Een wereldplek om iets te willen. kunst en cultuur in. Commissie Cultuur Zuidas. in opdracht van gemeente Amsterdam en Amsterdam Zuidas

‘Een wereldplek om iets te willen’

A dv i e s Z u i dAs

kunst en cultuur in

Commissie Cultuur Zuidas in opdracht van gemeente Amsterdam en Amsterdam Zuidas

Amsterdam, 31 oktober 2008

‘Een wereldplek om iets te willen’ Adv i es kunst en cultuur in Zu i dA s

Commissie Cultuur Zuidas in opdracht van gemeente Amsterdam en Amsterdam Zuidas

Amsterdam, 31 oktober 2008

Commissie Cultuur Zuidas Martijn Sanders, voorzitter Joost Kuiper, lid Wim Pijbes, lid Carolien Croon, secretaris

Citaten uit 35 gesprekken ‘Cultuur is een vanzelfsprekendheid voor gebiedsontwikkeling, zij houdt verband met waardeontwikkeling.’ ‘Het krachtenveld in Zuidas is onoverzichtelijk, de bestuurlijke structuur is niet goed ingericht, daar is te weinig over nagedacht. De ontwikkelaars hebben de macht.’ ‘Belangrijk voor Zuidas is het op gang brengen van samenwerking, het ontwikkelen van een gemeenschappelijk vocabulaire tussen de verschillende spelers en het afbakenen van de grenzen van de slechte smaak.’ ‘Zuidas wordt sterk bepaald door de iconenarchitectuur, er is een live programma nodig om daar tegenop te boksen. Dat programma moet gericht zijn op het publiekstoegankelijk maken van kunst, zonder dat deze aan kwaliteit inboet. Het moet kortstondig en levendig zijn’. ’De behoefte aan diversiteit in Zuidas is groot. Niet alleen in de samenstelling van de Zuidasgebruikers en –bewoners, maar ook in het aanbod van kunst en cultuur.’ ‘Er is een heldere branding nodig in Zuidas, een kenmerkendheid, merk, kleur, profilering die het vestigingsklimaat kracht bij moet zetten. Zuidas moet een sterke associatie oproepen.’ ‘Kunsten liggen moeilijk in Zuidas. Het geweld van de stedenbouw overheerst’. ‘Het grootste succes in Zuidas op het gebied van cultuur is de levensgrote badeend die in de oksel van Zuidas heeft liggen dobberen. Wij willen de badeend terug, wij missen de humor en speelsheid in Zuidas.’ ‘Om de pretenties in Zuidas waar te kunnen maken, is allereerst een sterke overheid vereist, die tegenwicht biedt en eisen op tafel legt’.

‘Zuidas moet streven naar gemengde functies om daarmee de gebruiksstijlen door de dag heen te forceren. Dat is duurzamer dan een monocultuur. Een tweede Sloterdijk is niet moeilijk te maken.’ ‘De loop moet er nu al in komen in Zuidas, mensen moeten op allerlei manieren naar het gebied worden getrokken. Daar kun je niet mee wachten tot Zuidas klaar is, mensen moeten nu al vertrouwd worden gemaakt met het gebied.’

‘ E e n w e r e l d p l e k o m i e t s t e w i l l e n’

‘Amsterdam heeft niet het imago van een zakenstad, wel van een creatieve en culturele stad.’

‘Wat er aan kunst en cultuur in Zuidas gebeurt is een druppel op de gloeiende plaat, en komt niet in de buurt van de ambities zoals die voor het gebied zijn neergelegd. Het is een groot gebied met grote gebouwen en dat vraagt om een grootschalige aanpak.’ ‘Typerend voor internationale projecten als Zuidas is dat ze geen tegenstand kunnen organiseren. Dat geldt ook voor Zuidas. De corrigerende factor ontbreekt.’ ‘We krijgen het idee dat Zuidas verboden is voor bewoners. We mogen naar het station, en daarna wegwezen. Zuidas is voor de yuppen, voor de kantoren, bewoners verstoren het beeld. Jammer, want wij denken dat draagvlak van bewoners belangrijk is, ook voor het bedrijfsleven dat in Zuidas gevestigd is.’ ‘Als Zuidas nog lang blijft wachten op het Dok worden de kansen steeds kleiner dat het gebied de juiste stedelijkheid krijgt. Het gebied moet tot levende werkelijkheid worden, en daarmee moet het snel beginnen. Het is eenvoudiger om dat te doen door te beginnen met de bouw van woningen.’ ‘Het kost tijd om een groot gebied als Zuidas leuk te maken. We moeten dan ook geduld hebben.’ ‘Zuidas moet deel uitmaken van ons collectieve bewustzijn, daar ligt een taak voor cultuur. De culturele sector moet zich met Zuidas gaan bemoeien.’ ‘Zuidas is een wereldplek om iets te willen.’

