik van het digibord. Wel nemen de leerlingen heel actief deel aan de les waarbij ook vaak de digipen rouleert. In 12 lessen was er een gezamenlijk einde van de les, waarbij bijna exclusief de leerkracht het digibord gebruikt. In 2 lessen geven leerlingen een inhoudelijke terugblik en recapitulatie van de les.
14
De totaalindruk tijdens de les is bijna maximaal positief op bijna alle onderdelen (13 of 14 keer de score '++'), met alleen een iets lagere score voor het dynamisch overschakelen tussen diverse bronnen. Bij navraag bleek dat deze indruk niet gebaseerd was op de observatie tijdens de les, maar op een algemene indruk dat de leerkracht deze vaardigheden "wel zal hebben". Bij de leerlingen liggen de scores voor de vaardigheden duidelijk lager, maar ook hier is een algemene indruk gegeven, los van de geobserveerde les. De digiborden functioneerden allemaal naar behoren, maar bij twee lessen werd geklaagd over de lichtinval. De impact van het digibord werd op alle onderdelen (attentiewaarde, diepgang en efficiency) beoordeeld met een gemiddelde van acht. Als suggesties ter verbetering en doorgroei werden een aantal opmerkingen gemaakt, zie Tabel 5. Tabel 5 Suggesties ter verbetering van de les (Kijkwijzer versie 3)
Zet doel en inhoud op de 1e pagina van de les De breuken die ze moesten slepen was heel duidelijk, zou het ook sneller kunnen omdat er vast kinderen zijn die het al snappen? Geef leerlingen meer mogelijkheden om meerdere middelen te gebruiken om de stof eigen te worden. Laat de kinderen maar stoeien Leerlingen regelmatig bord laten bedienen Leerkracht zal de mogelijkheden van het bord nog verder kunnen ontdekken en het schakelen tussen diverse software programma's kunnen verbeteren Besteed meer tijd voor de afsluiting (recapitulatie). Misschien inoefenen individueel/tweetal.
Daarnaast werd soms een bemoedigende opmerking gemaakt ("Ga zo door"), maar ook kritische opmerkingen over vooral problemen met de lichtinval en het moeten verduisteren, en een opmerking over het soms niet goed werken van de digipen. 4.5.3
Conclusies tweede ronde
De inbreng van de leerlingen op de inhoud van de les is nog minimaal, het zijn vooral de leerkrachten die het digibord gebruiken. Het lesmateriaal wordt door de leerkracht gemaakt waarbij ook vaak websites worden gebruikt. Het lijkt erop dat de vaardigheden van leerkrachten en leerlingen als (te) hoog worden aangegeven op de Kijkwijzer. De meerwaarde en impact van het digibord worden zeer positief gewaardeerd. Op basis van de analyse van de ingevulde Kijkwijzer kan afgevraagd worden of de Kijkwijzer voldoende kritisch ingevuld wordt, of dat er nog gewend moet worden aan de nieuwe werkwijze. Hier wordt in de volgende ronde meer aandacht aan besteed. 4.6
Derde ronde: observatie van/door directeur/niet-bord gebruiker (Kijkwijzer versie 5)
Tussen de tweede observatie ronde en de derde ronde is de Kijkwijzer op basis van discussies in de stuurgroep en het ict-overleg nog twee keer aangepast (versies 3 en 4). Daaruit resulteerde Kijkwijzer versie 5 (Zie Bijlage 7.5) die in de derde ronde is gebruikt. 4.6.1
Opzet derde ronde
In de periode oktober tot begin november 2007 is een derde ronde van observaties uitgevoerd door directeuren en niet-bordgebruikers. In totaal zijn er 22 observaties uitgevoerd, waarvan 7 op dezelfde school. Het betrof de groepen 2 tot en met 8, waarvan 4 combinatiegroepen. Er is geen observatie in groep 5 uitgevoerd. De gemiddelde klassengrootte was 20 leerlingen. De volgende vakken zijn geobserveerd: 9 keer rekenen, 6 keer lezen/taal, 3 keer geschiedenis, 2 keer aardrijkskunde, 1 keer biologie/natuur en 1 keer schrijven. De opstelling was meestal in groepjes (10 keer) of in U-vorm (8 keer), maar een enkele keer in rijtjes en 1 keer als de hele groep. De gemiddelde observatietijd was 40 minuten.
15
4.6.2
Resultaten derde ronde
Bijna alle lessen hadden een gezamenlijk begin waarbij de leerkracht het digibord gebruikte. In diverse lessen werden ook een of meer leerlingen betrokken, vooral bij het ophalen van voorkennis en het refereren aan eerdere lessen. Bij twee lessen werden ook leerlingen betrokken bij het uitleggen van de werkvorm en het aangeven van wat daarbij nodig is. Suggesties die werden gemaakt over het begin van de les zijn te vinden in Tabel 6. Tabel 6 Suggesties ter verbetering van het begin van de les (Kijkwijzer versie 5)
Gezamenlijk de voorkennis ophalen ging goed. Gebruik de lessen van de vorige keer. Als je die snel laat zien, haal je de voorkennis op. De leerlingen weten dan weer precies waar ze het de vorige keer over gehad hebben. Het begin van de les (herhaling) is te lang. Hierdoor komt de kern in verdrukking. Individuele leerlingen konden illustreren met behulp van het digibord welke bewerkingsvolgorde was afgesproken. Observant: Misschien goed om te beginnen met het filmpje over hunebedden; ze weten dan eerder waar het precies over gaat (eerst beeld……,dan tekst?). De filmpjes herhalen nu wat jij vertelde. Leerkracht: Het was juist de bedoeling om eerst te kijken wat de leerlingen al / nog wisten en hun nieuwsgierigheid op te wekken. Om daarna de les te vervolgen met o.a. beeldmateriaal. De oefeningen en de te maken les stonden op het digibord Regels opschrijven zodat ze deze makkelijker toe kunnen passen Leuk en attractief begin van de les
Bij de werkvormen scoren vooral de werkvormen uitleggen (18), presenteren (14 keer), oefenen(12) en demonstreren (11) hoog. Daarna volgen remediëren, gesprek, opdracht en toepassen. Nakijken, exploreren en samenvatten worden ook enkele keren vermeld. Bij 10 observaties gebruikten de leerkrachten bord-eigen software en in 8 lessen het whiteboard. Slechts in twee lessen wordt PowerPoint gebruikt en in 1 les Mindmap. Het lesmateriaal is in 19 lessen voorbereid door de leerkracht en in 16 lessen wordt voortgebouwd op de lesmethode. In 6 lessen werd een deel van een eerdere les gebruikt. Extern lesmateriaal werd in 6 lessen gebruikt, o.a. lesspecifiek extern materiaal, Veilig leren lezen, en websites zoals Beeldbank, Teleblik, en Wikipedia. Als media werden meestal tekst en plaatjes gebruikt (resp. 10 en 15 keer), met daarnaast nog grafieken/schema's en tv/video (beide 7 keer). De digipen wordt het meest gebruikt door de leerkrachten (21 keer) ten opzichte van de leerlingen (16 keer). Muis en toetsenbord worden in enkele lessen zowel door de leerkracht als de leerlingen gebruikt. Bij het leerproces wordt het digibordgebruik gedomineerd door de leerkracht, met in enkele lessen een inbreng van de leerlingen. Bij slechts 1 les wordt nieuw materiaal ingebracht door een leerling. Terughalen/afspelen van een lesonderdeel werd bij de helft van de lessen toegepast. In Tabel 7 zijn de effecten en de manier waarop deze werden bereikt weergegeven. Tabel 7 Effecten van het digibordgebruik (Kijkwijzer versie 5)
Herkenning oproepen
-
Context/kader scheppen
-
Verdieping aanbrengen
Redeneren bevorderen
Zoekgedrag bevorderen
refereren aan een eerdere les of het afspelen ervan het concreet maken door middel van gescand lesmateriaal, een splitsbakje, of woordweg/plaatjes het vertellen van een verhaal gebruik illustraties of een schema (bijvoorbeeld een fasering of woordgroepen) het maken van foto's in de klas het meedoen en nadoen het verkennen van de oplossingsmogelijkheden het maken van een tekening op het digibord het geven van voorbeelden en uitleg door een gesprek/discussie, of een praatplaat door groepswerk en goede interactie door leerlingen te laten voordoen of voor de klas te laten lezen het tonen van illustraties en schema's door een zoekplaatje het zoeken op internet
16
Samenwerking bevorderen ICT vaardigheden bevorderen
-
het laten maken van woorden op het digibord groepswerk, elkaar helpen reacties uit de klas uitleg lesbladen op het bord werken met het digibord werken met de digipen werken met internet
Uit de opmerkingen van de ingevulde Kijkwijzers en de opmerkingen die de directeuren en nietbordgebruikers maakten kan de volgende lijst met punten van meerwaarde van het digibord gegeven worden (zie Tabel 8). Tabel 8 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (Kijkwijzer versie 5)
Aandacht leerlingen
Aanschouwelijk materiaal Goed zichtbaar Concreet Direct erbij schrijven/correctie Discussie Hyperlinks Interactie bij het digibord Dynamisch
ICT vaardigheden
Digibord bevordert betere betrokkenheid; door beelden; centrale focus; iedereen kan meekijken Tempo van presenteren en grootte van presentatie verhogen de concentratie en het "erbij blijven" Lesmateriaal is meteen voorhanden; Visuele ondersteuning (direct iets te illustreren; overzichtelijk (o.a. dmv schema) Duidelijk; veel beter zichtbaar voor iedereen; sneller Concreet maken / grote platen Splitsbakje op het bord Correctie op digibord; Direct erbij schrijven; makkelijk te veranderen Discussie, sneller corrigeren en rubriceren; Iedereen kan meedenken Ondersteunt en visualiseert redeneringen Hyperlinks + plaatjes, verslepen namen In groepen werken op het bord; Interactie bij digibord; Kinderen vinden het leuk om te doen; Verhoogt participatie leerlingen Zien ontstaan van de oplossingen; Stapsgewijs zichtbaar maken door rolgordijn; Foto-functie voor het isoleren van de opdracht; Verklaring wordt zichtbaar Uitleg en zien tegelijk; Makkelijk woorden te verschuiven Pagina laten afspelen zodat iedereen het weer ziet; Terughalen van beelden, pagina’s Je leert het digibord kennen, veel herkenbaar bij Microsoft Werken met pen/slepen
Wat betreft de interactiviteit is het vooral de leerkracht die het bord heel veel gebruikt en daarbij de leerlingen veel betrekt (gepland). Bij vragen en reacties van de leerlingen gebruikt de leerkracht ook veel het digibord. De leerkrachten maken ook nog nauwelijks gebruik van het opslaan van bordactiviteiten en het opnieuw gebruiken ervan. Het spontaan laten gebruiken van het digibord door de leerlingen gebeurt heel weinig, op 1 les na. Dit wordt bevestigd doordat ook de digipen slechts beperkt wordt gebruikt door een of meer leerlingen en in 5 lessen helemaal niet. De leerlingen nemen wel actief deel aan de les en de algemene interactiviteit van leerkracht/leerlingen is hoog. In Tabel 9 staan suggesties voor de verbetering van de leskern die gegeven zijn naar aanleiding van het gebruik van de Kijkwijzer. Tabel 9 Suggesties ter verbetering van de leskern (Kijkwijzer versie 5)
Plaats het beeldmateriaal en de foto’s in de bordsoftware. Dat geeft jezelf een kader, maar ook voor de kinderen is het duidelijker waar ze mee bezig zijn en waar ze de informatie moeten plaatsen. Je kan dan de lessen daarna steeds teruggrijpen. Of kinderen zelf even laten terugkijken wat ze gedaan hebben. Begrippen hadden meer visueel gemaakt kunnen worden. De inhoud had rustiger gekund. Meer bij één onderwerp houden. De interactiviteit tussen de leerlingen onderling is erg groot bij het bordgebruik. Er wordt intensief over de opdracht overlegd. De leerlingen weten daarbij het digibord goed te gebruiken. Een zelfgemaakte tekening (met stand van de zon, hoogte boom, afstand schaduw) had hierbij een waardevolle aanvulling kunnen zijn op de afbeelding. Goede afwisseling in zelf doen en samen op digibord werken. Goede kerninstructie voor de kinderen die het al snel kunnen en daarna aan het werk gaan. Daarna voor enkelen
17
een verlengde instructie waarbij beelden uit de eerste instructiefase nogmaals geanalyseerd werden. Leek mij prima in elkaar zitten. Laat kinderen eens zelf materiaal opzoeken op internet en dit samen in de bordsoftware plaatsen, samen leren jullie snel hoe de software werkt. Doordat het begin van de les te lang duurt, komt de kern niet tot zijn recht. Er was weinig interactie.
