Platform om uit het gevangenis-fiasco te stappen - Tegen de megagevangenis in Haren -
OPROEP: Organisaties die zich kunnen verenigen met de doelstellingen van het Platform worden uitgenodigd om deze verklaring te ondertekenen en zich aan te sluiten bij het Platform, om deel te nemen aan diens werkzaamheden, het Platform op de hoogte te houden van activiteiten en voorstellen die in dezelfde richting gaan, en om acties op touw te zetten om uit de gevangenisimpasse in België te komen. « Een samenleving wordt beoordeeld aan de hand van de staat van haar gevangenissen. » Albert Camus
Een zorgwekkende context « De vergroting van de gevangeniscapaciteit biedt waarschijnlijk geen duurzame oplossing voor het probleem van overbevolking van de gevangenissen. Het is al in veel landen - waaronder België - waargenomen dat de gevangenispopulatie de neiging heeft om toe te nemen als de gevangeniscapaciteit zelf toeneemt.»1 « De overbevolking van de gevangenissen veroorzaakt inhumane leefomstandigheden voor de gevangenen, een slechte werkomgeving voor het gevangenispersoneel en hindert de uitvoering van het penitentiair beleid.» 2 «Het Hof constateert dat de uit de overbevolking voortkomende problemen in België, evenals de problemen inzake hygiëne en het verouderde karakter van de gevangenisinstellingen structureel van aard zijn en niet alleen de persoonlijke situatie van de heer Vasilescu betreffen. De door hem omschreven detentieomstandigheden worden al sinds vele jaren gerapporteerd door verschillende nationale en internationale waarnemers (met name het CPT), zonder dat dit aanleiding heeft gegeven tot enige positieve ontwikkeling in de gevangenissen waar de heer Vasilescu heeft verbleven.»3 Sinds enkele jaren is er veel bezwarend materiaal te vinden in rapporten van het VN-Comité tegen Foltering (CAT), het Comité voor de Preventie van Foltering (CPT), van toezichthoudende commissies en van betrokken ngo's in het veld (LDH, OIP), die allemaal de overbevolking en de vernederende omstandigheden in de talrijke gevangenissen in het land aan de kaak stellen. 1
Comité voor de Preventie van Foltering: Rapport aan de regering van België inzake het bezoek aan België het Europees Comité voor de Preventie van Foltering en Onmenselijke of Vernederende Behandeling of Bestraffing (CPT); CPT/inf (2010) 24, §79. 2
Rekenkamer, Rapport Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 2011.
3
Arrest n°64444682/121 van 25 november 2014, Zaak Vasilescu c. Belgische staat, Europees Hof van de Mensenrechten.
1
Er zijn naast de overbevolking nog vele andere factoren die de situatie in de gevangenissen nog onleefbaarder maken dan ze al zijn: de ouderdom van een groot aantal gevangenissen in het land, de financiële tekorten van Justitie, de achterstand van de rechtbanken bij de strafprocedures, het gebrek aan gevangenispersoneel en de algemene verslechtering van de sociaaleconomische omstandigheden van de gedetineerden. De gevangenis, verbanningsoord van de samenleving, wordt in toenemende mate een doodlopende weg, een uitsluitingsfabriek. Zoals we weten kan de gevangenis recidive niet voorkomen, en is het zelfs een voedingsbodem voor criminaliteit. Het isoleert mensen van elkaar en brengt veel ellende mee voor de families van de gedetineerden. Doordat het strafrechtelijk apparaat steeds strengere veiligheidsnormen oplegt, zijn we beland in een vicieuze cirkel: een steeds groter aantal mensen raakt verstrikt in de netten van de gevangenis, en voor steeds langere tijd, hetgeen de overbevolking en de slechte omstandigheden nog verergert, evenals de moeilijkheden om nadien opnieuw te integreren in de samenleving. Deze vlucht vooruit heeft een groeiend aantal landen er al toe aangezet om hun opsluitingsbeleid te herzien, met name Denemarken en Duitsland. Andere hebben het idee van gevangenisstraf onder de loep genomen, evenals hun strafrechtelijk apparaat, teneinde minder vaak gevangenisstraf op te leggen. Het resultaat is zichtbaar: gevangenissen komen volledig leeg te staan. Hoewel de federale regering zich bereid toont om het Belgische strafrechtelijke apparaat te hervormen, staat het streven naar de uitvoering van de al zeven jaar oude Masterplannen voor gevangenissen haaks op deze politieke wil. Er kan nu al worden voorspeld dat dit dure plan zelfs niet aan de meest dringende behoeften van gedetineerden4, justitie en samenleving als geheel zal voldoen. De al sinds lange tijd beloofde hervorming van het strafrechtelijk apparaat is nog altijd niet gerealiseerd en de voortgaande uitvoering van de Masterplannen voor gevangenissen biedt een excuus voor het herhaaldelijke uitstel van deze belangrijke wetgevende taak. Deze vlucht vooruit zal het toekomstige beleid, met een onbedoelde woordspeling, opsluiten in de keuze van "overal en altijd gevangenis". De vicieuze cirkel van uitsluiting, toch al zo gevoed door de sociaaleconomische spanningen in België en in andere landen van de Europese Unie, worden door de vele problemen in de gevangenissen alleen nog maar verdiept. Hoe kunnen we deze neerwaartse spiraal doorbreken? *** Presentatie van het Platform om uit het gevangenis-fiasco te stappen Het Platform brengt organisaties en mensen bijeen die betrokken zijn bij het zoeken naar alternatieven voor het gevangenisproject in Haren. Het biedt een kritische lezing van dit project en van de impact ervan, en reikt alternatieven aan voor problemen die een gevangenis in Haren niet kan helpen oplossen. 4
In de begroting voor 2015 wordt er bijvoorbeeld 16.782.000€ uitgetrokken voor onderhoud en voeding van gedetineerden en 34.000.000€ voor gezondheidszorg en psychomedische zorg, d.w.z. een fractie van het totale budget van Justitie, dat 1.704.696.000€ bedraagt en dat op zijn beurt weer minder dan 2% van de algehele overheidsbegroting vormt!