‘Zuidas moet worden bevrucht, en daar moet goed en op niveau over worden nagedacht.’

Citaten uit 35 gesprekken Management summary 11 1 1.1. 1.2. 1.3 1.4


I n h o ud

Opdracht en werkwijze 13 Opdracht 13 Uitgangspunten 13 Uitgangspunten vertaald naar culturele invulling 14 Werkwijze 14

2 inventarisatie 15 2.1 Vier soorten cultureel initiatief 15 2.2 Initiatieven met betrokkenheid van Amsterdam Zuidas 15 2.3 Geregisseerde initiatieven 15 2.4 Private initiatieven 1 2.5 In Zuidas gevestigde cultuur 1 2.6 Behoefte aan culturele invulling 1 2.7 Internationale vergelijking 1 3 3.1 3.2 3.3 3.4

Borging 1 De regierol 1 Gemeente plaatst zichzelf op afstand 1 Borging van kwantiteit en functionaliteit 1 Borging van inhoud en kwaliteit 1

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10

Aanbevelingen 1 Terugnemen cultureel ontwikkelrecht 1 Intendant Cultuur Zuidas 1 Cultureel programma 1 Het benutten van braakliggend terrein 20 Cultuur met internationale aantrekkingskracht 20 Culturele bijdrage aan de stad 21 Toch meer theaterstoelen? 21 Suggesties voor VU en RAI 22 Contouren culturele trekker: Amsterdam Expo 23 De volgende stap 24

5 5.1 5.2 5.3 5.4

Bijlagen 25 Inventarisatie culturele initiatieven 25 Lessen van Barcelona 2 Gesprekspartners 2 Literatuur 2

Noten 30 Colofon 31

De ambitie voor Zuidas is om ‘te excelleren als stedelijk centrum. Een centrum van internationale allure, maar onderscheidend doordat het aansluit bij lokale kwaliteiten’. De doelgroepen van cultuur in Zuidas zijn ‘kosmopolitisch’: internationaal georiënteerd, hoogopgeleid (waaronder veel studenten en high potentials) en etnisch divers, en ‘bewoners en bezoekers van Amsterdam’: gebruikers die zijn aangesloten bij de rest van de multiculturele stad Amsterdam. Voor de culturele invulling van Zuidas betekenen de bovengenoemde uitgangspunten dat er behoefte bestaat aan een groot aantal zeer diverse culturele functies en cultureel programma. Tevens is er minimaal één culturele ‘trekker’ met allure nodig, met grote internationale aantrekkingskracht en in staat een publiek van minimaal 400.000 bezoekers per jaar te genereren. In Zuidas zijn vier verschillende soorten cultureel initiatief te onderscheiden, te weten: 1] Initiatieven met betrokkenheid van Amsterdam Zuidas 2] Geregisseerde initiatieven 3] Private initiatieven 4] In Zuidas gevestigde cultuur Er zijn al diverse waardevolle culturele initiatieven genomen, die zowel voor Zuidas als voor Amsterdam verrijkend zijn. Tevens blijkt echter dat binnen de eerste groep initiatieven een spanningsveld bestaat tussen ‘de kracht van de kunst en de macht van de markt’ en dat in de procesgang om te komen tot kunst in de openbare ruimte niet zelden energie verloren gaat vanwege het ontbreken van een sterke visie op en positie en mandaat voor kunst in Zuidas. De conclusie inzake de initiatieven uit de tweede categorie is ronduit somber. Daar waar bij de erfpachter culturele functies zijn bedongen in ruil voor een korting op de m²-prijs of reserveringen voor cultuur in het uitvoeringsbesluit zijn opgenomen, komt de inhoudelijke culturele invulling niet (tijdig) van de grond (Gershwin/ Symphony, Ravel) of ontstaat er een impasse in


