Shannon van der Werff Evelyne Grijt Carly Manders
Eindopdracht Algemeen Management Doorlichting cultuurpodium Groene Engel Oss HAN Nijmegen
Minor Muziek- en Theater Management 2014
Inleiding Voor de eindopdracht van Algemeen Management hebben wij gekozen voor een doorlichting van cultuurpodium Groene Engel in Oss. Aanvankelijk kozen wij voor Luxor Live in Arnhem, maar omdat een ander groepje dit podium ook koos, leek Groene Engel een goede optie omdat Carly daar al contacten had. Programmeur Marjolein Kooijman en directeur Oscar Jansen waren bereid om ons te woord te staan om ons de benodigde informatie te verschaffen voor de opdracht. Door de drukke agenda van Oscar Jansen hebben wij hem helaas niet gesproken. Wel kregen wij van Oscar het beleidsplan toegestuurd, dat door hem geschreven is en dat eventuele vragen die Marjolein niet kon beantwoorden wel kon beantwoorden. Maar uit het interview met Marjolein Kooijman en het beleidsplan kwam alle benodigde informatie naar voren. Vanuit het interview en het beleidsplan zijn de vragen van de opdracht uitgewerkt. Het horecagedeelte is niet in beheer van Groene Engel zelf, maar van horecaexploitant Solo & Duo. In dit verslag is gekozen om deze buiten beschouwing te laten en alleen Groene Engel als cultuurpodium te onderzoeken.
Over Groene Engel Groene Engel is een cultuurpodium in het Brabantse Oss. Het podium is sinds oktober 1999 gevestigd in het oude hoofdkantoor van margarinefabriek Solo. De naam Groene Engel verwijst naar de botanische tuin van mevrouw Jurgens, de vrouw van de directeur van Solo, die de bijnaam Groene Engel had. In 1929 verliet Jurgens het pand, waarna het tot 1979 gebruikt wordt als kantoor van Philips. Daarna heeft het pand verschillende maatschappelijke doelen waarna het in 1999 in gebruik wordt genomen als cultuurpodium de Groene Engel. Groene Engel biedt niet alleen concerten, maar ook dance-events, theater- en filmvoorstellingen, een politiek café, exposities, lokale festivals en projecten voor basisschool en middelbare school leerlingen. De zaal biedt tijdens concerten plaats aan 600 mensen. Tijdens film- en theatervoorstellingen wordt gebruik gemaakt van de tribunes, waar zo’n 130 zitplaatsen zijn. Naast de zaal is er in het pand een café en een brasserie aanwezig. Cultuurpodium Groene Engel is onderdeel van stichting Muzelinck, het centrum voor de kunsten in Oss. Ook de Osse stichting Popkollektief valt hieronder. Bij Groene Engel is al vanaf 2001 een conflict wat betreft de horecaexploitatie. Al vanaf 1999 is het horecagedeelte in handen van Tess en Herbert van de Veerdonk onder de naam Solo & Duo, nadat het podium datzelfde jaar door de gemeente van faillissement werd gered. Sinds een jaar of vier heeft het cultuurpodium echter een flink conflict met Tess en Herbert. De Groene Engel wil namelijk de horeca in het café, de brasserie en de zaal weer zelf gaan doen. Met van de Veerdonk was een tienjarig contract afgesloten dat nu is afgelopen. De reden dat het podium de horeca weer zelf wil gaan doen is dat het de inkomsten hard nodig zal hebben in de toekomst door veranderende wetten en door de financiële crisis, waardoor minder mensen het podium zullen bezoeken. De Groene Engel verwacht ook dat de gemeente in de toekomst flink zal gaan hakken in subsidies. Ook vinden zij dat op dit moment de horeca niet voldoende is afgestemd op de programmering in de zaal, wat door zelf exploiteren van de horeca opgelost kan worden. Solo & Duo weigert te vertrekken, waardoor stichting Muzelinck tot twee keer toe een rechtszaak aanspon, en deze allebei de keren verloor. Het langslepende conflict lijkt nu eindelijk opgelost te zijn: na een rechtszaak begin december werd besloten dat Groene Engel een zelfstandige stichting wordt en niet meer onder het bestuur van stichting Muzelinck valt. Daarbij wordt de gemeente verhuurder van het gehele pand, waardoor het conflict tussen Groene Engel en Solo & Duo opgelost wordt. Vanaf halverwege volgend jaar is Groene Engel een op zichzelf staande stichting. In dit verslag hebben wij ervoor gekozen om de oude situatie te analyseren, omdat de uitspraak vlak na het interview gedaan werd.
