Eenzaamheid en de Wmo? Aandachtspunten voor de lokale agenda
AVI-toolkit 23 April 2015
Inhoudsopgave Eenzaamheid op de lokale agenda? ....................................................................................................................... 3 1. Wat is eenzaamheid? ...................................................................................................................................... 3 2. Belangrijke ontwikkelingen .............................................................................................................................. 4 3. Rol van de gemeente ...................................................................................................................................... 4 4. Brede aanpak .................................................................................................................................................. 5 5. Aandachtspunten ............................................................................................................................................ 5 Verder lezen ........................................................................................................................................................ 6
Leeswijzer Eenzaamheid hangt nauw samen met de zelfredzaamheid en participatie van kwetsbare burgers. Deze leidraad laat zien wat eenzaamheid inhoudt en wat een gemeente kan doen om eenzaamheid te voorkomen en te bestrijden. Daarnaast vindt u een aantal aandachtspunten voor Wmo-raden en belangenbehartigers die het thema eenzaamheid op de lokale politieke agenda willen zetten.
Auteur Auteur: Henk Beltman, kennismakelaar bij Aandacht voor iedereen
In samenwerking met Maarten de Gouw, ondersteuningsfunctionaris lokale samenwerking bij Coalitie Erbij.
Aandacht voor iedereen Het programma ‘Aandacht voor iedereen’ heeft als doel het toerusten van Wmo-raden en belangenbehartigers. Een onderdeel van het programma is het beschikbaar stellen van bruikbare informatie en hulpmiddelen waarmee Wmo-raden, belangenbehartigers en cliëntenraden hun adviesrol beter kunnen vervullen als gemeenten hun beleid ontwikkelen. De Adviseurs Versterking Wmo kunnen helpen bij het gebruik van deze hulpmiddelen. De toolkit die hieruit ontstaat, wordt verspreid via de communicatiekanalen van het programma en de website van Aandacht voor iedereen. Nadere informatie is te verkrijgen bij de kennismakelaar Henk Beltman (
[email protected]) en op de website www.aandachtvooriedereen.nl.
2
Eenzaamheid op de lokale agenda? Eenzaamheid hangt nauw samen met de zelfredzaamheid en participatie van kwetsbare burgers. Deze leidraad laat zien wat eenzaamheid inhoudt en wat een gemeente kan doen om eenzaamheid te voorkomen en te bestrijden. Daarnaast vindt u een aantal aandachtspunten voor Wmo-raden en belangenbehartigers die het thema eenzaamheid op de lokale politieke agenda willen zetten.
Gemeenten spelen in het kader van de Wmo een belangrijke rol in het voorkomen en bestrijden van eenzaamheid. Binnen het sociale domein wordt eenzaamheid een steeds belangrijker thema. Veel mensen voelen zich eenzaam. Eenzaamheid scoort hoog in gezondheidsmonitoren. Er zijn incidenten: in Rotterdam werd een vrouw dood gevonden die 10 jaar lang door niemand was gemist. Maar wat is eenzaamheid precies? En neemt eenzaamheid met alle decentralisaties werkelijk toe? Met deze leidraad willen Aandacht voor iedereen en de Coalitie Erbij vrijwilligersorganisaties, Wmo-raden en belangenbehartigers een handreiking bieden om het thema eenzaamheid in hun gemeenten bespreekbaar te maken en te agenderen op de lokale politieke agenda. Er wordt namelijk verwacht dat eenzaamheid door de decentralisaties toe zal nemen, in het bijzonder bij kwetsbare mensen. Mensen blijven immers langer thuis wonen en moeten daarbij vaker een beroep doen op hun netwerk. Juist kwetsbare mensen blijken een dergelijk netwerk vaak te ontberen.
1. Wat is eenzaamheid? Eenzaamheid is een gevoel dat samenhangt met een gemis van verbondenheid met anderen. Eenzaamheid is geen objectief gegeven, maar de waardering door iemand van het aantal en de kwaliteit van zijn relaties. Een veelgebruikte definitie van eenzaamheid is: “Het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties” (prof. De Jong Gierveld). Eenzaamheid kent verschillende facetten. Eenzaamheid kan bijvoorbeeld betekenen dat het aantal contacten dat iemand heeft met andere mensen geringer is dan deze persoon wenst (sociale eenzaamheid). Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen van die persoon (emotionele eenzaamheid). Iemand heeft dan wel mensen om zich heen, maar hij voelt zich eenzaam door het ontbreken van een hechte, emotionele band met anderen. Eenzaamheid heeft dus te maken met zingeving, met het verlangen naar een zinvol leven en het gevoel ertoe te doen. Naast het onderscheid tussen sociaal eenzaam zijn en emotioneel eenzaam zijn, wordt soms ook onderscheid gemaakt tussen sociaal isolement en eenzaamheid, tussen lichte en zware eenzaamheid, tussen situationele, chronische of tijdelijke eenzaamheid. Eenzaamheid hoort gewoon bij het leven: iedereen kan zich in zijn leven een periode eenzaam voelen zonder dat dit als probleem gezien wordt. Maar eenzaamheid kan ook zwaar zijn, bijvoorbeeld door verlies van een dierbare, echtscheiding, ernstig gezondheidsverlies, of door veranderingen als verhuizing, schulden en stoppen met werken. Zo blijkt dat bijvoorbeeld mensen met een psychische aandoening of verstandelijke beperking zich vaker eenzaam voelen omdat zij relatief weinig betekenisvolle sociale relaties hebben.