Iets meer dan de helft van de lessen had een gezamenlijk einde. De leerkracht gebruikte meestal het digibord voor een inhoudelijke terugblik en het aangeven van vervolgactiviteiten. In enkele lessen werden ook een of meer leerlingen betrokken bij deze activiteiten. Slechts 4 leerkrachten sloegen tijdens de observaties veranderen/annotaties op voor hergebruik of evaluatie. De gemiddelde totaalindruk van de vaardigheden van de leerkrachten ten aanzien van ict-, bedienings-, en presentatievaardigheden was richting niveau 3, en voor klassenmanagement niveau 2. De vaardigheden van de leerlingen werden aangegeven tussen niveau 2 en 3. De technische werking van digibord e.d. was goed, op 1 observatie na: "de techniek blijft onbetrouwbaar". De leesbaarheid op het digibord was bij 12 lessen goed, maar bij 7 lessen matig en bij 2 lessen zelfs slecht. De impact van het digibord werd voor alle drie onderdelen (efficiëntie, onderwijsmogelijkheden en betrokkenheid leerlingen gewaardeerd met een acht. Concrete suggesties die werden gegeven over het verbeteren van het gebruik van het digibord zijn opgenomen in Tabel 10. Tabel 10 Suggesties ter verbetering van het gebruik van het digibord (Kijkwijzer versie 5)
De betrokkenheid wordt groter. Er is veel overzicht. De kinderen waren betrokken op de les en konden bij de uitvoering van de opdracht daarna ook nog het schema bekijken dat bij de uitleg was gebruikt. Digibord houdt de aandacht beter vast bij op zich niet inhoudelijk boeiende les. Door ook zoveel mogelijk kinderen erbij te betrekken hield de les voldoende vaart en was het een prima instructie op niveau De lk was bijzonder vaardig met het werken met het digibord en betrok de leerlingen op een goede manier. De leerlingen waren ontspannen bezig. De opdrachten werden afgestemd op de vaardigheid van de leerling: sommige kinderen volgden de uitgebreide schema, anderen volgden de verkorte route Grote meerwaarde, vooral voor allochtone kinderen om het beeld erbij te krijgen. Mogelijkheden digibord beter benutten; Probeer meer dingen uit Probeer met de bordeigen software te gaan werken, dat geeft veel meer mogelijkheden om het leerproces en de onderwijseffectiviteit te verbeteren. Het was ook goed mogelijk om te differentiëren tussen leerlingen. . Interactie moet verder ontwikkeld worden. Hulpvraag vanuit de leerkracht hierbij is hoe maak je het bord interactiever. Kijken en samen praten is niet bij voorbaat interactie. De lesinhoud wordt inzichtelijker gemaakt door een schema op het bord en leerlingen ondervinden daar steun aan. Laat aan het eind van de les of na elk onderdeel van het terugspelen de leerlingen nog even aangeven wat ze geleerd hebben of nu beter snappen. Laat de kinderen ook met het bord spelen, ga samen ontdekken hoe het werkt. laat leerlingen meer zelf doen i.p.v. de leerkracht Wat moet / kan de inbreng zijn van kinderen m.b.t. het bordgebruik in zo’n les. Vaardigheden leerlingen op niveau drie, maar dat is voor groep drie al heel ver! Zij is er duidelijk mee bezig en in ontwikkeling. Observatie geeft geen reëel beeld m.b.t. de vaardigheden van de leerkracht. Wanneer je de mogelijkheden nog wat wilt verdiepen, met name het interactieve gebruik van het bord, zou je een collega om advies kunnen vragen.
4.6.3
Conclusies derde ronde
Het digibord wordt op diverse manieren gebruikt, maar nog steeds is met name de leerkracht degene die het digibord het meest gebruikt. Leerlingen mogen gepland wel redelijk vaak het digibord gebruiken, maar van spontaan gebruik of interactieve opzet van de les is nog geen sprake. De vaardigheden van
18
leerkrachten en leerlingen is goed (richting niveau 3). Concrete suggesties voor verbetering worden nog weinig geven, ze zijn of te algemeen of vriendelijk/beschermend bedoeld. Zoals terecht door een observant is opgemerkt zijn observaties slechts momentopnames en geven ze geen beeld van alle vaardigheden van leerkrachten en leerlingen en ook de lesinhoud en werkvormen zijn misschien niet zoals "normaal". 4.7 4.7.1
Evaluatie van Kijkwijzer versie 5 Aanpak evaluatie
Voor het evalueren van de Kijkwijzer versie 5 is op 1 school waar 7 Kijkwijzers zijn gebruikt, aan de observanten gevraagd om een vragenlijst in te vullen. Deze vragen hadden betrekking op de Kijkwijzer zelf waarbij werd gevraagd naar mogelijke suggesties voor verbetering. Ook werd gevraagd of men de Kijkwijzer in de toekomst wilde blijven gebruiken. Van de observanten hadden 3 al eerder een observatie op hun school uitgevoerd, waarvan twee zowel voordat het digibord er hing als bij gebruik van het bord. 4.7.2
Resultaten
Tijd vrijmaken voor het houden van een observatie met nabespreking was in de meeste gevallen niet al te moeilijk in te plannen. Slecht bij 1 observatie was het heel lastig. Alle observanten vinden observaties nuttig, vooral als er ook een nabespreking komt in een open sfeer. Het kan voor beiden leerzaam zijn en nuttige tips opleveren. Het is geen bedreiging, maar "niet altijd even makkelijk" en "je gaat wel beter kijken naar de opbouw van je les" en bovendien hangt het er vanaf wie er komt observeren en waarom. Iemand schrijft: "Collegiale intervisie vind ik zeer zinvol een leerzaam. Dit zou eigenlijk vaker moeten kunnen, maar is in de praktijk helaas niet altijd realiseerbaar.". Het invullen van de Kijkwijzer werd door 2 personen als lastig ervaren, waarvan een als oorzaak opgaf de onbekendheid en onervarenheid met het digibord. Als suggestie wordt door 1 observant genoemd om een voorgesprek met de leerkracht te hebben om lesdoelen vooraf te weten en daarop de observatie te baseren. Twee observanten vonden de Kijkwijzer te uitgebreid. Op de vraag of de laatste pagina van de Kijkwijzer een goed beeld oplevert van de les, wordt in het algemeen positief gereageerd, maar men benadrukt dat een observatie slechts een momentopname is en dus geen totaalbeeld zal geven. De meeste observanten missen geen vragen in de Kijkwijzer, al zou 1 observant het prettig vinden om de betrokkenheid van de leerlingen bij het digibord te kunnen meten. Volgens vier observanten is de Kijkwijzer een nuttig hulpmiddel bij de nabespreking. Een observant geeft aan dat de nabespreking niet is gehouden in verband met ziekte, een ander denkt dat de Kijkwijzer niet nodig is om in gesprek te komen en een ander geeft aan dat het op hem/haar niet van toepassing is. Op de vraag of de Kijkwijzer en de nabespreking invloed zullen hebben op volgende lessen antwoorden 3 observanten van wel, maar 3 anderen vinden dat de leerkracht het al zo goed doet dat ze geen suggesties kunnen geven voor verbetering. Hoewel bijna alle observanten de Kijkwijzer een nuttig hulpmiddel vinden geven 6 observanten aan dat ze de Kijkwijzer niet uit zichzelf zullen gebruiken, omdat het extra tijd kost, maar dat het wel interessant is om te kijken welke aspecten een rol spelen.
19
5
Conclusie: warme overdracht en interactiviteit
Vanaf het begin van het project bleek uit gesprekken met de stuurgroep, bijeenkomsten van de ict-ers en de gesprekken met de leerkrachten dat alle betrokkenen met groot enthousiasme aan de slag wilden gaan met de digiborden. Op basis van de al bestaande ervaringen bij enkele leerkrachten werd een plan bedacht om via “warme overdracht” de andere scholen en leerkrachten met de digiborden kennis te laten maken met als doel om de digiborden zo in te zetten dat de interactiviteit in de lessen verhoogd zouden worden. Van “alleen maar” informatie aanbieden aan leerlingen werd gewerkt naar een situatie waarin communiceren en samenwerken via ict centraal zou moeten staan, waarbij de leerlingen zo begeleid, ondersteund en uitgedaagd worden dat zij de leerdoelen behalen. Het was mogelijk om dit proces een jaar lang te volgen en in verschillende fasen van het proces onderzoek uit te voeren. Daarbij stonden een aantal vragen centraal: a) Hoe verloopt het implementatieproces van de digiborden ten aanzien van experimenteren, samenwerking en reflectie: op welke manier wordt hiervoor ruimte gegeven aan de leerkrachten en hoe worden zij ondersteund? b) Welke ervaringen hebben de leerkrachten en leerlingen met de digiborden aanvankelijk en welke doen zij die komende periode op? Welke opbrengsten zijn toe te schrijven aan het gebruik van het digibord voor leren? Welke meerwaarde hebben de digiborden voor het onderwijs? c) Wat is het effect van de resultaten van a) en b) op de rol van de leerkrachten en het (toekomstig) onderwijs binnen de scholen van de stichting? Tijdens het onderzoek is aandacht geweest voor zowel didactische als organisatorische implicaties van de implementatie van een digibord. Startpunt van het onderzoek was de ict-boom, eerder gepresenteerd in paragraaf 1.1 en hier nogmaals weergegeven. Van informatie verwerken naar communiceren en interacteren, van instrueren naar construeren, dat waren de ideeën achter het gebruik van het digibord. Het lijkt erop dat dit deels gelukt is, maar dat de daadwerkelijke overgang meer tijd nodig heeft. Aan de hand van de beantwoording van de onderzoeksvragen zullen een aantal conclusies getrokken worden met betrekking tot de implementatie en het gebruik van het digibord, het gebruik van de Kijkwijzer en het verloop van het hele proces. 5.1
Het implementatieproces
Via een zogenaamde 'warme overdracht', het samenwerken aan het gebruik van de digiborden, zou een impuls gegeven moeten worden die blijvend zou kunnen bijdragen aan de enthousiasmering van leerkrachten met betrekking tot het gebruik van het digibord. Er werd daarbij gekozen voor een specifieke implementatiestrategie: “experimenteren, samenwerking en reflectie“. Tijdens het hele proces kwam deze strategie tot uiting in expliciete en impliciete activiteiten. Duidelijk georganiseerde activiteiten waren de startbijeenkomst in oktober 2006, de bijeenkomsten van de ict-ers, de observaties van lessituaties waarin het digibord werd gebruikt door de onderzoekers en het gebruik van de Kijkwijzer bij observaties in de klas door collega-leerkrachten. Hoewel er tijdens het project weinig grip was op de meer informele activiteiten, met name het contact tussen de leerkrachten onderling, lijken dit ook activiteiten te zijn die van invloed zijn geweest op het implementatieproces. Bij de start van het project werd bijvoorbeeld al opgemerkt dat het goed zou zijn om ervaringen uit te wisselen met collega’s van de eigen school en van andere scholen om op ideeën te komen rondom het gebruik van het digibord. Deze bereidheid en interesse is in alle activiteiten tot uitdrukking gekomen en kwam in de verschillende gesprekken als zeer positief naar voren.
20
Bekijken we het hele proces aan de hand van de fasering die aangebracht is, dan kan het volgende opgemerkt worden (zie Tabel 11): Tabel 11 Fasering, activiteiten en opbrengsten tijdens het implementatieproces
Fase Verkenning
Activiteiten Startbijeenkomst Plaatsing van de digiborden Bijeenkomsten van de stuurgroep Bijeenkomsten van de ict-ers Observaties en interviews door de onderzoekers
Ontwikkeling Kijkwijzer
Bijeenkomsten van de stuurgroep
Gebruik Kijkwijzer
Bijeenkomsten van de stuurgroep Bijeenkomsten van de ict-ers Observaties en interviews door de onderzoekers
Opbrengsten Inzicht in de (eerste) ervaringen met het digibord Inzicht in de houding van de leerkrachten ten opzichte van het digibord Inzicht in de mogelijke meerwaarde van het digibord Inzicht in organisatorische en didactische aandachtspunten m.b.t. het digibord Kennisdeling m.b.t. het gebruik van het digibord Visieontwikkeling m.b.t. het doel en gebruik van het digibord Kennisdeling m.b.t. het gebruik van het digibord Werken aan het uitbreiden van de mogelijkheden en de meerwaarde van het digibord Inzicht in organisatorische en didactische aandachtspunten m.b.t. het digibord Inzicht in de mate van interactiviteit in de klas door digibordgebruik Inzicht in de rol van de leerkracht en die van de school en het bestuur met betrekking tot het toekomstig gebruik van het digibord
In onderstaande paragrafen zal worden ingegaan op zowel succesfactoren als aandachtspunten. 5.1.1
Succesfactoren implementatieproces
Uit Tabel 11 blijkt dat de aandacht tijdens de verkenningsfase met name gericht was op het krijgen van informatie over de eerste ideeën en ervaringen van een aantal leerkrachten met het digibord. Zowel het enthousiasme van de leerkrachten en leerlingen als de organisatorische en didactische aandachtspunten kwamen naar voren. De belangrijke succesfactoren zijn in Tabel 12 te zien. Tabel 12 Succesfactoren implementatieproces tijdens de verkenningsfase
Succesfactor Leerkrachten Leerlingen Materiaal/bronnen
Onderwijs/lessen
Omschrijving De houding van de leerkrachten ten opzichte van de digiborden is over het algemeen enthousiast en positief kritisch te noemen. Mede op basis hiervan zijn de digiborden op alle scholen ingezet en intensief door de betrokken leerkrachten gebruikt. De houding van de leerlingen ten opzichte van de digiborden is over het algemeen zeer enthousiast. Zij kunnen actiever bezig zijn tijdens de les en vinden het leuk om met het digibord bezig te zijn. Door het gebruik van het digibord in combinatie met internet is het mogelijk om de bestaande materialen aan te vullen, aan te passen, up to date te maken en de wereld in de klas te halen. De materialen geven de mogelijkheid om visueler bezig te zijn en de inhoud aanschouwelijker te maken. Het materiaal kan opgeslagen worden in een archief wat het mogelijk maakt om materiaal te hergebruiken. De lessen worden omschreven als actueler, boeiender en motiverender. Door het gebruik van het digibord als nieuw hulpmiddel wordt weer opnieuw nagedacht over de opzet van een les. Tijdens de les zijn er mogelijkheden om leerlingen actief te betrekken bij het bord, zodat de les zelf interactiever wordt.
De succesfactoren uit Tabel 12 zullen in de conclusies rondom de digiborden (paragraaf 5.2) verder terugkomen. Uit Tabel 11 blijkt dat de aandacht tijdens de tweede fase met name gericht was op het ontwikkelen van de Kijkwijzer. Tijdens deze fase waren met name de onderzoekers en de stuurgroep in discussie over het doel en de inhoud van de Kijkwijzer. De belangrijkste succesfactoren uit deze fase zijn in Tabel 13 te zien. 21
Tabel 13 Succesfactoren implementatieproces tijdens de ontwikkeling van de Kijkwijzer
Succesfactor Visieontwikkeling
Omschrijving Voor de start van het project bestond er al een visie op het gebruik van het digibord op de scholen, maar door het nadenken over het doel en de inhoud van de Kijkwijzer werd deze visie explicieter gemaakt en heeft ook geleid tot discussies op de scholen over deze visie.
