Eindrapportage. Brabant Protein Future Een nieuwe Proti-keten

Eindrapportage

Brabant Protein Future – Een nieuwe Proti-keten

Inhoudsopgave 1. Samenvatting en context 2. Inleiding

3

2.1 Leeswijzer

10

3. Insecten als grondstof en het proces van Protix

11



3.1 Soorten insecten 3.2 Voedselveiligheid en dierenwelzijn 3.3 Proces Protix 3.4 Wet- en regelgeving (Juridisch kader) 3.4.1 Specifieke regelgeving ten aanzien van toepassingen in food 3.4.2 Specifieke regelgeving ten aanzien van toepassingen in feed 3.4.3 Vergunningen

13 14 14 17 17 18 18



3.5 Toepassing in de Feed-sector 3.5.1 Aquacultuur: 3.5.2 Pluimveesector 3.5.3 Varkenssector

23 23 23 24

3.6 Toepassing in de petfood-sector 3.7 Toepassing in de food-sector

24 26

4. Belangstelling agrariërs voor insectenkweek

27

4.1 Kansen 4.2 Bereidheid tot executie

27 27

5. Perspectief aanstaande opfokhouders insecten

30



30 30 33 33 34

5.1 Decentrale opfok, een grote kans 5.2 Basisscenario: uitgangspunten en benodigdheden 5.2.2 Mogelijkheden voor coöperatief te organiseren onderdelen 5.2.3 Benodigde vergunningen 5.2.4 Rekensom: investeringen & potentiële opbrengsten

9

6. Vervolgstappen naar omschakeling decentrale Opfokhouderij

37

6.1 Ondernemersgroep aan het stuur 6.2 Vervolgstappen naar omschakelplannen 6.3 Grootse plannen, stap voor stap

37 37 38

7. Contact

39

2

1. Samenvatting en context Voor u ligt een rapport dat is opgesteld vanuit een samen-

De regio Noordoost Brabant, met ’s-Hertogenbosch als

agrifood-productieketen: die van insecten. In de afgelopen

koploperpositie in diverse agri- & food-technieken, via

werking tussen partijen in een zich snel ontwikkelende

jaren zijn er veel partijen geweest die zich bezig zijn gaan houden met onderzoek naar de potentie van insecten als nieuwe bron van eiwitten. Er zijn conferenties geweest

rondom nieuwe productietechnieken, nieuwe voedselmiddelen en de wetenschap achter insecten. Nederland speelt

hierin een zeer sterke rol. Protix is op dit terrein één van de

centrum, investeert al enige jaren in uitbouw van haar

het regionaal samenwerkingsplatform Agrifood Capital.

Op het terrein van insectenkweek heeft Agrifood Capital geïnvesteerd in netwerkvorming, onderzoeks- en

opleidingsfaciliteiten. Inmiddels is een innovatielab voor insectenkweek, InsectLab, bij HAS Hogeschool

operationeel. De regio wil haar koploperspositie de

koploperbedrijven in Europa. Het bedrijf, gevestigd in Don-

komende jaren verder uitbouwen.

tiechnologieën voor hoogwaardige producten uit insecten.

De potentie van het kweken van insecten in een centraal-

gen, richt zich sinds 2009 op de ontwikkeling van produc-

Protix is in augustus 2015 door het World Economic Forum

decentraal-centraal model is onderzocht, in analogie met vele productieketens zoals kippen en varkens. Centraal

benoemd tot ‘Technology Pioneer’ in de agrifood en was in

worden gezonde jonge larven geproduceerd die naar een

nal’. Protix produceert al enige tijd op industriële schaal en

opgefokt en gescheiden en voor transport terug naar een

2014 winnaar van de competitie ‘Schiphol Go Multinatio-

levert vanuit haar productiefaciliteit insecten-eiwit en -vet

opfokhouder gebracht worden. Daar worden de larven

centrale verwerker gebracht. Protix heeft in de afgelopen

aan veevoederproducenten. Protix was in 2014 één van de

jaren aangetoond dat centrale productie van insecten

feed and food. Dit platform speelt een belangrijke

Middels dit onderzoek wordt gekeken naar de mogelijk-

oprichters van IPIFF, het Europees Platform for Insects in

beïnvloedende rol richting EU-instanties, op het terrein van wet- en regelgeving voor insectenkweek.

Dit rapport is in samenwerking met ZLTO, Royal

HaskoningDHV , Agrifood Capital en de gemeente

interessant is en een goede business case kan bieden.

heden en haalbaarheid van het decentrale model en de

benodigdheden. Er is daarbij een sterke dialoog aangegaan met boeren, ondernemers, leveranciers en andere keten-

partners. Deze zijn opgenomen en genoemd in dit rapport.

’s-Hertogenbosch opgesteld om de haalbaarheid naar

een nieuwe keten te onderzoeken. Insecten zullen naar

verwachting op allerlei manieren een interessante rol vervullen als voeding voor mens en dier.

3

Het probleem • Wereldwijd stijgt de vraag naar vlees, vis en zuivel sterk door de groeiende bevolking, stijgende welvaart en veranderende consumptiepatronen • Wereldwijd wordt 450 miljoen ton eiwit uit gewassen geproduceerd voor gebruik in veevoer • Er worden miljoenen tonnen vis gevangen om eiwitmeel te maken voor voeders van andere vissen en dieren. Mede hierdoor staan meer dan 30% van de vissoorten op het punt van uitsterving vanwege overbevissing voor eiwitproductie • Wereldwijd wordt meer dan 2 miljard ton voedingsmiddelen van boer tot bord verspild en weggegooid • Het meeste voedsel wordt verspild in het westen; hoe rijker men wordt, hoe meer wordt verspild; • Ongeveer een 25-35% van alle voedingsstoffen wordt daarmee verspild

4

Potentie van insecten • Insecten kunnen zeer effectief eiwitten en andere nutriënten terugwinnen uit organische reststromen • Een sterke proti-keten in Nederland reduceert afhankelijkheid van eiwit-import • Insectenkweek en -productie maakt het mogelijk nieuwe verdienmodellen aan agrariërs en andere ondernemers te bieden • Door middel van insecten kunnen we duurzame, gezonde en natuurlijke bronnen van eiwitten produceren met een lage footprint en bijna zonder gebruik van water

5

Waarom insecten? • Insecten zijn de grootst levende biomassa op aarde • Mens en dier eten al sinds miljoenen jaren insecten als een belangrijke bron van eiwitten en andere voedingsstoffen • Een groeicyclus van insecten duurt tussen de 7 en 28 dagen, afhankelijk van de eigenschappen van de betreffende soort • Insecten vermeerderen zich zeer snel en nemen in sommige situaties tot wel 2.000 keer toe in gewicht • Insectenproductie kent geen seizoenen • Insecten zijn er in alle vormen en maten • Insecteneiwit kan vismeel vervangen • Levende insecten kunnen en mogen gevoerd worden aan kippen en vissen • Insectenvet is toegestaan in de veevoeders • Voor de productie van insecteneiwit is nagenoeg geen water nodig • Nederlandse overheid werkt hard aan toepassing en toelating van insecteneiwit in diverse markten

6

Feiten en getallen • Insecten zouden alleen al in Nederland in potentie meer dan 100.000 ton hoogwaardig eiwit kunnen terugwinnen uit organische reststromen • Naar verwachting stoppen veel boerenbedrijven in de komende 30 jaar als gevolg van veranderende marktomstandigheden • Volgens schattingen kan er dan tot wel 15.000.000 m2 aan gebouwen leeg komen te staan • Met insecten is tot 5.000 ton eiwit te produceren per hectare per jaar

De proti-keten in beeld Insectenkweek leent zich uitermate goed voor decentrale opfok van larven. Net als in veel andere veeteelt ketens kan men dan specialiseren in hoge kwaliteit moederdieren, efficiënte opkweek van insecten en hoogwaardige verwerking tot eindproducten. De insectenketen staat aan het begin van een revolutie: de uitrol naar decentrale productie.

7

Technische haalbaarheid van het decentrale model • 148 agrariërs en andere ondernemers hebben meegedaan aan een survey • 52 agrariërs en andere ondernemers toonden grote interesse in productie en bereidheid tot investering in productie van insecten • Een koplopersgroep wil gaan werken aan de uitrol van de eerste proti-keten • De business case lijkt haalbaar, maar zal per casus nog wel verfijnd moeten worden in de volgende fase •

Een roadmap van 12 maanden is gedefinieerd voor het opstellen van omschakelplannen en verfijning

•

Afhankelijk van de casus zijn rendementen mogelijk van 6 -14% op het eigen vermogen

van de business case per boerenbedrijf

• Een standaardisatie is gedefinieerd voor de productie van insecten met een manueel en volautomatische mogelijkheid • De technische aspecten van de productie sluiten aan bij het bekende en zijn naast de huidige boeren bedrijfsactiviteiten goed te opereren.

Vervolgstappen na dit rapport • Business case per boerenbedrijf verder ontwikkelen • Omschakelplan per boerenbedrijf schrijven • Techniek pakket per boerenbedrijf vaststellen en benodigde investering vaststellen • Centrale verwerkingseenheid vestigen in de regio • Financiering faciliteren per boerenbedrijf • Tijdlijn definiëren per boerenbedrijf tot start productie • Coöperatief model stichten en organiseren

8

2. Inleiding Nederland beschikt over grote kennis en ervaring

van lagere broeikasgassen. Productie van insecten heeft

in het van Dale woordenboek omschreven als Entomologie.

(bij vergelijkbare eiwit-capaciteit). Dit komt omdat ze

productie van insecten en de ontwikkeling van hoogwaar-

groeien op reststromen en hun water daar ook uit halen.

omtrent (het kweken van) insecten. Insectenkunde wordt

Wereldwijd zijn er veel ontwikkelingen gaande rondom de

dige producten op basis van insecten. Daarvoor is enerzijds technologie nodig en anderzijds productontwikkeling.

Nederland is op deze fronten al lange tijd actief en er zijn diverse partijen concreet bezig met de ontwikkeling en

opschaling van productie. Een heuse ento-revolutie is zich aan het ontplooien.

De problematiek rondom eiwitten is groot. Er is een sterk

groeiende wereldbevolking met een behoefte aan hoog-

waardige eiwitten. Daarnaast raken de primaire systemen

namelijk een geringe broeikasgasemissie tot gevolg

efficiënter zijn, minder landbouwareaal nodig hebben,

Insecten leveren daarmee zowel een grote bijdrage aan

de verduurzaming van onze voedselketen en vormen een logische nieuwe eiwitbron vormen.

Daarnaast is de Nederlandse agrifood-keten sterk

ontwikkeld, vanuit de geoptimaliseerde landbouw.

Bundeling van entomologische kennis met de sterk

ontwikkelde agrifood-keten resulteert in potentie in een sterke (nieuwe) ento-keten.

van visserij en landbouw hun limieten. De oceanen worden

Protix B.V., een Brabants bedrijf dat in Dongen is gestart in

opbrengsten te realiseren. Onze dieren worden vaak

kweek. Het bedrijf kweekt insecten door deze (laagwaar-

leeggevist en op het land kost het meer moeite om hogere onnatuurlijke bronnen van eiwit gevoerd zoals de

soja-rijke voeders voor zalmen, of de volledig plantaardige voeders voor kippen. In de natuur zoeken deze dieren

2009, is één van de internationale koplopers in insectendige) plantaardige reststromen te voeren en heeft een verwerkingstechniek ontwikkeld, waarbij

insecten kunnen worden omgezet in hoogwaardige, pure

echter constant naar insecten, daarom worden insecten

eiwitten en vetten om bijvoorbeeld toe te passen in 13

bron van eiwitten voor vrijwel alle dieren.

als een duurzaam en gezond alternatief voor geïmporteer-

steeds meer gezien als een realistische en interesssante

Een ander aspect is dat eiwitten als afval worden

afgedankt. Er zijn grote hoeveelheden reststromen die worden afgekeurd en verspild in stortplaatsen,

verbranding, vergisting of compostering. Dit terwijl er nog waardevolle nutriënten in zitten zoals eiwitten, vetten en vitamines.

