Eenzaamheid … Naar een andere aanpak
Jeannette Rijks
Ambachtenstraat 13 4731RE Oudenbosch 0165 316626
2011 Jeannette Rijks
Eenzaamheid, sociaal isolement, alleen zijn… Een probleem?
De maatschappij maakt zich zorgen om eenzaamheid. Daarbij wordt meestal bedoeld: sociaal geïsoleerd. Mensen die een netwerk hebben doen een minder groot beroep op ons zorgsysteem. Dat systeem staat onder druk. Het vergroten van het netwerk lijkt dan ook een voor de hand liggende aanpak van eenzaamheid. Uit onderzoek* is bekend dat deze aanpak vrijwel niet werkt. Dat komt omdat de aanpak van eenzaamheid vaak gericht is op de problematiek van sociaal isolement. Het verschil kennen tussen deze fenomenen is cruciaal voor een goede aanpak van beide.
Wat is het probleem? Wat is sociaal isolement ? Sociaal isolement wil zeggen dat men een (te) klein aantal mensen in het persoonlijk netwerk heeft. Te weinig misschien om in geval van nood een beroep op te kunnen doen. Het gevolg is dat mensen in zo’n geval een beroep doen op de samenleving. Betekent sociaal geïsoleerd dat mensen zich ook eenzaam voelen? Vaak niet. Bij sociaal isolement kan gedacht worden aan gebrek aan maatschappelijke samenhang, groter beroep op zorg door de overheid. Er komt al gauw iets in beeld als: buiten de maatschappij staand. Het isolement kan zelfgekozen zijn en lang niet altijd voelen mensen zich eenzaam. Het kan het gevolg zijn van omstandigheden zoals ziekte, geldgebrek, mantelzorg, etc. Hortulanus en Machielse hebben uitvoerig gepubliceerd over sociaal isolement.
Wat is eenzaamheid? Eenzaamheid is een ander fenomeen. Vaak is aan mensen niet te zien dat ze lijden onder eenzaamheid. Toch is lijden het juiste woord. Meer en meer wordt duidelijk dat eenzaamheid het afweersysteem ondermijnt. Mensen die lijden onder eenzaamheid hebben een tien maal grotere sterftekans dan hun leeftijdgenoten die er niet onder lijden. Langdurige eenzaamheid is zeer ongezond. Langdurige eenzaamheid kan leiden tot sociaal isolement.
* *
* B.v. Fokkema en Van Tilburg, 2006, NIDI: Aanpak van eenzaamheid, helpt het?
2011 Jeannette Rijks
Eenzaamheid is “het signaal van het lichaam dat erop duidt dat iemand zich niet, onvoldoende of op een verkeerde manier verbonden voelt met anderen.” (Rijks) Het gevoel dus geen contact te hebben, of niet het contact dat je zou willen hebben. In de definitie van De Jong-Gierveld: ‘het subjectief ervaren verschil tussen aanwezige en gewenste contacten. Betekent eenzaam ook sociaal geïsoleerd? Vaak niet.
Eenzaamheid en sociaal isolement zijn vaak verweven. Zo zal iemand die zich langdurig eenzaam voelt, teleurgesteld kunnen zijn in het vinden van hulp en van contacten. Zich als reactie terugtrekken van maatschappelijke deelneming en zo in een isolement geraken is een reële optie. Iemand die door omstandigheden geïsoleerd is geraakt (denk aan revalidatie van een single na een ongeluk) kan overvallen worden door gevoelens van eenzaamheid en ontdekken dat het lastig is daar goed mee om te gaan. Gebrek aan goede hulp kan zo leiden tot chronische eenzaamheid.
Ten onrechte wordt vaak gedacht dat oud en eenzaam bij elkaar hoort. Verreweg de meeste ouderen voelen zich niet eenzaam, ondanks een kleiner wordend netwerk.