2
De verenigingen en personen die er deel van uitmaken zijn vooral actief op de volgende terreinen: belangenbescherming van de inwoners van Haren, verbetering van strafrechtelijk en gevangenisbeleid, verbetering van de leefomstandigheden van gedetineerden, steun voor de families van gedetineerden, ondersteuning van de rechten van de verdediging, verdediging en bevordering van de mensenrechten, stedenbouw en milieu, mobiliteit, financiering van openbare projecten, landroof, voedselsoevereiniteit, doeltreffendheid van de mechanismen voor burgerparticipatie in het democratisch proces, enz.
Het Platform wordt gefaciliteerd door de oprichtende leden: - Comité van Haren - Association syndicale des Magistrats - Bruxelles Laïque - Début des Haricots asbl - Inter-Environnement Bruxelles - Liga voor de Rechten van de Mens - Internationaal Observatorium van Gevangenissen, Belgische afdeling - Respire asbl Het
Platform
bestaat
uit
de
oprichters
en
ondertekenaars
van
deze
verklaring.
Het begon zijn werkzaamheden in de vroege herfst van 2014 en heeft zich publiek kenbaar gemaakt op de dag van de publicatie van de verklaring "Platform om uit de gevangenis-fiasco te stappen", op 26 maart 2015.
***
3
De eisen van het Platform: prioritaire actieterreinen 1. EEN INTEGRALE AANPAK – Het Platform dringt aan op bevriezing van de Masterplannen Gevangenissen, op een alomvattende effectbeoordeling van de situatie en op hervorming van het strafrechtelijk apparaat zodat detentie minder vanzelfsprekend wordt Het probleem van de overbevolking in de gevangenissen is ernstig en complex. Het vergroten van de gevangeniscapaciteit lost het probleem van de overbevolking niet op, zoals blijkt uit het gevangenisbeleid van de afgelopen dertig jaar5. Er dient dus te worden gekozen voor een integrale aanpak waarbij verschillende maatregelen en een krachtige politieke wil worden gecombineerd om uit een totaal onaanvaardbare impasse te komen. Een van deze maatregelen is de hervorming van het strafrechtelijk apparaat om minder vaak te kiezen voor opsluiting. Deskundigen uit de sfeer van Justitie en het gevangeniswezen hebben dit inzicht inmiddels erkend/onderkend. De Rekenkamer heeft dit idee onderbouwd in haar rapport uit 2011 over de beoordeling van de maatregelen tegen de overbevolking van de gevangenissen: « (…)Voorts kunnen heel wat maatregelen in theorie potentieel bijdragen tot een daling van de overbevolking, maar enkel op voorwaarde dat ze passen binnen een geïntegreerde aanpak en een ruimere hervorming van het strafrecht en het strafprocesrecht (…)6» In haar meerderheidsakkoord benadrukt de regering expliciet dat gevangenisstraf als "ultimum remedium" moet worden gebruikt: In het regeerakkoord staat het volgende: « 6.2. Strafrechtelijk beleid 6.2.1. Modernisering van het strafwetboek en diversificatie van de straffen De regering zal het strafrecht hervormen en moderniseren zodat het duidelijker en coherenter wordt. Daartoe zal een multidisciplinair samengestelde commissie, bestaande uit onder andere magistraten, advocaten en academici, worden gemandateerd een
5
6
Bron : FOD Justitie, Directoraat-generaal EPI Penitentiaire Inrichtingen, Statistieken & Cijfers http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/andere/gevangenen/ 2012 Capaciteit van de Belgische gevangenissen 8.930 Aantal gedetineerden in Belgische gevangenissen (met inbegrip van Tilburg) 11.107 Aantal gedetineerden onder elektronisch toezicht 987
2013 9.255
2014 9.592
11.732 1.071
11.769 1.807
Rekenkamer, Rapport Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, p.11.