Uit Tabel 11 blijkt dat tot slot dat de aandacht tijdens de derde fase met name gericht was op het gebruik van de Kijkwijzer. Door de Kijkwijzer te gebruiken kwam er weer meer inzicht in de ervaringen met het digibord, maar werd er ook direct gewerkt aan kennisdeling rondom het gebruik van het digibord en aan het uitbreiden van zicht op de mogelijkheden en de meerwaarde van het digibord. De belangrijkste succesfactoren uit deze fase zijn in Tabel 14 te zien. Tabel 14 Succesfactoren implementatieproces tijdens het gebruik van de Kijkwijzer
Succesfactor Kennisdelen
Reflecteren Uitbreiden mogelijkheden
Omschrijving Door als groep na te denken over de Kijkwijzer en het gebruik daarvan werden tijdens de ict-bijeenkomsten ervaringen uitgewisseld en kennis gedeeld, bijvoorbeeld door het geven van demonstraties over eigen gebruik, maar ook door het stellen van vragen over punten waar tegen aangelopen was. Ook de gesprekken tussen collega’s na afloop van het gebruik van de Kijkwijzer heeft geleid tot kennisdeling. Door de Kijkwijzer te gebruiken tijdens het observeren van een les van een collega vond reflectie plaats op het handelen van deze collega. In het nagesprek van de observatie werd de Kijkwijzer gebruikt als aanleiding om verbeterpunten te bespreken. Naar aanleiding van de discussies tijdens het kennisdelen, te kijken naar de ervaringen van de anderen en te reflecteren op basis van de Kijkwijzer was het mogelijk om de eigen kennis te vergroten en daardoor de mogelijkheden met het bord uit te breiden.
In vergelijking met Tabel 12 kan in Tabel 14 gezien worden dat het accent verschoven is van nadenken over dingen (materialen, lesinhouden) naar nadenken over processen (kennisdelen, reflecteren, uitbreiden). Deze verschuiving en de succesfactoren uit Tabel 14 zullen in de conclusies rondom de Kijkwijzer in paragraaf 5.3 verder terugkomen. 5.1.2
Aandachtspunten implementatieproces
Naast de succesfactoren zijn ook een aantal aandachtspunten rondom het implementatieproces te noemen, zie Tabel 15. De aandachtspunten die hier genoemd worden hebben te maken met het proces zelf. Punten die naar voren zijn gekomen met betrekking tot de digiborden en de Kijkwijzer worden in de volgende paragrafen uitgewerkt. Tabel 15 Aandachtspunten rondom het implementatieproces
Aandachtspunt Visieontwikkeling
Strategieontwikkeling
Kennisdeling
Omschrijving Aan het begin van het project hadden de leden van de stuurgroep een duidelijke visie op het gebruik van de digiborden. Uit deze visie is het voorliggende project gedefinieerd, maar geen expliciet over te dragen visiedocument. De scholen hebben door het proces van “warme overdracht” de mogelijkheid gehad om zelf aan de slag te gaan met het ontwikkelen van een visie. Hoewel er op de scholen wel ideeën zijn uitgewisseld is er nog geen vastgelegde, uitontwikkelde visie voor handen. Dit zou een volgende stap kunnen zijn. Omdat er nog geen algemene visie is op het gebruik van digiborden in het onderwijs is het tot op heden niet mogelijk geweest om een expliciete strategie te ontwikkelen om de visie na te streven. De huidige strategie van warme overdacht door experimenteren, samenwerken en reflecteren werkt in deze fase tot op zeker niveau, maar er zal waarschijnlijk meer sturend opgetreden moeten worden om het uiteindelijke doel (van informeren naar interactiviteit, communiceren en samenwerken) daadwerkelijk te bereiken. Kennisdeling vindt plaats tijdens de verschillende bijeenkomsten en de observaties. Deze bijeenkomsten worden als zeer nuttig ervaren. De bijeenkomsten waren van te voren opgezet en gestructureerd en voor de ict-ers was tijd vrijgemaakt zodat ze aanwezig konden zijn. Het proces en de inhoud van de bijeenkomsten waren daardoor goed voorbereid. Om toe te kunnen werken naar een verbetering van het onderwijs zou verder nagedacht kunnen worden over de acties die na een bijeenkomst uitgevoerd zouden kunnen worden.
22
Training, voorlichting en professionalisering
Aan het begin van het project werd gekozen om geen uitgebreide training en voorlichting voor leerkrachten te organiseren. De leerkrachten werden zelf eigenaar gemaakt van het bord en het onderwijs en konden zelf aan de slag, samen met collega’s. op deze manier vond zelfsturend en incidenteel leren plaats, waarbij de feedback van collega’s een belangrijke rol speelde. Hoewel de leerkrachten zelf aangeven geen hinder ondervonden te hebben van het ontbreken van training, geven zij wel aan dat het belangrijk is om collega’s die beginnen met het gebruik van het digibord voldoende te informeren en te trainen. Hetzelfde geldt voor de doorgaande professionalisering van alle leerkrachten, ook degenen die al een digibord gebruiken. Dit zou onderdeel moeten zijn van de strategie van de scholen en de stichting.
In Hoofdstuk 6 wordt ingegaan op aanbevelingen om met deze aandachtspunten aan de slag te gaan. 5.2
De digiborden
De onderzoeksvragen met betrekking tot het gebruik van de digiborden gaan in op de ervaringen van leerkrachten en leerlingen, de opbrengsten die toe te schrijven zijn aan het gebruik van het digibord en de meerwaarde van de digiborden voor het onderwijs. Daarnaast is het effect van het gebruik op de rol van de leerkrachten en het (toekomstig) onderwijs binnen de scholen van de stichting van belang. Bij deze aspecten zijn uit het onderzoek zowel succesfactoren als aandachtspunten te benoemen. 5.2.1
Succesfactoren bij het gebruik van de digiborden
De belangrijkste succesfactoren rondom het gebruik van het digibord werden in paragraaf 5.1 al genoemd: de leerkracht, de leerlingen, het materiaal, de mogelijkheden binnen de les, het kennisdelen en reflecteren en het uitbreiden van de mogelijkheden van het bord. Een belangrijke succesfactor is het feit dat de borden op elke school geplaatst zijn, over het algemeen bij een leerkracht in de klas. Door het ophangen van de borden in de klassen werden de leerkrachten “gedwongen” om met het bord aan de slag te gaan. Door deze benadering heeft de stichting ervoor gezorgd dat elke school de mogelijkheid kreeg om ervaring op te doen met het gebruik van een digibord. Doordat zowel de houding van de leerkrachten als die van de leerlingen ten opzichte van het bord positief is, zijn de borden intensief in de lessen gebruikt. Vrijwel overal worden de digiborden bij verschillende onderwerpen ingezet en gedurende de dag meerdere keren gebruikt. Naast het bestaande materiaal worden nieuwe materialen toegevoegd, deels door het gebruik van de software van het bord, deels door het gebruik van materiaal dat op internet te vinden is. Het materiaal is daardoor niet alleen meer geworden, maar ook visueler en actueler. Een andere succesfactor is het kennisdelen. Door de bijeenkomsten van de ict-ers, de (informele) gesprekken op de scholen en het gebruik van de Kijkwijzer bij observaties door collega’s worden ervaringen uitgewisseld, kennis gedeeld, nagedacht over nieuwe mogelijkheden en het bespreken van verbeterpunten. Kennisdelen is in dit geval een belangrijk onderdeel van de professionalisering van de leerkrachten. De succesfactoren rondom het gebruik van het digibord hebben met name te maken met de processen die daarom heen spelen. De eerste ervaringen van de leerkrachten zijn beschreven (zie bijvoorbeeld de paragrafen 3.4, 4.4, 4.5 en 4.6). Deze zijn over het algemeen positief, maar als we verder inzoomen op de inhoud van de processen en kijken wat er daadwerkelijk in de lessen gebeurt zijn er een aantal aandachtspunten te noemen. 5.2.2
Aandachtspunten bij het gebruik van de digiborden
Hoewel de lessen door de leerkrachten omschreven worden als actueler, boeiender en motiverender blijkt uit de ingevulde Kijkwijzers dat de mate van interactie niet altijd verhoogd is en in een aantal gevallen niet terug te vinden is. Waar de leerkrachten aangeven dat er tijdens de les mogelijkheden zijn om leerlingen
23
actief te betrekken bij het bord, zodat de les zelf interactiever wordt, blijkt uit de Kijkwijzers en de gesprekken met de leerkracht dat het gevaar ontstaat dat de leerkracht zelf zo bij het bord betrokken is dat de les grotendeels (soms volledig) afhangt van de leerkracht zelf. Hoewel de intentie wel aanwezig is om het digibord zo in te zetten dat de les interactiever wordt, kan afgevraagd worden of het digibord in een aantal gevallen het krijtbord vervangt. Hierbij moet direct opgemerkt worden dat de implementatie van het gebruik van het digibord een (r)evolutionair proces is, een complex proces dat tijd kost. Leerkrachten investeren veel energie en eigen tijd en met de juiste ondersteuning zal het mogelijk zijn om de nadruk op de interactiviteit hoger te leggen. Een ander aandachtspunt heeft te maken met het beschikbare materiaal, het opslaan en het hergebruik hiervan. Tijdens het begin van het project werd aangegeven dat het belangrijk was om hier aandacht aan te besteden. Daarop is een database-achtige structuur opgebouwd in de vorm van “Kennisnet Groepen”. In deze database is het mogelijk om samen te werken, documenten te delen, te discussiëren in een forum, afspraken te maken en berichten te versturen. Hoewel er in eerste instantie veel animo was voor deze functionaliteit is er in de praktijk weinig gebruik van gemaakt. Het lijkt erop dat het alleen “brengen” van informatie niet aantrekkelijk is voor de leerkrachten, er moet ook iets te “halen” zijn. Het grote punt rondom het “halen” van informatie is dat de informatie die beschikbaar is niet altijd toepasbaar lijkt te zijn in de eigen situatie. Doordat het materiaal dan weer aangepast moet worden wordt het ook weer minder aantrekkelijk om materiaal uit de database te gebruiken. Dit is een bekend verschijnsel. Strijker (2006) constateerde bijvoorbeeld dat hergebruik en uitwisseling van leermateriaal hoogstwaarschijnlijk niet wereldwijd zal plaatsvinden, maar dat hergebruik van leermateriaal veel meer lokaal zal gebeuren binnen de eigen groep of dat hergebruik zelfs alleen zal plaatsvinden bij zelf ontwikkeld materiaal. In Hoofdstuk 6 wordt ingegaan op aanbevelingen om met deze aandachtspunten aan de slag te gaan. 5.3
De Kijkwijzer
De beslissing om de Kijkwijzer te ontwikkelen en in gebruik te nemen is tijdens de loop van het project genomen. Specifieke onderzoeksvragen met betrekking tot de Kijkwijzer zijn er daardoor niet, maar het gebruik van de Kijkwijzer geeft wel aanleiding om over de opgestelde onderzoeksvragen een aantal toegevoegde opmerkingen te maken. Ook hierbij zijn weer succesfactoren en aandachtspunten te benoemen. 5.3.1
Succesfactoren bij het gebruik van de Kijkwijzer
De belangrijkste succesfactoren rondom het ontwikkelen en gebruiken van de Kijkwijzer werden in paragraaf 5.1 genoemd: visieontwikkeling, kennisdelen, reflecteren en het uitbreiden van de mogelijkheden van het bord. Daarnaast moet worden opgemerkt de leerkrachten die de Kijkwijzer gebruikt hebben tijd kregen om dit ook daadwerkelijk te doen. Door een regeling te treffen rondom een vergoeding voor tijd was het mogelijk om de observaties door middel van de Kijkwijzer uit te voeren. Doordat de Kijkwijzer ontwikkeld werd in samenspraak met de leden van de stuurgroep van het project is er een aantal keer overleg geweest over de visie op het gebruik van digiborden op de scholen. Dit is ten goede gekomen aan de ontwikkeling van de Kijkwijzer. De Kijkwijzer zelf wordt als nuttig ervaren door de leerkrachten en wordt gezien als een instrument om het onderwijs te verbeteren. De Kijkwijzer heeft door het gebruik geleid tot verdere kennisdeling en reflectie, wat weer geleid heeft tot het nadenken over het uitbreiden van de mogelijkheden van het bord. Toch kan op basis van deze succesfactoren een aantal belangrijke aandachtspunten genoemd worden. 5.3.2
Aandachtspunten bij het gebruik van de Kijkwijzer
Zoals eerder aangegeven is bleek tijdens de ontwikkeling van de Kijkwijzer dat de individuele leden van de stuurgroep een duidelijk beeld voor ogen hebben van het doel van het gebruik van de digiborden, maar dat er tot op heden geen gezamenlijke visie is vastgesteld. Ook hebben de scholen zelf nog geen
24
expliciete visie op het gebruik van de digiborden. Visie, een beeld van de toekomst, is van belang om de ideeën achter het gebruik van het digibord en de doelen daarvan helder te krijgen. Op basis hiervan kan een strategisch plan om de ideeën in praktijk te brengen ontwikkeld worden, zodat dit gecommuniceerd kunnen worden aan de betrokkenen (Fisser, Dekker, Loonen, & Bosschaart, 2006). Rondom het aspect visie worden gegevens verzameld die ondersteunend zullen zijn bij de beslissing om het idee al of niet tot werkelijkheid te laten worden. Dat kunnen inhoudelijke en strategische gegevens zijn (bijvoorbeeld past het idee in al geformuleerd beleid?), maar ook praktische gegevens (bijvoorbeeld wat zijn de financiële consequenties?). Met name over de eerste soort gegevens, de inhoudelijke, is nog onvoldoende bekend, afgezien van het feit dat de informatie wel in de hoofden van een aantal mensen zit. Dit heeft er waarschijnlijk toe geleid dat de uiteindelijke doelstelling om te gaan van informeren en instrueren naar communiceren, samenwerken en meer interactiviteit (nog) niet behaald is. Verder kan op basis van de analyse van de ingevulde Kijkwijzer afgevraagd worden of de Kijkwijzer voldoende kritisch ingevuld wordt, of dat er nog gewend moet worden aan de nieuwe werkwijze. Dit gegeven zou ook te maken kunnen hebben met de fasering van het proces (er is nog meer tijd nodig) of met het ontbreken van een visie en strategisch plan om de doelstellingen te behalen. Er is waarschijnlijk meer sturing nodig bij zowel het in gebruik nemen van de Kijkwijzer als het gebruik maken van het nagesprek na afloop van het gebruik van de Kijkwijzer. In Hoofdstuk 6 wordt ingegaan op aanbevelingen om met deze aandachtspunten aan de slag te gaan. 5.4