Hoe ontstaat eenzaamheid? Het is van groot belang te begrijpen hoe eenzaamheid ontstaat om een goede aanpak te kunnen vinden voor dit probleem. Eenzaamheid is een volkomen natuurlijk signaal van het lichaam, een waarschuwing: ‘let op, je bent te veel alleen!’. Van kleins af aan hebben we met deze gevoelens te maken. Ermee leren omgaan is een normaal onderdeel van het leven. Als het goed is leren we in onze jeugd wat we kunnen doen als we ons eenzaam voelen. Niet ieder leert dat goed. Alleen leven is voor een mens niet gezond. We hebben nu eenmaal andere mensen nodig om ons heen, om ons prettig te voelen en om elkaar te steunen. Het is dan ook mooi dat we een ingebouwd waarschuwingssysteem hebben dat ons een seintje geeft als we te weinig mensen om ons heen hebben waar we een band mee hebben. Dat signaal onderdrukken door afleiding te zoeken, of te wachten tot het vanzelf overgaat is niet goed. Eenzaamheid is altijd een signaal dat je waarschuwt dat je meer contact nodig hebt. Welk soort contact we missen is een puur persoonlijke kwestie. Dat is precies waarom hulp bieden bij eenzaamheid zo moeilijk is: het is altijd een individuele kwestie.
2011 Jeannette Rijks
Eenzaamheid kan op veel manieren een probleem worden Bijvoorbeeld: • na pensionering van de één voelen beide partners zich plotseling eenzaam • na die mooie promotie slaat eenzaamheid toe • je kind is nu vijf maanden… welke roze wolk? • je verhuisde naar je droomhuis en… • je bent na een heupoperatie niet zo snel hersteld als je dacht… • sommige mensen hebben ‘altijd al’ een probleem gehand met eenzaamheid. Vroege jeugdervaringen zijn vaak de oorzaak. Dit zijn normale levenservaringen die we allemaal kennen. Wie echter, door welke omstandigheid ook, niet in staat is voor zichzelf een leven te bouwen met passende contacten, zal langdurig last hebben van eenzaamheid. Bij gebrek aan kennis over dit onderwerp is hulp vrijwel niet beschikbaar. Gevolg is dat de meest geëigende methodes om eenzaamheid zelf aan te pakken bestaan uit TV kijken, eten, shoppen, internetten… Het is uiteraard geen oplossing, slechts afleiding. Pas als de problemen al heel lang aanwezig zijn en mensen oud zijn en zelf niet meer in staat zijn om afleiding te zoeken, ontstaat er een hulpvraag. Hulp bij eenzaamheid is heel vaak symptoombestrijding in een laat stadium
Hoe groot is het probleem? Aantallen
Eenzaamheid in Nederland Bron: RIVM
Eenzaamheid wordt al jaren gemeten door GGD’s. Globaal worden de volgende cijfers gehanteerd: • 40% van de Nederlanders voelt zich te vaak eenzaam • 10% van de Nederlanders voelt zich (vrijwel) voortdurend eenzaam
Sociaal isolement • •
6 % van de Nederlanders is sociaal geïsoleerd en voelt zich eenzaam 8% van de Nederlanders is sociaal geïsoleerd en voelt zich niet eenzaam
2011 Jeannette Rijks
•
22% van de Nederlanders is niet sociaal geïsoleerd en voelt zich wel eenzaam • 64% van de Nederlanders is niet sociaal geïsoleerd en voelt zich niet eenzaam Bron: Hortulanus
Eenzaamheid neem tiets toe met de leeftijd, waarbij boven de 85 een sterke toename is te zien. Het aantal mensen dat zich eenzaam voelt is echter het grootst in de leeftijdgroep van 35 tot 45 jaar. Anders gezegd: achter elke eenzame bejaarde staan tien mensen in de beroepsbevolking die zich eenzaam voelen. Velen van hen leven niet geïsoleerd. Sensoor (voorheen vertrouwenstelefoon) noteert landelijk veel gesprekken waarin eenzaamheid als onderwerp wordt genoemd. Het feit dat al deze mensen bellen met een volstrekte vreemde om te praten over hun diepste problemen doet al vermoeden dat er sprake is van eenzaamheid, ook als dat niet wordt benoemd. Is het een groeiend probleem? Nee, dat niet. Eenzaamheid neemt langzaamaan iets af, gemeten over de afgelopen dertig jaar. (Van Tilburg, 2011). Maar met anderhalf miljoen mensen die zich ernstig eenzaam voelen is er geen reden tot juichen.