1
Inhoudsopgave
Deelopdracht 1: Oriënteren
Pagina 3
Deelopdracht 2: Ontwerpen
Pagina 9
Deelopdracht 3: Mensen en middelen
Pagina 12
Deelopdracht 4: Toetsen
Pagina 18
Literatuurlijst
Pagina 22
2
Deelopdracht 1: Oriënteren Geef met behulp van enkele relevante modellen uit de theorie een analyse van relevante omgevingsontwikkelingen. Wat zijn concluderend de belangrijkste uitdagingen voor het management team (MT) de komende jaren? Voor de beantwoording van deze vraag hebben wij ervoor gekozen om eerst een DESTEP-analyse te maken. In de DESTEP-analyse komen de demografische, economische, sociaal-culturele, technologische, ecologische en politiek-juridische factoren naar voren die voor Groene Engel relevant zijn, waaruit een conclusie getrokken zal worden die de belangrijkste uitdagingen voor het management team bevat. Demografische factoren Daling aantal ‘jongeren’ in Oss In het rapport ‘Demografische Kerncijfers per Gemeente’ van het CBS uit 2013 is te zien dat 22,9 % van de bevolking in Oss tussen de 20 en 39 jaar is. Maar liefst 50,1 % is tussen de 40 en 75. Voor de leeftijdscategorie 20-39 is dit een daling van 4,1 % ten opzichte van 2011, en voor de leeftijdscategorie 40-75 is dit een stijging van maar liefst 8,2 %. Een reden hiervoor kan zijn dat Oss een echte babyboom-stad is: in de jaren na de tweede wereldoorlog is er in Oss een geboortegolf geweest. Daarnaast bevindt zich in Oss één van de grootste farmaceutische bedrijven in Europa, namelijk MSD. Hier werken veel Ossenaren uit deze leeftijdscategorie. Voor Groene Engel kan dit nadelig zijn: hoewel Groene Engel programma aanbiedt voor alle leeftijdsgroepen, ligt de focus toch het sterkst op de leeftijdsgroep 20-39. Economische factoren Live optredens groeien in Nederland Live optredens en het kopen van een concertticket groeien ten opzichte van het kopen van een fysiek muziek product (Kruize, 2014). De Nederlandse consument besteedt twee keer zoveel aan een concertticket als een cd of album op basis van de gebruikte cijfers uit 2012. Deze trend / ontwikkeling is in 2013 begonnen en aangetoond door Page in het gepubliceerde onderzoek op de website van Entertainment Business. ‘’Het nieuwe rapport, waarin Page met nieuwe cijfers van GfK en Buma de Nederlandse live industrie afzet tegen de reguliere muziekindustrie, laat een voortgang van die trend zien’’ (Kruize, 2014). Voor Groene Engel kan dit positief zijn: De consument raakt er langzaam aan gewend dat zij door de verhoogde gage-bedragen ook meer moeten neerleggen voor een concertkaartje. Door deze trend kan Groene Engel proberen minder verlies te lijden op concerttickets. Sociaal-culturele factoren Lichte daling poppodium bezoek Er is een lichte daling te zien in het poppodium bezoek. Uit Het Grote Poppodium Onderzoek 2011 van VNPF (Arne Dee, 2011) blijkt dat poppodiums verspreid over 2011 meer dan 2,75 miljoen unieke bezoekers hadden. Uit hetzelfde onderzoek dat werd uitgevoerd in 2013, was dit aantal nog geen 2,6 miljoen: een daling van meer dan 150.000 bezoekers. 3
Voor Groene Engel kan dit nadelig zijn: de kans dat deze ontwikkeling doorzet bij de doelgroep van Groene Engel is relatief groot. Technologische factoren Nederlandse poppodia renoveren en verbouwen De afgelopen jaren hebben bijna alle poppodiums in Nederland verbouwd en daarmee hun techniek op niveau van de 21e eeuw gebracht. De verouderde panden hebben een fikse opknapbeurt gekregen of er is plaats gemaakt voor een geheel nieuw pand. Rondom Groene Engel hebben onder andere Doornroosje, Tivoli en W2 recentelijk verbouwd, en volgend jaar komt daar ook 013 Tilburg bij. De laatste verbouwing was in 2003 en betrof een aanpassing van de techniek in de zaal, maar weegt niet meer op tegen de huidige technieken van 2014. Voor Groene Engel kan dit een bedreiging zijn: gezien de monumentale status van het pand waarin Groene Engel gevestigd is, moet er zelfs een aanvraag worden gedaan voor het vervangen van de toiletdeuren. Hierdoor is de kans om in de toekomst weer te verbouwen voor Groene Engel nihil. Ecologische factoren Duurzaam ondernemen wordt steeds meer vanzelfsprekend ‘‘Duurzaam ondernemen wordt steeds meer vanzelfsprekend, waardoor consumenten steeds kritischer kijken naar de bedrijven en merken die zeggen dat ze duurzaam ondernemen’’ (GFK, 2013). Daarom is maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) erg belangrijk voor bedrijven. In de culturele sector is hier vaak weinig mogelijkheid voor door budgetproblemen en onvoldoende kennis over de mogelijkheden van MVO. MVO kent drie pijlers, namelijk people, planet en profit. Het ideale MVO-beleid creëert waarde op alle drie deze vlakken voor een onderneming (MVO Nederland, 2014). In de podiumsector blijkt het in de praktijk vaak moeilijk om deze drie samen te brengen en wordt de focus het meest gelegd op people. Dit uit zich onder andere in het werken met vrijwilligers, arbeidsrechten en maatschappelijke betrokkenheid (MVO Ondernemen, 2013). Wat betreft de andere twee pijlers planet en profit is in de culturele sector nog veel winst te boeken. Wat betreft de pijler people zit Groene Engel in de goede richting. Het team van Groene bestaat voor meer dan 90% uit vrijwilligers. Ook is Groene Engel aangesloten bij ANBI, (Algemeen Nut Beogende Stichting) (ANBI, 2013). Deze status is verkregen door het werken met vrijwilligers en de functie van Groene Engel als cultuurpodium. Door de ANBI-status en het vrijwilligersbeleid zal Groene Engel als cultuurpodium niet snel problemen krijgen met de eisen vanuit de overheid op dit gebied. Politiek-juridische factoren Bezuinigingen in de Kunst en Cultuur sector Ook dit jaar blijven de bezuinigen in de kunst en cultuur sector oplopen. ‘‘Dit resulteerde in het einde van 41 instellingen’’ (nrc.nl, 2014). De aanhoudende bezuinigingen in de sector hebben gevolgen voor artiesten en podia. ‘‘Programmeurs van gesubsidieerde instellingen gaan ‘veiliger’ programmeren, wat resulteert in mindere gages voor de band’’ (Griffioen, 2012).
4
Voor Groene Engel kan deze ontwikkeling een bedreiging vormen. Wanneer het cultuurpodium minder subsidie ontvangt zal het risico groter worden dat Groene Engel veiliger zal moeten gaan programmeren en daardoor niet meer elke doelgroep kan bedienen die zij wil bedienen. Twee jaar geleden gebeurde dit al: na een tegenvallend concertseizoen en een kleine mindering op subsidie moest het kinderprogramma van Groene Engel geschrapt worden.
Conclusie In Oss daalt het aantal jongeren (20-39), die de kernbezoekers van Groene Engel zijn. Dit kan resulteren in minder bezoekers voor Groene Engel. De uitdaging voor het managementteam voor de komende jaren is om een manier te vinden om het bezoekersaantal niet te laten verminderen, wellicht door meer te focussen op deze doelgroep in omliggende steden, zonder daarbij de Ossenaren te benadelen. Er is een lichte daling te zien in het poppodiumbezoek in Nederland. Uit een onderzoek van VNPF is te zien dat er in twee jaar tijd een daling was van meer dan 150.000 bezoekers. Voor Groene Engel kan dit nadelig zijn: de kans dat deze ontwikkeling doorzet bij de doelgroep van Groene Engel is relatief groot omdat poppodia in omliggende steden soms een aantrekkelijker programma hebben, waardoor de doelgroep misschien eerder uitwijkt naar deze steden. Het managementteam zal een manier moeten vinden om de doelgroep in Oss te houden. De afgelopen jaren hebben bijna alle poppodiums in Nederland verbouwd en daarmee hun techniek op niveau van de 21e eeuw gebracht. Groene Engel kan hier niet in mee gaan gezien de monumentale en beschermde status van het pand. Het managementteam zal een oplossing moeten bieden voor de achterstand die het hiermee oploopt ten opzichte van andere podia. Ook dit jaar blijven de bezuinigen in de kunst en cultuur sector oplopen. Groene Engel is nog meer afhankelijk van subsidie dan andere podia omdat het de inkomsten uit de horeca mist. De uitdaging voor het managementteam voor de komende jaren is om in te spelen op subsidieminderingen zonder dat dit de kwaliteit van de programmering schaadt. Hoofdzaak is dat Groene Engel niet ‘veiliger’ hoeft te gaan programmeren.