Beantwoording van de onderzoeksvragen
In dit concluderende hoofdstuk zijn een groot aantal succesfactoren genoemd die hebben bijgedragen tot het effectief gebruik van het digibord in het onderwijs. Op basis van zowel de succesfactoren en de aandachtspunten kunnen de onderzoeksvragen beantwoord worden. 5.4.1
Het implementatieproces
De eerste onderzoeksvraag ging in op het implementatieproces: Hoe verloopt het implementatieproces van de digiborden ten aanzien van experimenteren, samenwerking en reflectie: op welke manier wordt hiervoor ruimte gegeven aan de leerkrachten en hoe worden zij ondersteund? Uit het onderzoek blijkt dat de aanpak volgens “warme overdracht” heeft geleid tot het in gebruik nemen van een digibord op alle scholen binnen de stichting. Door te experimenteren, samen te werken en kennis te delen werd gewerkt aan het uitbreiden van de mogelijkheden van het digibord in de klas. De leerkrachten kregen hiervoor ruimte doordat het bord bij hen in de klas opgehangen werd. Veel van de energie en tijd die er ingestoken moest worden om te leren omgaan met het bord en de lessen voor te bereiden kwam echter uit eigen inzet. Daarbij waren wel verschillende ondersteuningsmechanismes voor handen, met name de bijeenkomsten van de ict-ers, de ondersteuning van de leerkrachten door de icters, het overleg tussen leerkrachten onderling en het beschikbaar maken van de digiborden zelf. Aandachtspunten voor de nabije toekomst hebben te maken met visie- en strategieontwikkeling, waarbij onder andere aandacht moet zijn voor continuering van kennisdeling en reflectie (professionalisering) en op basis daarvan toe te werken naar meer interactiviteit in de klas. 5.4.2
Het digibord
De tweede onderzoeksvraag ging in op de ervaring van de leerkrachten en leerlingen en op de opbrengsten en de meerwaarde van het digibord. Het eerste digibord in een school en het enthousiast gebruik daarvan door de leerkracht heeft een positieve uitstraling op het hele team in de school. Het digibord zorgt voor het gevoel dat je "de wereld in de school" brengt. Uit het onderzoek blijkt dan ook dat alle betrokkenen een positief beeld hebben over de 25
opbrengsten en de meerwaarde van het digibord. Het gebruik van het digibord zorgt ervoor dat de leerkrachten opnieuw gaan nadenken over hun lessen en de lesactiviteiten en dat het bestaande materiaal aangevuld kan worden met materiaal dat zowel visueel als actueel is en daardoor “de wereld in de klas” kan worden bereikt. Door de specifieke functies van het digibord (opslaan, terughalen) wordt het makkelijk om terug te grijpen op voorgaande lesactiviteiten, ze te herhalen en eventueel te gebruiken als remediering. Aangegeven is dat hierdoor de instructie effectiever verloopt en de les beter beklijft bij de leerlingen. Het gebruik van het digibord door leerlingen groeit en is (veel) meer dan in het begin, maar het is nog steeds beperkt. De leerlingen zijn wel duidelijk meer betrokken bij de les dan voorheen. Uit het onderzoek rondom met name de Kijkwijzer blijkt niet dat de interactiviteit in de lessen daadwerkelijk gestegen is. In termen van de Kijkwijzer zien we dat de leerkrachten over het algemeen over de vaardigheidniveaus 1, 2 en 3 beschikken. Interactie met externe bronnen, het gebruik van extra bordaccessoires, het verzorgen van niet-lineaire, interactieve lessen en het werken in een open onderwijs leersituatie wordt nog nauwelijks toegepast. Op basis hiervan kan de vraag worden gesteld of de mogelijkheden van het bord al optimaal benut worden. Verder blijkt wel dat de kijkwijzer een nuttig hulpmiddel is voor bewustwording en stimulering van digibord gebruik en bij de nabespreking van de observatie door collega’s. 5.4.3
Het onderwijsproces
De derde vraag ging in op de rol van de leerkrachten en het (toekomstig) onderwijs binnen de scholen van de stichting. Deze vraag sluit aan bij de antwoorden op de vorige onderzoeksvraag, aangezien uit het onderzoek blijkt dat de rol van de leerkracht op dit moment niet veel veranderd is ten opzichte van de rol die hij of zij had voor het gebruik van het digibord. Hierdoor is op dit moment nog niet voldoende zicht op het toekomstig onderwijs binnen de scholen van de stichting. In het volgende hoofdstuk worden een aantal aanbevelingen gedaan om hier wel richting aan te geven.
Tot slot: bij alle conclusies moet worden opgemerkt dat de implementatie en het gebruik van de digiborden nu een jaar aan de gang is en meer tijd nodig heeft. Daarnaast doen een aantal algemene conclusies wellicht geen recht aan een groep docenten die wel een grotere maat van interactie hebben bereikt in het onderwijs, maar van wie dat niet gemeten is tijdens de observaties door de onderzoekers en/of door collega’s.
26
6
Aanbevelingen
Er is veel bereikt na (slechts!) één jaar experimenteren en samenwerken rondom de inzet van de digiborden bij de scholen van VCPOCT. Om het effectief gebruik van de digiborden een extra impuls te geven wordt een aantal aanbevelingen gedaan op basis van de bevindingen uit het onderzoek. Deze aanbevelingen gaan in op strategie, reflecteren om te komen tot bewustwording van nieuwe mogelijkheden van het digibord en ten slotte een aanbeveling om verder te gaan in de stap van krijtbord naar digibord. 6.1
Van warme overdracht naar visie en strategie
Bij “warme overdracht” gaat het om samenwerken aan onderwijsvernieuwing. Door samen met een collega na te denken over het gebruik van het digibord en de mogelijkheden ervan in het onderwijs groeit de bewustwording en de kennis. Van groot belang bij “warme overdracht” is dat de collega’s op een gelijkwaardig niveau met elkaar discussiëren, zonder dat het als “beoordelend” wordt ervaren. Door het samen nadenken, experimenteren en feedback geven ontstaan er weer nieuwe vragen en ideeën waar over nagedacht kan worden. In het project is voldoende ruimte gegeven voor dit proces. Heel expliciet werd de keuze gemaakt om niet te beginnen met trainen en dan het hele proces los te laten, maar om te beginnen met de “warme overdracht”, het experimenteren en het samenwerken. Dit heeft geleid tot de ervaringen die in dit rapport beschreven zijn. Naast het ruimte geven aan onderwijsontwikkeling door samen te werken met collega’s is het van belang dat er belangstelling en betrokkenheid getoond wordt door degene die de verandering inzet en begeleid. Dit betekent dat diegene goed op de hoogte moet zijn van de redenen voor de verandering en van het uiteindelijke doel en dat dit ook overgebracht kan worden op degene die de verandering door moet maken. Deze verheldering zou voorafgaand aan het proces plaats moeten vinden. Omdat uit het onderzoek blijkt dat er meer sturing nodig is, is het aan te bevelen om de stap van verheldering alsnog/nogmaals uit te voeren. Uit het onderzoek komt naar voren dat er wel een duidelijk beeld voor ogen staat bij individuele personen die betrokken zijn bij de invoering van de digiborden, maar dat er nog geen gezamenlijke visie wordt gedeeld die leidt tot het effectief gebruik van de digiborden. Nagedacht moet worden over het toekomstbeeld (waar willen we naar toe) en de manier waarop dat bereikt moet worden. Belangrijke punten van aandacht daarbij zijn de organisatie (de scholen) zelf, de cultuur en de veranderbereidheid van de scholen en leerkrachten en de beschikbare faciliteiten. Het is duidelijk wie er mee doen, dat de direct betrokkenen “veranderbereid” zijn en dat de nodige technische faciliteiten beschikbaar zijn, maar meer aandacht zal besteed moeten worden aan de impact van de veranderbereidheid (het echt anders les gaan geven) en de niet-technische faciliteiten zoals tijd en geld om het digibord (beter) te leren kennen en lessen voor te bereiden en uit te voeren. Voorgesteld wordt dat deze stappen door het bestuur van de stichting ondernomen worden en dat de genoemde punten als visie en strategie op papier worden gezet. De rol van het bestuur, eventueel aangevuld met een aantal trekkers binnen de scholen die al ervaring hebben met de digiborden, zal zeer bepalend zijn voor de uiteindelijke resultaten en effecten. Zij moeten namelijk daarna met de scholen, directeuren en leerkrachten in discussie over de voornemens en over de manier waarop deze voornemens uitgevoerd gaan worden. Een mogelijke manier om hier mee aan de slag te gaan is door gebruik te maken van de eigen ervaringen en gebruik te maken van externe instrumenten om te werken aan visie en strategie, zoals de workshopgenerator van Ict op school (http://www.ictopschool.net/deskundigheid/doehetzelf/workshop) of de instrumenten die beschikbaar gesteld zijn op dit gebied vanuit de Digitale Universiteit (https://www.surfgroepen.nl/sites/agendavorming/).
27
6.2
Van observeren naar reflecteren
De Kijkwijzer blijkt een heel nuttig en gewaardeerd instrument te zijn als hulpmiddel om bij collega’s in de klas te kijken op welke manier het digibord gebruik wordt en op basis daarvan verder na te denken over de mogelijkheden van het bord in de eigen situatie of over verbeterpunten in de geobserveerde situatie. Deze potentie van de Kijkwijzer zou verder benut kunnen worden. Het is daarom aan te bevelen om de Kijkwijzer meer dan op het moment het geval is in te bedden in de manier van werken op de scholen. Daarbij zijn een aantal aandachtspunten van belang: - het instrument moet niet als beoordelingsinstrument gebruikt worden, maar voornamelijk gezien worden als een reflectie-instrument waarbij samengewerkt wordt tussen collega’s; - het instrument kan bij verschillende fases van digibordgebruik op verschillende manieren gebruikt worden; - het instrument geeft mogelijkheden op het gebied van didactiek, klassenmanagement en visie; - om het instrument op de juiste wijze en de juiste frequentie in te zetten is tijd nodig. Door de Kijkwijzer te zien als reflectie-instrument en niet als beoordelingsinstrument wordt voorkomen dat er sociaal wenselijke antwoorden gegeven worden op vragen die gaan over het handelen van een collega. Op het moment dat duidelijk is dat er geen waardeoordeel gegeven wordt, maar een reflectie op het handelen om te komen tot nieuwe inzichten en verbetering is het mogelijk om ook daadwerkelijk bezig te gaan met deze verbetering. De werkwijze van experimenten en samenwerken zoals in dit rapport is beschreven sluit daarbij aan, waarbij sturing op activiteiten die op basis van de uitkomsten uitgevoerd moeten worden van belang is. Dit betekent dat het gebruik van de Kijkwijzer op een hoger niveau getild moet worden: van leerkrachtactiviteit naar schoolbrede activiteit. De Kijkwijzer kan bij verschillende fases van digibordgebruik op verschillende manieren gebruikt worden. Aanbevolen wordt om de Kijkwijzer in zijn geheel in te vullen en te bespreken bij leerkrachten die nog niet veel ervaring hebben met het digibord. Hierdoor krijgen zij een beter overzicht van de mogelijkheden en is het mogelijk om meer feedback van collega’s te krijgen. Op deze manier kan de ontwikkeling van deze leerkrachten en de manier waarop zij het bord gebruiken effectiever en efficiënter verlopen. Zijn de leerkrachten (zowel de leerkracht voor de klas als degene die observeert) verder gevorderd in het gebruik van het digibord, dan zou alleen de laatste pagina van de Kijkwijzer rondom de totaalindruk van de les ingevuld en in het nagesprek besproken kunnen worden. De Kijkwijzer geeft mogelijkheden op het gebied van didactiek, klassenmanagement en visie. Door niet alleen de observatie, maar juist het nagesprek van betekenis te laten zijn is het mogelijk om via reflectie met elkaar van gedachten te wisselen en kennis te delen over de mogelijkheden van het digibord bij didactiek en klassenmanagement om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de visie op het gebruik van het digibord. Bovenstaande punten sluiten aan bij het lesfasenmodel, waarbij zowel voorbereiding en uitvoering, maar ook nabeschouwing en evaluatie centraal staan. Zowel de geobserveerde les zelf als de nabespreking van de les en het gebruik van de Kijkwijzer daarbij gaan in op deze punten. Op het moment dat de Kijkwijzer gebruikt wordt om te observeren en daarna te reflecteren is het mogelijk om de Kijkwijzer in te zetten als een instrument voor professionalisering. Daarbij moet wel nagedacht worden over de tijd die daarvoor vrijgemaakt moet worden, zodat de leerkrachten daadwerkelijk met de Kijkwijzer aan de slag kunnen.
28
6.3
Van krijtbord naar digibord
Door het expliciteren van de visie op het gebruik van het digibord en van daaruit na te denken over de strategie om dit te bereiken en daar de Kijkwijzer als belangrijk instrument bij te gebruiken kan verwacht worden dat de stap van krijtbord naar digibord makkelijker en sneller gezet kan worden. Zowel het digibord en de Kijkwijzer hebben de potentie om het onderwijs te veranderen, interactiever te maken en meer gericht te zijn op communicatie en samenwerking. Bij een groot aantal leerkrachten komt dit van de grond, bij anderen is meer ondersteuning nodig, zeker als het aantal borden uitgebreid gaat worden en meer leerkrachten kennis zullen gaan maken met het digibord. De vraag rondom het doorgroeien naar meer borden op school is in dit rapport nog niet besproken, maar is tijdens de bijeenkomsten met de ict-ers wel een aantal keer naar boven gekomen. Het algemene idee dat uit deze besprekingen naar voren kwam was dat er in ieder geval meer borden op elke school zouden moeten komen. Een aantal scholen heeft ook al actie ondernomen en gezocht naar de financiële mogelijkheden om dit te realiseren. Ook de vraag in welke groep het nieuwe bord opgehangen zou moeten worden is een aantal keer besproken. Om te voorkomen wat in Figuur 2 benadrukt wordt zou het goed zijn om in de opvolgende klas een digibord op te hangen.