3
Eenzaamheid kan een ernstig persoonlijk en maatschappelijk probleem worden. Eenzaamheid heeft een negatief effect op het gevoel van welbevinden en op de gezondheid. Het kan leiden tot slaapproblemen, depressiviteit en gezondheidsklachten en tot een gevoel van leegte dat wordt opgevuld met eten, roken, drinken en kopen. De negatieve spiraal die daardoor ontstaat leidt weer tot minder zelfvertrouwen, meer eenzaamheid en meer gezondheidsproblemen.
2. Belangrijke ontwikkelingen Naar schatting voelt ongeveer 30% van de Nederlanders zich af en toe eenzaam. Zo’n 8% voelt zich aanhoudend ernstig eenzaam. Over het algemeen zijn vrouwen vaker emotioneel eenzaam en mannen zijn over algemeen sociaal eenzaam. Eenzaamheid is niet specifiek voorbehouden aan ouderen, maar komt voor onder alle lagen van de bevolking. Een aantal groepen loopt een verhoogd risico, zoals chronisch zieken, gehandicapten, mantelzorgers, weduwnaars, allochtonen, alleenstaanden en dak- en thuislozen. Het blijkt dat vooral kwetsbare burgers - qua gezondheid, inkomen, geletterdheid en beperkingen - lijden onder eenzaamheid. Zij zijn ook minder in staat om zelf acties te ondernemen die hen minder eenzaam doen voelen vanwege financiële, sociale of intellectuele vaardigheden of door het leven in slechtere omstandigheden. Er heerst een taboe op eenzaamheid. Mensen geven niet graag aan dat zij zich eenzaam voelen en beroepskrachten aarzelen om er over te praten. Eenzame mensen vallen vaak niet op, leven vaak een teruggetrokken bestaan en vragen niet om hulp. Daardoor blijft eenzaamheid vaak onzichtbaar en is het zelden een belangrijk aandachtspunt in het beleid van de gemeente. Er zijn wel instanties die vermoeden dat mensen eenzaam zijn, zoals huisarts, wijkverpleegkundige of medewerkers van de thuiszorg. Maar ook bij hen is het vaak geen gewoonte om eenzaamheid te signaleren of bespreekbaar te maken. Soms dragen maatschappelijke ontwikkelingen bij aan het vergroten van eenzaamheid. Bijvoorbeeld de individualisering, de vermaatschappelijking van de zorg en de algemene trend dat mensen langer zelfstandig thuis wonen. Daardoor neemt een aantal vanzelfsprekende traditionele sociale verbanden af. Verenigingen en vakbonden worden minder belangrijk in het leven van mensen, Ouderen zullen minder snel met anderen in een verzorgingshuis wonen. Mensen raken meer op zichzelf aangewezen en eenzaamheid wordt daarmee tot een hardnekkig, ernstig en moeilijk op te lossen maatschappelijk en persoonlijk probleem. Een probleem dat lokale aandacht verdient.
3. Rol van de gemeente Gemeenten hebben in het kader van de Wmo de opdracht de zelfredzaamheid en participatie van kwetsbare burgers te versterken. En daarmee te werken aan het terugdringen van eenzaamheid. Het doel van de Wmo is namelijk dat mensen de regie over hun eigen leven in handen nemen en hun sociale netwerk opbouwen. Vaak betekent dit dat mensen hun gedrag zullen moeten veranderen, minder passief worden en zelf acties ondernemen, zoals het verkrijgen van meer sociale vaardigheden of het verrichten van vrijwilligerswerk. Of dat men soms onrealistische verwachtingen leert beperken. Eenzaamheid, zelfredzaamheid en participatie beïnvloeden elkaar:
Zelfredzame mensen zijn waarschijnlijk minder eenzaam en niet-eenzame mensen zijn waarschijnlijk zelfredzamer. Eenzame mensen met een klein of een niet-betekenisvol netwerk, kunnen moeilijker dan anderen putten voor ondersteuning een beroep doen op dat netwerk.