5
Beschrijf de visie inclusief missie van de organisatie Visie en missie ‘’De Groene Engel biedt een bij Oss passende cultuurbeleving met grootstedelijke elementen. Groene Engel organiseert, in een voor Oss verrassende setting, dat makers en publiek, van jong tot oud, kunnen genieten van hun culturele ontmoeting. Groene Engel draagt daarmee bij aan de vitaliteit van de gemeente. Dit alles in de sfeer van “de huiskamer van Oss”.’’ (Jansen, 2014) Groene Engel brengt een gevarieerd en intensief programma waarbij meerdere kunst- of cultuurdisciplines aan bod komen. Kenmerkend voor de Groene Engel-signatuur is het feit dat de programmering bepaald wordt met behulp van de aandachtspunten originaliteit, kwaliteit en zeggingskracht van de maker, spreiding disciplines /genres, aandacht voor makers uit Oss, aandacht voor jonge makers, vernieuwend en uniek voor Oss, en met aandacht voor jongeren als publieksgroep. Hiermee garandeert Groene Engel een veelzijdig en afwisselend programma met vele optredens van (jonge) Osse makers in de verschillende disciplines.
Wat is het strategisch profiel van de organisatie? Wat is het huidige strategische profiel? Groene Engel heeft een uitdaging: de mensen in Oss meer prikkelen, en aan het denken zetten. Door het concept breder te trekken dan enkel een poppodium te zijn, maar een cultuurpodium met behalve concert en dancefeesten ook film, theater, festivals, cabaret, politiek en expositieruimte aan te bieden probeert Groene Engel haar missie te verwezenlijken. Door bewust een bekend pand in het centrum te kiezen wil Groene Engel zo dicht mogelijk bij de inwoners van Oss zijn. Dit ook mede door een café te bieden. Door de vrijwilligers efficiënt in te zetten probeert Groene Engel het subsidie verschil met bijv. W2 ’s Hertogenbosch bij te benen en goed te kijken wat bij Oss past om zo haar doelen te behalen. Groene Engel biedt meer dan 200 voorstellingen per jaar van verschillende disciplines waardoor het als breed aan te merken is. Er is helaas weinig mogelijkheid om veel buitenlandse acts te boeken, waardoor Groene Engel niet echt hoog programmeert. Wel investeert Groene Engel in talentontwikkeling door vaak een podium te bieden aan beginnende artiesten. Hierdoor programmeert Groene Engel wel diep. Onderstaand programmeringsprofiel ter illustratie. Hoog
Breed
Diep Wat wil Groene Engel voor haar omgeving betekenen? Groene Engel wil ‘de huiskamer van Oss’ zijn. Door de programmering tot stand te laten komen lettend op kwaliteit, originaliteit en zeggingskracht van de maker wil Groene Engel een podium bieden voor makers uit Oss, jonge makers, en vernieuwend en uniek zijn voor de inwoners van Oss. Door verschillende disciplines en genres aan te bieden wil Groene Engel voor iedereen in haar omgeving iets te bieden hebben.
6
Welke klantgroepen wil Groene Engel bedienen? Groene Engel wil een brede klantgroep aanspreken, maar de focus ligt op de inwoners van de gemeente Oss en omstreken. De programmering is gericht op zowel kinderen als ouderen en alles daar tussenin, maar de meest voorkomende klantgroep is jongeren (20-39). Welke waarde proposities biedt Groene Engel aan? Individueel: Voor de bezoeker biedt Groene Engel naast een leuk avondje uit of een ontmoetingsplek ook de waarde geprikkeld te worden en aan het denken gezet te worden. Daarnaast is entertainment en plezier erg belangrijk. Ook is sterk de waarde propositie om als bezoeker geïnspireerd te raken aanwezig. Sociaal-maatschappelijk: Voor de kunstenaar (zowel muzikant, schilder, acteur enz.) is de sterkste waarde propositie het bieden van een podium. De achterliggende waarde hierin is het zijn van een spiegel van de maatschappij en een podium bieden voor de ontwikkeling van de jonge artiest. Economisch: op economisch vlak biedt Groene Engel werkgelegenheid en een boost voor de lokale horeca. Na een concertbezoek in Groene Engel zullen veel bezoekers nog een kroegje opzoeken om een drankje te drinken als het café van Groene Engel sluit. Ook biedt Groene Engel een imago voor de stad. Tot welke kernactiviteiten leidt dit en hoe wordt financieel succes behaald? Bovenstaande antwoorden leiden tot de totstandkoming van een diverse programmering met verschillende disciplines en genres om de missie en visie te bereiken. Ook is er de mogelijkheid om de zaal te huren. Om Groene Engel financieel succesvol te laten zijn is echter meer nodig: door het mislopen van de barinkomsten in de zaal begint de afdeling programmering elk jaar met een tekort van €4000, -. Door een gevarieerde programmering in elkaar te zetten die zoveel mogelijk bezoekers trekt probeert Groene Engel om in ieder geval quitte te spelen. Wat wil Groene Engel voor haar medewerkers betekenen? Groene Engel heeft acht personeelsleden in loondienst en meer dan honderd vrijwilligers. Voor deze groep wil het cultuurpodium een fijne werkplek bieden waar men samen de kans krijgt om ideeën uit te proberen. Voor de vrijwilligers wil Groene Engel een mogelijkheid bieden om zo actief mogelijk mee te werken en mee te denken bij Groene Engel, de mogelijkheid bieden om ervaring op te doen in het werkveld en het gezicht en de sfeer van het podium te kunnen maken. Voor beide groepen geldt dat Groene Engel een ontmoetingsplek wil zijn, fijne ervaringen wil bieden en een goed gevoel en maatschappelijke betrokkenheid wil voor haar medewerkers. Werkt Groene Engel op één, of meerdere locaties? Sinds de zomer van 2013 werkt Groene Engel niet meer alleen in haar eigen pand. In mei 2013 werd door Groene Engel voor het eerst het muziekfestival Come Out & Play georganiseerd in het park van museum Jan Cunen in Oss. De eerste editie was een succes, waardoor in mei 2014 een tweede editie plaatsvond, en het festival ook alweer gepland staat voor mei 2015. Daarnaast organiseert Groene Engel sinds de zomer van 2014 ook akoestische concerten in expositieruimten van het museum en is er in de zomervakantie een paar keer een buitenbioscoop. Ook deze staan beiden weer op de planning voor 2015. Ook werkt Groene Engel mee aan het Osse straattheater festival Fantastival en werkt het samen met Popronde en Muziekboulevard, die beiden concerten organiseren in nagenoeg alle uitgaansgelegenheden van Oss.