Als je niets doet, wat dan? Eenzaamheid is een signaal, een waarschuwing van het lichaam dat zegt: ‘je loopt risico, je bent te veel alleen!’. Wie dat signaal negeert loopt werkelijk risico. Niet alleen is het leven lastiger zonder een netwerk om op terug te vallen en zonder een partner om het leven mee te delen. Mensen zijn sociale wezens die in veel opzichten lijden onder gebrek aan contacten. Uitgebreid onderzoek wijst uit dat eenzaamheid onder meer samenhangt met verhoogde cortisol-waarden, grotere kans op overlijden door hartproblemen, grotere kans op het optreden van Alzheimers. Te lang eenzaam maakt zeer ongezond. Hoe langer die situatie van eenzaamheid duurt, des te meer negatieve gevolgen er ontstaan. Hoe langer eenzaamheid duurt, des te lastiger is het ook er iets aan te doen. Eenzaamheid moet daarom aangepakt zodra het zich aandient. Helaas is het ‘onder de mensen komen’ vaak net niet de juiste aanpak. Het is gebruikelijk om mensen die zich eenzaam voelen aan te raden vrijwilligerswerk te gaan doen. Echter, daarmee is hun probleem niet opgelost. Steker nog, er is wetenschappelijk bewijs voor het fenomeen dat zij anderen ‘aansteken’ met hun eenzaamheid. Langdurige eenzaamheid gaat samen met gevoelens van teleurstelling, cynisme, angst, spanning… Eigenschappen die het niet makkelijker maken contacten aan te gaan en vast te houden, maatschappelijke participatie wordt er niet eenvoudiger door. Sociaal isolement op termijn is niet denkbeeldig. De groeiende groep ouderen en de eveneens groter wordende groep alleenstaanden zullen zeker een extra beroep gaan doen op hulp. Eenzaamheid komt meer voor onder alleenstaanden en als mensen niet leren omgaan met eenzaamheid lopen zij groot risico op latere leeftijd geïsoleerd te raken. Niets doen betekent op termijn een probleem waarbij de huidige situatie verbleekt.
2011 Jeannette Rijks
Uit onderzoek blijkt dat projecten om eenzaamheid te verminderen of op te lossen in de regel dit doel niet bereiken. 95% Van de interventies mislukt. Bij 5% zijn mensen er na de hulp beroerder aan toe dan voorheen. (Onderzoeken uit 2005, 2009). * De meeste interventies zijn gericht op ouderen. Het merendeel van de mensen die last hebben van eenzaamheid bevindt zich echter in de groep 30- tot 50- jarigen. De meeste interventies zijn gericht op het aanpakken van sociaal isolement. Sociaal isolement vormt echter maar een zeer klein deel van deze problematiek.
Eenzaamheid aanpakken gaat vooraf aan sociaal isolement aanpakken Uit onderzoek blijkt dat eenzaamheid ‘besmettelijk’ is: mensen steken elkaar aan. Lotgenotengroepen zijn dan ook niet werkzaam bij verminderen van eenzaamheid.
Sociaal isolement aanpakken Sociaal isolement is een gegeven, een situatie. De situatie veranderen is dan ook een voor de hand liggende actie bij de aanpak van sociaal isolement. Mensen bezoeken, buddysystemen, een ‘booschappenplusbus’, allemaal voorbeelden van de aanpak van sociaal isolement. Toch worden deze activiteiten vaak gezien als manieren om eenzaamheid te verminderen. Voor eenzaamheid werken ze in de regel echter niet. Het biedt slechts afleiding en werkt dus alleen zo lang de interventie duurt. Sociaal isolement is van oudsher een probleem dat organisaties van welzijn en grote maatschappelijke organisaties als de Zonnebloem tot hun werkterrein rekenen. Zij maken daar het verschil voor vele mensen die zonder die vrijwilligers vrijwel niemand zien.