In de natuur zijn insecten een zeer belangrijk onderdeel

van de voedselketen. Ze leven in laagwaardige reststromen zoals rottend fruit of overtollig blad. Ze gedijen er goed in en zijn bovendien zelf een waardevolle bron van eiwitten voor bijna alle dieren.

Met het kweken van eetbare insecten voor mens en dier wordt de druk op primaire systemen als visserij en

veevoeding. Veevoederfabrikanten zien deze grondstoffen de grondstoffen als soja. In 2015 opent Protix een nieuwe productie-unit in Dongen, waar vliegenlarven worden geproduceerd, als grondstof voor veevoeders. Protix

onderzoekt de mogelijkheden voor verdere opschaling van haar insectenproces door de drie deelprocessen

(kweek, opfok en verwerking) ruimtelijk uit elkaar te

trekken. Hiervoor wil Protix een centrale vestiging reali-

seren voor kweek en verwerking. Opfok kan in dat geval

decentraal plaatsvinden op bijvoorbeeld (voormalige) veehouderij – en andere agrarische bedrijven. Producten uit insectenkweek kunnen qua verschijningsvorm/handels-

volume diverse vormen aannemen richting verschillende

markten zoals hoogwaardige eiwitten voor de aquacultuur,

innovatieve nutriënten voor de mengvoeder industrie en waardevolle additieven voor de petfood industrie.

landbouw verlaagd. Insecten kenmerken zich namelijk

In de toekomst zullen veel bedrijven gelieerd aan

veel minder mestproblemen. Insecten verlagen daarnaast

om aan de toenemende vraag te kunnen voldoen. Hierbij

door efficiënte omzetting van voer naar eiwit en voorzaken de milieubelasting vanuit bestaande veeteelt in de vorm

insectenkweek een rol spelen in deze keten in beweging valt te denken aan: kwekers, techniekontwikkelaars,

9

diervoederbedrijven die met insectenmeel en nutriënten gaan werken, veetelers, viskwekers, trainingsbedrijven,

stageplaatsen.

techniek leveranciers etc. Ook ligt in de lijn der verwachting dat de retailsector en de levensmiddelenindustrie

belang heeft bij deze keteninnovatie. De industrie staat

dus aan het begin van de ontwikkeling van deze transitie. Dit biedt kansen voor alternatieve agrifood-concepten,

het denken in (regionale) ketens en de ontwikkeling van nieuwe (circulaire èn biobased) economieën.

Illustratie: Insectlab HAS ’s-Hertogenbosch Een consortium van drie partijen heeft de transitievoor-

delen van een nieuwe business case voor agrariërs, met

Agrifood Capital en ’s-Hertogenbosch zien veel perspectief

technologieën onderzocht. Het consortium heeft Royal

vanwege de grote omvang van de veevoederbranche in

gebruikmaking van de beschikbare (decentrale) Protix

HaskoningDHV gevraagd om mee te werken in dit traject als onafhankelijke partij. Onderstaand worden de drie partijen nader toegelicht.

De agrarische branchevereniging ZLTO, de Zuidelijke Land-

in de productiemethode die nu onderzocht wordt,

Noord-Brabant. De partijen verwachten dat in de toekomst een grote productieomvang bereikbaar is.

Belangrijkste ambities binnen dit project zijn : 1. Nederland blijft een belangrijke exporteur van

& Tuinbouw Organisatie, signaleert, dat haar leden, onder-

hoogwaardige eiwitten, maar met toepassing van

nemers in de groene ruimte, steeds vaker interesse hebben

het Protix-proces met een kleinere resulterende

in insectenteelt als alternatieve en/of toekomstige inkom-

footprint

stenbron. Vanuit haar rol en taak wil ZLTO deze business

case voor haar ondernemersgroep nader onderzoeken op

2. Agrariërs de kans bieden op een duurzaam

spraak met Protix. In het kader van het onderzoek worden

3. In 2015 toezeggingen van minimaal 10 agrariërs en

(lange termijn zeker) business model

haalbaarheid, via bijvoorbeeld een meerjarige leveringsafmet geïnteresseerde agrariërs plannen uitgewerkt.

andere ondernemers die willen omschakelen naar insectenkweek in Zuid-Nederland

Agrifood Capital en de gemeente ’s-Hertogenbosch ondersteunen het onderzoek. De partijen willen de regio Noordoost Brabant uitbouwen als economisch centrum van de

Agrifood-economie, door innovatieve bedrijven te laten ontstaan, die in de toekomst hoofdrolspelers zijn in de

voedselvoorziening. Agrifood Capital en Gemeente ’s-Hertogenbosch ondersteunen beiden HAS Hogeschool. Deze

instelling investeert in nieuwe opleidingen en trainingen

en proeffaciliteiten op het gebied van insectenkweek. HAS heeft sinds kort op haar eigen terrein een Insectlab, welke benut wordt als testfaciliteit voor bedrijven. Zo testen

bijvoorbeeld diverse afvalverwerkers de mogelijkheden om reststromen te benutten als voedingsbron voor insecten-

2.1 Leeswijzer

Hoofdstuk 3 beschrijft insecten als grondstof, inclusief marktpotentie, wet- en regelgeving en de specifieke

aspecten van het bedrijf Protix. Voor het project is door

ZLTO een enquête onder haar leden verspreid. In hoofdstuk

4 zijn de reacties op deze enquête samengevat. Hoofdstuk

5 schetst het perspectief voor aanstaande opfokhouders vanuit zowel technisch/operationeel als financieel

perspectief. De roadmap en vervolgstappen worden in hoofdstuk 6 gepresenteerd.

kweek. Ook Protix is betrokken bij het Insectlab van HAS,

via levering grondstoffen, het beschikbaar stellen van

informatie over procedés en het beschikbaar stellen van

10

3. Insecten als grondstof en het proces van Protix In de natuur zijn insecten een belangrijke grondstof voor dieren. Wereldwijd worden honderden soorten insecten gegeten.

Daarnaast zijn insecten interessant voor afzet van grondstoffen naar diverse markten zoals feed, food en farma. Deze afzet

kan plaatsvinden in diverse vormen, van levende voeders voor kippen en vissen, of als verwerkte producten in mengvoeders (figuren 3.1 tot en met 3.3). Denk daarbij aan geëxtraheerde vetten en oliën of geconcentreerde eiwitten. Dit hoofdstuk

beschrijft welke rol insecten als grondstof kunnen vervullen en de potentiële afzet richting verschillende markten. Verder

wordt het proces van Protix beschreven.

Figuur 3.1 Insecteneiwit (links) en insectenolie (rechts)

11

Insecten zullen een voorname rol gaan spelen in de

De belemmering rondom kostprijs wordt in het rapport

Een studie uitgevoerd door Wageningen University &

en ervaring aangehaald om deze calculatie te ondersteu-

toekomst. Dit wordt vanuit meerdere bronnen bevestigd.

weinig tot niet onderbouwd. Er wordt zeer weinig kennis

Research Centre (WUR) concludeert dat insecten een

nen en de omstandigheden waarbij de metingen zijn

bijzonder wanneer deze worden gekweekt op substraten

productie. Insecten zijn een nieuwe bron van eiwitten en

duurzame alternatieve eiwitrijke grondstof zijn, in het van organische afval- en nevenstromen. Insecten zijn

onderdeel van het natuurlijk dieet van vele dieren, zoals

kippen, carnivoren vissen en varkens en zijn in staat om

laagwaardige biomassa efficiënt om te zetten in hoog-

waardig eiwit. Met insecten kan voor een deel invulling

worden gegeven aan de mondiaal stijgende vraag naar (duurzame) eiwitten. 1

Insects as a sustainable feed ingredient in pig and poultry diets –

a feasibility study, Wur, October 2012

Milieutechnisch gezien bieden insecten voordelen door • een hoog omzettingsrendement • zeer laag waterverbruik • Lager emissie van broeikasgassen ten opzichte van andere dierlijke eiwitproductie • Snelle levenscycli met hoge opbrengsten

gedaan zijn niet representatief voor professionele schaal zullen in vele vormen op de markt komen vanuit twee hoofdcategorieën: 1.

Insecteneiwit voor menselijke consumptie

2.

Eiwitbron voor dierlijke voeders

Voor menselijke consumptie zullen de prijzen hoger

kunnen liggen dan toepassing in de mengvoeders. Binnen de mengvoeders zijn er diverse applicaties denkbaar zoals vervanging van hoogwaardige eiwitten als vismeel of

laagwaardigere eiwitten als sojameel. De functionaliteit

van insecteneiwit is hoogwaardiger dan vele andere bron-

nen. Er zijn diverse gefundeerde internationale onder­

zoekstrajecten achter de rug. Zo is er in Noorwegen met succes onderzocht of insecteneiwit in staat is vismeel

in haar geheel te vervangen in zalm diëten. Wereldwijd

worden door partijen als Enterra Feed, Agriprotein, Ynsect en vele anderen onderzoek gedaan naar toepassingen in

de feed-, food- en farma-industrie. Uit de eerste conclusies

In het WUR-rapport worden twee belangrijke mogelijke

blijkt dat de functionele waardes op diverse vlakken zeer

van eiwitten uit insecten:

zocht worden.

belemmeringen geschetst in de transitie naar gebruik 1.

Kostprijs eiwitten is in 2012 nog onvoldoende concurrerend ten opzichte van bestaande mengvoeder

2.

Wet- en regelgeving is niet ingericht op de mogelijkheid om insecten als diervoedergrondstof te gebruiken

Beide geconstateerde potentiële belemmeringen worden in deze rapportage uitvoerig toegelicht.

interessant zijn en zullen ook verder ontwikkeld en onder-

Daarnaast zal door middel van technologische

verbeter­ingen en innovaties de kostprijs van productie

dalen. Protix heeft daar reeds stappen in genomen en dat zal nog een verdere ontwikkeling doormaken.

Op het aspect wet- en regelgeving wordt in het vervolg van dit hoofdstuk uitvoerig ingegaan. Meer specifieke

informatie aangaande wet- en regelgeving is beschreven in paragraaf 3.3.

12

Het voeren van insecten aan landbouwhuisdieren wordt door Vlaamse (vis- en vlees) consumenten positief ontvangen (zie onderstaand persbericht, dat gepubliceerd is in het Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw, Vilt2): 2

http://www.vilt.be/twee-op-drie-zegt-geen-neen-tegen-insecten-in-veevoeder

14.04.2015 Twee op drie zegt geen neen tegen insecten in veevoeder

Landbouwers, betrokkenen bij de landbouwsector en consumenten hebben een overwegend positieve houding ten aanzien van het gebruik van insecten in diervoeder. Dat blijkt uit een bevraging van 415 bezoekers aan Agriflanders,

de land- en tuinbouwbeurs in Gent, door onderzoekers van de UGent. De ondervraagden zagen de eindproducten van dieren gevoed met insecten als duurzamer, voedzamer en gezonder. Slechts één op zes wijst het idee om insecten als eiwitbron te verwerken in diervoeder af. Insecten in diervoeder wordt momenteel voorgesteld als één van de

alternatieven in het streven naar een duurzamere intensieve veehouderij.