7
Op eigen kracht of door samenwerking? Groene Engel kan helaas niet op eigen kracht draaien. Het cultuurpodium ontvangt subsidie van de gemeente Oss, Fonds voor de Podium Kunsten en het Brabants Kenniscentrum Kunst en Cultuur. Helaas dekt dit de kosten nog steeds niet: door het mislopen van de horeca inkomsten uit de zaal kan Groene Engel vrijwel nooit winst maken en is break-even vaak het hoogst haalbare. Naast een samenwerking met verschillende subsidienten werkt Groene Engel nauw samen met stichting Popkollektief, dat net als Groene Engel een podium biedt aan talent, en met stichting Muzelinck, een centrum voor de kunsten dat onder andere een muziekschool en theaterschool is. Ook is er een samenwerking op het gebied van programmering met theater de Lievekamp, en is er met de Brabantse poppodia sinds 2013 een project genaamd ‘Proud Of The South’, dat de programmering van de Brabantse poppodia samenbrengt en Brabantse acts in de spotlight zet.
In hoeverre vinden jullie de visie (incl. missie) en het strategisch profiel passen bij de ontwikkelingen in de omgeving m.a.w. in hoeverre zijn ze consistent? Groene Engel is tot op zekere hoogte consistent. De medewerkers, zowel betaalde krachten als vrijwilligers proberen in alles wat zij doen het zogenaamde ‘Engel bloed’ zoals zij het zelf noemen (anders gezegd is dit de missie) door te voeren. Dit alles ondanks de beperkingen die er zijn voor het cultuurpodium. Groene Engel probeert door vast te houden aan de visie waarvan zij geloven dat deze de juiste is voor Oss, strategisch in te kunnen spelen op de ontwikkeling van een daling van het aantal jongeren in Oss. Met deze visie en strategie proberen zij ook de daling in poppodiumbezoek tegen te gaan. Wat deze ontwikkelingen betreft zijn zij dus consistent. De andere ontwikkelingen uit de DESTEPanalyse worden door Groene Engel ook bekeken door alles aan de visie te testen.
8
Deelopdracht 2: Ontwerpen Leg uit hoe de werkzaamheden bij de podiumorganisatie zijn verdeeld (horizontaal en verticaal). Illustreer dit met behulp van een organogram.
Bestuur
Directie/ coördinatie
Programmering concert & dance
Publiciteit & Marketing
Hoofd Techniek
Kassa & algemene ondersteuning
Onderhoud
Vrijwilligers
Groene Engel heeft tot op zekere hoogte een horizontale arbeidsverdeling. Er zijn leidinggevenden in de programmering, publiciteit en promotie en techniek, maar deze worden allen ondersteund door de vrijwilligers waarvan meer dan de helft meerdere taken kan vervullen en ook als leidinggevende kan functioneren. De functies administratie en vrijwilligers coördinatie worden door alle bovenstaande segmenten ingevuld. De functies security en schoonmaak worden door de horecaexploitant van Groene Engel ingevuld. Groene Engel heeft een erg informele gang van zaken: alle medewerkers en vrijwilligers gaan erg vrij met elkaar om en alle vrijwilligers mogen vrijblijvend aankloppen bij de leidinggevenden en de directeur voor vragen of problemen.
9
Bij het bepalen van afdelingen, functies en taken binnen de organisatie, kunnen enkele ontwerpregels ondersteuning bieden. In hoeverre voldoet de organisatiestructuur van het podium aan de ontwerpregels. Type arbeidsindeling Groene Engel heeft deels een marktgerichte arbeidsindeling en deels een functiegerichte arbeidsindeling. De marktgerichte arbeidsindeling omdat Groene Engel zich richt op verschillende disciplines naast concerten, en omdat zij dit vooral voor het geografische segment Oss doen. Aan de andere kant is er een functiegerichte arbeidsindeling, omdat er zelfstandige eenheden zijn zoals programmering, techniek enz. Homogeniteit en synergie Omdat Groene Engel zo’n klein team heeft is vrijwel iedereen binnen het team betrokken bij de totstandkoming van een voorstelling of concert. De afdeling programmering gaat op zoek naar een act om te boeken, waarna vervolgens de afdeling publiciteit en marketing bekijkt hoe deze act het beste gemarket kan worden. De afdeling techniek bekijkt vervolgens of de benodigde techniek wel in huis is om de voorstelling of het concert te kunnen laten draaien. De directeur/coördinator bekijkt vervolgens samen met deze afdelingen hoe hier het beste op ingesprongen kan worden door de vrijwilligers. In het gehele proces is vaak een deel van de vrijwilligers betrokken die ideeën en oplossingen kunnen aandragen. Wat dit betreft is er een goede synergie en homogeniteit in de organisatiestructuur van Groene Engel. Herkenbaarheid Er is goede communicatie binnen Groene Engel wat betreft de herkenbaarheid. Voor iedere medewerker of vrijwilliger is duidelijk bij wie zij kunnen aankloppen met een idee, vraag of probleem. Elke afdeling heeft een afdelingshoofd (programmering, marketing, techniek, onderhoud, algemeen) waar medewerkers en vrijwilligers altijd kunnen aankloppen, en die het probleem of de vraag doorsturen naar de directeur wanneer zij dit zelf niet kunnen oplossen. Hiërarchie In de organisatiestructuur van Groene Engel zit weinig hiërarchie. Er is een korte verticale lijn tussen de vrijwilligers, betaalde krachten en de directie. Er zijn geen overbodige tussenschakels voor de medewerkers die vertraging op kunnen leveren. Span of control De span of control binnen Groene Engel is niet optimaal. Door het lage aantal vaste krachten is er soms niet voldoende mankracht om de meer dan honderd vrijwilligers gericht aan te sturen. Groene Engel lost dit echter intern ook weer op: een deel van de vrijwilligers beschikt over genoeg expertise en is door hun eigen baan in staat om leiding te geven aan andere vrijwilligers, waarvoor zij weer verantwoording afleggen aan de afdelingshoofden van bijvoorbeeld techniek.