Eenzaamheid aanpakken Eenzaamheid is een probleem van individuele mensen dat door gebrek aan kennis niet door hen zelf wordt opgelost. Gevolgen zijn: verminderde gezondheid, afstand nemen tot anderen, grotere overlijdenskans, negatieve effecten op de persoon. Zo zijn mensen die zich langdurig eenzaam voelen als gevolg hiervan angstiger, cynischer en wantrouwender dan anderen. Maatschappelijke participatie ligt dan ook minder voor de hand. Kort door de bocht: hoe eenzamer iemand zich voelt, des te minder zal zij meedoen in de samenleving. Om de meest effectieve methode te bepalen voor het verminderen van eenzaamheid, onderzochten Cacioppo en een team van onderzoekers van de Universiteit van Chicago de lange geschiedenis van het onderzoek over het onderwerp. Uit hun kwantitatieve evaluatie is gebleken dat de meeste interventies zijn gericht op sociale vaardigheden of mogelijkheden voor sociale interactie, terwijl het probleem ligt in de sociale cognitie. Anders gezegd, het gaat meestal niet om het verbeteren van sociale vaardigheden of het mogelijk maken van contact, maar meer om hoe mensen zichzelf waarderen.
*
* B.v. Fokkema en Van Tilburg, 2006, NIDI: Aanpak van eenzaamheid, helpt het?
2011 Jeannette Rijks
De bewezen effectieve interventies bij eenzaamheid bij ouderen (die vijf procent die wel werkt) zijn zeer arbeidsintensief. Effectief blijkt vooral het activerend begeleiden van ouderen gedurende minimaal één jaar. (Soms uitgebreid naar drie jaar) en het bieden van vriendschapsbemiddeling, of zg. ; buddydienst’. Waarbij opgemerkt moet worden dat het daarbij vaak gaat om afleiding. Zodra de ‘vriend’ of ‘buddy’ niet meer komt, is het probleem weer aanwezig. Het zal duidelijk zijn dat beide vormen van interventie voor de groeiende groep ouderen geen optie is. Versterken van de eigen kracht in de loop van het leven moet daarom voorop staan bij de aanpak van eenzaamheid. Daarbij moet de ondersteuning worden geboden door professionals met voldoende deskundigheid. Het is op zich al een vreemd gegeven dat we mensen pas gaan helpen als ze door ouderdom geen afleiding meer kunnen vinden voor hun gevoelens van eenzaamheid. Bij geen enkel ander probleem proberen we pas in een zo laat stadium de boel recht te zetten. Het valt te betwijfelen of hulp bij eenzaamheid aan (zeer) oude mensen wel gewenst is. Als de effectiviteit vrijwel nihil is, ligt het voor de hand de aanwezige middelen elders in te zetten. Zo worden vrijwilligers ook niet belast met eisen waaraan zij niet kunnen voldoen. De aandacht kan dan gericht worden op het geven van ondersteuning zonder dat verwachtingen worden gewekt over verminderen van eenzaamheid.
Wat moet er gebeuren? Macro niveau De beeldvorming veranderen rond eenzaamheid is opdracht één. Nog te vaak wordt gesproken van ‘de eenzamen’, zoals vroeger over ‘de leprozen’ werd gesproken… Een goede aanpak, of dat nu door de particulier of door hulpverlening is, begint bij kennis.
Meso niveau Deskundigheidsbevordering bij onder meer welzijnsorganisaties en gemeenten dient verbeterd. De kennis van eenzaamheid bij huisartsen en therapeuten moet vergroot worden. Vrijwilligers (organisaties) moeten weten wat ze kunnen en beter niet kunnen doen.
Micro niveau Hulpverleners (levenscoaches, maatschappelijk werkenden) met kennis van zaken die laagdrempelige hulp kunnen bieden en in staat zijn te verwijzen indien nodig, moeten lokaal aanwezig zijn. Zo kunnen mensen hulp en steun vinden in hun eigen omgeving. Meer informatie en literatuurlijst: Eenzaamheid.info Jeannette Rijks Ambachtenstraat 13 - 4731RE – Oudenbosch - 06 44574009 Het auteursrecht van deze publicatie berust bij Jeannette Rijks. Gehele of gedeeltelijke overname van teksten is toegestaan, mits daarbij de bron wordt vermeld. Vermenigvuldiging en publicatie in een andere vorm dan dit rapport is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming.
2011 Jeannette Rijks