Betrokkenen bij de landbouwsector bleken de meest positieve houding te hebben ten opzichte van het gebruik van

insecten in diervoeder (4,2 op 5), gevolgd door consumenten (3,9) en landbouwers (3,8). Alle bevraagde groepen waren

het meest enthousiast over het gebruik van insecten in voeders voor vis en pluimvee, in mindere mate voor varkens en het minst voor gezelschapsdieren en runderen. Veevoeder met insecten werd gepercipieerd als duurzamer en met een hogere voedingswaarde voor de dieren.

Andere belangrijke voordelen die werden aangehaald, waren onder meer de verminderde afhankelijkheid van

buitenlandse eiwitbronnen voor dierlijke productie en een betere benutting van organisch afval. Samengevat kwamen aanvaarding door de consument, wetgeving, communicatie en de houding van de grootdistributie naar voren als de belangrijkste bezorgdheden.

Toepassingen in de visvoeding lijken op dit moment het

3.1 Soorten insecten

toegedicht voor gebruik in pluimvee- en varkensvoer.

worden wel 1.400 soorten direct door mensen

meest kansrijk, maar er worden ook reële kansen

Naast toepassing in de diervoeder sector is een algehele

Insecten bestaan in alle soorten en maten. Wereldwijd geconsumeerd en bijna alle dieren eten in de natuur

insecten. Insecten komen vaker onder de aandacht om ook

trend waarneembaar van het toepassen van insecten voor

als eiwitbron te functioneren in onze voedselketen, zowel

eiwit (soja) schaarste. Groothandels Sligro en Hanos en

nieuwe hoogwaardige voeding voor mensen.

menselijke consumptie vanuit de wereldwijd verwachtte supermarkten Albert Heijn, PLUS en Jumbo profileren

als doelgericht ingrediënt in de mengvoeders alsmede als

zich inmiddels actief op dit onderwerp. De toepassing

Insecten zijn een hoogwaardige bron van eiwitten en

regelgeving gebonden en een selectief type insecten en

meelwormen, huisvliegen, Black Soldier Fly, krekels, sprink-

voor humane consumptie (food) is momenteel (nog) aan inputstromen is toegestaan op dit moment. Voor onderzoek naar de business case voor Brabant Protein Future

wordt daarom gericht op toepassing in diervoeding (feed).

Meer specifieke informatie aangaande wet- en regelgeving is beschreven in paragraaf 3.3.

andere nutriënten. Er zijn veel verschillende soorten zoals hanen en nog veel meer. In de toekomst zullen er vele

verschillende soorten gekweekt worden met verschillende doelen. Er zullen insecten gekweekt worden om eiwitten terug te winnen en insecten gekweekt worden omdat ze

goed als vleesvervanger kunnen dienen. Elk van de insec-

ten vereist een ander type productiesysteem en omgeving.

In Nederland zijn naast Protix meerdere bedrijven actief op

het gebied van insectenkweek. Enkele andere partijen in Nederland zijn: Fair Insects en Proti-Farm.

13

3.2 Voedselveiligheid en dierenwelzijn

3.3 Proces Protix

Voedselveiligheid, productkwaliteit en dierenwelzijn zijn

Het WUR rapport schetst dat voor het vervangen van 5%

en techniek. Er zijn diverse manieren om insecten te

lijkse naar verwachting 72.000 ton insecten nodig is. Voor

van primair belang voor de ontwikkeling van deze markt

kweken van zeer arbeidsintensief tot volledig geautoma-

tiseerd. Verregaande controlemechanismes dienen te wor-

den aangebracht in de productie. Zo is het van belang dat

er een volledige controle mogelijk is van voer tot eiwitbron.

De gezondheid van de larven is een kritisch onderdeel in

de productie, zowel vanuit voedselveiligheidsperspectief,

maar ook vanuit economisch perspectief. Het voorkomen

van sterfte is een primair doel en kan bereikt worden door

van het mengvoer voor vleeskuikens in Nederland jaar-

productie van eiwitten naar andere sectoren (bijvoorbeeld viskweek en varkensvoeder) zijn nog vele malen grotere

hoeveelheden benodigd. Om tot dergelijke hoeveelheden insecten (eiwitten) te komen dient een geoptimaliseerde

keten te worden gerealiseerd die kan voorzien in een continue doorzet en kwaliteit. Protix is sinds 2009 bezig met de ontwikkeling van de benodigde technologie om insecten

schaalbaar, stabiel en gecontroleerd te produceren. Protix

goede klimaatsystemen en slimme voermanagement-

heeft het door middel van slimme systemen mogelijk

certificeringen zoals GMP+ en Trustfeed mogelijk. Diverse

productie te realiseren.

systemen. Door middel van deze nieuwe technieken zijn

partijen (waaronder Protix) hebben het proces van GMP+ certificering achter de rug. Op dit moment wordt een

Hygiënecode opgesteld, via samenwerking tussen onder

andere VENIK, NVWA, KBBL, Schouten Advies en diverse kwekers.

Betrouwbare informatie over samenstelling en omvang van het voer aan insecten is van cruciaal belang voor

succesvolle insectenkweek. Van belang is dat dit volgens vastgelegde standaarden gebeurt en controleerbaar is

vanuit voedselveiligheid. Insecten zijn van nature gewend

zich te voeden op laagwaardige en degraderende stromen en materialen. Dat maakt het interessant om in te zetten

gemaakt die kracht te ontsluiten en grootschalige

Protix beschikt over een door de jaren heen geoptima-

liseerd productieproces Om elke stap gecontroleerd en

stabiel te laten plaatsvinden zijn diverse technieken en concepten nodig. In grote lijnen is het proces onder te verdelen in:

• Productie van eitjes en larvenzaad • Opfok tot larven • Verwerken van larven tot producten (eiwitten en vetten)

op stromen die anders als afvalstroom zouden zijn bestem-

De levenscyclus van een insect is in figuur 3.2 weergege-

veevoeders. Op deze manier zou een waar circulair model

type insect is met name bijzonder om de volgende reden:

peld en niet zouden kunnen werken als grondstof voor de

ven, in het voorbeeld is de Black Soldier Fly gehanteerd. Dit

zich kunnen ontvouwen op een hele natuurlijke en veilige

Als vlieg eet dit insect niet. Zij heeft geen bewegende

manier.

monddelen. Hierdoor moet het insect in haar larvensta-

Dierenwelzijn is een belangrijk thema waar een jonge

verpoppen, transformeren, uitkomen, paren en eitjes leg-

rekening mee kan en moet houden. De belangrijkste

andere soorten.

industrie als de insectenindustrie van begin af aan

dium alle nutriënten opbouwen die zij nodig heeft om te gen. Dit maakt de larf zeer rijk aan nutriënten; meer dan

elementen om dierenwelzijn te borgen zijn het verschaffen van de juiste omstandigheden zoals het dier dit in de natuur ook gewend is. In samenwerking met de WUR,

VENIK en bevoegde autoriteiten is hierover geschreven in rapporten omtrent toelating van insecten als

productiedier.

14

Figuur 3.2 In het overzicht hieronder is de levenscyclus vertaald naar een technisch overzicht van functionele systemen. Dit is de basis geweest om per onderdeel de technologie te ontwikkelen.

Figuur 3.3

15

In Dongen heeft Protix haar 3e productielocatie in operatie genomen waar de bewezen deelsystemen onder één dak op grote schaal worden toegepast. In deze nieuwe locatie

Voor deze studie wordt uitgegaan van de volgende modulaire opbouw van de business case(s):

zijn alle principes van voedselveilige en gecontroleerde

productie toegepast. De doelcapaciteit is 3-5 ton per dag

levende insecten.

Met deze locatie vervult Protix drie belangrijke behoeftes: 1. Aantonen dat grootschalige productie mogelijk is op een voedselveilige en gecontroleerde manier 2. Productie van grote volumes zodat de markt diverse proposities kan vormgeven en realiseren 3. Een basis vormen voor verdere ontwikkeling van nieuwe technologieën en business partners nationaal en internationaal Naast de mogelijkheid voor alle processtappen onder één

dak, biedt het Protix-proces de mogelijkheid om decentraal larven te produceren. Dit is in lijn met de bestaande

systemen in de vele vee ketens waar ook vaak kweek en

Figuur 3.4 Modulaire opbouw business case(s)

aparte bedrijven zijn op verschillende schaalgroottes en

In dit model is uitgegaan van het leveren van jonge larven

aantal voordelen te benutten:

worden geleverd tegen vooraf vastgestelde en overeen-

het houden van moederdieren, de opfok en de verwerking methoden. Door decentrale productie is het mogelijk een • Gebruik van bestaande infrastructuur zoals voederinstallaties en gebouwen in boerenbedrijven • Aansluiting met het bekende: de groei en opfok van jonge dieren • Triggeren van een nieuwe golf van innovatie en verbetering door verbreding van deelnemende partijen • Bieden van een nieuw verdienmodel voor agrariërs en andere ondernemers • Terugwinnen van hoogwaardige nutriënten uit biobased restmaterialen en stromen • Realiseren van een regionaal en lokaal productiesysteem voor eiwitten • Creëren van een lokale voorziening van eiwitten • Voorziening van duurzame nutriënten direct aan kippen en vissen

van insecten aan de productiebedrijven. Deze larven

gekomen prijzen en tarieven. Opfok vindt dan decentraal (in bijvoorbeeld bestaande boerenbedrijven) plaats met gebruikmaking van door Protix beschikbaar gestelde kennis (en technologie). Verwerking en afzet tot

eindproducten kan vervolgens in principe op verschillende manieren worden ingevuld. Onderstaand vier mogelijkheden die op voorhand zijn erkend:

1. Geen verwerking, maar direct voeren aan pluimvee en vissen (binnen geldende normen vanuit regelgeving) 2. Teruglevering levende larven aan Protix tegen een vooraf overeengekomen tarief 3. Coöoperatief gefinancierde centrale verwerkingslocatie 4. Individueel gefinancierde (decentrale) verwerkingslocatie (financieel interessant vanaf significante schaalgrootte)

16

In het vervolg van dit rapport wordt er vanuit gegaan dat gekweekte larven grotendeels worden verwerkt in een

centrale verwerkingslocatie (variant 2 en 3 hierboven) en

dat daarnaast kleinere volumes direct worden gevoerd aan

pluimvee en vissen (variant 1). Variant 4 blijft vooralsnog

buiten beschouwing en komt op langere termijn in beeld, op het moment dat een verdere doorgroei van de sector heeft plaatsgevonden.

Gezien de omvang van de veevoederbranche in

Noord-Brabant, is in theorie een grote productiecapaciteit bereikbaar.

Voor leden van ZLTO betekent dit dat men primair

investeert in de benodigdheden voor het opfokproces en

daarnaast mogelijkheden voor coöperatieve aspecten ten

aanzien van verwerking, scheiding, transport en reiniging

gezamenlijk onderzoekt voor verdere optimalisatie van de business case.