Figuur 2 Van krijtbord naar digibord of andersom?
29
Referenties Beauchamp, G. (2004). Teacher use of the interactive whiteboard in primary schools: Towards an effective transition framework. Technology, Pedagogy, and Education, 13(3), 327-348. Beauchamp, G., & Parkinson, J. (2005). Beyond the 'wow' factor: Developing interactivity with the interactive whiteboard. School Science Review, 86(316), 97-103. Becta (2003). What the research says about interactive whiteboards. Conventry, UK: British Educational Communications and Technology Agency. Becta (2004). Getting the most from your interactive whiteboard: A guide for primary schools. Conventry, UK: British Educational Communications and Technology Agency. Fisser, P., Dekker, P.J., Loonen, J., & Bosschaart, E. (2006). Agendavorming. Utrecht: Digitale Universiteit (http://www.surfgroepen.nl/sites/agendavorming/). Strijker, A. (2004). Reuse of Learning Objects in Context: Human and Technical Aspects. Enschede: University of Twente.
30
7
7.1 -
Bijlagen
Overzicht van lesactiviteiten waarbij het digibord wordt gebruikt Woordenlijst; aanstrepen Schrijven; meeschrijven, kinderen laten corrigeren. Filmpjes van taal: bij een woord een filmpje. Rekenen; breuken Tekenen (ook grafitti op bord, met digicamera kunstwerken uit brochure gemaakt) Zaakvakken; Vooral bij de zaakvakken gebruikt om dingen te laten zien en uitleg te geven. Presentaties van kinderen Uitlegbord Natuur; Via kennisnet demo’s over natuur; Nieuws uit de natuur muziek Geschiedenis; Geschiedenis: steentijd: materiaal uit beeldbank Aardrijkskunde; Topografie: junior Bosatlas nu ook klassikaal; beeldbank: Suriname, slavernij Dingen laten zien; Leerlingen komen ook met sites Jeugdjournaal; als tv; Klokhuis Iedere dag bij instructieles Dagritme Leuk filmpje (soms aan begin of eind van de dag) Spreekbeurten Eigen materiaal van leerkracht Kind dagopening, titel op bord schrijven Wereldoriëntatie: Beeldbank en Teleblik Engels Hello World
31
7.2
IWB transition framework (Beauchamp, 2004)
Stage 1: Substitute Operating system use and file management(OS) 1.1 Predominant use of text and drawing on the IWB – opening program 1.2 Limited use of stored files (e.g. Word files with spelling lists or grammar exercises) – opening files 1.3 Changes made to files and annotations rarely saved
Black/whiteboard substitute Mechanical skills(MS) Program variables(PV) 1.1 Teacher learning to write and draw on the IWB
1.1 Predominant use of native IWB software with perhaps one additional word processing program
1.2 Use of IWB pen to navigate the operating system(click and drag) in place of mouse
Classroom management and pedagogy(CMP) 1.1 Board used by teacher only
1.2 Quicker pace to lessons
1.3 More eye contact with class 1.4 Presentation of information over questioning
Stage 2: Apprentice user.
Operating system use and file management(OS) 2.1 Predominant use of stored (teacherderived) teaching resources
Apprentice user as above and in addition Mechanical skills(MS) Program variables(PV) 2.1 Children learn to write, highlight and ‘drag’ content(e.g. words) on the board (e.g. cloze procedure)
2.2 Files used in lessons are often saved for reference or evidence – using‘save as’ feature instead of ‘save’ 2.3. A limited use of‘external’ material – e.g. Internet or material from school network
2.1 Introduction of PowerPoint
2.2 Use of PowerPoint (limited transitions and effects) to structure lesson or part of a lesson – using mainly text 2.3 Use of imported existing graphics(clip art, pictures, etc.) in PowerPoint or to ‘decorate’ other work
Classroom management and pedagogy(CMP) 2.1 Child use of board – planned by teacher
2.2 Used most commonly in teaching of core subjects (English, maths and science) 2.3 Use of ICT‘vocabulary’ by teacher (and children) when using the IWB
Initiate user
Operating system use and file management (OS) 3.1 Ability to maximise and minimise files to allow multiple programs to be open and switched between 3.2 Use of storedsequences of pages (e.g. ‘flip charts’ in native
Initiate user as above and in addition Mechanical skills (MS) Program variables (PV) 3.1 Children select tools and input to the IWB
3.1 Use of a wider range of programs (NB at beginning of lessons)
3.2 A wider range of effects, including sound files, in PowerPoint
32
Classroom management and pedagogy (CMP) 3.1 Teacher initiated and planned opportunities for children to select tools and input to the IWB (see also MS3.1) 3.2 Used in growing range of subject areas, including foundation (art, music,
software program) 3.3 Beginning to organise work into Favourites folders in Internet browser
3.3 Use of a wider range of graphics, including those from other sources, such as the Internet, specifically chosen for purpose and not just ‘decoration’
history, geography, etc.) subjects 3.3 Growing use of external resources – e.g. links to Internet sites
Advanced user
Operating system use and file management (OS) 4.1 Imported use of scanned images (by teacher) from range of sources including previous lessons, children’s work (Teacher C), textbook pages (Teacher C) and worksheets (Teachers E, C and A) for whole-class use
Advanced user as above and in addition Mechanical skills (MS) Program variables (PV) 4.1 Children frequently and confidently use the IWB as part of lesson, often spontaneously and unplanned – ‘come and show me what you mean’ (Teacher G)
4.1 Use of video clips and sound files – including material developed by staff
4.2 Incorporation of other input devices – for example, the IWB ‘Slate’ into normal lessons – see also CMP4.3
4.2 Use of hyperlinks and hypertext within and between programs and external resources – e.g. websites – non-linear thinking
Classroom management and pedagogy (CMP) 4.1 Children frequently and confidently use the IWB as part of lesson, often spontaneously and unplanned – ‘come and show me what you mean’ (Teacher G)
4.2 Use of revised and ‘improved’ versions of previous lessons, with emphasis now on pupil learning rather than technical facility 4.3 Incorporation of other input devices – for example, the IWB ‘Slate’ into normal lessons
Synergistic user Operating system use and file management (OS) 5.1 High level of competence by pupils and teacher
Stage 5: synergistic user as above and in addition Mechanical skills (MS) Program variables (PV) 5.1 High level of competence by pupils and teacher
5.1 High level of competence by pupils and teacher
33
Classroom management and pedagogy (CMP) 5.1 Teachers demonstrate an intuitive interaction with technology which facilitates a fluid lesson structure 5.2 Both teacher and pupils are able to construct meaning and dictate the direction, momentum and scale of the next step in the lesson
7.3
Kijkwijzer Digibord (versie 1)
Gervedink Nijhuis, 17-4-2007 A. Algemene informatie (vooraf invullen) Naam van de school Type onderwijs (bv Dalton, Jenaplan, Montessori) Naam van de leerkracht Groep Aantal leerlingen Vak Lesmethode Merk en type Digibord Opstelling (bv groepjes, rijtjes, carré, U-vorm) Datum observatie Start en eindtijd van observatie * Naam observator * Leerkracht digiles laten bewaren als aanvulling op observatie
B. Begin van de les Is er een gezamenlijk klassikaal begin van de les?
○ ja
○ nee
Zo ja Leerkracht:
Digibord gebruikt door:
Geeft overzicht van de inhoud van de les Geeft het doel van de les aan Geeft aan wat leerlingen nodig hebben voor de les Haalt alledaagse voorkennis/ vaardigheden op Haalt vakspecifieke voorkennis/ vaardigheden op Refereert aan eerdere les(sen) Gebruikt eerder opgeslagen digiles(sen) Speelt in op reacties met gebruik extra materiaal Legt de werkvorm(en) uit ……………………………
lk lk lk lk lk lk lk lk lk lk
ll ll ll ll ll ll ll ll ll ll
Opmerkingen tav gebruik digibord:
* **
lk: leerkracht; ll: leerling; lln: leerlingen aanwijzen, klikken, slepen, openen, tekenen, schrijven, nazeggen, zingen, … meerdere keuzes mogelijk
34
lln lln lln lln lln lln lln lln lln lln
*
Soort digibord gebruik: **
C1. Werkvorm 1
Onderwerp/doel: …………………………………………….
Soort werkvorm
Presentatie software
whiteboard functie activeboard functie
powerpoint mindmap
……………… ………………
Les materiaal
Hello World
Teleblik
…………..
Eigen materiaal
van leerkracht
van leerling
van leerlingen
Media
tekst plaatjes/foto’s grafieken/schema
tv video audio
web / internet simulatie/ spel …………..
Gebruik accessoire(s) door leerkracht
digipen laserlicht toetsenbord
muis muis mbv leerling presentatiemuis
microscoop aanwijsstok ………...
Gebruik accessoire(s) door leerlingen
1 pen bij 1 leerling 1 pen rouleert pennen rouleren
muis muis mbv leerkracht presentatiemuis
toetsenbord microscoop ………………..
presenteren demonstreren uitleggen exploreren
remediëren/herhalen oefenen toepassen opdracht
gesprek/Discussie nakijken samenvatten ……………..
Leerproces Digibord gebruikt door: Informatie geven, presenteren
lk
ll
lln
Vragen stellen
lk
ll
lln
Informatie opzoeken
lk
ll
lln
Samenwerken
lk
ll
lln
Nieuw materiaal inbrengen
lk
ll
lln
Terughalen / afspelen digiles(sen)
lk
ll
lln
*
Soort digibord gebruik: **
…………………………….. lk ll lln * lk: leerkracht; ll: leerling; lln: leerlingen ** aanwijzen, klikken, slepen, openen, tekenen, schrijven, nazeggen, zingen, … Effecten Door middel van: Herkenning oproepen Context / kader scheppen Verdieping aanbrengen Redeneren / verklaren bevorderen Zoekgedrag bevorderen Samenwerking bevorderen ICT vaardigheid bevorderen …………………………………
35
Meerwaarde digibord:
Interactiviteit Niet
Beperkt
Neutraal
Vrij veel
Heel veel
Mate van interactiviteit leerkracht/leerlingen
○
○
○
○
○
Mate van interactief digibord gebruik
○
○
○
○
○
Opmerkingen tav gebruik digibord:
D. Slot van de les Is er een gezamenlijk klassikaal begin van de les?
○ ja
○ nee
Zo ja Leerkracht:
Digibord gebruikt door:*
Geeft inhoudelijke terugblik op de les
lk
ll
lln
Aangeven huiswerk / vervolg
lk
ll
lln
…………………………………
lk
ll
lln
Soort digibord gebruik: **
Opmerkingen tav gebruik digibord:
* **
lk: leerkracht; ll: leerling; lln: leerlingen aanwijzen, klikken, slepen, openen, tekenen, schrijven, nazeggen, zingen, …
E. Algemeen oordeel Indruk leerkracht Leerkracht gebruikt digibord op een ‘vanzelfsprekende’ manier Leerkracht maakt enthousiast gebruik van digibord Leerkracht betrekt leerlingen zo veel mogelijk bij digibord Leerkracht is in staat in te spelen op reacties mbv digibord Leerkracht kan digibord goed bedienen Leerkracht kan software goed bedienen Leerkracht ………………..……
--
-
-/+
+
++
nvt
Indruk leerlingen Leerlingen gebruiken digibord op een ‘vanzelfsprekende’ manier Leerlingen nemen actief deel aan de les Leerlingen hebben invloed op gebruik van het digibord Leerlingen kunnen digibord goed bedienen Leerlingen kunnen software goed bedienen Leerlingen ……………………..
--
-
-/+
+
++
nvt
36
Indruk digibord Digibord werkt goed Beamer werkt goed Speakers werken goed Computer werkt goed Pen werkt goed Lichtinval is goed
--
Suggesties tav gebruik digibord
37
-
-/+
+
++
nvt
7.4
Kijkwijzer Digibord (versie 2)
Stichting Christelijk Primair Onderwijs Centraal Twente (VCPOCT) A. Algemene informatie Naam van de school Type onderwijs (bv. Dalton, Jenaplan, Montessori) Naam van de leerkracht Groep Aantal leerlingen Vak Lesmethode Opstelling (bv. groepjes, rijtjes, carré, U-vorm) Merk en type Digibord Datum observatie Start en eindtijd van observatie * Naam observator * NB: Leerkracht digi-les laten bewaren tbv nabespreking.