4
voorstel van hervorming van het strafwetboek voor te bereiden op basis van de oriëntaties aangeleverd door de regering. (…) Daarnaast wordt er ernstig gereflecteerd over de gepaste straf voor lichtere misdrijven, met als einddoel de gevangenisstraf in het strafwetboek op bepaalde plaatsen te vervangen door een werkstraf, straf onder elektronisch toezicht of autonome probatie, teneinde de gevangenisstraf werkelijk als ultimum remedium te gebruiken. Voor de zwaarste misdrijven blijft de gevangenisstraf in elk geval behouden.» De cijfers tonen aan dat de alternatieve straffen tot op heden niet hebben gezorgd voor een vermindering van de gevangenisstraffen, omdat deze alternatieven naast opsluiting werden ingezet en niet als echte vervanging bleken te dienen. De gevangenissen tellen een groeiend aantal gedetineerden en dat desondanks de elektronische armband, strafrechtelijke bemiddeling en werkstraffen. Als gevangenisstraf werkelijk als "ultimum remedium" moet worden ingezet, dient er in de eerste plaats gedacht te worden aan sociale maatregelen, preventie, vervolgens aan alternatieve straffen en dan pas, als alle andere maatregelen hebben gefaald, aan opsluiting. Een hervorming van het strafrechtelijk apparaat zou volgens het Platform als direct gevolg hebben dat de gevangenisbevolking zou afnemen, en dus het aantal benodigde cellen. Het is dus absurd om tegelijkertijd nieuwe gevangenissen te willen bouwen die uiteindelijk overbodig zullen worden. De prioriteiten zijn op dit moment omgedraaid. In plaats van nieuwe gevangenissen te bouwen en ze daarna weer te ontruimen, is het zinvoller om werk te maken van alternatieven en van een aantal dringende behoeften, zoals de zorg voor en voeding van gedetineerden, de geplande renovatiewerkzaamheden, het overplaatsen van wegens drugsverslaving opgesloten en veroordeelde mensen, en ten slotte de hervorming van het strafrecht. Het Platform dringt aan op bevriezing van de masterplannen en van de bouw van elke nieuwe gevangenis zolang deze prioritaire beleidsmaatregelen niet ten uitvoer zijn gelegd.
2. DEMOCRATISCH DEBAT - Het Platform stelt het schrijnend democratisch deficit van de procedures in verband met het Masterplan gevangenissen, en betreffende de gevangenis in Haren in het bijzonder, aan de kaak a. Een onbevredigend of zelfs onbestaand parlementair debat Het parlementaire debat inzake de Masterplannen voor het gevangeniswezen is van een betreurenswaardig democratisch gehalte. Zo wordt er bijvoorbeeld geen debat gevoerd over de ontwikkeling van de plannen in de tijd, ontbreekt het aan objectieve gegevens en cijfers met naam wat de kosten betreft, en aan wetenschappelijke analyse van de situatie van de gevangenissen. De lacunes zijn dusdanig dat de burger alle recht heeft om vragen te stellen bij de motieven die tot de Masterplannen hebben geleid. We geven hierna delen weer uit het rapport van de Rekenkamer die de situatie uitgebreid onder de loep heeft genomen:
5
o Probleem van de toegang tot objectieve en volledige gegevens tijdens de parlementaire debatten over het Masterplan Het oorspronkelijke Masterplan gaf een overzicht van de cellen die in onbruik waren wegens bouwfysieke gebreken en gaf de FOD Justitie en de Regie der Gebouwen de opdracht een inhaalprogramma uit te werken voor renovatie, beveiliging en onderhoud. Bij de uitwerking van dit programma werd vastgesteld dat duurzame renovatie voor sommige inrichtingen niet mogelijk is. De FOD Justitie werkte een voorstel uit tot vervanging van een aantal inrichtingen, op basis van de dagelijkse ervaring bij het beheer ervan. Na overleg met de Regie der Gebouwen werd dit voorstel goedgekeurd in de ministerraad van 19 december 2008. Het resulteerde in een zeer substantiële uitbreiding van het Masterplan met vier omvangrijke vervangbouwprojecten (Haren, Antwerpen, Namen/Dinant en Merksplas). Bij de goedkeuring van het oorspronkelijke Masterplan werd dus blijkbaar niet alles overwogen om tot een volledig, globaal plan te komen. Dit is nochtans van belang om de prioriteiten te bepalen en de totale kostprijs te schatten.»7 o Probleem van de omvang van de gevangenis te Haren en afwezigheid van parlementair debat « Daarnaast gaf het oorspronkelijke Masterplan aan dat uit de praktijk blijkt dat een populatie van maximum 400 gedetineerden per gevangenis het beste resultaat geeft en een capaciteit tussen de 300 en 400 gedetineerden ook het meest kostenefficiënt is. Waarom uiteindelijk werd gekozen voor verschillende groottes, variërend tussen de 300 en 450 detentieplaatsen, is niet duidelijk. De ministerraad van 15 december 2010 gaf zijn goedkeuring aan de bouw van 1.190 detentieplaatsen in de nieuwe gevangenis te Haren. In de Commissie voor de Justitie van 22 maart 2011, gaf de minister zelf aan dat dit een gigantische opgave wordt, aangezien in ons land nog geen gevangenis van vergelijkbare omvang bestaat. Hoe dit project kan worden opgesplitst in afzonderlijke entiteiten, waartussen toch de nodige synergiën kunnen worden gerealiseerd, moest bij het afsluiten van de audit nog grondig worden bestudeerd. Terwijl de opsplitsing noodzakelijk is om tot beheersbare delen te komen, is het groeperen van een aantal functies noodzakelijk door de omvang van het terrein. Voor een standaardgevangenis van 300 plaatsen wordt normaliter gezocht naar een oppervlakte van 8 à 9 ha, terwijl het terrein te Haren 19,5 ha groot is voor een viervoud van dit aantal plaatsen. In zijn brief aan het Rekenhof van 22 november 2011 schrijft de minister van Justitie dat deze studie ondertussen is uitgevoerd.»8 Tot slot wil het Platform erop wijzen dat de federale ministerraad op 28 februari 2014 het groene licht heeft gegeven voor de bouw van nog twee nieuwe gevangenissen, één in Oostende, en één in Leopoldsburg. Het Platform stelt vast dat de besluiten inzake de constante uitbreiding van de Masterplannen gevangenissen en inzake de bouw van de grootste gevangenis van het land op een ondoorzichtige manier zijn genomen, zonder democratisch debat en zonder onderbouwing wat
7
8
Rekenkamer, Rapport Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 2011, blz. 96 Rekenkamer, Rapport Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 2011, blz. 96
6
de enorme afmetingen van het gevangenisplan in Haren betreft. Er schijnt een onderzoek te zijn ingesteld NADAT het besluit was genomen. Het Platform dringt aan op een democratisch debat over de masterplannen inzake de gevangenissen en op openbaarmaking van de studie over het gevangenisproject in Haren. De burger heeft het recht om te worden ingelicht over de argumenten voor een dergelijke zwaarwegende beslissing.
