15-9-2015
EF van dove en slechthorende kinderen: onderzoek en interventies Daan Hermans
Van der Lem Stichting Hermitage Museum, Amsterdam, 25 September, 2015
Executieve functies
1
15-9-2015
Executieve functies
Programma vandaag
Stand van zaken onderzoek naar EF van D/SH kinderen
Relatie tussen taalvaardigheid en EF
Omgaan met EF problemen
Wat zijn executieve functies?
Executieve functies zijn denkprocessen (functies) die belangrijk zijn voor het uitvoeren (de executie) van sociaal en doelgericht gedrag. (Gedrag in Uitvoering, Smidts & Huizenga, 2011)
2
15-9-2015
Waarom aandacht voor EF?
Alloway & Alloway (2010) Proefpersonen 98 horende kinderen Leeftijd tussen 4;3 en 5;7 (meting 1) en 10;0 en 11;3 (meting 2) EF-taken (meting en meting 2) AWMA (werkgeheugen) Schoolprestaties Lezen, Rekenen, Spelling
Waarom aandacht voor EF?
Alloway & Alloway (2010) Resultaten Werkgeheugen (T1) gerelateerd aan schoolprestaties Onafhankelijk van IQ (WISC-R)
3
15-9-2015
Diversiteit in onderscheiden EF
Inhibitie Flexibiliteit Werkgeheugen Planning Emotie Regulatie Initiatief nemen Organisatie van materiaal Monitoren/Zelfreflectie Time management Metacognitie Volgehouden aandacht Doelgericht gedrag Dawson & Guare (2010) & Goia, Isquith, Guy & Kenworthy (2000)
Diversiteit in EF-interventies
4
15-9-2015
EF-assessment instrumenten
Neuropsychologische testen Nee
Nee
BLAUW Ja
Gedragsvragenlijsten
Testen en Gedragsvragenlijsten
Toplak, West & Stanovich (2013) Review relatie neuropsychologische testen en gedragsvragenlijsten 20 empirische studies Slechts 24% van de correlaties signficant Mediaan correlatie = zeer laag
5
15-9-2015
Testen en Gedragsvragenlijsten
Cuperus, Vugs, Scheper & Hendriks (2014) 237 kinderen met een TOS (5-12 jaar) Executieve functies Gedragsvragenlijst : Neuropsychologische testen:
BRIEF WISC-CR, TEA-CH (trollen tellen)
Samenhang tussen BRIEF en WISC-CR / TEA-CH zeer laag
Testen en Gedragsvragenlijsten
Barkley (2012) ‘Something is terribly amiss here if different approaches to measuring the same construct are found to be so poorly related to each other’
6
15-9-2015
Testen versus Gedragsvragenlijsten
Barkley (2012) ‘Neuropsychological tests are severely limited in predicting executive functioning in daily life’
Snyder, Miyake en Hankin (2015) ‘These real-world behaviors involve multiple executive and non-executive processes, and can also be heavily influenced by contextual factors.’
Twee mechanisms?
Toplak, West & Stanovich (2013) De algoritmische mind Informatieverwerkings-mechanisme nodig voor doelgericht gedrag (de executieve functies zelf: inhibitie, werkgeheugen….) De reflectieve mind De denkdisposities of cognitieve stijlen die EF initiëren Denkdisposities betreffen iemands tendentie om o.a. wel/niet… - de toekomstige consequenties van een actie te overdenken - het probleem vanuit een ander zijn/haar standpunt te bezien - je eigen standpunt te evalueren en te herzien
7
15-9-2015
Testen
Optimal
Toplak, West & Stanovich (2013) De algoritmische mind Informatieverwerkings-mechanisme nodig voor doelgericht gedrag (de executieve functies zelf: inhibitie, werkgeheugen….)
Nee
Nee
BLAUW Ja
Gedragsvragenlijsten
Typical
Toplak, West & Stanovich (2013) De algoritmische mind Informatieverwerkings-mechanisme nodig voor doelgericht gedrag (de executieve functies zelf: inhibitie, werkgeheugen….) De reflectieve mind De denkdisposities of cognitieve stijlen die EF initiëren
8
15-9-2015
Impact EF-interventies?