B. Begin van de les Is er een gezamenlijk klassikaal begin van de les? ○ ja Zo ja Leerkracht: Digibord gebruikt door: * Geeft overzicht van de inhoud van de les lk ll lln Geeft het doel van de les aan lk ll lln Haalt alledaagse voorkennis/vaardigheden op lk ll lln Haalt vakspecifieke voorkennis/vaardigheden op lk ll lln Refereert aan eerdere les(sen) lk ll lln Legt de werkvorm(en) uit lk ll lln Geeft aan wat leerlingen nodig hebben lk ll lln …………………………… lk ll lln * lk: leerkracht; ll: leerling; lln: leerlingen ** aanwijzen, klikken, slepen, openen, tekenen, schrijven, …
○ nee Soort digibord gebruik: **
meerdere keuzes mogelijk; ○ slechts 1 keuze mogelijk C. Werkvorm en materiaal Onderwerp/doel: Soort werkvorm
……………………………………………………………………………………….. presenteren remediëren/herhalen gesprek/discussie demonstreren oefenen nakijken uitleggen toepassen samenvatten exploreren opdracht ……………………
Presentatie software
whiteboard functie bord-eigen software
PowerPoint Mindmap
…………………… ……………………
Lesmateriaal
voorbereid door leerkracht horend bij lesmethode deel van eerdere les
voorbereid door leerling(en) extern (lesspecifiek) extern (algemeen)
Media
tekst plaatjes/foto’s grafieken/schema
tv video audio
website(s) simulatie/ spel ……………………
38
interactief geselecteerd site:……………… …………………… ……………………
Leerkracht gebruikt
digipen laserpointer digitale aanwijsstok
muis toetsenbord stemkastje
leitje (slate) microscoop ……………………
Leerlingen gebruiken
digipen(nen) laserpointer digitale aanwijsstok
muis toetsenbord stemkastjes
leitjes (slates) microscoop ……………………
Leerproces Digibord gebruikt door: * Informatie geven, presenteren
lk
ll
lln
Vragen stellen
lk
ll
lln
Informatie opzoeken
lk
ll
lln
Samenwerken
lk
ll
lln
Nieuw materiaal inbrengen
lk
ll
lln
Terughalen/afspelen lesonderdeel
lk
ll
lln
……………………………..
lk
ll
lln
Soort digibord gebruik: **
Effecten Door middel van:
Meerwaarde digibord:
Herkenning oproepen Context / kader scheppen Verdieping aanbrengen Redeneren/verklaren bevorderen Zoekgedrag bevorderen Samenwerking bevorderen ICT vaardigheden bevorderen …………………………………
D. Interactiviteit
Leerkracht gebruikt digibord Leerkracht betrekt leerlingen bij digibord (gepland) Leerlingen mogen spontaan digibord gebruiken (niet gepland) Leerkracht speelt in op vragen/reacties mbv digibord Leerkracht gebruikt opgeslagen digibord-activiteiten van leerling Leerlingen nemen actief deel aan de les Digipen wordt door 1 leerling gebruikt Digipen rouleert in de klas Meerdere digipennen rouleren in de klas Leerlingen gebruiken stemkastjes (of andere accessoires) Leerlingen hebben invloed op gebruik van digibord (en accessoires) Interactiviteit leerkracht/leerlingen (algemeen) * waar maar enigszins mogelijk
39
niet ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
soms ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
vaak ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
altijd* ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Opmerkingen tav interactiviteit:
E. Eind van de les Is er een gezamenlijk klassikaal eind van de les? ○ ja Zo ja Leerkracht: Digibord gebruikt door:* Geeft inhoudelijke terugblik op de les lk ll lln Laat leerling(en) recapituleren lk ll lln Geeft huiswerk / vervolgactiviteit aan lk ll lln Slaat veranderingen/annotaties op voor lk ll lln hergebruik/evaluatie Anders:………………………………… lk ll lln * lk: leerkracht; ll: leerling; lln: leerlingen ** aanwijzen, klikken, slepen, openen, tekenen, schrijven, …
○ nee Soort digibord gebruik: **
Algemene opmerkingen:
F. Algemene indruk Leerkracht Leerkracht kan besturingssysteem en standaard programma’s bedienen (bv. Word) Leerkracht kan ‘bord-eigen’ software bedienen (bv. schrijven, tekenen) Leerkracht kan presentatiesoftware bedienen (bv. PowerPoint) Leerkracht kan veranderingen/annotaties opslaan/hergebruiken Leerkracht kan bordgebruik door leerling apart opslaan/hergebruiken Leerkracht kan externe bronnen gebruiken Leerkracht schakelt dynamisch tussen diverse bronnen/media (niet lineair gebruik) Leerkracht maakt enthousiast gebruik van digibord Leerkracht gebruikt digibord op een ‘vanzelfsprekende’ manier Indruk interactief digibord gebruik gedurende hele les Leerkracht maakt optimaal gebruik van digibord mogelijkheden (gelet op bv. lesinhoud, omstandigheden)
--
-
-/+
+
++
nvt
Leerlingen Leerlingen kunnen digipen bedienen (en andere accessoires) Leerlingen kunnen ‘bord-eigen’ software bedienen (schrijven, tekenen) Leerlingen kunnen presentatiesoftware bedienen (bv. PowerPoint) Leerlingen kunnen externe bronnen gebruiken
--
-
-/+
+
++
nvt
40
Leerlingen gebruiken digibord op een ‘vanzelfsprekende’ manier Technische status Werking digibord, pen, beamer, speakers is goed? Lichtinval is goed? Learning power De mate waarin het digibord is gebruik; t.a.v.. - attentie - diepgang - efficiency
○ ja ○ ja Score (van 1=laag tot 10=heel hoog)
Suggesties voor leerkracht (nabespreking)
41
○ nee ○ nee
7.5
Kijkwijzer Digibord (versie 5)
Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs Centraal Twente (VCPOCT) A. Algemene informatie Naam van de school Type onderwijs (bv. Dalton, Jenaplan, Montessori) Naam van de leerkracht Groep Aantal leerlingen Vak Lesmethode Opstelling (bv. groepjes, rijtjes, carré, U-vorm) Merk en type digibord Datum observatie Start en eindtijd van observatie Naam observator NB: indien een vraag of activiteit bij een lesonderdeel niet van toepassing is dan niet invullen. B. Begin van de les Is er een gezamenlijk begin van de les?
ja
nee (ga naar C)
B1. Activiteiten Digibord gebruikt door: * LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN
Soort digibord gebruik: **
Overzicht geven van de inhoud van de les Doel(en) van de les aangeven Alledaagse voorkennis/vaardigheden ophalen Vakspecifieke voorkennis/vaardigheden ophalen Aan eerdere les(sen) refereren De werkvorm(en) uitleggen Aangeven wat leerlingen daarbij nodig hebben …………………………… * LK: leerkracht; LL: leerling; LLN: leerlingen ** bijvoorbeeld: aanwijzen, klikken, slepen, tekenen, schrijven, openen bestand/website. slechts 1 keuze mogelijk; meerdere keuzes mogelijk
B2. Suggesties/opmerkingen tav begin van de les
42
C. Leskern C1. Werkvorm en materiaal Onderwerp/doel: Soort werkvorm
……………………………………………………………………………………….. presenteren remediëren/herhalen gesprek/discussie demonstreren oefenen nakijken uitleggen toepassen samenvatten exploreren opdracht ……………………
Presentatie software
whiteboard functie bord-eigen software
PowerPoint Mindmap
…………………… ……………………
Lesmateriaal
voorbereid door leerkracht horend bij lesmethode deel van eerdere les
voorbereid door leerling(en) extern (lesspecifiek) extern (algemeen)
Media
tekst plaatjes/foto’s grafieken/schema
tv / video audio eigen beeldmateriaal
website(s) simulatie/ spel ……………………
Leerkracht gebruikt
digipen laserpointer digitale aanwijsstok
muis toetsenbord stemkastje
leitje (‘slate’) microscoop ……………………
Leerlingen gebruiken
digipen(nen) laserpointer digitale aanwijsstok
muis toetsenbord stemkastjes
leitjes (‘slates’) microscoop ……………………
interactief geselecteerd site:……………… …………………… ……………………
C2. Leerproces Activiteit
Digibord gebruikt door: *
Informatie geven, presenteren
LK
LL
LLN
Vragen stellen
LK
LL
LLN
Informatie opzoeken
LK
LL
LLN
Samenwerken
LK
LL
LLN
Nieuw materiaal inbrengen
LK
LL
LLN
Terughalen/afspelen lesonderdeel
LK
LL
LLN
Soort digibord gebruik: **
…………………………….. LK LL LLN * LK: leerkracht; LL: leerling; LLN: leerlingen ** bijvoorbeeld: aanwijzen, klikken, slepen, tekenen, schrijven, openen bestand/website. C3. Effecten Effect
Door middel van:
Herkenning oproepen Context / kader scheppen Verdieping aanbrengen Redeneren/verklaren bevorderen Zoekgedrag bevorderen Samenwerking bevorderen
43
Meerwaarde digibord:
ICT vaardigheden bevorderen …………………………………
C4. Interactiviteit % tijd van leskern: Leerkracht gebruikt digibord Leerkracht betrekt leerlingen bij digibord (gepland) Leerlingen gebruiken digibord spontaan (niet gepland) Leerkracht speelt in op vragen/reacties mbv digibord Leerkracht hergebruikt digibord-activiteiten van leerling(en) Leerlingen nemen actief deel aan de les Digipen wordt door 1 leerling gebruikt Digipen rouleert onder leerlingen Meerdere digipennen rouleren onder leerlingen Leerlingen gebruiken stemkastjes (of andere accessoires) Leerlingen hebben invloed op gebruik van digibord (en acc.) Interactiviteit leerkracht/leerlingen (algemeen)
0%
<25%
25-50% 50-75% 75-100%
C5. Suggesties/opmerkingen tav de leskern
D. Eind van de les Is er een gezamenlijk eind van de les?
ja
nee (ga naar E)
D1. Activiteiten Inhoudelijke terugblik op de les geven Leerling(en) recapituleren Huiswerk / vervolgactiviteit opgeven Opslaan veranderingen/annotaties voor hergebruik/evaluatie Anders:…………………………………
Digibord gebruikt door:* LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN LK LL LLN LK
LL
D2. Suggesties/opmerkingen tav einde van de les
44
LLN
Soort digibord gebruik: **
E. Totaalindruk tijdens deze les E1. Vaardigheden leerkracht ICT vaardigheden codes: 1 Gebruikt alleen standaardsoftware (bv Word) en whiteboard functie 2 Gebruikt ook bordmenu, ‘bord-eigen’ software 3 Switcht tussen diverse toepassingen/internet 4 Gebruikt interactie met externe bronnen (bv conferencing) 5 Is volledig Ict-vaardig Bedieningsvaardigheden digibord codes: 1 Gebruikt digipen bij software en schrijft en tekent op whiteboard 2 Gebruikt bordmenu en bord-eigen software 3 Slaat bordgebruik op en hergebruikt het (van leerkracht en/of leerling) 4 Gebruikt bordaccessoires (bv stemkastjes) 5 Is volledig digibord-vaardig Presentatievaardigheden mbv digibord codes: 1 Gebruikt digibord als computerscherm, vergroot tv-beeld, schoolbord 2 Geeft lineaire presentatie met vooral tekst/plaatjes (bv Powerpoint) 3 Gebruikt diverse media bij presentatie (audio/video) 4 Construeert een niet-lineaire, interactieve les (bv mbv mindmap) 5 Is volledig presentatie-vaardig Klassenmanagement en pedagogiek bij gebruik digibord codes: 1 Klassikaal, leerkracht gebruikt digibord 2 Leerkracht betrekt leerlingen erbij 3 Leerlingen gebruiken digibord vaak en spontaan 4 Beperkte open onderwijs leersituatie (externe invloed/samenwerking) 5 Heel open onderwijsleersituatie (externe invloed/samenwerking)
Code* hier omcirkelen: 1 2 3 4
E2. Leerlingen
Code* hier omcirkelen:
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
Vaardigheden leerlingen 1 codes: 1 Gebruiken digibord/pen niet 2 Leren digibord/pen gebruiken 3 Zijn geroutineerd in digibord/pen gebruik / geven lineaire presentatie 4 Gebruiken internet/externe bronnen bij presentaties/spontane reacties 5 Zijn volledig digibord-vaardig gebruik per onderdeel één code die de situatie tijdens deze les het dichtst benadert. *
2
3
4
E3. Techniek Technische werking digibord, pen, PC, beamer, speakers Leesbaarheid op digibord (bv vanwege lichtinval) E4. Impact digibord Waardering van gebruik digibord t.a.v.:
slecht slecht
Score [van 1 (min.) tot 10 (max.)]
- Efficiëntie (o.a. lestempo) - Onderwijsmogelijkheden - Betrokkenheid leerlingen F. Concrete suggesties / algemene opmerkingen (tbv nabespreking)
45
5
matig matig
goed goed
Totaalscore (som)
5
7.6
Resultaten Kijkwijzer versie 1: Collega leerkrachten eigen school
A. Algemene informatie Naam van de school Type onderwijs Naam van de leerkracht Groep Aantal leerlingen Vak Lesmethode Merk en type digibord Opstelling Datum observatie Start en eindtijd van observatie
4 scholen
3,4,7,8 26.25
Naam observator B. Begin van de les Is er een gezamenlijk begin van de les? B1. Activiteiten Overzicht geven van de inhoud van de les Doel(en) van de les aangeven Geeft aan wat leerlingen nodig hebben voor de les
4* ja wie soort wie soort wie
3* lk 4* lk
2* lk Alledaagse voorkennis/vaardigheden ophalen Vakspecifieke voorkennis/vaardigheden ophalen Aan eerdere les(sen) refereren Gebruikt eerder opgeslagen digiles(sen) Speelt in op reacties met gebruik extra materiaal
soort wie soort wie soort wie soort wie soort
4* lk, 1* ll, 1* lln 4* lk, 1* ll, 1* lln 3* lk, 1* lln 2* lk
wie 0
De werkvorm(en) uitleggen ……………………………
soort wie soort wie soort
3* lk
Opmerkingen tav gebruik digibord C. Leskern C1. Werkvorm en materiaal Onderwerp/doel: Soort werkvorm
4* presenteren
46
3* demonstreren 3* uitleggen 3* oefenen 3* opdracht 3* gesprek 1* exploreren 1* toepassen 1* nakijken 4* activeboard
Presentatie software
Lesmateriaal
Beeldbank, Teleblik school op seef google 2* van leerkracht
eigen materiaal
Media
2* tekst 3* plaatjes 3* audio 4* website 1* video 1* spel 4* digipen 2* muis 3* toetsenbord 1* laserlicht 2* rouleert 1 pen 1* pennen rouleren
Leerkracht gebruikt
Leerlingen gebruiken
Leerproces Informatie geven, presenteren Vragen stellen Informatie opzoeken Samenwerken Nieuw materiaal inbrengen Terughalen/afspelen lesonderdeel ……………………………..
wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort
Effecten
47
4* lk 4* lk, 2* ll, 1* lln 1* ll, 1* lln 1* ll 1* ll 1* ll
Herkenning oproepen Context / kader scheppen Verdieping aanbrengen Redeneren/verklaren bevorderen Zoekgedrag bevorderen Samenwerking bevorderen ICT vaardigheden bevorderen …………………………….