3. FINANCIERING – Het Platform vraagt volledige transparantie inzake de financiering van de masterplannen voor de gevangenissen en voor de gevangenis in Haren in het bijzonder De bovenvermelde elementen geven aan dat de keuze voor het type financiering, een publiekprivate samenwerking (PPS), waarvan de opportuniteit niet werd geëvalueerd en de reële kost ongekend is, een waar spelletje poker op de financiën van Justitie. Vandaag is het tijd om de reële kost van deze keuze te evalueren.
a.
Welke financiering voor de Masterplannen Gevangenissen in een context van onderfinanciering van Justitie ?
De globale kost van de Masterplannen Gevangenissen blijft grotendeels ongekend, zowel voor de reeds gerealiseerde fasen als voor degenen die nog moeten geconcretiseerd worden. De nieuwe budgettaire beperkingen, met name deze voorzien in het federaal Regeringsakkoord, leggen een zware hypotheek op de financiering van de fasen van de Masterplannen die nog op stapel staan en van het project in Haren in het bijzonder. Het Belgische Rekenhof heeft zo een aantal vragen opgeworpen met betrekking tot het begrotingsvoorstel van de nieuwe Regering. Waaronder9 : • Voor het begrotingsjaar 2014 raamt de FOD Justitie het tekort op de personeelsenveloppe, bestemd voor de gevangenisinstellingen, op 5,7 miljoen euro, geen enkel krediet is voorzien voor 2015 ; • De tekorten voor de werkingskredieten zullen onmiddellijke gevolgen hebben voor : de werkingskosten van de gevangenisinstellingen bestemd voor de algemene werking (uniformen, bureaumateriaal, energie, …), de voeding en het onderhoud voor de gedetineerden, de medische kosten voor de gedetineerden en geïnterneerden; • Het toegekende krediet voor de jaarlijkse beschikbaarheidsvergoedingen DBFM (Design, Build, Finance and Maintain)10 voor de gevangenissen van Marche, Beveren en Leuze en de vergoedingen voor de FPC van Gent zullen mogelijks niet volstaan vermits deze instellingen momenteel in ondercapaciteit werken ; • De werkelijke kost van de gevangenis in Haren blijft ongekend, terwijl de reeds verwezenlijkte stappen van de Masterplannen niet volledig gefinancierd kunnen worden.
9
Zie bijlage 1 voor de opmerkingen van het Rekenhof of http://ds.static.rtbf.be/article/pdf/opmerkingenrekenhof-begroting-2015-1416737442.pdf 10 Zie ook pagina 8.
7
Als antwoord op deze bevindingen, verklaart de minister van Justitie Koen Geens zelf dat « onze methode van boekhouding niet actueel is, niet modern genoeg, om deze tekorten te schatten » maar dat hij dit zou oplossen…11 Met andere woorden, niemand schijnt in staat te zijn om een reële staat op te maken van de begrotingsnoden voor Justitie ! o
Justitie en Politie eveneens ondergefinancierd, bijkomende impact op de gevangenissen
Het Rekenhof onderlijnt eveneens een onder-financiering voor Jusititie en de Politie. De cumulatie van de tekorten aan middelen zal leiden tot een vermenigvuldiging van de negatieve gevolgen, indien de noden verbonden aan het aantal gedetineerde personen niet verlaagd worden. De laatste maanden heeft het penitentiair personeel meerdere malen gestaakt omwille van de slechter wordende werkomstandigheden, en ook de politie heeft haar toevlucht genomen tot stakingen om zich te verzetten tegen de hervorming van de pensioenen. Indien deze bewegingen op hetzelfde ogenblik plaatsvinden of indien de restricties voor het personeel gelijktijdig het geheel van de diensten treffen, aangesteld voor de veiligheid, kunnen we echt vrezen voor een verlies van controle. Het aanwenden van een preventiebeleid en de beperking van het aantal gedetineerde personen beantwoordt ook aan het noodzakelijke beheer van de beschikbare middelen, meer bepaald met het oog op de veiligheid.
b.