Figuur 3.5 Overzicht mogelijke toepassingen insecten vanuit regelgeving

Specifieke uitgangspunten van het decentrale model

worden in hoofdstuk 4 nader beschreven. Tevens worden

3.4.1 Specifieke regelgeving ten aanzien van toepassingen

risico’s en gevoeligheden in hoofdstuk 4 uitvoerig belicht.

in food

3.4 Wet- en regelgeving (Juridisch kader)

heeft een document opgesteld dat ingaat op de eisen voor

Bestaande juridische feed- en food-kaders in de huidige wet- en regelgeving zijn weinig tot niet toegespitst op

insecten. Er moet uiteraard worden voldaan aan Europese hygiënerichtlijnen voor feed en food, maar met name

BSE-regelgeving belemmert sommige toepassingen van

insecten in feed-producten. Deze paragraaf gaat in op de

mogelijkheden vanuit bestaande regelgeving voor toepas-

International Platform of Insects for Food and Feed (IPIFF) inzet van insecten voor food (3). Hierin wordt ingegaan

op Europese “Novel Food” regulation die zware eisen stelt

aan marktauthorisatie voor producten die voor 1997 geen

oorsprong voor humane consumptie hebben. Bij dergelijke producten dienen potentiële effecten op de menselijke

gezondheid te worden aangetoond vanuit verschillende

invalshoeken (bijvoorbeeld vanuit toxicologie, microbio-

sing van insecten in food en feed.

logie en allergenen). De Novel Food regulation wordt naar

In het kort wordt in figuur 3.6 een overzicht weergegeven

uit niet-EU landen, die aantonen dat er gedurende 25

voor welke toepassingen insecten, of afgeleide producten, momenteel zijn toegestaan onder Europese wetgeving. Voorwaarde bij alle genoemde toepassingen is dat de

insecten gevoerd worden met plantaardig materiaal (en eventueel ei en zuivel).

verwachting aangepast op basis van jarenlange ervaringen jaar geen nadelig effect op menselijke gezondheid is.

Insecten kunnen daarin ook een rol verwerven. Vanuit de

onzekerheid in die ontwikkeling is IPIFF van mening dat de huidige Novel Food regelgeving dient te worden gerespecteerd. Dit betekent dat insectenproducenten voor toepas-

singen in food een compleet databestand op dienen op te

bouwen, dat beantwoordt aan de zware eisen vanuit Novel 3

IPIFF, Insects Food Safety First – First time Right, Regulatory

roadmap for insect products in Feed and Food Applications

Food regelgeving en wat hygiëne risico’s nauwkeurig in kaart moeten worden gebracht.

17

Omdat de Novel Food wetgeving momenteel wordt

van kracht en is het niet mogelijk om organische

onduidelijk is, staat een beperkt aantal Europese lidstaten

De enige uitzondering hierop lijkt te bestaan in geval van

aangepast en de status van insecten daarbinnen

(waaronder Nederland en België) de productie en

verkoop van producten op basis van insecten toe. De

insecten in deze producten kunnen zowel hele insecten als bewerkte insecten zijn (bijvoorbeeld insectenolie of

reststromen te voeren waarin vlees of vis aanwezig is.

toepassing van de insecten als levend aas (voor visvangst) en een aantal andere categoriën zoals circusdieren en hobby petfood (bijvoorbeeld reptielen). Deze categorie

markt is echter niet groot genoeg voor opschaling van de

geconcentreerd insecteneiwit). Buiten Europa hebben

industrie. Door middel van innovatieve verwerkingsme-

ficiële status (onder andere Verenigde Staten en Canada).

zetten in de petfood en de vetten in de mengvoeder indus-

insecten voor humane consumptie inmiddels al een of-

In deze landen zijn enige tijd geleden succesvolle toepas-

thodieken is het echter al wel mogelijk om de vetten af te trie. Verruiming van diverse markten worden onderzocht

singen in de markt gelanceerd.

op Europees niveau (DG Sanco en EFSA) waarbij het IPIFF

3.4.2 Specifieke regelgeving ten aanzien van toepassingen

ding neemt in informatie en educatie van beleidsmakers.

in Feed De eisen voor feed- toepassing (EC 68/2013) geven geen

specifieke aanduiding voor insecten, maar de term “whole

or parts of terrestrial invertebrates” suggereert dat toepassing van insecteneiwitten in Feed mogelijk is. Bij

toepassing in Feed dienen stromen te voldoen aan eisen vanuit EU regelgeving EC 2002/32, die ondermeer eisen

stelt aan het gehalte zware metalen. Ook dient te worden

(International Platform for Insects in Feed and Food) de leiMeststromen mogen vanuit regelgeving (787/2003 EG)

niet worden gevoerd aan dieren, dus ook niet aan insecten.

Samenvattend is in onderstaande opsomming weergegeven wat op gebied van feed binnen de EU op dit moment

is toegestaan. Onderstaande opsomming geldt uitsluitend voor insecten gevoerd op 100% plantaardig materiaal met eventueel ei en zuivel erbij:

voldaan aan EU-regelgeving vanuit dierlijke bijproducten

a. Levende insecten - alle markten (feed, petfood)

142/2011). Insecten die geen ziekten kunnen verspreiden

c. Gehydroliseerd insecten eiwit - alle markten (feed,

(basisverordening 1069/2009 en uitvoeringsverordening lijken vanuit die regelgeving geschikt voor toepassing in

feed. Echter vanwege de BSE-crisis is alle toepassing van Processed Animal Protein (PAP), met uitzondering van

b. Insecten olie - alle markten (feed, petfood) petfood)

d. Niet-gehydroliseerd insecten eiwit - uitsluitend petfood

gehydroliseerde eiwitten, verboden voor toepassing in

3.4.3 Vergunningen

voor toepassing van PAP (indien het dier afkomstig is van

Verordening Ruimte 2014

technisch niet in een erkend slachthuis geslacht worden,

Noord-Brabant regels gesteld aan de ontwikkelingsmo-

feed (EC 999/2001). Later is een uitzondering gekomen

een erkend slachthuis) voor aquacultuur. Insecten kunnen

In de Verordening Ruimte 2014 heeft de Provincie

waardoor toepassing in aquacultuur formeel nog niet

gelijkheden van agrarische bedrijven. Deze verordening

toegestaan is. Echter, in het geval dat insecteneiwitten

gehydroliseerd worden, mogen ze wel in de feed-industrie toegepast worden (zowel kippen, varkens als vissen). Het hydrolyse proces voor insecten wordt momenteel door Protix doorontwikkeld. Tot die tijd mogen niet

gehydroliseerde PAP alleen worden toegepast in petfood. Omdat insecten zelf ook als landbouwhuisdieren worden

geclassificeerd onder EU wetgeving, Is artikel EC 999/2001

heeft een status als wet en is daarom vastgesteld door de provinciale staten op 18 maart 2014. Ieder bestemmings-

plan dient de specifieke regels die in deze Verordening zijn

opgenomen over te nemen. In de Verordening Ruimte worden de agrarische bedrijven onderverdeeld in een viertal

categoriën, te weten (vollegronds)teeltbedrijven, veehou-

derijbedrijven, glastuinbouwbedrijven en overige agrari-

sche bedrijven. Omdat insecten dieren zijn rijst de vraag of

dat een insectenkwekerij in het licht van de Verordening al

18

dan niet als een veehouderij beschouwd wordt. Uit de de-

finitie van een veehouderij, zijnde ‘agrarisch bedrijf gericht op het fokken, mesten en houden van runderen, varkens,

schapen, geiten, pluimvee, tamme konijnen en pelsdieren’,

blijkt dat er geen sprake is van een veehouderij en dat voor de ontwikkelingsmogelijkheden voor een insectenkweke-

drijfsvoering kan hier planologisch medewerking aan verleend worden tot een omvang van het bouwvlak van ten hoogste 1,5 hectare. Naast de reeds hierboven geschreven voorwaarden

rij de regels voor “overige agrarische bedrijven” gevolgd

dient er bij ieder planologische wijziging invulling

en artikel 7.6 voor het gemengd landelijk gebied. Dit zijn de

Ruimte 2014. Hierin wordt gesteld dat iedere ontwik-

dienen te worden, artikel 6.6 voor de groenblauwe mantel

gegeven te worden aan artikel 3.2 van de Verordening

twee robuuste structuren die de provincie Noord-Brabant

keling gepaard dient te gaan met een verbetering van

kent. 1.

De groenblauwe mantel is bedoeld als de bufferzone tussen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en/of het stedelijk gebied aan de ene kant en het landelijk gebied aan de andere kant. De groenblauwe mantel bestaat overwegend uit multifunctioneel landelijk gebied. Het beleid in dit gebied is met name gericht

de ruimtelijke kwaliteit ter plaatse. Er kan dan gedacht worden aan het landschappelijk inpassen van de bedrijfslocatie, de aanleg van landschapselementen of de realisering van nieuwe natuur en ecologische verbindingszones, maar ook de sloop van bebouwing of het verbeteren van de recreatieve ontsluiting van het gebied.

op het behoud en vooral de ontwikkeling van natuur, watersysteem en landschap. Voor overige functies

Bestemmingsplan

wordt ruimte geboden, mits deze bijdragen aan de

Het beleid uit de Verordening Ruimte 2014 vindt haar door-

kwaliteiten van natuur, water en landschap. Indien dit aangetoond kan worden zal het vestigen van een insectenkwekerij, op een bouwvlak met een omvang van ten hoogste 1,5 hectare, enkel mogelijk zijn op een bestaande bedrijfslocatie én dient de milieubelasting gereduceerd te worden ten opzichte van bestaande milieubelasting. Nieuwvestiging is zonder meer uitgesloten. Of aan de gestelde voorwaarden voldaan kan worden is locatieafhankelijk. Bepalend hierbij is de huidige functie van het perceel, waarbij gesteld mag worden dat hoe intensiever het gebruik is hoe gemakkelijker het is om de milieubelasting te reduceren en zijn omgeving met zijn gebiedseigen kwaliteiten.

vertaling in de bestemmingsplannen. Een bestemmingsplan is een plan waarin de gemeenteraad vastlegt welke

functies waar zijn toegestaan en welke regels gelden voor iedere functie. Buurgemeenten kunnen dan ook afwij-

kende regels hebben voor hetzelfde type bedrijf in een

zelfde omgeving. Ook het detailniveau van bestemmingen

is verschillend. Voor insectenkwekerijen zijn er een tweetal mogelijkheden om deze planologisch correct te bestem-

men net als voor viskwekerijen en wormenkwekerijen. De

meest voor de hand liggende bestemming is een

bestemming als ‘intensieve kwekerij’, welke gedefinieerd

dient te zijn als ‘een agrarisch niet-grondgebonden bedrijf

waarvan de productie niet in overwegende mate afhankelijk is van het voortbrengend vermogen van onbebouwde gronden in de directe omgeving van het bedrijf’ of overeenkomstig.

2.

In het gemengd landelijke gebied daarentegen staat vooral de ontwikkeling van de agrarische bedrijven centraal. Op het moment dat aangetoond kan worden dat de vestiging van of omschakeling naar een insectenkwekerij noodzakelijk is voor de agrarische be-

Indien gemeenten een dergelijke bestemming niet

opgenomen hebben in hun bestemmingsplan moet de

bestemming voor agrarische bedrijven voldoende ruimte bieden om omschakeling naar een insectenkwekerij

19

mogelijk te maken. Waar op gelet moet worden is dat er niet enkel grondgebonden vormen van agrarische bedrijven toegestaan worden. Een mogelijke

passende definitie is ‘Een bedrijf dat is gericht op

het voortbrengen van producten door middel van het telen van gewassen en/of het houden van dieren’, maar vele varianten hierop worden gehanteerd.

Op het moment dat vastgesteld wordt dat een insectenkwekerij op de beoogde bedrijfslocatie niet mogelijk is

overeenkomstig de definities die opgenomen zijn in het bestemmingsplan, dient het traject tot herbestemming

gestart te worden. Hiervoor zal afhankelijk van de diverse bestemmingsplannen één van de volgende vier routes doorlopen moeten worden: 1.

Directe toestemming; een insectenkwekerij is rechtstreeks toegestaan.

2.

Wet Algemene Bepalingen Omgevingsrecht (Wabo) De Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (afgekort

Wabo) regelt de omgevingsvergunning (voormalig hoofdstuk 8 uit de Wet Milieubeheer: bedrijfsactiviteiten met

effect op het milieu). De belangrijkste uitvoeringsregelin-

gen van de Wabo zijn het Besluit omgevingsrecht (Bor) en de Ministeriële regeling omgevingsrecht (Mor).