4
Via de Wmo kunnen gemeenten eenzaamheid tegengaan. Denk aan begeleiding, het aanbieden van dagactiviteiten, het keukentafelgesprek, het creëren van ontmoetingsplekken in de publieke ruimte, mantelzorgbeleid, het aansturen van sociale wijkteams, het stimuleren van vrijwilligerswerk en het maken van afspraken met verzekeraars over preventief gezondheidsbeleid en leefstijlen. De gemeente zou in haar beleidsplan moeten aangeven hoe zij deze middelen, of een combinatie daarvan, gaat inzetten om eenzaamheid tegen te gaan. Sociale wijkteams kunnen bijvoorbeeld de opdracht krijgen actief mensen op te zoeken, eenzaamheid te signaleren en acties te ondernemen. Vrijwilligersorganisaties kunnen via deskundigheidsbevordering ondersteund worden in het signaleren van eenzaamheid. Het keukentafelgesprek kan een belangrijk moment zijn om inzicht op te doen en maatregelen te bedenken voor het verlichten van gevoelens van eenzaamheid. De gespreksvoerders van de gemeente kunnen het thema eenzaamheid onderdeel maken van het keukentafelgesprek. Niet alleen voor de cliënten zelf, maar ook voor hun mantelzorgers. De onafhankelijke cliëntondersteuner kan de cliënt helpen zelf een persoonlijk plan op te stellen waarin het verlichten van eenzaamheid een belangrijk onderdeel is. Bovenal kan de gemeente, als eerstverantwoordelijk bestuursorgaan en regisseur in de lokale gemeenschap, een visie ontwikkelen en de maatschappelijke organisaties - woningcorporaties, welzijnsorganisaties - aan die visie en de uitwerking daarvan verbinden. Op die manier kan een effectief lokaal samenwerkingsverband van betrokken partijen - vrijwilligersorganisaties en professionele organisaties - ontstaan. Om eenzaamheid aan te pakken zijn er verschillende interventies denkbaar, die per persoon en situatie kunnen verschillen: eenzaamheid vraagt om maatwerk. Gemeenten kunnen eenzaamheid daarom als apart beleidsthema agenderen, maar ze kunnen hun eenzaamheidsaanpak ook in verschillende beleidsonderdelen terug laten komen. Eenzaamheid is immers vaak verweven met andere problemen zoals lichamelijke klachten, een slechte gezondheid, geldgebrek of laaggeletterdheid. In het beleid en in het keukentafelgesprek kan worden bezien wat het beste aangrijpingspunt is voor verbetering van iemands situatie. Soms is kortdurende ondersteuning nodig, bijvoorbeeld hulp bij rouwverwerking of toeleiding naar een lotgenotengroep of cursus voldoende.
4. Brede aanpak Het beste antwoord op een complex probleem als eenzaamheid is een antwoord dat op eenvoudige wijze laat zien hoe eenzaamheid op verschillende niveaus wordt aangepakt. Elke gemeente die met succes eenzaamheid wil bestrijden en voorkomen, zou moeten kiezen voor een integrale, multidisciplinaire, pluriforme en duurzame aanpak. Zo’n aanpak vraagt om een breed lokaal aanbod met een mix van ondersteuning, activiteiten, signalering, vrijwilligers, netwerkcoaches, enz. Daarbij is één ding zeker: die aanpak werkt alleen als ze in onderlinge samenhang en afstemming wordt neergezet en gedragen en als ze een duurzaam karakter heeft. Losse activiteiten organiseren heeft geen zin. Het werken aan eenzaamheid moet gedragen worden door een brede coalitie: gemeenten, burgers, maatschappelijke organisaties en vrijwilligersorganisaties. En niet alleen binnen zorg en welzijn, maar ook binnen terreinen als sport, cultuur, natuur.