10
Geef aan hoe binnen de organisatie tot afstemming gekomen wordt. Er is binnen Groene Engel één groot open kantoor op de bovenverdieping waarop de verschillende afdelingen zitten, behalve de directeur die een eigen klein kantoortje heeft. Door de open ruimte wordt er tussen de afdelingen vrijwel altijd direct face to face gecommuniceerd. Het grootste deel van de tijd loopt men gewoon binnen bij de directeur, maar zo af en toe verloopt het contact ook via mail. Vrijwilligers kunnen op bepaalde tijden ook binnenlopen bij de directeur maar bij de afdelingen bijna altijd. Wanneer het op dat moment niet uitkomt, wordt een afspraak gemaakt. De afspraken en beslissingen die gemaakt worden tussen de verschillende afdelingen en de directeur gebeuren meestal tussendoor, maar er is ook een wekelijkse vergadering van de afdelingen en de directeur waar alles op een rijtje wordt gezet en aandachtspunten worden behandeld. Wat betreft de vrijwilligers is er een tweewekelijkse vergadering van de verschillende afdelingen waarin de vrijwilligers werken, zoals de concertpromotors, backstage managers, filmoperators PR groep, enz. De afdeling techniek heeft elke week een vergadering met zowel de betaalde krachten als de vrijwilligers waarin de aankomende voorstellingen behandeld worden en alles op een rijtje wordt gezet. Eén keer in de maand is er een vergadering met alle vrijwilligers en betaalde krachten waarin alle wensen, problemen, aandachtspunten en ideeën van vrijwilligers en betaalde krachten behandeld worden.
11
Deelopdracht 3: Mensen en middelen In dit hoofdstuk worden moeilijke situaties over het leidinggeven in een podiumorganisatie onder de loep genomen. Er worden twee situaties behandeld waarin de programmeur een probleem constateerde en hoe zij dit vervolgens oploste. Leidinggeven: Praat met de leidinggevende over moeilijke momenten, lastige situaties en dilemma’s in het leidinggeven aan medewerkers. Minimaal twee situaties beschrijven. Ga hier dieper op in en probeer een antwoord te vinden op de volgende vragen: Situatie 1 Wat was de situatie? Marjolein vertelt ons dat ze onenigheid met een vrijwilliger heeft gehad. De vrijwilligers van Groene Engel zijn enorm betrokken bij het podium. Op een avond waren er na een show een aantal jassen van bezoekers kwijtgeraakt. De vrijwilliger die die avond bij de jassen stond voelde zich hier erg verantwoordelijk voor en sprak Marjolein hier over aan. Hoe heeft hij, zij het toen aangepakt? Marjolein heeft een erg druk schema en had door de organisatie van het Groene Engel festival Come Out & Play pas twee weken later tijd om in gesprek te gaan met de vrijwilliger waardoor de spanning opliep. In dit gesprek vertelde ze dat ze er niks aan kon doen omdat de garderobe afgehuurd was van de horeca. Wat vond de leidinggevende moeilijk? Marjolein zei het erg moeilijk te vinden om de vrijwilliger op zijn gemak te stellen. De vrijwilliger werkt bij het podium in zijn vrije tijd, en hoopte op een snelle reactie. Door de organisatie van Come Out & Play festival kon Marjolein niet op tijd reageren en liep de spanning tussen de twee op. Wat was het resultaat van de aanpak? Na een lang gesprek met de vrijwilliger stemde de bezoeker er mee in om de situatie te laten voor wat het was en accepteerde hij dat Marjolein in deze situatie machteloos stond. Uiteindelijk gaan de twee nu weer goed samen door één deur. Wat zou hij, zij de volgende keer anders doen? Marjolein vertelde het als erg vervelend ervaren te hebben om niet direct in met de medewerker in gesprek te kunnen gaan door haar drukke schema. Een volgende keer wil ze proberen om zo snel mogelijk tijd te maken voor een medewerker als er zich een probleem voordoet. Situatie 2 Wat was de situatie? Er zijn een aantal vrijwilligers die prima een handje kunnen helpen in de techniek van een voorstelling, maar die niet binnen korte termijn over de volledige kennis en kunde zullen beschikken om een voorstelling alleen te draaien door tijdgebrek om hen dit te leren. Het volledig inwerken van zo’n vrijwilliger kan meer dan een jaar duren. Eén vrijwilliger vond dit erg vervelend en heeft Marjolein hier op aangesproken. Hoe heeft hij, zij het toen aangepakt? Het probleem is in de vergadering met alle vrijwilligers besproken en Marjolein heeft alles wat de vrijwilliger in kwestie te zeggen had aangehoord en opgeschreven. Van hier uit heeft zij geprobeerd een oplossing te vinden. 12
Wat was het resultaat van de aanpak? Er hebben na het gesprek met alle vrijwilligers nog drie gesprekken plaatsgevonden tussen Marjolein en de vrijwilliger. Er is tot op heden helaas nog geen oplossing gevonden voor dit probleem, maar zowel Marjolein als de vrijwilliger worden niet gehinderd in hun werk door het probleem. Wat vond de leidinggevende moeilijk? Marjolein gaf aan het lastig te vinden dat de vrijwilliger erg fel kan zijn in vergaderingen. Daardoor geeft Marjolein soms te snel toe. Wat zou hij, zij de volgende keer anders doen? Marjolein vertelt dat ze er de volgende keer meer op wil letten dat de vrijwilliger geen klant wordt, en dat ze niet altijd maar alle feedback moet doorvoeren, maar ergens een lijn trekken. Situatie 3 Wat was de situatie? Tussen de programmeur en de marketingafdeling zit een spanningsveld omdat er weinig uren beschikbaar zijn. Marjolein heeft af en toe het gevoel dat zij shows die zij boekt in haar eentje moet promoten, omdat er te weinig tijd is voor de afdeling marketing om alles te promoten. Hoe heeft hij, zij het toen aangepakt? Het is moeilijk om hierover op een goede manier kritiek te geven. Marjolein probeert op een zo goed mogelijke manier opbouwende kritiek te geven, zodat de persoon zich niet aangevallen voelt. Dit werkt in deze situatie meestal wel. Reflecteer op de casuïstiek met behulp van de theorie: - welke stijl (en) van leidinggeven herkennen jullie in de aanpak van de situatie door de leidinggevende? De leiderschapsstijl die bij bovenste besluitvormingen wordt toegepast zijn lastig te beschrijven. Het is een combinatie van verschillende stijlen. In grote lijnen is de stijl die Marjolein hanteert visionair omdat zij mensen inspireert om Groene Engel net zoveel het podium van de vrijwilligers te maken als dat van haarzelf. Daarnaast is haar stijl ook coachend, omdat zij goed naar de medewerkers luistert en ze probeert te begrijpen. Er wordt veel vrijheid gegeven aan het personeel (vrijwilligers) maar waar nodig worden ze wel gecorrigeerd en bijgestuurd. Is de leidinggevende volgens jullie een ‘leider’ of een ‘manager’? Waarom dan (motiveer met behulp van de theorie)? Marjolein is naar onze mening meer een manager. Wij denken dit omdat zij haar aandacht meer richt op efficiënter werken met vrijwilligers, haar aandacht richt op stabiliseren dan op de aspecten van leiderschap. Ze richt zich op het ondersteunen van de medewerkers en ze begeleidt medewerkers door coaching op basis van kennis, kunde en respect. Echter zien we soms ook een stukje leiderschap: Marjolein is informeel kwaliteitsgericht in de boeking van artiesten en ze stimuleert passie bij de vrijwilligers.