Problemen verbonden aan de keuze voor een PPS financiering van het type « DBFM »
“ Voor de verdere onderbouwing van de keuze voor een publiek-private samenwerking (PPS) werd geen volwaardige meerwaardetoets of public private comparator (PPC) uitgevoerd, die de meerwaarde van een dergelijke PPS-formule analyseert ten opzichte van een klassieke financiering. Nochtans kan een dergelijke PPC, naast een inschatting over de mogelijke meerwaarde van PPS, ook dienen als een benchmark voor de projectvoorstellen van de private kandidaten tijdens de selectiefase. In dit geval spreekt men eerder van een public sector comparator (PSC). Het Vlaams Kenniscentrum PPS heeft in verschillende adviezen aangedrongen op een PPC ter onderbouwing van de principebeslissing van de Vlaamse Regering. Ook de consultant heeft van bij de aanvang gewezen op het belang van een meerwaardetoets, in het bijzonder een PSC, om deze te gebruiken als onderhandelingsinstrument in de aanbestedingsprocedure. Het begeleidingscomité 4G besliste dan ook dat de Regie der Gebouwen een dergelijke PSC moest opstellen. Dit werd echter niet uitgevoerd. ”12 De PPS worden ernstig in vraag gesteld in Frankrijk en de Verenigde Staten, waar het inmiddels vaststaat dat dergelijke samenwerkingen extreem kostelijk zijn voor de overheid en dat ze niet de nodige veiligheidsgaranties bieden voor de kwaliteit van de uitvoering.
11
Artikel Justitie : Koen Geens zal een groot deel van de schulden aanzuiveren voor 2015, http://www.rtbf.be/info/emissions/article_justice-koen-geens-va-apurer-une-grande-partie-des-dettes-avant2015?id=8439064 12 Rekenhof, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, p. 100
8
In Frankrijk, toont een verslag van het Rekenhof in 2010 aan dat de jaarlijkse vergoedingen toegekend door de overheid aan de privé uitvoerders 2 tot 3 keer hoger liggen dan wanneer een gevangenis volledig afhangt van de publieke sector. Het Belgische Rekenhof stelt vast dat de keuze voor een PPS van het type DBFM voor de bouw van bepaalde gevangenissen in het Masterplan geacteerd werden zonder enige voorafgaande evaluatie. Nochtans werd deze evaluatie gevraagd. Het Franse Rekenhof onderlijnt in een verslag gericht tot de Assemblée Nationale in oktober 2011 het volgende: « Daarbij komt dat de optelling van al die samenwerkingsovereenkomsten, ook al is het effect de eerste jaren pijnloos, op termijn een belangrijke stijging zal veroorzaken van de verplichte uitgaven met betrekking tot de directie van de penitentiaire administratie, en hierdoor de andere werkingskosten bedreigt. Het Hof formuleert de volgende aanbevelingen om de houdbaarheid van de begroting te evalueren: • De informatie aan het parlement verbeteren door een grotere nauwkeurigheid in de begrotingsdocumenten met betrekking tot de precieze aard van de financiële huurgelden en de verschillende handelingen die ze toelaat te financieren ; • een audit uitvoeren naar de behoeften voor groot onderhoud en herstelling (GER) om de inspanning te kunnen meten nodig voor een aanpassing aan de normen en om te kunnen anticiperen op de effecten van de uitsluiting van andere uitgaven van het ministerie door een verhoging van de PPS-huurgelden; • erover waken dat verscherpte discipline behouden wordt voor het onderhoud van de instellingen, waarvoor de programmatie van de middelen in de recente periode bijzonder lukraak leek ; • de voorafgaande evaluaties vervolledigen met een grondige studie van de budgettaire houdbaarheid voor elk project met een samenwerkingsovereenkomst; • de budgettaire houdbaarheid van het geheel van de lopende samenwerkingsovereenkomsten meten. » 13
Gezien de grootte van de bedragen die op het spel staan, is de stopzetting van de projecten absoluut noodzakelijk in afwachting van de uitvoering van een audit over de kosten voor de gemeenschap, hierin begrepen de kosten voor de reeds afgesloten DBFM overeenkomsten. In voorkomend geval, is het wenselijk sommige van deze overeenkomsten te herzien. De kosten moeten vergeleken worden met de budgettaire impact van andere opties.
c.
Welke financiering voor de gevangenis van Haren ?