5. Aandachtspunten Wmo-raden en belangenbehartigers kunnen het thema eenzaamheid op verschillende manieren op de lokale politieke agenda zetten. Hieronder een aantal aanbevelingen die ze aan gemeenten kunnen. Het gaat om maatregelen die eenzaamheid tegen gaan, zoals aandacht voor signaleren en het opvolgen van die signalen, opnemen in het beleid, ondernemen van adequate acties en vooral het vormen van een lokaal samenwerkingsverband:
5
Creëer een lokaal platform voor samenwerking en kennisuitwisseling van relevante instanties besteed in het keukentafelgesprek aandacht aan eenzaamheid en neem in het ondersteuningsplan acties op om eenzaamheid te verlichten
biedt mensen de mogelijkheid om onafhankelijke cliëntondersteuners, netwerkcoaches of vrijwilligers in te schakelen die acties kunnen ondernemen tegen eenzaamheid (bijvoorbeeld
verwijzen naar trainingen of het opzetten van groepsactiviteiten) geef mensen de gelegenheid trainingen in assertiviteit en sociale vaardigheden te volgen om hun
zelfregie en zelfwaardering te vergroten faciliteer dat mensen gebruik maken van lotgenotencontact of zelfhulpgroepen en lid worden van
(sport)verenigingen besteed in beleidsthema’s (mantelzorgers, vrijwilligersbeleid) aandacht aan eenzaamheid
creëer inloophuizen en ontmoetingsplekken in de openbare ruimte geef leden van het sociaal wijkteam de opdracht om mensen (outreachend) op te zoeken
organiseer een startconferentie over het stimuleren van sociale contacten besteed aandacht aan de Week tegen Eenzaamheid
vergroot de bewustwording over eenzaamheid onder de burgers stimuleer instanties gebruik te maken van effectieve methoden tegen eenzaamheid (activerend
huisbezoek, vriendschapscursussen, motiverende gespreksvoering, assertiviteitstraining) stimuleer en faciliteer vrijwilligerswerk in de vorm van maatjesprojecten.
Behalve door de gemeente te adviseren kunnen cliëntenorganisaties en vrijwilligersorganisaties (kerken, Humanitas) ook zelf initiatieven ondernemen. Bijvoorbeeld:
Samenwerken en afstemmen van het aanbod met andere relevante partijen initiatief nemen voor een lokale startconferentie als begin van een lokale agenda tegen eenzaamheid (zie: Coalitie Erbij)
organiseren van gezamenlijke ‘doe-activiteiten’(begeleide uitstapjes, eten, tuinonderhoud) bieden van een luisterend oord via bijvoorbeeld een telefonische hulpdienst
bieden van maatjes voor bezoek, gezelschap en activiteiten als museumbezoek via vrijwilligers - bijvoorbeeld vrijwillige ouderenadviseurs - eenzaamheid signaleren en acties
ondernemen, bijvoorbeeld naar professionele organisaties ondernemen van (buurt)initiatieven als samen eten of activiteiten
reik suggesties aan politieke partijen aan voor maatregelen tegen eenzaamheid in hun gemeente.
Verder lezen De Coalitie Erbij is een nationale coalitie tegen eenzaamheid. Het is een samenwerkingsverband van acht organisaties (de kernleden) samen met dertig andere maatschappelijke organisaties. Samen willen ze het thema eenzaamheid beter bespreekbaar maken. De coalitie is een platform voor kennis, uitwisseling en samenwerking. Het voert onder meer landelijke campagnes, organiseert de Week tegen Eenzaamheid en faciliteert lokale startconferenties als begin van lokale samenwerkingsverbanden. In 2015-2016 werkt de Coalitie in twintig gemeenten aan duurzame lokale coalities tegen eenzaamheid.
www.eenzaam.nl www.movisie.nl/publicaties/sleutels-lokale-aanpak-eenzaamheid
6
7
Hoe helpt Aandacht voor iedereen? Aandacht voor iedereen helpt Wmo-raden, belangenbehartigers, cliëntenraden en gemeenten bij de voorbereiding op de transformaties in het sociale domein. De Adviseurs Versterking Wmo van het programma kunnen ondersteuning bieden bij inhoud en processen op lokaal niveau bij deze veranderingen. De Coalitie Erbij en het programma Aandacht voor iedereen hebben deze leidraad ontwikkeld om Wmo-raden en belangbehartigers een handreiking te geven om het thema eenzaamheid bespreekbaar te maken en te agenderen op de lokale politieke agenda.
Programma Aandacht voor iedereen De leidraad ‘Eenzaamheid en de Wmo?’ is een uitgave van programma Aandacht voor iedereen. Het programma is opgezet om Wmo-raden en belangenbehartigers te informeren over de transitie en de transformatie AWBZ-Wmo en over hun rol daarbij. Aandacht voor iedereen wordt gefinancierd door het ministerie van VWS. De bij het programma betrokken landelijke organisaties zijn: CSO, Ieder(in), Koepel Wmo-raden, LPGGz, Mezzo, NPCF, Oogvereniging, Per Saldo en Zorgbelang Nederland. Aandacht voor iedereen werkt nauw samen met het Transitiebureau van VNG en VWS. Voor meer informatie over Aandacht voor iedereen en over de activiteiten en de ondersteuningsmogelijkheden die het programma kan bieden, kunt u contact opnemen met het programmasecretariaat: Programma Aandacht voor iedereen Postbus 1038 3500 BA Utrecht T 030 291 6622
[email protected] www.aandachtvooriedereen.nl
8