MAn AG E M E nT S uM M A RY

de onderhandelingen tussen ontwikkelaar en initiatiefnemer (Beethoven: AAM, privaat museum van Alex Mulder en Cultural Concept store). Het ontbreekt de ontwikkelaars aan een lange-termijnbinding met het gebied, er is sprake van een gebrek aan aansluiting tussen de ontwikkelaars en de culturele sector en aan een heldere visie bij Zuidas onderneming op kunst en cultuur in het gebied, waardoor sturing ontbreekt. Kenmerkend voor privaat cultureel initiatief is dat de markt de regie heeft, en dat de initiatieven zeer uiteenlopend van aard kunnen zijn. In cultureel opzicht kan voor Amsterdam van een verrijking worden gesproken, tevens van een kans voor Zuidas om ook in cultureel opzicht een voortrekkersrol te vervullen door privaat initiatief te faciliteren. Mogelijk nadeel is dat de overheid er geen zeggenschap over heeft, wat een risico in zich draagt. Er zijn al diverse private en publieke culturele (onderwijs-) instellingen in Zuidas gevestigd. Tussen de verschillende culturele initiatieven en instellingen in Zuidas bestaat weinig contact en synergie. Regie ontbreekt: er is geen instantie die zich bezighoudt met de culturele planologie voor het gehele gebied. ‘Cultuur’ is in Zuidas een diffuus begrip waarvoor verschillende spelers op zoek zijn naar inhoudelijke invulling. De gemeente heeft zichzelf op afstand geplaatst van cultuur, door het standpunt in te nemen dat in Zuidas nieuwe culturele functies voornamelijk door vastgoedontwikkelaars moeten worden verzorgd. Bouw, beheer en exploitatie van deze functies dienen door de markt gedragen te worden. Inzake de borging van culturele functies waarvoor de verantwoordelijkheid aan ontwikkelaars wordt overgedragen, concludeert de Commissie dat het moeilijk, maar wel mogelijk is om de omvang en functionaliteit van deze functies te borgen. De kans is echter groot dat inhoud en kwaliteit van culturele functies een voedingsbodem zal vormen voor conflicten tussen overheden en marktpartijen. De Commissie adviseert de opdrachtgevers om het cultureel ontwikkelrecht waar mogelijk terug te nemen in eigen hand. De korting op de grondprijs voor ontwikkelaars komt dan te vervallen, de opbrengsten per m² voor Zuidas onderneming nemen toe. De extra verworven geldstroom dient

11

A d v i e s k u n s t e n c u lt u u r i n Z u i d A s

strategisch, en vanuit een sterke regie te worden ingezet voor kunst en cultuur. Gemeente Amsterdam en Rijksoverheid dienen sterke aandeelhouders te worden van het cultuurbeleid in Zuidas, vanwege het belang voor de stad en de belangrijke internationale ambitie met het gebied. Dit betekent dat ook een substantiële financiële bijdrage van beide overheden mag worden verwacht. Ook private partijen dienen actief te worden uitgenodigd om bij te dragen aan culturele initiatieven in Zuidas. De Commissie adviseert een intendant Cultuur aan te stellen, met het gewicht van een Rijksbouwmeester. De intendant wordt verantwoordelijk voor het cultuurbeleid in Zuidas, zowel op het gebied van de benodigde grote trekker als inzake een breed cultureel programma in Zuidas waar bewoners en bedrijven actief bij worden betrokken. De coördinatie tussen bij cultuur betrokken partijen en het entameren van het debat over cultuur in Zuidas, maken onderdeel uit van de taken van de intendant. Openheid, dialoog, debat en communicatie over (de toekomst van) het gebied en over de toekomstige functiemenging, helpen om het hermetische imago van Zuidas als ‘kantoorlocatie’ te doorbreken. Het culturele programma in Zuidas dient snel van start te gaan, om ‘de loop’ in het gebied te krijgen. Het benutten van het braakliggende terrein voor cultuur wordt één van de opdrachten aan de intendant. Concreet suggereert de Commissie onder meer het ontwikkelen van een mobiel atelierdorp dat de komende twintig jaar op verschillende plekken in Zuidas kan ‘neerstrijken’. Om de internationale ambitie van Zuidas kracht bij te zetten, is een culturele trekker van formaat nodig, Amsterdam Expo (werktitel). Het betreft een architectonisch beeldbepalend gebouw met grote expositieruimten. Een stichting, waarin een onafhankelijke intendant en vier grote musea van de hoofdstad zijn vertegenwoordigd (Rijksmuseum, Van Gogh Museum, Stedelijk Museum en Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT)) verzorgt de programmering. Amsterdam Expo komt onder de hoede van deze musea, waarmee een enorm waardevolle collectie ontstaat, die toonaangevende exposities en internationale bruiklenen mogelijk maakt. Zuidas onderneming, Rijk en gemeente zouden gezamenlijk aandeelhouder van Amsterdam Expo moeten zijn.