Op basis van genoemde activiteiten in bijlage 1 van het Bor wordt bepaald a) of (omgevings)vergunningplicht geldt en

b) wie het bevoegd gezag is.

In bijlage 1 zijn de volgende relevante categorieën opgenomen waarvoor vergunningplicht geldt:

• Categorie 6.1: het vervaardigen, bewerken, verwerken, opslaan of overslaan van dierlijke vetten;

cedure; middels een wijzigingsplan wordt overeen-

• Categorie 7.1: het bewerken, verwerken, opslaan of

komstig de voorwaarden die hieraan gesteld worden

overslaan van dierlijke of overige organische

de bestemming ter plaatse gewijzigd. Een dergelijke

meststoffen;

van ca. 6 maanden. Buitenplanse ontheffing; het bestemmingsplan biedt

• Categorie 8.1: het kweken, fokken, mesten, houden van dieren; • Categorie 9.1: het vervaardigen, bewerken,

geen mogelijkheden tot het herstemmen naar een

verwerken, opslaan of overslaan van voedingsmid-

insectenkwekerij. Daarom kan er middels een

delen voor dieren of grondstoffen daarvoor;

omgevingsvergunning toestemming gegeven te

• Categorie 28.1: het opslaan van bedrijfsafvalstoffen

worden voor een specifiek aan te vragen activiteit,

in een capaciteit van 5 m3 of meer en het verwerken

zijnde een insectenkwekerij met een op voorhand

van afvalstoffen

vastgelegde begrenzing van de omvang van de activiteit. De doorlooptijd van een dergelijke procedure bedraagt circa 26 weken + 8 weken. 4.

een vlotte herbestemming van de bedrijfslocatie.

Binnenplanse wijziging middels een wijzigingspro-

wijziging kent een gemiddelde doorlooptijd 3.

Vroegtijdig contact met de gemeente is essentieel voor

Partiële herziening van het bestemmingsplan; het bestemmingsplan biedt geen mogelijkheden voor het herbestemmen naar een insectenkwekerij. Specifiek voor de bedrijfslocatie wordt een bestemmingsplan opgesteld waarin regels zijn opgenomen waaraan moet worden voldaan. Deze route biedt nadrukkelijk meer flexibiliteit teit dan route 3. De formele proceduretijd bedraagt minimaal 26 weken, maar zal in

Gedeputeerde staten is bevoegd te beslissen op een aan-

vraag om een omgevingsvergunning indien onderstaande capaciteiten worden overschreden: • Categorie 6.2: a. oliën en vetten uit dierlijke of plantaardige grondstoffen met een capaciteit ten aanzien daarvan 250.000.000 kg per jaar of meer; b. vetzuren of alkanolen uit dierlijke of plantaardige oliën of vetten met een capaciteit ten aanzien daarvan van 50.000.000 kg per jaar of meer.

werkelijkheid vaker circa 1 jaar bedragen.

20

• Categorie 7.4:

e. het drogen van groenvoer met een waterver-

inrichtingen voor het bewerken of verwerken van

dampingscapaciteit ten aanzien daarvan van 10.000

buiten de inrichting afkomstige dierlijke meststof-

kg per uur of meer;

fen met een capaciteit ten aanzien daarvan van

f. het opslaan of overslaan van veevoeder met een

25.000 m3 per jaar of meer.

verwerkingscapaciteit ten aanzien daarvan van

• Categorie 8.2:

500.000 kg per uur of meer;

a. inrichtingen voor het vervaardigen van vet,

g. het vervaardigen van suiker uit suikerbieten met

lijm, as, kool, proteïne of gelatine uit beenderen of

een capaciteit ten aanzien daarvan van 2.500.000

huiden met een capaciteit ten aanzien daarvan van

kg suikerbieten per dag of meer;

5.000.000 kg per jaar of meer;

h. het vervaardigen van gist met een capaciteit ten

b. inrichtingen als bedoeld in onderdeel 8.3:

aanzien daarvan van 5.000.000 kg per jaar of meer;

• de verwerking van dierlijke bijproducten, be-

i. het vervaardigen van zetmeel of zetmeelderi-

doeld in artikel 24, eerste lid, onder a, van de

vaten met een capaciteit ten aanzien daarvan van

EG-verordening dierlijke bijproducten, voor

10.000 kg per uur of meer;

zover het betreft categorie 1- en categorie

j. het opslaan of overslaan van granen, meelsoor-

2-materiaal als bedoeld in artikel 8

ten, zaden, gedroogde peulvruchten, maïs, of

respectievelijk artikel 9 van die verordening;

derivaten daarvan met een verwerkingscapaciteit

• de verwijdering van dierlijke bijproducten en afgeleide producten, bedoeld in artikel 24, eerste lid, onder b en c, van de EG-verordening dierlijke bijproducten. • Categorie 9.2:

ten aanzien daarvan van 500.000 kg per uur of meer. • Categorie 28.4: het opslaan van de volgende afvalstoffen: 1. van buiten de inrichting afkomstige ingezamelde

a. het vervaardigen van melkpoeder, weipoeder

of afgegeven huishoudelijke afvalstoffen met een

of andere gedroogde zuivelproducten met een

capaciteit ten aanzien daarvan van 35 m3 of meer;

capaciteit ten aanzien daarvan van 1.500 kg per uur

2. van buiten de inrichting afkomstige zuiverings-

of meer;

slib, kolenreststoffen of afvalgips met een capaciteit

b. het vervaardigen van consumptiemelk,

ten aanzien daarvan van 1.000 m3 of meer;

consumptiemelkproducten of gevaporiseerde melk

3. van buiten de inrichting afkomstige

of melkproducten met een melkverwerkingscapaci-

verontreinigde grond, waaronder begrepen

teit ten aanzien daarvan van 55.000.000 kg per jaar

verontreinigde baggerspecie, met een capaciteit ten

of meer;

aanzien daarvan van 10.000 m3 of meer;

c. het concentreren van melk of melkproducten

4. 5 of meer autowrakken en overige

door middel van indamping met een waterverdam-

voertuigwrakken;

pingscapaciteit ten aanzien daarvan van 20.000 kg

5. van buiten de inrichting afkomstige gevaarlijke

per uur of meer;

afvalstoffen;

d. het vervaardigen van veevoeder met een

6. andere dan de onder 1° tot en met 5° genoemde

capaciteit ten aanzien daarvan van 100.000 kg

van buiten de inrichting afkomstige afvalstoffen

per uur of meer;

met een capaciteit ten aanzien daarvan van 1.000

21

m3 of meer;

betekent dit sowieso dat de gebruiksnormen geldig

het overslaan van buiten de inrichting afkomstige:

zijn. De gebruiksnormen zijn, de hoeveelheden stikstof

1°. huishoudelijke afvalstoffen of van buiten de

en fosfaat die per hectare afhankelijk van het gewas

inrichting afkomstige bedrijfsafvalstoffen met een

en grondsoort mogen worden uitgereden per hectare.

opslagcapaciteit ten aanzien daarvan van 1.000 m3

Kortom, dan moet de hoeveelheid stikstof en

of meer;

fosfaat die via insectenmest wordt aangevoerd

2°. gevaarlijke afvalstoffen;

worden meegerekend in de mestboekhouding van

Uit bovenstaande categorieën kan worden vastgesteld dat omgevingsvergunningplicht geldt voor decentrale

agrarische ondernemers. 2.

Het tweede criterium in de Meststoffenwet is of het bedrijfsmatig gehouden dieren zijn: Vraagpunt is hier

insectenproductie. Vanuit bovenstaande capaciteiten in

of er sprake is van een winstdoelstelling.

de verschillende categorieën lijkt het aannemelijk dat de

a. Indien ook aan dit tweede criterium zou worden

Gemeente als bevoegd gezag fungeert. Hierbij dienen de

activiteiten in relatie tot insectenproducten wel in relatie

voldaan, dan zijn alle regels uit de Meststoffenwet en

binnen een inrichting.

b. De ondernemer is overigens wel vrijgesteld van de

onderliggende regelgeving geldig.

te worden gezien met eventuele overige activiteiten

mestverwerkingsplicht. (vrijstelling tot 100 kg fosfaat) Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) De Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) (voorheen Na-

Conclusie:

schermde Natuurmonumenten en Natura2000-gebieden.

formeel niet zijn opgenomen in bijlage 2 in het Besluit

negatief effect veroorzaken op de instandhoudingsdoel-

dit type insect onder de betreffende regels van het Besluit

vergunning plichtig zijn. Het kan dan onder andere gaan

(mest) fractie van de BSF onder het regime van de

houderijbedrijven. Voor veehouderijen is de Regeling Am-



kwekerijen niet onder de definitie van veehouderij vallen

particulieren: In de volgende situaties hoeft u niet te

tuurbeschermingswet 1998) regelt de bescherming van Be-

Ondanks dat de Black Soldier Fly en andere insecten

Activiteiten of handelingen die mogelijk een significante

Houders van Dieren, mag worden verondersteld dat ook

stellingen van de aangewezen habitats en soorten kunnen

valt. Ook criterium 2 is van toepassing, waardoor de rest

om activiteiten die stikstofdepositie veroorzaken zoals vee-

Meststoffenwet valt.

moniak Veehouderij (RAV) van toepassing. Daar insecten-

Er geldt een belangrijke vrijstelling voor de afzet naar

is de RAV niet van toepassing, waardoor geen vergunning-

wegen, bemonsteren en analyseren:

plicht geldt. De activiteiten ten aanzien van insectenkweek dienen uiteraard in relatie tot overige activiteiten binnen de inrichting te worden beschouwd.

• Als landbouwbedrijf levert u maximaal 20 kilo fosfaat in dierlijke mest per kalenderjaar, per particulier. In totaal voert u per kalenderjaar

Meststoffenwet Er zijn twee criteria van belang om te bepalen of insectenmest geheel of gedeeltelijk onder de Meststoffenwet (en bijbehorende regelgeving) valt: 1.

Het eerste criterium is of de betreffende diersoorten voorkomen in de Bijlage 2 in het “Besluit houders van dieren”. Indien aan dit criterium wordt voldaan,

maximaal 250 kilo fosfaat in dierlijke mest af naar particulieren. Vul op het Vervoersbewijs dierlijke meststoffen (VDM) opmerkingscode 31 in. • Als intermediair levert u vaste dierlijke mest aan particulieren. Het mag per particulier gaan om maximaal 20 kg fosfaat per kalenderjaar.” (zie website www.mijnrvo.nl)

22

3.5 Toepassing in de feed-sector

3.5.2 Pluimveesector

De door Protix geproduceerde producten zijn reeds

Insectenolie is getest als alternatief voor sojaolie en

paragraaf wordt nadere toelichting gegevens op de

zijn de conclusies ten aanzien van voer op basis van

uitgebreid getest op verschillende doeldieren. In deze resultaten bij toepassing op verschillende type dieren. Protix heeft in Dongen een productiefaciliteit ontwikkeld

die medio 2015 operationeel wordt. De daar geproduceerde melen en vetten gaan worden afgezet richting de petfood en mengvoeder industrie. Er wordt tevens gewerkt aan

toepassen van eiwitten in de aquacultuur. Er is een grote

vraag en de verwachting is dat er wettelijk gezien toepas-

palmpitkernolie in diëten voor vleeskuikens. In het kort insectenvet:

• uitvalspercentage bij toepassing insectenvet is lager dan bij toepassing palmpitkernolie en vergelijkbaar met sojaolie; • voeropname scoort vergelijkbaar met zowel sojaolie als palmpitkernolie;

sing mogelijk zal worden in de aquacultuur binnen 1-2 jaar.