« Het project in Haren is het grootste project uit het Masterplan en zal ook het grootste penitentiaire complex in België worden met 1.190 plaatsen. Dit project zal dan ook een belangrijke budgettaire impact hebben en zal via een DBFM-formule worden gefinancierd. De Regie der Gebouwen kan echter nog geen ramingen maken van de kostprijs van dit project aangezien zij nog niet over een goedgekeurd behoefteprogramma beschikt. Enkel de kostprijs van de terreinen staat vast. Voor de aankoop en onteigening van de percelen werd 65 miljoen euro vastgelegd via een transfer vanuit de interdepartementele provisie. »14 13
14
Cour des comptes van Frankrijk, Les partenariats public-privé pénitentiaires, oktober 2011, p.102 Rekenhof, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen , p. 106
9
De gevangenis van Haren wordt voorzien om de grootste van het Koninkrijk te worden. Ze zou dus, bijgevolg, ook de duurste moeten zijn. Haar realisatie wordt overwogen onder de formule DBFM (Design Build Finance and Maintain) 15 , met een initiële geprojecteerde kost van 330.000.000 euro16, zonder dat de details van dit cijfer bekend zijn. Hierbij moeten ook de werkingskosten gerekend worden. Indien we een lage schaal nemen ligt de kost op 126 euro per dag per gedetineerde (FOD Justitie)17, hetgeen neerkomt op zo’n 54 miljoen euro per jaar. De duur van zo’n overeenkomst loopt over 25 jaar, dus zou de initiële kost over die 25 jaar 1,679 miljard euro bedragen. Deze kost bevat niet de meerkosten verbonden aan de werken, noch de verhoging van de kost per gedetineerde die de nieuwe fasen van het Masterplan met zich meebrengt, noch de winstdeling van het Consortium, ondertekenende partij van de DBFMovereenkomst, noch de inflatie. Men kan zich er dus redelijkerwijze aan verwachten dat de totale kost ruim het initiële budget overstijgt. Het Platform stelt vast dat de DBFM overeenkomst niet openbaar werd gemaakt, terwijl deze overeenkomst nochtans met openbare fondsen zal worden gefinancierd, voor een openbaar (gevangenis) belang, en dat ze werd overeengekomen door de Regie der Gebouwen, een overheidsonderneming, voor rekening van een Federale Overheidsdienst, namelijk die van Justitie. Tevens zijn ook de kosten van de handelingen verbonden aan het Masterplan niet duidelijk meegedeeld. Het Platform dringt verder aan op een volledige opheldering van de volgende zaken: Wat zijn de totale kosten van alle reeds verrichte werkzaamheden in het kader van de opeenvolgende masterplannen voor gevangenissen? Wat is het verschil tussen het voorziene budget en de werkelijk vastgelegde kosten voor deze verschillende werken? Wat is het juridisch kader voor de DBFM-overeenkomsten die zijn afgesloten tussen de Regie der Gebouwen en de bedrijvenconsortiums die deze mede hebben ondertekend? Hoe is het budget voor de bouw van de gevangenis in Haren opgesplitst? Wat zijn de verwachte kosten voor de werking ervan en op basis van welke veronderstellingen zijn deze berekeningen gemaakt?
15
De anbesteding werd toegekend aan het bedrijvenconsortium CAFASSO, die is samengesteld uit de volgende bedrijven: Denys NV, FCC CONSTUCCIÓN SA, MACQUARIE CAPITAL Group, Vialia Sociedad Gestora de Concesiones de infraestructuras SL, AAFM Facility Management bv (Aracadis Aqumen Facility Management BV), BURO II & ARCHI+I cvba, E G M architecten, Ingenieursbureau G. Dervaux nv, VK Engineering, Ares, M.O.O.Con, Advisers bvba, Typsa, Arch. Dr. Andrea Seelich). http://nouvellesprisons.be/nl/prison/haren-brussel-nieuwe-gevangenis 16 http://www.dhnet.be/actu/belgique/haren-un-projet-de-prison-qui-ressemble-a-un-centre-de-vacances52284f813570934083d3b926 17 Hetgeen ruim onderschat wordt. Bij de nieuwe gevangenis in Marche, verwezenlijkt via een PPS, kost één dag 214 EUR per gedetineerde ipv 100 EUR voor een publieke gevangenis.
10
4. LOCATIE – Het Platform verzet zich tegen de inplanting van een gevangenis ver van het stadscentrum en het Justitiepaleis a.
Een probleem van goede uitvoering van Justitie en van respect voor de rechten van de verdediging
De geplande locatie van de gevangenis stelt verschillende problemen. Eén van de te overwegen aspecten is de moeilijkheid die de advocaten zullen ondervinden om zich heen en terug te verplaatsen tussen de gevangenis en het Justitiepaleis. Deze moeilijkheid riskeert te leiden tot een vermindering van de visites aan hun cliënten. Het project voorziet de mogelijkheid om hoorzittingen in de gevangenis te houden. Maar, volgens de juridische autoriteiten, zal het onmogelijk zijn om alle personen waarvan de aanwezigheid vereist is daar bij mekaar te krijgen of om te beschikken over de nodige uitrustingen die aangepast zijn aan de organisatie van hoorzittingen en griffies van onderzoeksrechtbanken. Rekening houdend met de verplaatsingen, zal een onderzoeksrechter bijvoorbeeld meerdere uren nodig hebben om op de hoorzitting aanwezig te kunnen zijn, dikwijls om slechts één verslag op te maken. Het idee om de Raadkamer en de Kamer van Inbeschuldigingstelling te laten zetelen midden in de mega-gevangenis stuit op zeer zware afkeuring bij de Magistratuur en de Balie, die behalve de onuitvoerbaarheid, ook de meer dan symbolische overname van het penitentiaire over het gerechtelijke aanklagen, evenals de onaanvaardbare beperkingen voor de beklaagden. De ligging van de megagevangenis in Haren, ingesloten en weinig bediend met openbaar vervoer, zal ontegensprekelijk een probleem van bereikbaarheid stellen voor de families van de gedetineerden. Zij zijn immers vaak op het openbaar vervoer aangewezen. Nochtans vormt het behoud van banden met de familie een essentiële factor voor de herinschakeling van de veroordeelden. Hetzelfde geldt voor de hulpdiensten voor de gedetineerden, de bezoekers en de verschillende ondersteuningen voor wie de toegang tot de gevangenis en de gedetineerden eveneens ingewikkelder zal worden. De inplanting van de megagevangenis verder weg van het Justitiepaleis en uit het stadscentrum zal ook de uitsluiting van de gedetineerden versterken.