12

Daarbij adviseert de Commissie het plaatsen van een beeldenroute van formaat, met werken van (het niveau van) Richard Serra en Louise Bourgeois. Alternatieve bedrijfsruimtes voor de creatieve industrie, studio’s en start ups zijn wenselijk in Zuidas. Ook zou een ‘rode doos’ naar Berlijns voorbeeld, een uitzichtpunt met informatie over de stedelijke ontwikkeling van Amsterdam, waarde aan het gebied toevoegen.

1.1. Opdracht De opdracht aan de Commissie Cultuur Zuidas1 is namens de beide opdrachtgevers gemeente Amsterdam en Amsterdam Zuidas onderneming i.o. verstrekt door wethouder Gehrels2 en heeft de doelstelling ‘invulling te geven aan de wens de Zuid-As3 mede als een culturele locatie te positioneren met een toegevoegde waarde op lokaal en (inter-)nationaal niveau’. De wethouder kiest ervoor ‘de Commissie op hoofdlijnen een aantal vragen mee te geven, maar verwacht tegelijkertijd originaliteit, durf en creativiteit in de uitwerking’. De belangrijkste vragen van de opdracht luiden als volgt en worden aldus letterlijk geciteerd: 1] Een drietal inventarisatievragen: a) Inventariseer het cultureel aanbod en initiatieven op de Zuid-As (ING Design Museum/ Platform 21, Van den Ende Theaters, wensen Vrije Universiteit, Beeldende Kunst in de Openbare Ruimte, particulieren). b) Inventariseer de culturele vraag (behoeften) in het gebied in relatie tot het huidige aanbod in Amsterdam. c) Inventariseer nadere behoeften en wensen van de markt. 2] Hoe moeten deze inventarisaties worden geïnterpreteerd indien ze worden gerelateerd aan de culturele positionering van de Zuidas (internationaal en toonaangevend)? 3] Hoe kunnen (bestaande en komende) cultuurinitiatieven binnen de onderneming Zuid-as worden geborgd, mede in relatie tot de positie van het Rijk, de gemeente Amsterdam en een ontwikkelaar als aandeelhouders? 4] Hoe kunnen bovenstaande initiatieven in een cultureel protocol worden geborgd? In een gesprek4 tussen de Commissieleden en de directeuren van Zuidas onderneming i.o. werd een aantal vragen verder gepreciseerd: a) Wat voor soort cultuur is passend in Zuidas? Is het wenselijk dat er daarbij samenhang wordt nagestreefd in het culturele aanbod, of juist niet (dus loslaten, aan de markt overlaten)?


1 o Pd R AC h T E n W E R K W I JZ E

b) Passen de bestaande en toekomstige initiatieven in Zuidas binnen deze visie? c) Welke initiatieven zijn nog niet op Zuidas afgekomen en hoe zouden deze kunnen worden gestimuleerd? d) Welke culturele functies dragen actief bij aan het invullen van de ambitie van internationale toplocatie? e) Welke randvoorwaarden zou de gemeente Amsterdam bij het ontwikkelen van de culturele functies kunnen hanteren? f) Kunnen culturele evenementen bijdragen aan het gewenste profiel in Zuidas? De Commissie Cultuur Zuidas en de opdrachtgevers zijn tot overeenstemming gekomen dat een eerste rapport beleidsconclusies voor overheden en andere deelnemers in Zuidas bevat. Naar aanleiding van deze conclusies zullen opdrachtgever en Commissievoorzitter nadere afspraken kunnen maken over het uitwerken van concrete voorstellen tot businessplannen.