dmv meerwaarde dmv meerwaarde
4* iets ingevuld 1* 1*
dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde
4* 3* 3* 3* 2* 2* 2* 2* 1* voor leerkracht 1* voor leerkracht
Interactiviteit Mate van interactiviteit leerkracht/leerlingen mate van interactief digibord gebruik
1* beperkt, 3* vrij veel 2* beperkt, 1* neutraal, 1* heel veel
Opmerkingen tav gebruik digibord algemeen over de leerkracht D. Slot van de les Is er een gezamenlijk eind van de les? Leerkracht Geeft Inhoudelijke terugblik op de les Geeft huiswerk / vervolgactiviteit aan Anders:…………………………………
2* ja, 2* nee wie soort wie soort wie soort
1* lk, 1* lln herhalen flipchart 1* lk, 1* lln
D2. Algemene opmerkingen algemeen Algemeen oordeel Indruk leerkracht Leerkracht gebruikt digibord op een 'vanzelfsprekende' manier
1* +; 2* ++
Leerkracht maakt enthousiast gebruik van digibord 2* +; 2* ++ Leerkracht betrekt leerlingen zo veel mogelijk bij digibord
2* -/+; 1* ++
Leerkracht is in staat in te spelen op reacties mbv digibord
1* -/+; 1* +; 1* ++ 1* -/+; 1* +; 2* ++ 1* -/+; 1* +; 1* ++
Leerkracht kan digibord goed bedienen Leerkracht kan software goed bedienen Leerkracht ……
48
Indruk leerlingen Leerlingen gebruiken digibord op een 'vanzelfsprekende' manier
1* -/+; 2* ++ 1* -/+; 2* +; 1* ++
Leerlingen nemen actief deel aan de les Leerlingen hebben invloed op gebruik van het digibord
1* -; 2* -/+; 1* +
Leerlingen kunnen digibord goed bedienen Leerlingen kunnen software goed bedienen Leerlingen ……. Indruk digibord
1* +; 3* ++ 1* +; 3* ++
Digibord werkt goed Beamer werkt goed Speakers werken goed Computer werkt goed Pen werkt goed Lichtinval is goed Suggesties tav gebruik digibord
3* ++ 1* -/+; 1* +; 2* ++ 4* ++ 4* ++ 1* -/+; 1* +; 2* ++ 1* --; 1* -; 1* -/+; 1* + algemeen
49
7.7
Resultaten Kijkwijzer versie 2: Collega leerkrachten andere school
A. Algemene informatie Naam van de school Type onderwijs Naam van de leerkracht Groep Aantal leerlingen Vak
14 scholem
3,4,6,7 (3*), 8 (4*), 7/8 (2*), 6/7/8 van 11 tot 32, gem. bijna 20 lln aardrijkskunde(3) biologie(2), geschiedenis (3), wo, rekenen(3), taal, engels
Lesmethode Opstelling Merk en type digibord Datum observatie Start en eindtijd van observatie Naam observator B. Begin van de les
0.a Hier en daar, Geobas, Pluspunt, vll. meestal groepjes 8 Promethean, 6 HD (??)
Is er een gezamenlijk begin van de les? B1. Activiteiten
14* ja
Overzicht geven van de inhoud van de les Doel(en) van de les aangeven Alledaagse voorkennis/vaardigheden ophalen Vakspecifieke voorkennis/vaardigheden ophalen Aan eerdere les(sen) refereren De werkvorm(en) uitleggen Aangeven wat leerlingen daarbij nodig hebben ……………………………
2e helft september 2007 11* smorgens
wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort
7* lk 9* 11* lk, 5* lln 12* lk, 5* lln 13* lk, 2* lln 9* lk 9* lk
B2. Suggesties/opmerkingen tav begin van de les
C. Leskern C1. Werkvorm en materiaal Onderwerp/doel: Soort werkvorm
presenteren demonstreren uitleggen exploreren oefenen
50
8 7 11 4 6
toepassen opdracht gesprek remedieren samenvatten herhalen nakijken whiteboard bord-eigen powerpoint mindmap google earth word vll internet voorbereid door leerkracht Horend bij lesmethode deel van eerdere les extern lessp interactief
Presentatie software
Lesmateriaal
5 3 8 6 4 2 2 11 10 3 3 1 1 1 2 13 7 6 2 1
sites: google earth, teleblik(3),Klokhuis, Europa, schooltv, Hello World, kleutertaal, beeldbank, Rekenles Media
tekst plaatjes schema/grafieken video audio websites film simulatie/spel digipen muis
Leerkracht gebruikt
toetsenbord laserpointer digipen muis toetsenbord laserpointer
Leerlingen gebruiken
C2. Leerproces Activiteit Informatie geven, presenteren Vragen stellen Informatie opzoeken
wie soort wie soort wie soort
51
13* lk; 4 lln 13* lk; 6 lln 3* lk; 5 lln
10 11 5 4 3 5 1 1 13 7 5 3 9 1 1 1
Samenwerken
wie soort wie soort wie soort wie soort
2* lk; 8 lln
Herkenning oproepen
dmv
gesprek, plaatjes(3) foto's overzicht, tekst, tekening vergelijking opwarmer, sommen, invulopdracht, woordveld, mindmap (2), herhaling
Context / kader scheppen
meerwaarde dmv
Verdieping aanbrengen
meerwaarde dmv
Redeneren/verklaren bevorderen
meerwaarde dmv
Zoekgedrag bevorderen
meerwaarde dmv
Samenwerking bevorderen
meerwaarde dmv
Nieuw materiaal inbrengen Terughalen/afspelen lesonderdeel ……………………………..
10* lk; 3* lln 5* lk; 2 lln uitrekenen: lk
C3. Effecten Effect
eigen ervaring, steekwoorden, benoemen, filmpje van ll, woordveld, vaste indeling bord, bord-eigen software (2) visuele beelden, filmpje (3), tekst, foto's (2), plaatjes, klik klak boek, sommen met uitleg, powerpoint, som dan zelf gesprek (2), tekening, foto's, gescande pagina's; visualisatie, sommen en uitleg op bord, hardop voor de klas lezen Google Earth, groepswerk, getalvergelijking, praatplaat, opdracht, moeilijke woorden, werkblad opdracht, takenoverzicht, groepswerk (2), invulopdracht samen laten doen, discussie, mindmap (2), werkblad, bordeigen software
meerwaarde ICT vaardigheden bevorderen
dmv
…………………………………
meerwaarde dmv meerwaarde
tabel maken, Google earth, mindmap, woordveld, groepswerk, gebruik digipen (3), info opzoeken, presentatie maken, oefening, bord-eigen software (2)
C4. Interactiviteit Leerkracht gebruikt digibord Leerkracht betrekt leerlingen bij digibord (gepland)
niet 0; soms 3; vaak 5; altijd 6 niet 1; soms 2; vaak 6; altijd 5
Leerlingen gebruiken digibord spontaan (niet gepland)
niet 7; soms 4; vaak 2; altijd 0
Leerkracht speelt in op vragen/reacties mbv digibord niet 0; soms 4; vaak 9; altijd 1
52
Leerkracht hergebruikt digibord-activiteiten van leerling(en)
niet 7; soms 1; vaak 1; altijd 2; ja 1 niet 0; soms 1; vaak 4; altijd 9 niet 3; soms 2; vaak 6; altijd 1 niet 5; soms 3; vaak 3; altijd 3 niet 11; soms 1; vaak 1; altijd 1
Leerlingen nemen actief deel aan de les Digipen wordt door 1 leerling gebruikt Digipen rouleert onder leerlingen Meerdere digipennen rouleren onder leerlingen Leerlingen gebruiken stemkastjes (of andere accessoires)
niet 14; soms 0; vaak 0; altijd 0
Leerlingen hebben invloed op gebruik van digibord (en acc.)
niet 8; soms 3; vaak 3; altijd 0
Interactiviteit leerkracht/leerlingen (algemeen) C5. Suggesties/opmerkingen tav de leskern
niet 1; soms 1; vaak 7; altijd 4
D. Eind van de les Is er een gezamenlijk eind van de les? Leerkracht Geeft Inhoudelijke terugblik op de les Laat leerling(en) recapituleren Geeft huiswerk / vervolgactiviteit aan Slaat veranderingen/annotaties op voor hergebruik/evaluatie Anders:…………………………………
12* wie soort wie soort wie soort wie
5* lk; 1 lln 3* lk; 2* lln 7* lk
8* lk soort wie soort
D2. Algemene opmerkingen E. Totaalindruk tijdens deze les E1. Vaardigheden leerkracht Leerkracht kan besturingssysteem en standaard programma's bedienen (bv Word)
14* ++
Leerkracht kan 'bord-eigen' software bedienen (bv. Schrijven, tekenen)
13* ++
Leerkracht kan presentatiesoftware bedienen (bv. PowerPoint)
13* ++
Leerkracht kan veranderingen/annotaties opslaan/hergebruiken
13* ++
Leerkracht kan bordgebruik door leerling apart opslaan/hergebruiken
10 * ++
Leerkracht kan externe bronnen gebruiken
13* ++
Leerkracht schakelt dynamisch tussen diverse bronnen/media (niet lineair gebruik)
1* +; 9* ++
Leerkracht maakt enthousiast gebruik van digibord 14* ++ Leerkracht gebruikt digibord op een 'vanzelfsprekende' manier
1* +; 13* ++
53
Indruk interactief digibord gebruik gedurende de les 1* -/+; 13* ++ Leerkracht maakt optimaal gebruik van digibord mogelijkheden (gelet op bv lesinhoud, omstandigheden)
3* +; 10* ++
E2. Leerlingen Leerlingen kunnen digipen bedienen (en andere accessoires)
1* -/+; 3* +; 8* ++
Leerlingen kunnen 'bord-eigen' software bedienen (schrijven, tekenen)
1* --; 3* -/+; 1* +; 4* ++
Leerlingen kunnen presentatiesoftware bedienen (PowerPoint)
1* -; 1* -/+; 7* ++ 1* -/+; 6* +; 2* ++
Leerlingen kunnen externe bronnen gebruiken Leerlingen gebruiken digibord op een 'vanzelfsprekende' manier
1* --; 1* -/+; 6* +; 4* ++
E3. Technische status Werking digibord, pen, beamer, speakers is goed? 14* ja Lichtinval is goed? E4. Impact digibord
12* ja; 2* nee
Attentie diepgang efficiency Totaal F. Concrete suggesties / algemene opmerkingen (tbv nabespreking)
8.1 7.8 8.3 24.25
54
7.8
Resultaten Kijkwijzer versie 5: directeuren / niet-bordgebruikers TOTAAL
A. Algemene informatie Naam van de school Type onderwijs Naam van de leerkracht Groep
22 formulieren 1*2; 7*3; 1*4; 2*6; 3*7; 4*8; 3*7en8; 67en8;
Aantal leerlingen Vak
20 lln gemiddeld 9*reken;6*lezen/taal;3*gesch;2*aardr;1*bio/natuur;1* schrijven
Lesmethode Opstelling
10*(tafel)groepjes;8*Uvorm;2*rijtjes;1*degroep
Merk en type digibord Datum observatie Start en eindtijd van observatie
13*Promethean;7*HD;2*? 3*15min;3*30min;10*40-50min;3*60min;3*?
Naam observator B. Begin van de les Is er een gezamenlijk begin van de les? B1. Activiteiten Overzicht geven van de inhoud van de les Doel(en) van de les aangeven Alledaagse voorkennis/vaardigheden ophalen Vakspecifieke voorkennis/vaardigheden ophalen
21*ja wie
12*lk; 1*lk,ll,lln
soort wie soort wie
16*lk; 7*ll; 6*lln
soort wie
16*lk; 6*ll; 4*lln
10*lk
soort Aan eerdere les(sen) refereren De werkvorm(en) uitleggen Aangeven wat leerlingen daarbij nodig hebben ……………………………
wie soort wie soort wie
13*lk; 4*ll;2*lln 11*lk; 2*ll 9*lk; 2*ll; 1*lln
soort wie soort
B2. Suggesties/opmerkingen tav begin van de les Zie aparte tabel C. Leskern C1. Werkvorm en materiaal Onderwerp/doel:
55
18*uitleggen
Soort werkvorm
14*presenteren 12*oefenen 11*demonstreren 8*remedieren 8*gesprek 7*opdracht 6*toepassen 3*nakijken 2*exploreren 1*samenvatten 10*bord-eigen; 8*whiteboard; 2*PowerPoint;2*eerdere les 1*mindmap 6*eerdere les; 16*lesmethode; 19*voorbereid door leerkracht 1*extern(lesspec); Beeldbank, Teleblik, VLL, Wikipedia
Presentatie software
Lesmateriaal
Media
15*plaatjes; 10*tekst; 7*grafiek; 7*tv/video; 5*websites 3*audio; 21*digipen 7*muis; 5*toetsenbord 1*laserpointer 16*digipen 3*muis; 3*toetsenbord
Leerkracht gebruikt
Leerlingen gebruiken C2. Leerproces Activiteit Informatie geven, presenteren Vragen stellen Informatie opzoeken Samenwerken Nieuw materiaal inbrengen Terughalen/afspelen lesonderdeel ……………………………..
C3. Effecten Effect
wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort wie soort
20*lk; 2*ll;5*lln 19*lk; 2*ll; 3*lln 5*lk; 1*ll; 2*lln 3*lk; 6*lln 11*lk; 1*lln 10*lk; 2*ll; 3*lln 2*lk; 1*ll; 2*lln begrippen plaatsen; exploreren;oefenen schrijfbeweging Zie aparte tabel
56
Herkenning oproepen Context / kader scheppen Verdieping aanbrengen Redeneren/verklaren bevorderen Zoekgedrag bevorderen Samenwerking bevorderen ICT vaardigheden bevorderen …………………………………
dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde dmv meerwaarde
C4. Interactiviteit Leerkracht gebruikt digibord Leerkracht betrekt leerlingen bij digibord (gepland)
2*25;9*50;11*75 1*0;1*<25;4*25;7*50;9*75
Leerlingen gebruiken digibord spontaan (niet gepland)
10*0; 5*<25; 1*75
Leerkracht speelt in op vragen/reacties mbv digibord
1*0; 2*<25; 7*25; 4*50; 6*75;
Leerkracht hergebruikt digibordactiviteiten van leerling(en)
12*0; 4*<25; 1*25; 1* 75
Leerlingen nemen actief deel aan de les Digipen wordt door 1 leerling gebruikt Digipen rouleert onder leerlingen Meerdere digipennen rouleren onder leerlingen
1*<25; 2*25; 3*50; 15*75; 4*0; 6*<25; 2*25; 2*50; 2*75; 6*0; 5*<25; 3*25; 4*50; 3*75; 16*0; 1*<25; 1*25; 1*50; 1*75
Leerlingen gebruiken stemkastjes (of andere accessoires)
nvt
Leerlingen hebben invloed op gebruik van digibord (en acc.)