Neuropsychologische testen en gedragsvragenlijsten
Toplak, West & Stanovich (2013) ‘Both measures of executive function provide important and nonredundant information about an individual’s efficiency and success in achieving goals.’
9
15-9-2015
Executieve functies van dove/slechthorende kinderen
Wat zijn executieve functies?
Pinkelen Inhibitie, Flexibiliteit, Werkgeheugen en Planning?
10
15-9-2015
Optimal EF performance: auditieve taken
Pisoni, Kronenberger, Roman & Geers (2011) Proefpersonen 112 dove kinderen met een CI Leeftijd tussen 8;0 en 9;11 (meting 1) en ±16 jaar (meting 2) EF-taken Werkgeheugen: WISC-CR (forward / backward)
Optimal EF performance: auditieve taken
Pisoni, Kronenberger, Roman & Geers (2011) Resultaten werkgeheugentaken ± 1,2 std. onder horende norm Achterstand gelijk op 8 en 16 jarige leeftijd
11
15-9-2015
Optimal EF performance: visuele taken
Jones, Denmark, Marshall, Botting, Atkinson & Morgan (2015) Proefpersonen 108 dove/sh kinderen en 125 horende kinderen Gemiddelde leeftijd 8;10 jaar Testen
Visueel
Inhibitie
Sun/Apple task
Shifting/Flexibiliteit
Colour trails
Updating/Werkgeheugen
Odd-one-out
Plannen
Tower of London
Optimal EF performance: visuele taken
Jones, Denmark, Marshall, Botting, Atkinson & Morgan (2015) Resultaten
Testen
Visueel
Inhibitie Shifting/Flexibiliteit Updating/Werkgeheugen Plannen
12
15-9-2015
Optimal EF performance
Studies samengevat Type functie Inhibitie
Auditief
Shifting/Flexibiliteit
1
Updating/Werkgeheugen Plannen
Visueel
1
1
? 1,2,3
?
1 Jones,
Denmark, Marshall, Botting, Atkinson, Mason & Morgan (2015) Pisoni, Kronenberger, Roman & Geers (2011) 3 Kronenberger, Colson, Henning, & Pisoni (2014) 2
Typical EF performance
BRIEF (Nederlandse vertaling, Huizinga & Smidts, 2011) Type functie
Voorbeeld
Inhibitie
Kan een kind impulsen onderdrukken?
Cognitieve flexibiliteit
Heeft een kind moeite met verandering?
Emotieregulatie
Kan een kind zijn emoties in goede banen leiden?
Initiatief nemen
Begint een kind uit zichzelf met een taak?
Updating/Werkgeheugen
Kan een kind informatie onthouden en bewerken?
Plannen en Organiseren
Kan een kind vooruit denken, doelen stellen etc.?
Ordelijkheid
Hoe netjes is het kind in huiswerk maken etc.?
Gedragsevaluatie
Heeft een kind het effect van zijn gedrag in de gaten?
13
15-9-2015
Typical EF performance
Hintermair (2013) Proefpersonen 204 dove en slechthorende kinderen Leeftijd tussen 5 en 18 jaar (gemiddeld 12,4) Gedragsvragenlijst BRIEF (leerkrachtversie)
Typical EF performance
Hintermair (2013) Type functie
D/SH (RO)
Inhibitie
☺
D/SH (SO)
13%
26%
Cognitieve flexibiliteit
20%
33%
Emotieregulatie
20%
28%
Initiatief nemen
17%
32%
Updating/Werkgeheugen
17%
37%
Plannen en Organiseren
14%
29%
Ordelijkheid
18%
31%
Gedragsevaluatie
23%
32%
☺
14
15-9-2015
Typical EF performance
Kronenberger, Beer, Castellanos, Pisoni, Miyamoto (2014) Proefpersonen 73 dove kinderen met CI en 78 horende kinderen Groep 1 (3-5 jaar (4;1) Groep 2 (7-17 jaar (12;6) Gedragsvragenlijst BRIEF/BRIEF-P (beide ouderversie)
Typical EF performance
Kronenberger, Beer, Castellanos, Pisoni, Miyamoto (2014) Type functie
Younger
Older
Inhibitie
☺
38%
27%
Cognitieve flexibiliteit
☺
20%
25%
Emotieregulatie
☺
13%
29%
Initiatief nemen
-
Updating/Werkgeheugen Plannen en Organiseren
22%
☺
46%
☺
13%
Ordelijkheid
-
Gedragsevaluatie
-
33%
☺
29%
☺
25% 29%
15
15-9-2015
Typical EF performance
Studies samengevat
Meer uitval op veel EF-schalen van gedragsvragenlijsten (t.o.v. horende leeftijdsgenoten)
EF en taalvaardigheid
16
15-9-2015
EF en taalvaardigheid
Vraag Is de taalvaardigheid van kinderen gerelateerd aan hun EF?