1.2 uitgangspunten Zuidas is een grootschalig stedelijk vernieuwingsproject dat naar verwachting rond 2030 gereed zal zijn. Dit betekent dat er de komende twintig jaar veel besluiten zullen worden genomen over de precieze invulling van het gebied, die vervolgens moeten worden geïmplementeerd. Deze hebben betrekking op de ruimtelijke ordening, de infrastructuur, de openbare ruimte, de hoeveelheid en aard van de woningbouw in het gebied, de aard van de faciliteiten en voorzieningen. En op de financiering ervan door publieke en private partijen. Ook de marketing en uitstraling van Zuidas naar toekomstige bewoners, zakelijke gebruikers en dagtoeristen zal de komende jaren – met het nemen van bovengenoemde besluiten - nog verder vorm moeten krijgen. Omdat er voor het gebied nog veel ‘open ligt’, lijkt dit een goed gekozen moment om een visie te bepalen op kunst en cultuur in Zuidas. Dat is het ook, al betekent het dat de uitgangspunten die voor de Commissie als vertrekpunt dienen, in de toekomst mogelijk veranderen. En dus, dat de visie mee moet kunnen buigen als er belangrijke ontwikkelingen plaatsvinden die momenteel niet zijn voorzien. Er zullen dan ook ijkmomenten moeten worden vastgesteld waarop de visie op kunst en cultuur in Zuidas opnieuw onder de loep

13


moet worden genomen en waar nodig moet worden bijgesteld.

bezoekers van Amsterdam’: aangesloten bij de rest van de multiculturele stad Amsterdam.

De Commissie is bij het bepalen van zijn visie uitgegaan van onder meer de volgende ambitie en uitgangspunten voor Zuidas: > De ambitie: ‘te excelleren als stedelijk centrum. Een centrum van internationale allure, maar onderscheidend doordat het aansluit bij lokale kwaliteiten. Een stukje Amsterdam met toekomstwaarde, een verrijking van de stad en een versterking van de economische potentie van de regio’.5 > Het ‘dokmodel’ wordt gerealiseerd, wat betekent dat • er veel extra bouwgrond beschikbaar komt in Zuidas • van functiemenging, namelijk een evenredige verdeling in m² tussen kantoorruimte, woningbouw en voorzieningen sprake zal zijn. • van de woningbouw een deel (maximaal 30%) uit sociale woningbouw zal bestaan. • het NS-station Zuid/WTC in Zuidas zich de komende jaren ontwikkelt tot één van de grootste van Nederland, wat zorgt voor veel (kort verblijvende) reizigers in het gebied.

Als deze uitgangspunten worden vertaald naar culturele uitgangspunten, betekent dit dat er behoefte bestaat aan een groot aantal zeer diverse culturele functies en cultureel programma in Zuidas waarmee het rijke culturele aanbod van de rest van de stad kan worden ‘doorgetrokken’ naar Zuidas. Kannibalisme op culturele instellingen en programma in andere delen van de stad dient daarbij zoveel mogelijk te worden vermeden. De gewenste internationale toonaangevende positie brengt met zich mee dat er minimaal een culturele ‘trekker’ met veel allure nodig is, met grote aantrekkingskracht op een internationaal kosmopolitisch publiek, dat minimaal 400.000 bezoekers per jaar telt.

De beoogde functiemenging maakt dat er momenteel geen sprekende internationale voorbeelden zijn voor Zuidas om zich aan te spiegelen. Wel kan er geleerd worden van andere grootstedelijke ‘urban development projects’ zoals van Forum in Barcelona.