13
De job van een podiumdirecteur: Geef geïllustreerd met citaten uit het interview een schets van de kennis, vaardigheden en eigenschappen van een podiumdirecteur die essentieel zijn om het werk als podiumdirecteur goed te kunnen uitvoeren. Een podiumdirecteur moet niet alleen goed zijn in leidinggeven maar ook over andere kwaliteiten beschikken. Hieronder wordt hier een toelichting van gegeven. Kennis, vaardigheden en eigenschappen Marjolein heeft in het interview het volgende verteld over de taken van de directeur: de directeur zorgt ervoor dat de visie en missie van het podia worden uitgedragen en scherpt deze waar nodig is voor een deel aan. Hij laat het personeel vrij in het maken van keuzes maar controleert en stuurt bij waar nodig is. Hij beschikt over kennis van de culturele branche en weet veel van muziek. Hij is goed in het geven van opbouwende kritiek en kan personeel stimuleren en motiveren. Analyse taken en tijdbesteding Door te kijken naar figuur 56, Taken van een podiumdirecteur op pagina 236 van het boek Offstage komen de volgende taken van de podiumdirecteur naar voren: vanuit de visie en strategie moet de podiumdirecteur de taken bedrijfsvoering, klanten, medewerkers, cultuur, professionele ontwikkeling en financiën volbrengen. Het ontwikkelen, aansturen en continu actualiseren van strategische beleid, te concretiseren in een beleidsplan en daarvan afgeleide deelbeleidsplannen valt binnen de dimensie visie en strategie. Omdat de Groene Engel maar een klein podium is en werkt met veel vrijwilligers zijn niet alle taken gegeven in het boek Offstage van toepassing. Hieronder een opsomming van een aantal taken die wel van toepassing zijn: Dimensie bedrijfsvoering(zowel frontstage als Offstage): - Personele bezetting (kwalitatief en kwantitatief) - Ontvangst/kaartverkoop - Publieksveiligheid en veiligheid medewerkers en artiesten - Fysieke inrichting offstage-ruimten - Inrichten van organisatie- en communicatieprocessen en van beiden structuur Dimensie klanten: - Positionering en branding van de organisatie en haar culturele kracht - Ontwikkelen en uitvoeren van marketingfocus, marketingplan en educatieplannen - Zoeken van partnerships - Relatiebeheer met relevante stakeholders waaronder ook de horeca in het geval van Groene Engel Dimensie medewerkers: - Ontwikkelen en uitvoeren van adequaat personeelsbeleid - Personele bezetting; het inzetten van vrijwilligers voor kaartverkoop, garderobe, artiestenbegeleiding en het inzetten van vaste krachten; Marketing, Programmering e.d. Dimensie cultuur: - Ontwikkelen van beleid met betrekking tot de culturele opdracht van de organisatie Dimensie professionele ontwikkeling: - Stimuleren van creatief klimaat - Talentontwikkeling
14
Dimensie financiën: - Opstellen begrotingen en prognoses - Opstellen periodieke verslaglegging met het team - Ontwikkelen van derde geldstromen
(Kraaijeveld, 2011) Groene Engel is een cultuurpodium dat door de subsidiering en het grote aantal vrijwilligers anders dient te worden aangestuurd dan een ander podium. Ook door het mislopen van de horeca inkomsten is een ander beleid vereist dan bij een ander podium. Personeelsbeleid In het boek Offstage staan drie fasen beschreven in personeelsbeleid. Eerst wordt er een inzicht gegeven in de entree-fase, ofwel de gewenste situatie. Daarna wordt de verblijffase toegelicht van de Groene Engel. Tot slot wordt de vertrekfase behandeld. Entree in de organisatie In deze fase zijn er drie voorwaarden voor de instroom van medewerkers. De eerste voorwaarde is de formatieplanning die inzicht geeft in de kwalitatieve en kwantitatieve behoeften voor medewerkers. Bij Groene Engel gaat het vooral om het aannemen van vrijwilligers. Hiervoor is geen vast wervingsprogramma, omdat vrijwilligers zich altijd blijven aannemen. Verblijf in de organisatie Wanneer de vrijwilligers eenmaal binnen Groen Engel werkzaam zijn, krijgen zij de mogelijkheid om zich in een specifiek onderdeel te verdiepen, zoals techniek, onderhoud, hulp bij programmering enz. In principe zijn alle vrijwilligers algemene medewerkers, maar door de verdieping wordt hen kennis bijgebracht die hen in staat stelt andere taken en grotere verantwoordelijkheden op zich te nemen. Verlaten van de organisatie Wanneer een vrijwilliger besluit om het podium te verlaten is dit meestal een vrijwillig ontslag door bijvoorbeeld afstuderen, verhuizing, tijdgebrek of kans op een andere baan. Een enkele keer komt het voor dat een vrijwilliger een gedwongen ontslag krijgt. Meestal komt dit door het niet goed functioneren van de vrijwilliger.