8*0; 6*<25; 1*25; 3*50;
Interactiviteit leerkracht/leerlingen (algemeen) C5. Suggesties/opmerkingen tav de leskern
1*0; 1*<25; 2*25; 7*50; 10*75;
Zie aparte tabel D. Eind van de les Is er een gezamenlijk eind van de les? D1. Activiteiten Inhoudelijke terugblik op de les geven Leerling(en) recapituleren Huiswerk / vervolgactiviteit opgeven
13*ja, 9*nee wie soort wie soort wie soort
8*lk; 2*ll; 1*lln 2*lk; 1*ll; 3*lln 6*lk; 1*lln
57
Opslaan veranderingen/annotaties voor hergebruik/evaluatie Anders:…………………………………
wie
4*lk
soort wie soort
D2. Suggesties/opmerkingen tav einde van de les Zie aparte tabel E. Totaalindruk tijdens deze les E1. Vaardigheden leerkracht ICT vaardigheden Bedieningsvaardigheden digibord Presentatievaardigheden mbv digibord Klassenmanagement en pedagogiek bij gebruik digibord E2. Leerlingen Vaardigheden leerlingen E3. Techniek
2.68 2.95 2.55 2.09
2.40
Technische werking digibord, pen, PC, beamer, speakers
20*goed; 1*matig
Leesbaarheid op digibord (bv vanwege lichtinval)
12*goed; 7* matig; 2*slecht
E4. Impact digibord - Efficiëntie (o.a. lestempo) - Onderwijsmogelijkheden - Betrokkenheid leerlingen Totaal F. Concrete suggesties / algemene opmerkingen (tbv nabespreking)
8.32 8.32 8.50 25.14
Zie aparte tabel
58
7.9
Opmerkingen en suggesties bij Kijkwijzer 5
B2. Opmerkingen bij Begin van de les De oefeningen en de te maken les stonden op het digibord Gezamenlijk de voorkennis ophalen ging goed. Gezamenlijk de voorkennis ophalen ging goed. Leuk en attractief begin van de les Gebruik de lessen van de vorige keer. Als je die snel laat zien, haal je de voorkennis op. De leerlingen weten dan weer precies waar ze het de vorige keer over gehad hebben. Het begin van de les (herhaling) is te lang. Hierdoor komt de kern in verdrukking. Het was een instructieles, waarbij bovengenoemde activiteiten niet van toepassing waren. Indiv. Leerlingen konden illustreren mbv het digibord welke bewerkingsvolgorde was afgesproken. Observator: Misschien goed om te beginnen met het filmpje over hunebedden; ze weten dan eerder waar het precies over gaat (eerst beeld……,dan tekst?). De filmpjes herhalen nu wat jij vertelde Leerkracht: Het was juist de bedoeling om eerst te kijken wat de leerlingen al / nog wisten en hun nieuwsgierigheid op te wekken. Om daarna de les te vervolgen met o.a. beeldmateriaal regels opschrijven zodat ze deze makkelijker toe kunnen passen
C2. Leerproces begrippen plaatsen: lk, ll exploreren: lk, lln oefenen schrijfbeweging: lln
C3. Effecten Herkenning oproepen dmv bekende zinnen/woorden bestaande woorden woordweg/plaatjes voorbeeld op bord; concreet materiaal concreet maken mbv digibord digibord en handgebaren Film, scannen lesmateriaal Illustraties/ foto/bladzijde uit methodeboek scannen les uit boek op digibord, "splitsbak" op digibord oefenen van bewegingen Teruggrijpen vorige les/ terugspelen pagina Referentie aan eerdere les software vraag: welke letter zie je? vraagstelling
meerwaarde Aandacht vangen kinderen vinden het leuk om te doen betere betrokkenheid concreter / grote platen getallenlijn/wisselen illustraties direct en overzichtelijk getoond ja, visueel aspect: veel beter zichtbaar voor iedereen Meer aanspreekbaar, beeldvorming Niet, kan beter positief sneller, groter, duidelijk splitsbakje op het bord, blz is gescand tempo van presenteren en grootte van presentatie verhogen de concentratie en het "erbij blijven" Visuele ondersteuning d.m.v. schema Visuele ondersteuning d.m.v. schema zien ontstaan van de oplossingen
59
Context / kader scheppen dmv aanwijzen, vertellen achtergrond pagina = boek concreet maken mbv digibord Door ondersteuning van schema de fases van bewerking duidelijk maken Door ondersteuning van schema hoe herken je verschillende woord-groepen kaderen foto/bladzijde uit methodeboek scannen foto's klas grafiek/schema Inleiding op scherm Overzichten probleem verduidelijken verhaal verhaal/sommen woordweb, illustraties zinnen uit werkboek
meerwaarde Aandacht vangen bevordert betrokkenheid concreter / grote platen direct geïllustreerd duidelijk zichtbaar duidelijk zichtbaar/makkelijk te veranderen foto functie = isoleren van de opdracht goed zichtbaar ja, visueel aspect: veel beter zichtbaar voor iedereen Stapsgewijs door rolgordijn Visuele ondersteuning d.m.v. schema Visuele ondersteuning d.m.v. schema zelfde plaatje Zie boven
Verdieping aanbrengen dmv Bewerking versnellen , ondersteund door schema. Volgorde eenheden, tientallen en honderdtallen benoemen concreet maken mbv digibord extra, moeilijkere opdracht Filmpjes / foto’s gesprek Lijdend voorwerp aanleren meedoen, nadoen moeilijke zinnen oplossingsmogelijkheden verkennen Plaatjes, filmmateriaal Plusboek methode tekening maken in flipchart (stand van de zon) Uitleg voorbeeld op bord
meerwaarde Aanschouwelijk materiaal is meteen voorhanden, spreekt de kinderen aan Centrale aandacht / aanschouwelijk maken concreter / grote platen Door beelden veel meer betrokken duidelijk zichtbaar hyperlinks in groepen werken op het bord ja, visueel aspect: veel beter zichtbaar voor iedereen makkelijk woorden te verschuiven
60
onduidelijk verhoogt participatie leerlingen Visuele ondersteuning d.m.v. schema Visuele ondersteuning d.m.v. schema
Redeneren/verklaren bevorderen dmv concreet maken mbv digibord extra, moeilijkere opdracht gesprek Goede interactie groepswerk illustraties praatplaat tekening maken Tekst op digibord uitleg laten geven Volgorde van bewerking verklaren en ‘onthouden’ van tien- en/of honderdtallen voor de klas lezen voordoen en laten doen Welke vragen kun je stellen om verschillende woordgroepen te kunnen vinden.
meerwaarde Centrale focus concreter / grote platen duidelijk zichtbaar hyperlinks + plaatjes, verslepen namen interactie bij digibord ja, visueel aspect: veel beter zichtbaar voor iedereen ondersteunt en visualiseert redeneringen Terughalen van beelden, pagina’s uitleg en zien tegelijk verklaring wordt zichtbaar visueel inzicht bij kind ontbreekt, hulp via bord Visuele ondersteuning d.m.v. schema Visuele ondersteuning d.m.v. schema
Zoekgedrag bevorderen dmv In vervolgles Internet letters, werkblad uitleg Schema als referentiekader Zelf op kladblaadje werken en daarna één leerling centraal op het digibord zelf woorden laten maken op digibord zoekplaat
meerwaarde concreet maken mbv digibord Direct beschikbaar + iedereen kan meekijken direct erbij schrijven tempo van presenteren en grootte van presentatie verhogen de concentratie en het "erbij blijven" Visuele ondersteuning d.m.v. schema
Samenwerking bevorderen dmv concreter / grote platen groepswerk Minder van toepassing, wel elkaar helpen de goede oplossing te vinden reacties uit klas uitleg digibord, uitleg lesbladen
61
woordweb
meerwaarde correctie op digibord discussie, sneller corrigeren en rubriceren Pagina laten afspelen zodat iedereen het weer ziet
ICT vaardigheden bevorderen dmv bordgebruik digibord digibord werken met digibord werken met pen werken met pen/slepen gebruik digipen Niet direct van toepassing; hooguit diverse kinderen een beurt geven. Niet zozeer van toepassing Zoekgedrag op internet
meerwaarde Iedereen kan meedenken over juiste zoekterm je leert het digibord kennen, veel herkenbaar bij Microsoft positief tempo van presenteren en grootte van presentatie verhogen de concentratie en het "erbij blijven" werken met pen/slepen
C5. Suggesties/opmerkingen tav de leskern Opmerkingen Leskern Veilig leren lezen wordt aangeboden. Veel werk-/speelplezier. Goed voor te bereiden. Duid. Zicht. Meervoudige intelligentie wordt bevorderd 1) Plaats het beeldmateriaal en de foto’s in de bordsoftware. Dat geeft jezelf een kader, maar ook voor de kinderen is het duidelijker waar ze mee bezig zijn en waar ze de informatie moeten plaatsen. Je kan dan de lessen daarna steeds teruggrijpen. Of kinderen zelf even laten terugkijken wat ze gedaan hebben. Begrippen hadden meer visueel gemaakt kunnen worden. De inhoud had rustiger gekund. Meer bij één onderwerp houden. De interactiviteit tussen de leerlingen onderling is erg groot bij het bordgebruik. Er wordt intensief over de opdracht overlegd. De leerlingen weten daarbij het digibord goed te gebruiken. Doordat het begin van de les te lang duurt, komt de kern niet tot zijn recht. Een zelfgemaakte tekening (met stand van de zon, hoogte boom, afstand schaduw) had hierbij een waardevolle aanvulling kunnen zijn op de afbeelding. Er was weinig interactie. Goede afwisseling in zelf doen en samen op digibord werken. Goede kerninstructie voor de kinderen die het al snel kunnen en daarna aan het werk gaan. Daarna voor enkelen een verlengde instructie waarbij beelden uit de eerste instructiefase nogmaals geanalyseerd werden. Leek mij prima in elkaar zitten. Laat kinderen eens zelf materiaal opzoeken op internet en dit samen in de bordsoftware plaatsen, samen leren jullie snel hoe de software werkt. Zo bleven de kinderen betrokken bij de les
D2. Suggesties/opmerkingen tav einde van de les Aan het einde van de instructie konden leerlingen op verschillende niveaus zelf aan het werk. Duidelijke afsluiting Eventueel huiswerk opdracht voor volgende keer.
F. Concrete suggesties / algemene opmerkingen (tbv nabespreking) Bij deze les werd het digibord wel gebruikt (en ook succesvol), maar de extra mogelijkheden die het bord biedt, kwamen hierbij niet volledig naar voren. Bij schrijflessen is het belangrijk dat de digipen precies de liniatuur volgt. Dit lukt op het smartbord van Promethean niet zo goed. (ook als er wel gekalibreerd is). Daarbij heeft zij laten zien, dat haar eigen vaardigheden hoger zijn dan ik in de geobserveerde les heb kunnen
62
waarnemen. Zij is er duidelijk mee bezig en in ontwikkeling. Ik vind het een boeiende ontwikkeling. De betrokkenheid wordt groter. Er is veel overzicht. De kinderen waren betrokken op de les en konden bij de uitvoering van de opdracht daarna ook nog het schema bekijken dat bij de uitleg was gebruikt. De les die ik nu gezien heb, geeft geen reëel beeld van de stand van zaken m.b.t. de vaardigheden van de leerkracht. Ik heb geen speciale les uitgekozen voor het digibord. De lesinhoud wordt inzichtelijker gemaakt door een schema op het bord en leerlingen ondervinden daar steun aan. De lk was bijzonder vaardig met het werken met het digibord en betrok de leerlingen op een goede manier. De leerlingen waren ontspannen bezig. De opdrachten werden afgestemd op de vaardigheid van de leerling: sommige kinderen gingen net zo aan het werk als in het uitgebreide schema stond beschreven. Anderen volgende de verkorte route Digibord houdt de aandacht beter vast bij op zich niet inhoudelijk boeiende les. Door ook zoveel mogelijk kinderen erbij te betrekken hield de les voldoende vaart en was het een prima instructie op niveau E2: Maar voor groep drie zijn ze heel ver! Goed dat je al zoveel met het bord werkt. Grote meerwaarde, vooral voor allochtone kinderen om het beeld erbij te krijgen. Het was ook goed mogelijk om te differentiëren tussen leerlingen. . In de les heb de inzet van het digibord gezien bij de uitleg van een rekenles. Interactie moet verder ontwikkeld worden. Hulpvraag vanuit de leerkracht hierbij is hoe maak je het bord interactiever. Kijken en samen praten is niet bij voorbaat interactie. Laat aan het eind van de les of na elk onderdeel van het terugspelen de leerlingen nog even aangeven wat ze geleerd hebben of nu beter snappen. Laat de kinderen ook met het bord spelen, ga samen ontdekken hoe het werkt. laat leerlingen meer zelf doen ipv de leerkracht Leuk om te zien Na afloop van het nagesprek heeft de leerkracht mij enkele voorbeelden laten zien van lessen waarbij wel gebruik gemaakt wordt van de bord-eigen software, incl. gebruik van koppelingen met internet etc. Ook de kinderen leren gaandeweg werken met het digibord. Probeer meer dingen uit met het digibord Probeer met de bordeigen software te gaan werken, dat geeft veel meer mogelijkheden om het leerproces en de onderwijseffectiviteit te verbeteren. Techniek blijft onbetrouwbaar. Wanneer je de mogelijkheden nog wat wil verdiepen, m.n het interactieve gebruik van het bord, zou je Hester ook om advies kunnen vragen. Wat moet / kan de inbreng zijn van kinderen m.b.t. het bordgebruik in zo’n les. Wil zelf graag bord
63