• gewicht gedurende gehele periode is vergelijkbaar

interessant is binnen het Brabant Protein Future concept

• in het algemeen kan worden geconcludeerd dat

Levend voeren van larven is reeds een mogelijkheid welke (decentrale opfok bij de agrariër). 3.5.1 Aquacultuur:

Gedurende drie maanden is bij ’s werelds meest toonaan-

met palmpitkernolie en hoger dan sojaolie toepassing van insectenvet minimaal vergelijkbaar of hoger scoort dan bestaande dieten op basis van sojaolie of palmpitolie.

gevende onderzoeksinstituten Nifes en Nofima getest of

Momenteel worden door Protix diverse andere testen

door insectenmeel. Het controledieet betrof een recent

leghennen. De eerste resultaten daarvan zijn veelbelovend.

vismeel als voer voor kweekzalm vervangen kan worden

gedaan, bijvoorbeeld het voeren van levende larven aan

industrie-dieet waar het vismeelniveau al naar een relatief laag aandeel van 20% in het totale dieet was gereduceerd.

De testgroepen betroffen 25%, 50% en 100% vervanging

van het vismeel in het controledieet. Conclusies luiden als volgt:

• Goede resultaten, zowel op gebied van lengte, gewicht als Food Conversie Ratio (FCR). • Organen en algemene diergezondheid zijn als goed bestempeld. • Smaak, textuur en geur van de zalm is door een gecertificeerd Noors smaakpanel beoordeeld met als conclusie: geen verschil met het controle-dieet

23

3.5.3 Varkenssector Een eerste screening test op jonge biggen is uitgevoerd waarbij zowel Protix insecteneiwit als insectenolie getest is. In figuur 3.7 zijn de resultaten weergegeven.

Figuur 3.6 Resultaten insecteneiwit en insectenolie in varkensvoer Conclusie is dat de biggen die gevoerd zijn met een dieet met insectenmeel een sneller groeiverloop vertonen dan de

controlegroep. Ook het de groeicurve van biggen met een dieet met insectenolie vertoont gemiddeld over de hele cyclys een sneller groeiverloop in vergelijking met biggen met een dieet zonder insectenolie. 3.6 Toepassing in de petfood-sector Petfood is een verzamelnaam van zowel voeders voor honden en katten (de bulk van de volumes), maar ook bijvoorbeeld

siervissen, siervogels, reptielen en knaagdieren. Protix’ producten zijn onder andere getest in speciale hypoallergene diëten

voor honden. Een belangrijke test in deze sector is de zogenaamde “palatability”: vindt de hond of kat het product lekker

ruiken (kiest hij het ten opzichte van een controle product) en hoeveel wordt er vervolgens van gegeten? Figuur 3.8 toont de resultaten ten opzichte van een premium controle-dieet op basis van vers hertenvlees. Deze resultaten zijn de aanleiding voor de eerste commerciële contracten van Protix in deze sector.

Figuur 3.7 Resultaten insectenvoer bij honden

24

In de petfood-markt, met name de vogelmarkt, is veel potentie voor hele, gedroogde insecten. De Protix technologie kan de larven efficiënt drogen tot een hoogwaardig product. Toepassingen, veelal relatief kleine volumes maar met hoge waarde, zijn in tabel 3.1 beschreven.

Figuur 3.8 Toepassing van insecten in Petfood-voer bij verschillende diersoorten

Bron: Tabel is met jarenlange kennis opgesteld door Kreca / Proti-Farm en is beschikbaar gesteld

25

3.7 Toepassing in de food-sector Zoals in paragraaf 3.1.1 is beschreven is afzet van insecten naar de Food-markt alleen toegestaan voor typen insecten die beschikken over zogenaamde Novel Food authorisatie. Voor de Black Soldier Fly geldt dat deze niet is geautoriseerd, waardoor afzet vanuit het Protix proces op dit moment niet mogelijk is. Voor andere typen insecten, zoals krekels,

meelwormen en buffalowormen is in Nederland de Novel Food toestemming afgegeven, waardoor directe toepassing in de Food is toegestaan.

Dat Food-producten op basis van insecten zeer actueel zijn bewijst de recente Belgische uitverkiezing van Insecta tot meest innovatieve voedingsproduct van het jaar bij de INN awards 2015:

Belgische supermarktinkopers kennen INN Award toe aan insectenburgers van Damhert

Insecta, het productassortiment van op basis van insecten van het bedrijf Damhert Nutrition uit Heusden-Zolder, is

door een jury van inkopers van Belgische supermarkten verkozen tot meest innovatieve voedingsproduct van het jaar. De burgers, schnitzels en nuggets op basis van wormen krijgen de INN Award 2015 toegekend. Het bedrijf heeft drie jaar aan de ontwikkeling van de producten gewerkt. In oktober 2014 werden de eerste producten op de markt

gebracht. De wormen zijn zodanig fijn vermalen dat er geen kenmerken van insecten in de producten te herkennen zijn. Damhert wil het Insecta-assortiment de komende maanden uitbreiden met een aantal nieuwe producten.

In Nederland worden de Insecta-producten verkocht door Jumbo Supermarkten. De groenteburger werd onlangs

getest door de Consumentenbond. Het product bevat 14% buffalowormen en bestaat daarnaast uit water, tarwegluten, zonnebloemolie, wortel, paprika en maïs. Een smaakpanel van 29 mensen oordeelde redelijk positief over het product van Damhert. De Consumentenbond stelt wel vast dat de insectenburger in vergelijking tot een groente-

burger twee keer zoveel eiwit bevat, maar ook twee keer zo veel calorieën en drie keer zo veel vet. Bovendien is het

product nog bijna tweemaal zo duur als een groenteburger.

bron: Consumentengids, april 2015 / De Morgen, 30/03/15

26

4. Belangstelling agrariërs voor insectenkweek In het kader van het project Brabant Protein Future is door ZLTO een enquêteverzoek verstuurd aan haar leden met

als titel “Opfok van larven, iets voor u?”. Doel van deze

enquête was het peilen van interesse bij agrariërs, alsmede het inventariseren van de kennis over insectenkweek. De enquête heeft geresulteerd in 150 reacties van leden. Uit deze reacties is op basis van vastgestelde criteria een selectie gemaakt voor een ondernemersgroep met

potentie om een decentrale business case in praktijk te gaan realiseren. Dit hoofdstuk vat de resultaten van de

enquête samen in enkele conclusies. Er waren 83

respondenten die een volledige enquête hebben ingevuld. Alleen die resultaten zijn gebruikt voor de onderstaande resultaten. Het formulier is als appendix bij deze rapportage aangehecht. 4.1 Kansen

Figuur 4.2

Op de vraag hoe de respondenten de slagingskans

inschatten van insecten voor commerciële productie is

hoog gescoord. Respondenten van alle type boerenbedrij-

ven zijn positief over insectenkweek. Pluimveehouders zijn gemiddeld het meest positief (gemiddelde score 8 op schaal 1-10).

Figuur 4.3

Figuur 4.1 De respondenten schatten in dat aan insecten geld te

verdienen valt, vooral bij toepassing in mengvoer.

Figuur 4.4

geacht met een gemiddeldcijfer van 7.1 voor toepassing in

Over de gehele linie geldt dat vrijwel alle bedrijfssoorten

consumptie.

acht.

Toepassing als mengvoeders wordt het meest reëel

de mengvoeders versus 5.8 voor toepassing in de humane

de toepassing in de mengvoeders het meest realistisch

27

4.2 Bereidheid tot executie In de survey is de bereidheid tot executie door de agrariers nagegaan. In figuren 4.1 t/m 4.9 zijn een aantal gegevens weergegeven die uit de survey naar voren zijn gekomen.

“interesse in productie” en “bereidheid tot investering”

bestempeld als de groep die de grootste executiekracht

zal kennen.

In figuur 4.5 is te zien dat veel van de ondernemers vooral

in de laatste 6 jaar geïnvesteerd heeft. Daarvan heeft

ongeveer een derde aangegeven te overwegen op korte

termijn wederom te investeren in hun huidige bedrijfsvoering.

Van de totale groep heeft vervolgens 70% aangegeven

interesse in productie van insecten te hebben. (score 4+ op

schaal 1-5) (39% heeft veel interesse, score 5). 59% voegt

daar aan toe ook bereid te zijn tot investeren (score 4+ op schaal 1-5) (24% veel interesse èn investeringsbereidheid, score 5)

Figuur 4.6

Er is ook gekeken of de bereidheid tot investeren volgens

de respondenten een relatie heeft met de slagingskans van markten. In de figuur 4.7 is weergegeven hoe groot respondenten de de kans voor insecten naar feed of food achten, afgezet tegen de bereidheid tot investering.

Figuur 4.7 Wat in figuur 4.7 duidelijk naar voren komt is dat de Figuur 4.5 De resultaten van bereidheid tot investering en interesse

in productie zijn in figuur 4.6 weergegeven. De grootte van

slagingskans in de feed structureel hoger scoort maar ook

toeneemt met de groep die hogere bereidheid tot investering kent.

de bol geeft aan hoeveel respondenten die score

hebben gegeven. De schaal reikt aan beide assen van 1 tot

5. Binnen dit onderzoek is de categorie met score 4 of 5 op

28

4.3 Hergebruik van middelen en afstand tot grondstoffen

Binnen de groep met hoge potentie tot executie

(respondenten die een 4 of 5 hebben gescoord langs bereidheid tot investering en interesse in productie)

heeft 80% van de respondenten bovendien reeds plek in leegstaande gebouwen (33% van 500 m2 of meer).

De resultaten rondom leegstaande gebouwen en toegang tot grondstoffen zijn in figuur 4.8 weergegeven.

Figuur 4.9 De gevraagde stromen zijn allemaal toegestaan voor gebruik als grondstof voor insecten. Er is van diverse

stromen gevraagd binnen welke straal ze beschikbaar zijn

rondom de ondernemer. Dit is weergegeven binnen figuur 4.9 Binnen een straal van 10 tot 30 km is het voor de business case extra interessant. Tot wel 75% van de

grondstoffen blijkt volgens de reacties binnen deze

straal beschikbaar te zijn. Belangrijk blijft borging van de kwaliteit en veiligheid en de wijze waarop de stromen beschikbaar zijn. Figuur 4.8 Een deel van de respondenten geeft aan gebouwen leeg

te hebben staan. Er staan zo’n 114 gebouwen leeg waarvan

30% tussen de 500 en 1000m2. Deze oppervlakte is interes-

sant voor significante productie en een haalbare business case. Kleinere gebouwen kunnen echter ook

interessant zijn, met name om snelle, handmatige en flexibele eerste productie op te zetten.

Tevens is er gevraagd of men toegang heeft tot

grondstoffen. De meeste respondenten hebben op korte

afstand de mogelijkheid om grondstoffen binnen te halen.

29

5. Perspectief aanstaande opfokhouders insecten 5.1 Decentrale opfok, een grote kans Insecten opfokken middels het decentrale Protix proces

stelt de ondernemer in staat om gecontroleerd reststro-

men te verwaarden binnen de analogie van de biobased economy (=het maximaal verwaarden van biomassa). Voordelen zijn:

• Laagwaardige reststromen die op dit moment voor geringe vergoeding worden “afgedankt” krijgen op deze manier een nieuwe bestemming en waardevolle grondstoffen vinden een nieuwe

zullen er om de zoveel tijd een aantal larvenporties naar de opfokhouder gebracht worden. Dit is gelijk aan de kippensector waar jonge kuikens naar de opfokhouder gebracht worden.