b.
Een onoplosbaar mobiliteitsprobleem
Het bestaande wegennet in Haren zal de toename van het verkeer veroorzaakt door de uitbating van een gevangenisinstelling met 1.190 plaatsen moeilijk kunnen slikken. Er moet rekening worden gehouden met vervoer verbonden aan: • De uitbating van de infrastructuur (bouw, onderhoud, veiligheid, enz.) ; • De uitbating van de gevangenisinstelling (voeding voor de gevangenen, vervoer verbonden aan het werk in de gevangenis, vervoer van personeel, vervoer van de families van de gevangenen, enz.) ; • De uitvoering van Justitie (verplaatsingen van de gevangenen, verplaatsingen van de advocaten, rechters, griffiers, deskundigen en andere partijen).
11
Ook andere naburige verkeergenererende projecten worden momenteel bestudeerd. Denk aan het shoppingcenter Uplace in Machelen, hetgeen de druk van de auto op het reeds verzadigde territorium zal verhogen. Terwijl geen enkele ernstige studie werd uitgevoerd om de werkelijke impact van deze gevangenis in te schatten op de mobiliteit, kunnen we enkel de insluiting van de plek vaststellen tussen andere onverplaatsbare infrastructuren en de leefomgeving van Haren. Een oplossing die door de Brusselse regering overwogen wordt, is om de metro door te trekken tot Haren, maar op dit moment is het traject voor de Metro Noord enkel voorzien tot Bordet, met een mogelijkheid deze lijn te verlengen tot Haren in een latere fase. De indienststellling van de eerste fase is voorzien voor 2022. Deze hypothetische metrolijn zal niet alle mobilteitsproblemen oplossen (een groot deel van de verplaatsingen verbonden aan de gevangenis zal niet mogelijk zijn via deze vorm van vervoer) en zou een buitensporige meerkost betekenen op het budget van de MIVB. Daarbij komt nog het grensoverschrijdende karakter van de gevangenis op het Vlaamse grondgebied, hetgeen engagementen van beide Gewesten veronderstelt. De mobiliteitsproblemen verbonden aan het project van de megagevangenis in Haren zijn cruciaal. Het Platform hekelt het ontbreken van een serieuze analyse van de gevolgen van een dergelijk bouwproject, zowel voor degenen die voor het gerecht moeten verschijnen als voor de burgers van Haren en het vraagt zich af hoe dit plan de mobiliteit zal beïnvloeden.
5. BEHOUD VAN LANDBOUWGROND EN OPEN RUIMTE – Het Platform verzet zich tegen de bouw van een gevangenis in de groene ruimte Er zijn nog zaken die onontbeerlijk zijn. De bescherming van onze natuurlijke omgeving is er één van. Brussel betonneert steeds verder en verzegelt zo in sneltempo de schaars overblijvende onverharde bodem. Dit veroorzaakt een resem aan problemen. Het verhindert de bodem om “ecosysteemdiensten” te leveren zoals het zuiveren van lucht en water, het dempen van omgevingsgeluid, het regelen van de temperatuur- en de waterhuishouding of visueel comfort. Het verdwijnen van groene ruimten in de stad vermindert de levenskwaliteit. Kijk maar naar het toenemend aantal mensen dat er voor kiest om Brussel te ruilen voor minder dichtbebouwde omgevingen en schonere lucht. Het optrekken van het aandeel groene ruimte en niet verharde oppervlakte is een prioriteit om de Brusselaars meer ademruimte te geven. Landbouwgrond en open ruimte zijn erg schaars in het Brusselse Gewest. Het is essentieel om de weinig beschikbare gronden te beschermen tegen verdere betonnering. Des te meer wanneer landbouwgrond en open ruimte moeten verdwijnen voor infrastructuurprojecten waarvan het nut twijfelachtig is. Minstens een deel van deze ruimte zou « ecosysteemdiensten » kunnen vervullen en tegelijkertijd zorgen voor een lokale en kwalitatief hoogstaande voedselvoorziening. Een enorme uitdaging die we moeten aangaan. Steden zijn voor hun voedselvoorziening immers afhankelijk van hun onmiddellijke en verder afgelegen ommeland. Steden zijn vandaag meer dan
12