Relevantie Zo ja, welk domein is de motor in de ontwikkeling? Op welk domein moeten we kinderen stimuleren?
Relatie taalvaardigheid en EF
Gooch, Thompson, Nash, Snowling & Hulme (2015) Proefpersonen 243 horende kinderen Leeftijd: 4;8 (meting 2), 5;8 (meting 3), 6;6 (meting 4) EF-taken HTKS (andersom), Apple-task Block-recall (WMBTC), GO/NO-GO Taal-taken Woordenschat (ROWPVT, CELF) Grammatica (CELF, ESIT)
17
15-9-2015
Relatie taalvaardigheid en EF
Gooch, Thompson, Nash, Snowling & Hulme (2015) Resultaten
Meting 1
Meting 2
Meting 3
Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen
Figueras, Edwards & Langdon (2008) Proefpersonen 47 dove kinderen (22 met CI) en 22 horende kinderen Leeftijd: 10;3 en 10;2 EF-taken NEPSY (4), D-KEFS (1) en DAY/NIGHT-ONE-TWO Taal-taken Woordenschat (BPVS) Grammatica (TROG-2)
18
15-9-2015
Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen
Figueras, Edwards & Langdon (2008) Resultaten Dove kinderen: Taalvaardigheid en EF gerelateerd (r = .59) Horende kinderen: Taalvaardigheid en EF gerelateerd (r = .52)
Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen
Harris, Kronenberger, Gao, Hoen, Miyamaoto & Pisoni (2013) Proefpersonen 66 dove kinderen met een CI Leeftijd T1: 7;6 (6;0 – 11;6), longitudinaal gevolgd EF-taken Werkgeheugen: WISC-CR (forward / backward) Taal-taken PPVT CELF-CL
19
15-9-2015
Relatie taalvaardigheid en EF bij dove kinderen
Harris, Kronenberger, Gao, Hoen, Miyamaoto & Pisoni (2013) Resultaten Werkgeheugen (T1) gerelateerd aan taalvaardigheid (T2) (r = 0,41 – 0,72)
Relatie taalvaardigheid – executieve functies
Bishop, Nation & Patterson (2014) Model A
EF
Model B
Model C EF
EF
Factor X
TAAL
TAAL
TAAL
20
15-9-2015
Relatie taalvaardigheid – executieve functies
Conway, Pisoni & Kronenberger (2009) Model A
EF
Model C
Model B
EF
EF
Geluid
TAAL
TAAL
TAAL
EF intrinsiek betrokken bij taalproductie
Concept kiezen
Woord selecteren
Woordvorm opzoeken
Woord uitspreken
21
15-9-2015
EF intrinsiek betrokken bij woordproductie: De rol van inhibitie Roelofs, Meyer en Levelt (1999)
Tijdens woordselectie Meer kandidaten actief Inhibitie als selectie-mechanisme
EF intrinsiek betrokken bij woordproductie: De rol van inhibitie Roelofs, Meyer en Levelt (1999)
Na woordselectie Geproduceerde woord actief Inhibitie als de-activatiemechanisme
22
15-9-2015
EF onderdeel van taalfunctioneren: Woordproductie Shao, Roelofs & Meyer (2012) Proefpersonen 24 studenten Taalproductie taak Plaatjes benoemen (objecten, acties) EF taken Operation span task (werkgeheugen) Stop-signal task (inhibitie) Shape-colour task (switchting)
EF onderdeel van taalfunctioneren: Woordproductie Shao, Roelofs & Meyer (2012) Resultaten Werkgeheugen bepaalt benoemsnelheid actieplaatjes Inhibitie bepaalt benoemsnelheid plaatjes Switching bepaalt benoemsnelheid plaatjes niet
23
15-9-2015
EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Proefpersonen 40 studenten Taalproductie taak Plaatjes benoemen (phrases) EF taken Operation span task (verbaal werkgeheugen) Odd-one-out (visueel spatiaal werkgeheugen) Stop-signal task (inhibitie) Shape-colour task (switchting)
EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Manipulatie 1: Werkgeheugen (lange en korte phrases)
Lang De groene vork
Kort De vork
24
15-9-2015
EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Manipulatie 1: switching (geen switch - switch)
Geen switch
Switch
EF onderdeel van taalfunctioneren: Phrase-productie Sikora, Roelofs, Hermans & Knoors (in press) Resultaten Verbale werkgeheugencapaciteit gerelateerd aan verschil benoemtijden lange en korte phrases Inhibitie gerelateeed aan verschil tussen benoemtijden plaatjes met congruente en incongruente distractoren Switching gerelateerd aan verschil tussen benoemtijden switch trials en nonswitch trials
25
15-9-2015
EF en taalvaardigheid
Studies samengevat
Taalvaardigheid en EF gerelateerd, maar hoe en waarom onduidelijk Evidentie dat (superviserende) EF’s intrinsiek onderdeel zijn van taalbegrip, taalproductie en taalverwerving Noodzaak voor EF interventie studies (en de impact op o.a. taalproductie, taalbegrip)
EF problemen, en dan?
26
15-9-2015
Omgaan met EF problemen
Omgeving aanpassen Reduceren van negatieve consequenties van EF problemen op de ontwikkeling van kinderen
Trainen Het stimuleren van EF
Omgeving aanpassen Cooper-Kahn & Forster (2014, NL vertaling) Slimme EF-lokaal Inrichting van het lokaal Klascultuur Klasroutines Planningsinstructies
27
15-9-2015
Omgeving aanpassen Voor D/SH kinderen Instructie Duidelijk en gestructureerd taalgebruik Herhaling en voldoende tijd voor verwerking Link nieuwe informatie aan bekende informatie Visualisatie
Omgaan met EF problemen
Omgeving aanpassen Reduceren van negatieve consequenties van EF problemen op de ontwikkeling van kinderen
Trainen Het stimuleren van EF
28
15-9-2015
EF-interventies
EF-interventies
Computer trainingen
Cogmed, Brain Game Brian, Jungle Memory Superviserende EF (algoritmische mind) Effecten op getrainde en-niet getrainde WM taken (Dunning, Holmes and Gathercole, 2013) Nauwelijks transfer effecten naar klas (Dunning, Holmes and Gathercole, 2013) Impact op taalvaardigheid?
29
15-9-2015
EF-interventies (individueel)
Beter bij de les
Groep 4 t/m 8 25 individuele sessies (externe trainer) Transfer naar klas centraal Betrokkenheid ouders/leerkrachten Evidentie voor effectiviteit?
EF-interventies (in de klas)
Tools of the mind (Bodrova en Leung, 2007)
Curriculum voor peuters/kleuters (deels geïntegreerd in het curriculum)
Focus op aansturing door het kind zelf
Geinspireerd door Vygotsky
Gemixte evidentie voor effectiviteit
30
15-9-2015
EF-interventies (in de klas)
Kernaspecten uit Vygotsky Zelfregulatie ontstaat in sociale interacties (met andere kinderen of volwassenen) Belangrijke aspecten van deze interacties Regulatie door anderen Regulatie van anderen Zelfregulatie (vrijwillig) Belangrijke activiteit Rollenspel Rol van leerkracht Ondersteunend (o.a. modelleren van spel, helpen spelplannen)
Executieve functies
Samenvatting
Stand van zaken onderzoek naar EF van D/SH kinderen
Relatie tussen taalvaardigheid en EF
Omgaan met EF problemen
31