De insectenboer/opfok

Opfok kan volledig geautomatiseerd plaats vinden op

locatie van de agrariërs. Dit kan plaatsvinden op verschillende manieren en oppervlaktes. Binnen het rapport zijn een drietal scenario’s geanalyseerd: 1.

a. Er is ca. 400m2 ruimte beschikbaar

hoogwaardige bestemming binnen de agri-food

b. Er wordt met name handmatig geproduceerd

keten. Doordat het opfokproces een relatief korte cyclus kent van acht dagen vanaf binnenkomst larvenzaad tot aan oogstbare larven biedt dit voor

2.

b. Er vindt een groot deel automatisch plaats

veranderende (leveranciers-)markten zonder

c. Een aantal systemen zullen mobiel gemaakt

significante kosten.

worden en middels verloning worden aangeboden

• Starten en stoppen van batches kan eenvoudig passen in bestaande (leegstaande) gebouwen en • kenmerkt zich door een hoge eiwitopbrengst per m2 (er is een relatief lage footprint per geproduceerde gewichtseenheid eiwit benodigd).

Basis scenario a. Er is ca. 700m2 ruimte beschikbaar

de ondernemer flexibiliteit om in te spelen op

plaatsvinden. Het proces is geschikt om toe te

Snelle start

3.

Grote case a. Er is ca. 1000 m2 of meer ruimte beschikbaar b. Alle systemen zijn aanwezig en de boer beheert bijna alle systemen zelf

Het vervolg van dit hoofdstuk beschrijft concreet de

verdere uitwerking van het Protix proces naar agrariërs. 5.2 Basisscenario: uitgangspunten en benodigdheden

Voor het basisscenario gelden de volgende uitgangspunten:

Protix zal op een centrale locatie jonge larven produceren in een hoogwaardige productiefaciliteit om de kwaliteit

maximaal te borgen. Dat is de broedfaciliteit waar moederdieren geproduceerd worden en jonge larven in constante porties worden geproduceerd en klaargemaakt voor

transport. Afhankelijk van het aantal ‘kratjes’ (productie-

eenheden kweeklarven) bij de boer en de cyclus planning

30

In het basisscenario gaan we uit van een productie

oppervlakte van ca. 700 m . De processen die dan minimaal 2

binnen de opfok zullen plaatsvinden zijn:

• Organiseren, controleren, aanleveren en bufferen feedstock, larvenzaad, jonge larven en volwassen larven binnen vastgestelde bandbreedtes en redundantie (zodat ook logistieke schommelingen opgevangen kunnen worden)

Onderdeel van de volgende fase is het specificeren van de daadwerkelijke stappen per boerenbedrijf. Niet alle

stappen zullen van toepassing zijn op elk boerenbedrijf.

Er is clustersamenwerking mogelijk waardoor sommige

systemen gedeeld kunnen worden en de investeringen en operationele kosten verlaagd kunnen worden.

Indicatief ziet de layout van het proces er als volgt uit (figuur 5.1):

• Voer aan geautomatiseerd voersysteem beschikbaar stellen • Lege kratten in systeem plaatsen, volle kratten legen in sorteerinstallatie en vervolgens in wasinstallatie plaatsen. Gereinigde kratten verzamelen in afwachting van nieuwe batch • Porties larvenzaad in kratten plaatsen en batch opstarten door geautomatiseerde installatie te starten • Reststromen bufferen en afzetten (niet organische fractie) • Insectenmest drogen, persen en afzetten • Conditioneren larven in water en transporteren richting verwerker • Reinigen ruimte na afronding batch  • Onderhoud plegen

Figuur 5.1 Indicatieve layout opfokproces Belangrijkste kentallen voor het scenario van 700 m2 zijn

weergegeven in tabel 5.1.

Tabel 5..1 kentallen opfokproces 700 m2

• Visuele controle, toezicht en bewaking systeem via ICT voorzieningen • Steekproeven nemen om kwaliteit te borgen • Administreren kwaliteiten en hoeveelheden De processen zijn tot in detail uitgewerkt en onderdeel van een training en handleiding die beschikbaar is wanneer een ondernemer besluit in productie te willen komen.

Belangrijk onderdeel hierbij is dat de ondernemers via

datacollectie worden voorzien van productie-informatie van hun eigen bedrijf ten opzichte van het geheel

Onderwerp

Eenheid

Gebouwgrootte



700 m2

Personeel



1.0-1,5 FTE

Aantal kratten

Input



Output larven











5.400 #

8.294 Ton/jaar





2.074 Ton/jaar

Output restfractie



4.147 Ton/jaar

Output insectenmest (water + anorganisch)



2.074 Ton/jaar

(benchmarking). Hierdoor wordt een nieuwe ontwikkeling in gang gezet ten behoeve van optimale eiwitextractie en insectengroei.

31

Verwerking en vermarkten

Door Protix worden (tegen vooraf overeengekomen

plaats. Bij voorkeur in een centrale verwerkingsinstallatie

klimaatsystemen, ICT componenten en ondersteuning

Verwerking van de geproduceerde larven vindt extern

waardoor investeringskosten gedeeld kunnen worden en

schaalvoordelen gelden. Tevens is centrale verwerking een kans om meerdere hoogwaardige producten te ontwikkelen voor diverse markten. Als vervolgstap van het onderzoek wordt reeds gewerkt aan de plannen voor een

centrale productielocatie in of rondom ‘s-Hertogenbosch

met een productiecapaciteit van 10.000-20.000 ton levende insecten. Met deze installatie kunnen grote volumes uit de decentrale productielocaties centraal verwerkt worden.

vergoeding) kratten, stellingen, doseerunits,

geleverd. Op bedrijfsniveau dient in overeenstemming met vastgestelde specificaties (en lokale condities) invulling te

worden gegeven aan:

• Voedingsmanagementsysteem (silo’s, mixer en pompen) • Automatisering en handling van de kratten • Emissiebeperkende voorzieningen

De centrale verwerkingslocatie biedt de mogelijkheden

• Wandpanelen

optimaal hoogwaardige producten te extraheren uit

• Klimaatinstallaties

om diverse verwerkingslijnen verder te ontwikkelen om insecten voor markten als petfood, feed en food.

De gehele faciliteit zal GMP+ en Food-grade ingericht

worden. Een intensieve samenwerking zal worden gezocht met diverse kennis partijen en instellingen voor optimaal gebruik van de meest hoogwaardige technologieën. 5.2.1 Benodigde installaties en voorzieningen

• Wassystemen

Binnen de beschikbare ruimte dienen minimaal de volgende voorzieningen aanwezig te zijn: • Water • Elektriciteit (voor installaties, klimaatregeling) • Warmte (warm water, verwarming) • Perslucht

In het onderzoek zijn diverse schalen van productie

Afhankelijk van specifieke lokale condities op de betref-

matig model tot een volledig geautomatiseerd model. Voor

geboden. Dit maatwerk wordt in nauw overleg met de

noodzakelijk. Hiervan worden een aantal specifiek door

project nader ingevuld.

capaciteit bekeken en onderzocht. Van een volledig hand-

fende locaties wordt een passende maatwerkoplossing

de basisvariant van 700 m2 zijn verschillende componenten

agrariër in het vervolg van het Brabant Protein Future

Protix geleverd en zijn een aantal componenten mogelijk bij de agrariër beschikbaar of te organiseren.

Figuur 5.2: Schematische weergave casus decentrale opfok 32

Personeel wordt in de vervolgfase door Protix opgeleid

ondernemers, grondstofleveranciers en productafnemers

opereren.

verkoop van hoogwaardige producten die op een

om kundig en adequaat een insectenboerderij te kunnen

De ondernemer is verantwoordelijk voor de dagelijkse

operatie en de opfok van de larven. Er wordt gezamenlijk

gekeken naar optimale clustervoordelen voor bijvoorbeeld de aanvoer van grondstoffen en de afzet van hoogwaar-

dige bodemverbeteraars (uitwerpselen van de insecten). Binnen het project is een zeer gedetailleerde business

case opgesteld met diverse veranderparameters om de optimale productieschaal specifiek per ondernemer te identificeren en een bijbehorende business case te

ontwikkelen. Dit maatwerk is de basis voor vervolgstappen om de ondernemer te begeleiden en toe te werken naar

( klanten). De gehele keten vindt bestaansrecht bij de

kwalitatieve en verantwoorde manier zijn geproduceerd.

De deelnemende partijen zijn daarin allen onderdeel en in het vervolgstadium wordt dan ook gewerkt aan een

coöperatief aandeel in de centrale verwerker. De exacte invulling van dat coöperatieve aspect zal bestaan uit diverse componenten:

• verwerving van aandeel door aangaan commitments, als supplier middels financiële constructies (bijvoorbeeld leasing), danwel als ondernemer middels directe investeringen in productie

financieringsconstructies.

• Aan kwaliteit gerelateerde vergoeding voor

Uitgangspunt hierin is dat de ondernemer bij het aangaan

• Bonus-malus elementen wanneer producten

van de investeringen een coöperatief aandeel krijgt in de centrale verwerking, waarbij een transparante keten als voorwaarde geldt.

5.2.2 Mogelijkheden voor coöperatief te organiseren

geleverde levende larven aan de centrale verwerking aangeleverd worden tegen (on)acceptabele kwaliteit • Een kennis- en productie-incentive om met elkaar zo hoogwaardige producten te ontwikkelen

onderdelen

• Contractuele voorwaarden aan productie, zoals

Het geschetste decentrale opfokproces biedt mogelijkhe-

• Risico versus opbrengst

den voor verdere optimalisatie door deelprocessen

een keurmerk

coöperatief te organiseren. Voorbeelden van deze

5.2.3 Benodigde vergunningen

zijn herkend bevinden zich op het vlak van bijvoorbeeld:

In overleg met het betreffende bevoegd gezag dient te

optimalisatieslag die op voorhand door het consortium

• Gezamenlijke verwerkingsinstallatie en het vermarkten van producten • Mobiele installatie voor scheiding en wassen van larven • Transport van larven in water naar centrale verwerkingsinstallatie • Drogen, persen en vermarkten van insecten uitwerpselen De komende periode wordt de totale business case verder verfijnd in samenwerking met techniekpartners,

worden bepaald of insectenkweek binnen het bestemmingsplan van de locatie past. Insectenkweek dient te

worden ingepast in de bestemmingen die ook gehanteerd

worden voor viskwekerijen en wormenkwekerijen. Meest

voor de hand liggende bestemming is een bestemming als intensieve kwekerij: ‘een agrarisch niet-grondgebonden

bedrijf waarvan de productie niet in overwegende mate afhankelijk is van het voortbrengend vermogen van

onbebouwde gronden in de directe omgeving van het bedrijf’ of overeenkomstig.

Een mogelijke passende alternatieve definitie is ‘Een

bedrijf dat is gericht op het voortbrengen van producten

door middel van het telen van gewassen en/of het houden

33

van dieren’, maar vele varianten hierop worden

Protix, ZLTO en andere partijen zullen services bieden aan

zijn toegestaan dient in overleg met de gemeente een

uit te werken om tot een financieringsvoorstel te komen

gehanteerd. Indien bovenstaande bestemmingen niet wijzigingsprocedure te worden doorlopen.

Tevens dient de locatie te beschikken over een omgevings-

de ondernemers om de financiële casus zo goed mogelijk dat aan de bank of andere financiers voorgelegd kan worden.

vergunning voor de betreffende activiteiten op de locatie.

Naast het financiële model is er ook een operationeel mo-

hang met de reeds vergunde activiteiten op de locatie.

ook per bedrijf specifiek opgesteld worden om een produc-

Het insectenproces dient te worden ingepast in samen-

Het lijkt aannemelijk dat de Gemeente als bevoegd gezag

fungeert (afhankelijk van omvang locatie en type activiteiten). Insectenmest maakt onderdeel uit van de mestboekhouding (stikstof en fosfaat) voor de betreffende locatie en valt onder de meststoffenwet.