ooit kwetsbaar om hun inwoners te voeden. Zoals ook Olivier De Schutter,18 voormalig VNrapporteur voor het recht op voedsel benadrukt, hebben steden er alle belang bij om de landbouw in de onmiddellijke omgeving van de stad te behouden en uit te bouwen. De prijzen van energie zullen stijgen, de landbouwproductiviteit zal dalen en de voedselafhankelijkheid zal een steeds groter probleem worden. In het Brusselse Gewest, net zoals in vele andere steden in België en elders, buigen bewonersgroepen, kleine landbouwproducenten en wetenschappers zich over de vraag hoe we steden en landbouwsystemen kunnen ombouwen zodat we voedselzekerheid en voedselsoevereiniteit kunnen uitbouwen en tegelijkertijd jobs creëeren. Vanuit die gedachte, ontwikkelen er zich steeds meer initiatieven om korte ketens te versterken en de toegang tot een gezonde en eerlijke voeding te verzekeren. Vaak doen zij dit met de steun van de overheid.19 De bescherming van landbouwgrond en de toegang tot landbouwgrond voor Brusselse boeren is essentieel om het recht op voedsel, voedselsoevereiniteit en korte-keten landbouw voor de hoofdstad te kunnen verzekeren op een sociaal en ecologisch respectvolle manier.20 Het idee om een megagevangenis te bouwen op één van de laatste landbouwgronden en overblijvende open ruimte in het Brussels Gewest (18ha) is niet enkel funest en onverantwoord, het druist bovendien loodrecht in tegen huidig beleid m.b.t. tewerkstelling, innovatie, ruimtelijke planning en bescherming van de groene ruimte. Een collectief van verenigingen werkt aan de ontwikkeling van een alternatief project voor de megagevangenis. Het gaat om een stadsboerderij die professionele en herintegratie opleidingsmogelijkheden zal aanbieden, onder andere aan ex-gedetineerden. Het Platform nodigt alle betreffende publieke instanties uit om kennis te nemen van dit alternatief.
6. GEVANGENIS VAN VORST – Het Platform vraagt de sluiting van de gevangenis van Vorst op korte termijn en het behoud van de huidige inplanting van strafinrichtingen in het stadscentrum In het zeer onwaarschijnlijke scenario dat de bouw van de gevangenis van Haren geen vertraging oploopt, zou de werf opgeleverd moeten worden eind 2017. Daarbij moet een vandaag ongekende periode bijgerekend worden vooraleer de gevangenis ook effectief zou kunnen openen. In tussentijd, minstens twee jaar, moeten de gedetineerden in de gevangenis van Vorst onmenselijke omstandigheden ondergaan. De veroudering van de instelling, de verloedering en schrijnende tekortkoming op het vlak van hygiëne, ruimte en personeel leidt tot vernederende en onaanvaardbare omstandigheden. Reeds jaren wordt deze situatie aangeklaagd zonder dat hier enige verandering in komt. Het is onaanvaardbaar dat eenieder die een rechtstaat van zijn of haar vrijheid beroofd wordt, in zulke mensonwaardige omstandigheden moet leven. 18
Zie bijv. : 08/03/2011: “Agro-ecology and the right to food”, Rapport voorgesteld op de 16e sessie van de UN Raad voor de rechten van de mens [A/HRC/16/49] http://www.srfood.org/images/stories/pdf/officialreports/20110308_ahrc-16-49_agroecology_en.pdf en Pablo Servigne, Feeding Europe in times of crisis : towards more resilient food systems (in FR), Editions Nature & Progrès, 2014 : http://nourrirleurope.eklablog.com/ 19 Zie bvb. http://www.anderlecht.be/leefmilieu/duurzame-ontwikkeling/lopende-projecten, http://www.haricots.org/, http://www.sagal.be/?lang=nl, www.urban-ecology.be/, http://www.werk-economieemploi.irisnet.be/nl/-/agriculture-urbaine, http://www.rabad.be 20 Zie http://luttespaysannes.be/spip.php?article79&lang=nl
13
Nog in november 2014 werd België veroordeeld voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) omwille van de mensonwaardige omstandigheden in haar gevangenissen. Omwille van de huidige staat van de gevangenis van Vorst, dringt een onmiddellijke sluiting van deze instelling zich op. De overbevolking (ongeveer 600 gedetineerden, met pieken van 700, zijn er ondergebracht in een gebouw voorzien voor 405 mensen) moet stoppen op korte termijn. De megagevangenis van Haren die ten vroegste over enkele jaren zal openen, is geen oplossing. Alternatieve oplossingen dringen zich op. De huidige inplanting van de Brusselse gevangenissen zijn in elk geval te verkiezen boven slecht bereikbare nieuwe locaties. Een alternatief dat minstens serieus onderzocht zou moeten worden, bestaat er in om in functie van de schattingen van noodzaak – wat op zichzelf al afhankelijk is van het gevoerde strafbeleid – de bestaande strafinrichtingen te renoveren, zoals dat momenteel gebeurt in Sint-Gillis. De gevangenis in Vorst zou op korte termijn moeten worden gesloten. De gevangenis in Sint-Gilles kan in de eerste plaats worden gerenoveerd en een aantal van haar vleugels eventueel vergroot, in plaats van een nieuwe gevangenis te bouwen. De huidige locaties van de gevangenissen in Brussel verdienen de voorkeur boven de constructie van een megagevangenis buiten het stadscentrum.
14