15
Wat doet Groene Engel om kwalitatief en kwantitatief voldoende medewerkers te werven en te behouden? Groene Engel wil een ontmoetingsplek bieden voor vrijwilligers en een leuke plek om te werken. Zoals uit het gesprek is gebleken zijn de vrijwilligers erg betrokken bij de Groene Engel. Het cultuurpodium is eigenlijk ook een beetje van hen. Om de vrijwilligers het gevoel te geven dat ze daadwerkelijk ook wat meer inspraak op zaken hebben is er een vrijwilligersraad opgezet die twee keer in de maand samenkomt om te overleggen over alle zaken rondom de Groene Engel. Wat al wel duidelijk werd uit het gesprek met Marjolein is dat het soms moeilijk wordt bevonden om met het vrijwilligersbeleid om te gaan. Er blijven maar meer mensen zich aanmelden en doorgroeimogelijkheden zijn er maar weinig omdat er alleen geld is voor een klein vast team van werknemers binnen het podium.
Organisatiecultuur Beschrijf door middel van verschillende onderzoeksmethoden (bijvoorbeeld eigen observaties, interviews, bestaand onderzoek of een combinatie hiervan) zoveel mogelijk verschillende cultuuraspecten. Niveau 1: concreet waarneembare uitingen Symbolen Het gebouw waar het podium in gevestigd is, is een groot onderdeel van de cultuur. Het pand draagt de sfeer en visie over die Groene Engel en haar medewerkers willen overdragen. Daarnaast is een voorbeeld van de cultuur onder andere de vrijwilligersdag en de borrels van alle medewerkers en vrijwilligers. Ook is dit het logo van het podium en de manier waarop de medewerkers en vrijwilligers met elkaar omgaan. Mythen en verhalen Groene Engel kent geen specifieke helden of antihelden. Wel is er een groot respect voor de voormalige programmeurs van het podium, omdat zij in het verleden vaak artiesten naar de zaal hebben gehaald die het later veel verder schopten, maar die door de programmeurs ‘als eerste’ in Groene Engel stonden. Rituelen Er zijn geen vaste herkenbare rituelen door de medewerkers van Groene Engel te benoemen. Niveau 2: aansluiting bij formeel gedefinieerde redenen In het beleidsplan en de contracten die met vrijwilligers en medewerkers worden gesloten staat duidelijk beschreven wat er verwacht wordt van hen. Hierin wordt verteld wat men wil gaan doen en wil zijn, waaruit de verwachtingen van medewerkers komen. Niveau 3: waarden en beginselen Onder de medewerkers en vrijwilligers heersen dezelfde waarden die sturing geven aan hun handelen.
Wat vinden jullie zelf van de beschreven organisatiecultuur? De organisatiecultuur zoals die nu is past bij Groene Engel. De visie en missie schemeren erin door.
16
Stel dat je de cultuur in de podiumorganisatie zou willen veranderen? Hoe zouden jullie dat aanpakken? Gekeken naar de bestaande organisatiecultuur zijn er geen veranderingen die wij als groep zouden adviseren aan de organisatie om zich aan te passen. Het grootste probleem is dat de organisatie moet werken met weinig budget en hierdoor weinig aanpassingen kan aanbrengen. De huidige aanpak die de organisatie gebruikt om met dit probleem om te gaan werkt erg goed.
17
Deelopdracht 4: Toetsen Wat zijn de eisen en verwachtingen van verschillende stakeholders van Groene Engel? Marjolein gaf in het gesprek aan dat de gemeente als belangrijkste stakeholder gezien kan worden. De gemeente wil graag dat de verschillende culturele instellingen in Oss meer gaan samenwerken om kosten te besparen. Een voorbeeld hiervan is samenwerken in de gemeente met bijvoorbeeld middelbare- en basisscholen. Natuurlijk zijn de bezoekers ook stakeholder. Zij verwachten een goed aanbod en een leuk uitje. De medewerkers verwachten als stakeholder een goede werksfeer en de mogelijkheid iets te leren. De uitvoerende artiesten verwachten als stakeholder een professionele omgeving en waardering voor hun werk. Sponsoren en subsidienten verwachten als stakeholder van Groene Engel dat het podium goed gebruik maakt van hun bijdrages op een aantoonbare manier. Welke organisatorische maatregelen heeft de podiumorganisatie genomen om aan deze eisen en verwachtingen te voldoen? Groene Engel is Open Podia avonden gaan organiseren om de Osse jeugd te stimuleren om zelf aan de slag te gaan met een instrument en werkt daarnaast veel samen met scholen om andere dingen te organiseren. Daarnaast heeft Groene Engel voor de gemeente een gratis buitenbioscoop georganiseerd, wat een groot aantal bezoekers uit trok. In de doorvoering van deze maatregelen zijn alle punten uit het Zesbollenmodel voor culturele bedrijfsvoering in zekere mate meegenomen en gewogen. In hoeverre heeft Groene Engel invulling gegeven aan de PDCA-cyclus? Marjolein werkt als programmeur erg planmatig. Ze maakt gebruik van een programmeringskruis waarop ze precies kan indelen hoe ze een maand gaat programmeren. Hierin ziet ze aan welke shows ze geld verdient, en welke shows risicovol zijn. Na elke maand wordt er gekeken naar de feiten en worden waar nodig dingen aangepast in de programmering. Omdat de Groene Engel weinig budget te besteden heeft wordt alles dubbel gecheckt en wordt er zorgvuldig met geld en risico’s omgegaan.
18
Interne analyse: middelen en financiën Geef een kritische analyse van de financiële situatie aan de hand van de jaarrekening. Uit gegevens uit het business plan van de Groene Engel blijkt dat het poppodium zorgvuldig omgaat met de aan haar beschikbaar gestelde subsidie. Ze krijgen in vergelijking met andere podia relatief weinig subsidie waar ze toch relatief veel activiteiten voor organiseren (Jansen, 2014). Middelgrote Poppodia in Brabant subsidie totaal
subsidie per bezoeker
subsidie per activiteit
Mezz
€ 523.705
€ 7,08
± €2000,=
W2
€ 283.830
€ 11,29
± €2200,=
Groene Engel
€ 243.459
€ 6,51
± €550,=
Exploitatiebegroting We hebben helaas geen jaarrekening van de Groene Engel maar wel een exploitatiebegroting.