5.2.4 Rekensom: Investeringen & potentiële Opbrengsten

del. Dat model ondersteunt de financiële aspecten en zal

tie voorspelling mogelijk te maken. Dit model is dynamisch en kan middels diverse variabelen aangepast worden. Deze variabelen zijn onder andere: • Kosten voor feedstock • Conversie van feedstock naar larven • Aantal kratjes in systeem • Cyclusplanning van de productie

De basis business case op het niveau van een agrarisch

• Aantal cycli per jaar

vergt een investeringsomvang van 0,3-0.8 M€ (omvang is

• Energiekosten per productierun

bedrijf (bij realisatie van een opfokruimte van 700 m2)

• Opbrengst voor gedroogde mestfractie

afhankelijk van reeds beschikbare voorzieningen bij een

• Arbeidskosten algemeen en per type productierun

bestaande boerderij en mogelijkheid voor coöperatief te organiseren onderdelen).

Per locatie wordt een projectrendement bepaald op basis van de specifieke aspecten op locatie en de betreffende

investeringen en uitgangspunten. Er is een gedetailleerde business case en rekenmodel ontwikkeld waarin variabelen aanwezig zijn om een bedrijfsspecifieke situatie

financieel uit te werken. Daarmee wordt het mogelijk de

volgende financiële overzichten te genereren: • Winst- & verliesrekening • Investeringsoverzicht • Balans • Cash Flow statement

• Opbrengst voor larven • Kosten voor larvenzaad Met de financiële projecties en operationele projecties

is het mogelijk een goed en gedegen business plan per

bedrijf op te stellen. Dit plan kan vervolgens dienen om

bijvoorbeeld een investeringsbeslissing voor te bereiden. Vanuit het projectkader is een gevoeligheidsanalyse

uitgevoerd om de invloed van betreffende parameters op

het projectrendement inzichtelijk te maken. Onderstaand is de gevoeligheid grafisch weergegeven. Centraal staat

het basisscenario. Links en rechts van het basisscenario is

een variabele hoger of lager ingesteld, met het effect op de Netto Contante waarde (NPV).

• Afschrijvingsschema’s • Aflossingsschema’s • Gevoeligheidsanalyses • Financieel performance dashboard (terugverdientijd, rendement etc)

34



Figuur 5.3 Gevoeligheid NCW op variatie parameters

De gevoeligheden van diverse onderdelen op de financiële performance zijn in volgorde van invloed: 1.

Prijs van voer (feedstock)

2.

Prijs van jong larvenzaad

3.

Aantal cycli per jaar

In vele andere ketens gelden gelijksoortige beïnvloedingsfactoren voor de business case. Aan bovenstaande punten

5.3 Risico’s en gevoeligheden Zoals elke nieuwe ontwikkeling en business case zijn er risico’s en gevoeligheden. In dit hoofdstuk zijn enkele

aspecten van de decentrale eiwitproductie in SWOT-vorm benoemd. Strength • In te spelen op veranderende markt door korte cycli

wordt op dit moment hard gewerkt om kleine bandbreed-

• Hergebruik bestaande gebouwen en

(kwaliteit van) output. Met name de prijs voor larvenzaad

• Aansluiten bij het bekende proces op het

tes te garanderen en te relateren aan de daadwerkelijke

zal vooraf helder vastgesteld moeten worden in relatie tot de prijs voor geproduceerde larven Grondstofkosten zijn vaak een kritisch aspect van een business case en in het

geval van Protix ook Gezien de toegang tot stromen in en

rondom bedrijven (uitslag survey) zal gekeken worden naar een maximale kostprijsreductie van grondstoffen. Tevens

(voer-)installaties boerenbedrijf • Installaties zijn na minimale aanpassing geschikt voor kweek van ander type insecten • Verwaarding van reststromen en terugwinning van hoogwaardige nutriënten

wordt hard gewerkt aan de toelating van nieuwe laag-

• Lage milieubelasting in relatie tot bestaande

beeld nog niet zijn toegestaan als grondstof voor varkens-

• Hoge eiwitopbrengst per m2

waardige grondstoffen die nu vanuit regelgeving bijvoor-

voeders. Dit maakt het mogelijk in de toekomst voordelige stromen in te kopen. De exacte kostprijzen in de business

case worden gedeeld met de ondernemers die in de

vervolgstadia stappen nemen richting productie en zijn in het model schaalbaar om de specifieke haalbaarheid van de business case te kunnen onderzoeken.

veeteelt

Weakness • Onbekendheid agrariërs met insectenteelt • Weinig tot geen benchmarkgegevens, kengetallen of ervaringscijfers. De sector van insectenproductie is nog heel jong. • Mogelijkheid van individuele ondernemers en boeren om te ontwikkelen en te investeren

35

Threat • Regelgeving belemmert maximale verwaarding van niet toegestane grondstoffen • Prijsontwikkelingen in feedstock, producten (eiwitten, vetten), fertilizer • Onbekendheid van specifieke aspecten ten aanzien van insecten, bijvoorbeeld gevoeligheid voor ziektes • Concurrentie buitenlandse markten en business case in Nederland op langere termijn • Borging en controle input ten behoeve van compliance en voedselveiligheid Opportunities • Lering van productie en operationele ervaring in huidige faciliteit Dongen2 van Protix • Toenemende (mondiale) vraag naar duurzame nieuwe eiwitbronnen • Wens van regio om voorop te lopen in agrarische innovatie en eiwittransitie • Druk om andere stromen te mogen toepassen (opheffen wetgeving vlees houdende stromen) groter en ontstaan nieuwe kansen en hogere omzetrendementen.

36

6. Vervolgstappen naar omschakeling decentrale Opfokhouderij In de inventarisatiefase vindt een beoordeling plaats

6.1 Ondernemersgroep aan het stuur De volgende stap in de decentrale productie van insecten

op drie aspecten middels een stoplichtmodel:

op boerderij niveau zal worden genomen met een geselec-

- Heb ik toestemming om te produceren?

teerde groep ondernemers (koplopers). Deze ondernemers

- Heb ik toestemming om te verkopen?

worden onderdeel van een nieuwe sector en keten tegelijk.

- Heb ik toestemming om te opereren vanuit/van mijn

Samen zullen zij een sterke ontwikkeling doormaken en

model zijn voor de groepen erna. Om die reden is het van

omgeving?

op diverse aspecten van ondernemerschap. Er zijn diverse

plaats.

Na de inventarisatie vindt een go/no go beslissing

belang een samenwerking aan te gaan die gestoeld zal zijn ondernemerssessies geweest waaruit een koplopers groep is geselecteerd. De criteria voor selectie waren:

2.

Na de inventarisatie dient een conceptueel ontwerp te worden gemaakt. Parallel aan het opstellen van het

• Bereidheid tot kennisdeling

conceptueel ontwerp kan een vergunningentraject en

• Beschikbaarheid van de nodige faciliteiten

eventueel wijziging van het bestemmingsplan worden

• Bereid tot ondernemen en financiële commitments

opgestart. Indien bestemmingsplanwijziging dient

• Bereidheid tot samenwerken en organiseren

plaats te vinden wordt het traject circa 12 maanden

van de keten

(afhankelijk van type wijziging en bereidwilligheid

• Een coöperatieve mindset waarbij upside in goede

bevoegd gezag). Indien geen bestemmingsplanwijzi-

tijden en downside in slechte tijden gelijkwaardig

ging plaats hoeft te vinden bedraagt de doorlooptijd

(en samen) worden gedeeld.

circa 4 tot 6 maanden.In de planvorming wordt ook

• Bereidheid tot transparantie en gedreven tot het

het bedrijfsplan en de financiering uitgewerkt. Na

zetten van een kwaliteitsstandaard

de planvormingsfase vindt een go / no go beslissing

• Voedselveiligheid en persoonlijke veiligheid bovenaan heeft staan • Een duurzame en diervriendelijke bril heeft,

Planvorming (4 tot 12 maanden)

plaats. 3.

Aanbesteding / inkoop (4/6 maanden) Op basis van het conceptueel ontwerp vindt vertaling

kent en uitdraagt

plaats naar aanbestedingsstukken. Deze worden aan

• Bereidheid en commitment heeft tot het uitdragen

verschillende gecommitteerde aannemers (partners in

en ambassadeurschap van deze nieuwe sector

de keten) beschikbaar gesteld voor aanbiedingen. Op basis van de aanbiedingen vindt selectie en contract-

6.2 Vervolgstappen naar Omschakelplannen Door het consortium is een inschatting gemaakt van de

vorming plaats. Met het tekenen van het contract

bijbehorende tijdslijnen.

(FID, investeringsbeslissing) plaats.

vindt ook de Final Investment Decision

minimaal benodigde stappen richting omschakeling met

1.

Inventarisatie (1 tot 2 maanden) Keukentafelgesprek waarin een specifieke casus wordt gedefinieerd in de lokale situatie ter plaatse. Zodra de casus is vastgesteld wordt een beknopte kosteninschatting gemaakt en nagedacht over financieringsopties (maatwerk).

4.

Uitvoeringsfase (circa 6 maanden)

5.

Inbedrijfstelling en acceptatie (3 tot 4 maanden)

6.

Nazorg en garanties



Deze stappen zijn schematisch weergegeven in een planning (zie volgende pagina) .

37

6.3 Grootse plannen, stap voor stap Een transitie naar een nieuwe productieketen is een

complexe onderneming waar veel partijen aan zullen

moeten deelnemen om voldoende draagvlak te creëren. Dit rapport is een eerste stap en heeft veel aspecten

benoemd die aandacht vergen. Tevens zijn er diverse

• Realisatie van coöperatieve financiële contracten • Nutritioneel onderzoek naar toepassing van insecten eiwit en vet in diverse markten • Nutritioneel onderzoek naar gebruik van levende insecten voor kippen

economische aspecten die uitwerking behoeven naar

• Teamvorming van adviseurs voor ontwikkeling van

garanties en sales-contracten. Dit alles gaat gepaard met

• Realiseren van financiële en in-kind commitments

bijvoorbeeld samenwerkingsovereenkomsten, leveringsgrote en kleine stappen. Hieronder is een overzicht van stappen waar reeds actief in wordt geïnvesteerd door diverse partijen:

• Ontwikkeling van standaardonderdelen voor decentrale productie • Basis of design voor centrale processing • Grondstoflevering onderhandelingen en contracteren • Clustervorming van ondernemers • Clustervorming van leveranciers • Ontwikkeling van financiële modellen en

omschakelplannen per ondernemer van Protix, leveranciers, ondernemers, regio en klanten • Lobbyen om belemmeringen vanuit regelgeving weg te nemen • Enzovoorts. Elke van de stappen leidt tot en wijst in de richting van de

eerste productie vanuit een decentraal model. Mochten er

vragen zijn van ondernemers of geïnteresseerde partijen dan zijn graag tot uw dienst (zie contactgegevens in hoofdstuk 7).

financieringsfaciliteiten • Ontwikkeling van trainingsmodules voor insectenkweek

38

7. Contact Voor verdere informatie en toelichting kan contact opgenomen worden met de volgende personen:

Protix B.V. :

ZLTO :











Gemeente ’s-Hertogenbosch /Agri Food Capital : Royal HaskoningDHV :







Jac Gillis, [email protected]

Ruud Hoosemans, [email protected]

Piet-Jan den Dikken, [email protected]

Bas Mentink en Steven Verhaar, [email protected]

39

APPENDIX: Survey Formulier

40

41

42

43

44