1.3 uitgangspunten vertaald naar culturele invulling Richtinggevend voor de culturele invulling is de gewenste stedelijkheid van Zuidas, die gebaat is bij een diversiteit aan functies en programma gericht op het aantrekken van een divers publiek. Daarbij is uiteraard de ambitie om van Zuidas een internationaal toonaangevend gebied te maken van belang. Dit betekent dat de doelgroep van cultuur in Zuidas enerzijds zal worden gevormd door hoogopgeleiden (waaronder studenten) en de internationale zakenwereld en dat er tegelijkertijd steeds een koppeling moeten worden gemaakt met het huidige multiculturele Amsterdam. De profielen van de gebruikers van cultuur in Zuidas zijn daarom het best te benoemen met de termen ‘kosmopolitisch’: internationaal georiënteerd, hoogopgeleid en etnisch divers en ‘bewoners en

14

1.4 Werkwijze In de periode van begin april 2008 tot eind september 2008 heeft de Commissie meer dan 35 gesprekken gevoerd met diverse gesprekspartners die vanwege hun initiatief, rol of positie zouden kunnen bijdragen aan het onderzoek van de Commissie6. In deze periode zijn tevens diverse publicaties verzameld en bestudeerd, waaronder enkele internationale vergelijkingen.7 Met de zogenoemde ‘begeleidingscommissie’8, heeft de Commissie begin juni, eind september en eind oktober gesprekken gevoerd over de (eerste) onderzoeksresultaten, analyse en aanbevelingen. Aansprekende eigentijdse voorbeelden van culturele infrastructuur uit het buitenland zijn bestudeerd. Over het thema ‘borging’ hebben verschillende (persoonlijke en telefonische) gesprekken plaatsgevonden met ambtenaren van de gemeente Amsterdam, vertegenwoordigers van Zuidas onderneming i.o. en heeft overleg plaatsgevonden met een externe adviseur.

2.1 vier soorten cultureel initiatief Waar alle gesprekspartners het over eens zijn, is dat Zuidas een extreem sterke uitgangspositie heeft om de ambities, ook op het gebied van kunst en cultuur, waar te maken. De investeringsbereidheid vanaf de beginjaren, de (internationale) bereikbaarheid en het uitstekende culturele klimaat in Amsterdam werden daarbij genoemd als bepalende gunstige uitgangspunten. Eén gesprekspartner verwoordt het voor allen met; ‘als één stad het kan, kan Amsterdam het’. De Commissie onderscheidt na een inventarisatie vier verschillende soorten culturele initiatieven of infrastructuur in Zuidas, te weten 1] Initiatieven met betrokkenheid van Amsterdam Zuidas 2] Geregisseerde initiatieven 3] Private initiatieven 4] In Zuidas gevestigde cultuur Als bijlage is een inventarisatie opgenomen9 van alle culturele initiatieven, instellingen en bedrijven in Zuidas. Daarbij moet worden aangetekend dat nauwelijks zicht is verkregen op initiatieven die wél zijn genomen, maar in de conceptfase zijn blijven steken.

2.2 initiatieven met betrokkenheid van Amsterdam Zuidas Onder de initiatieven met betrokkenheid van Amsterdam Zuidas worden verstaan de eigen initiatieven van de onderneming i.o., alsmede de initiatieven die door derden zijn genomen, maar zijn omarmd en (financieel) gesteund door Amsterdam Zuidas. De meeste voorbeelden zijn initiatieven van VMZ, soms in samenwerking met partners: kunst in de openbare ruimte, het ‘meebouwen aan de architectuur’ door kunstenaars Jennifer Tee en Krijn de Koning, het lichtkunstwerk voor de nieuwe zendmast van KPN en het grote videoscherm met eigen programmering op het Zuidplein. Binnen deze initiatieven is in de praktijk een duidelijk spanningsveld te zien tussen ‘de kracht van de kunst’ en de ‘macht van de markt’. De initiatieven


2 InVE n TAR I SAT I E

zijn zonder uitzondering waardevol en inhoudelijk verrijkend voor het culturele klimaat in Amsterdam, maar missen niet zelden een sterke profilering bij de spelers in het gebied en in de rest van de stad. Ze zijn bijna uitsluitend gericht op beeldende kunst, design of mediakunst. Uit gesprekken en studies blijkt tevens dat in de procesgang inzake kunst in de openbare ruimte veel energie verloren gaat vanwege het ontbreken van een sterke positie van en mandaat voor kunst in Zuidas. Kunst wordt daardoor niet zelden gemangeld door de economische belangen van ontwikkelaars, en delft al snel het onderspit.