‘’Door de relatief korte programmeringsperiode van Groene Engel ( 2 tot 3 maanden vooruit) is het mogelijk snel bij te sturen als dat nodig is: iets minder risicovol programmeren of wat meer zaalverhuringen ten koste van een meer risicovolle c.q. experimentele programmering. Dit om er voor te zorgen dat Groene Engel zwarte cijfers blijft schrijven.’’ (Jansen, 2014)
19
Liquiditeit Door te kijken naar de exploitatierekening kan geconcludeerd worden dat Groene Engel in de nieuwe situatie in ieder geval aan haar lopende betalingsverplichtingen kan voldoen. Rentabiliteit De rentabiliteit is helaas niet af te leiden uit de financiële gegevens die wij tot onze beschikking kregen. Wel is zeker dat er in het jaar 2013 geen winst is gemaakt. Solvabiliteit De solvabiliteit is helaas niet af te leiden uit de financiële gegevens die wij tot onze beschikking kregen.
Geef een rapportcijfer voor de andere aspecten van de interne analyse. Geef een gemotiveerd oordeel. Middelen en financiën: Doordat Groene Engel subsidie ontvangt van de gemeente en verschillende instanties zal er nooit een ideale, winstgevende financiële situatie ontstaan. Desondanks doet Groene Engel erg haar best om in ieder geval geen verlies te draaien, wat hen over het algemeen goed lukt. Dit is dan ook de meest realistische benadering voor Groene Engel. Cijfer: 6,5 Interne organisatie: Wat betreft de effectiviteit van verschillende bedrijfsprocessen, kerncompetenties en doelmatigheid van de organisatiestructuur zit Groene Engel in de goede richting. Er zijn vrij weinig problemen onder de medewerkers en er zijn genoeg momenten waarop de medewerkers dit aan kunnen geven wanneer zich problemen voordoen. Cijfer: 7,5 Relatie met de omgeving: De relatie met de omgeving van Groene Engel is goed. De relatie met de stakeholders als gemeente en sponsors en subsidienten is goed. Al deze partijen krijgen geregeld een update over hoe het staat met de organisatie. Ook de relatie met de stakeholders bezoekers en medewerkers is goed. Zowel de medewerkers als bezoekers komen graag bij het cultuurpodium. Ook de relatie met stakeholders uitvoerende artiesten is goed. De meeste grote artiesten die bij Groene Engel een show geven, doen dit omdat zij in een vroeg stadium van hun carrière met open armen zijn ontvangen en hebben dit als zeer prettig ervaren. Daarom staan zij vaak uit ‘goodwill’ later in hun carrière weer in Groene Engel, vaak met een korting op het normale gage bedrag. Cijfer: 8 Mensen en organisatiecultuur De medewerkers van Groene Engel voelen allemaal ‘het Engel gevoel’. De medewerkers werken niet alleen bij het podium, zij vormen het podium en zijn zich daar erg van bewust. Meestal zijn ze daar ook erg trots op. Cijfer: 8 Management en bestuur Wat betreft de aansturing van de organisatie zit Groene Engel absoluut in de goede richting. Er zijn veel momenten waarop de medewerkers en vrijwilligers hun mening kunnen delen met het hele team. De omgangsnormen in het podium zijn erg vrij, wat vaak de sfeer van het management naar de medewerkers en vrijwilligers ten goede komen. 20
Cijfer: 8 Inhoud van het aanbod (producten en diensten): De producten die Groene Engel aanbiedt uiten zich in de vorm van onder andere concerten, dancefeesten, theatervoorstellingen, filmvoorstellingen, educatie en (politiek) debat. Door een breed programma aan te bieden voldoet het cultuurpodium aan de wensen die het publiek in Oss en omgeving heeft. Hierdoor heeft her podium een goede inhoud van het aanbod. Cijfer: 8 Eindcijfer interne analyse: 7,6
21
Literatuurlijst ANBI. (2013). ANBI. Opgeroepen op december 14, 2014, van ANBI: http://anbi.nl/ Arne Dee, B. S. (2011). VNPF. Opgeroepen op december 10, 2014, van VNPF: http://www.vnpf.nl/media/files/vnpf-poppodia-in-cijfers-2011.pdf GFK. (2013, 11 29). CONSUMENT STEEDS KRITISCHER OVER DUURZAME COMMUNICATIE. Opgeroepen op 10 29, 2014, van GFK Nieuws: http://www.gfk.com/nl/news-andevents/news/paginas/consument-steeds-kritischer-over-duurzame-communicatie.aspx Griffioen, I. (2012, 04 27). BTW-verlaging podiumkunsten: 'Mooi, maar bezuinigingen overeind en bier duurder'. Opgeroepen op 10 30, 2014, van vpro 3voor12: http://3voor12.vpro.nl/nieuws/2012/april/BTW-reacties.html Jansen, O. (2014). Verzelfstandigheidsplan Groene Engel. Oss. Kraaijeveld, H. (2011). Offstage. Kruize, E. (2014, 10 23). Entertainment Business. Opgeroepen op 10 25, 2014, van Onderzoek Spotify toont voortzetting groei live entertainmentmarkt: http://www.entertainmentbusiness.nl/nieuws/2014-W43/onderzoek-spotify-toontvoortzetting-groei-live-entertainmentmarkt MVO Nederland. (2014). Wat is MVO? Opgeroepen op december 14, 2014, van MVO Nederland: http://www.mvonederland.nl/wat-mvo/wat-is-mvo MVO Ondernemen. (2013). People Planet Profit. Opgeroepen op december 14, 2014, van MVO Ondernemen: http://www.mvo-ondernemen.nl/people-planet-profit nrc.nl. (2014, 01 03). Bussemaker: bezuinigingen kunstsubsidies einde 41 instellingen. Opgeroepen op 10 30, 2014, van ncr.nl: http://www.nrc.nl/nieuws/2014/01/03/meeste-kunstinstellingen-overlevenbezuinigingen/ CBS (2014). Opgeroepen op 14 december 2014, van http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/63B0697F-F8B0-4AC0-A4E5-69EB567D4CAC/0/2013b55pub.pdf A. Kruize (2014). Opgeroepen op 14 december 2014, van http://www.entertainmentbusiness.nl/nieuws/2014-W43/onderzoek-spotify-toont-voortzettinggroei-live-entertainmentmarkt VNPF (2011). Opgeroepen op 14 december 2014, van http://www.vnpf.nl/media/files/vnpf-poppodia-in-cijfers-2011.pdf VNPF (2013). Opgeroepen op 14 december 2014, van http://www.vnpf.nl/media/files/vnpf-poppodia-in-cijfers-2013.pdf
22