2.3 Geregisseerde initiatieven Geregisseerde initiatieven blijken in de praktijk lastig uit te pakken. Het gaat hier om 1) culturele functies die door Amsterdam Zuidas bij de erfpachter zijn bedongen bij grote bouwprojecten en 2) reserveringen van culturele m² die in het uitvoeringsbesluit zijn opgenomen. Voorbeelden zijn te vinden in Beethoven, waar ruimte is gereserveerd voor twee musea10, in Ravel, waar een ‘culturele functie’ van 17.000m² is gepland en in Symphony, een gebouw in gebied Gershwin, waarin 3000m² op de tweede verdieping van een kantoorpand een culturele bestemming kreeg11. In de praktijk blijkt dat dergelijke afgedwongen initiatieven in de planvorming nog geen inhoud hebben, en dat soms die inhoud zelfs nog niet is gevonden als de bouw zijn einde nadert. Om verschillende redenen blijken de m² ‘culturele invulling’ de projectleiders, ontwikkelaars en eigenaars/beleggers uiteindelijk zwaar op de maag te liggen. Het ontbreekt de ontwikkelaar (indien deze niet zelf ook investeerder is) aan een lange-termijnbinding met het gebied, er is sprake van een gebrek aan aansluiting tussen enerzijds de projectleiders, ontwikkelaars en beleggers en anderzijds de culturele sector en aan visie op de rol van kunst en cultuur in het gebied. In Symphony wordt daardoor geforceerd gezocht naar ‘culturele content’ voor een gebouw met een sterke corporate uitstraling. In Ravel is de invulling van de ‘culturele functie’ van 17.000m² bij gebrek aan geschikte exploitabele inhoud uitgesteld naar de ontwikkeling die in periode 2015-2020 plaats moet vinden. De ruimte die voor de culturele functie was gereserveerd is in de huidige planvorming toegewezen aan een 5-sterren hotel. Overigens is in Ravel wel gezocht naar andere culturele invulling voor het gebied op de kortere termijn in samenwerking met marktpartij Redevco.

15


Daarvoor is een door economische motieven ingegeven voorstel ontwikkeld voor galeries en ateliers dat aansluit bij de geplande high end retail (Hermes, Gucci, YSL etc.) in Ravel. In Beethoven zijn de onderhandelingen tussen de ontwikkelaar en de culturele initiatiefnemers van beide musea onlangs vastgelopen.

2.4 Private initiatieven Voorbeelden van private initiatieven in Zuidas zijn AAM, het museum van Alex Mulder, de museumruimte in de nieuwbouw van AKZO NOBEL, en de geplande bouw van het Van den Ende Musicaltheater. Kenmerkend is dat de markt de regie heeft, en dat de initiatieven zeer uiteenlopend van aard kunnen zijn. Voordeel is dat er culturele functies mogelijk worden die door een overheid (alleen) niet tot stand kunnen worden gebracht, waarmee in cultureel opzicht van een verrijking kan worden gesproken voor de stad Amsterdam. Daarbij leent Zuidas zich als gebied goed om te experimenteren met private initiatieven op het gebied van kunst en cultuur en kan het ook in dat opzicht een voortrekkersrol vervullen voor andere delen van het land. Mogelijk nadeel van private initiatieven is dat de regie en de kwaliteitsbewaking in handen van de markt liggen. De overheid heeft hier geen zeggenschap over en kan dit niet sturen. Dat kan heel goed uitpakken, maar draagt ook een risico in zich. Gesprekspartners geven aan dat de gemeente deze initiatieven niet zelden onvoldoende faciliteert, en dat het in de praktijk niet altijd goed uitpakt dat de initiatiefnemers voor de bouw en realisatie afhankelijk zijn van ontwikkelaars met een ontwikkelrecht.

2.5. in Zuidas gevestigde cultuur In Zuidas zijn al diverse publieke en private culturele (onderwijs-) instellingen en bedrijven gevestigd. Op privaat gebied valt te denken aan veilinghuis Sotheby’s, het RAI-theater, maar ook aan de vele bedrijfskunstcollecties van de in Zuidas gevestigde bedrijven. Op het niveau van bestaand programma in Zuidas zijn er twee kunstbeurzen, Art Amsterdam en PAN, beide in RAI. Het kunstonderwijs is in Zuidas vertegenwoordigd met de GRAC (Gerrit Rietveld Academie) en het Sandberg Instituut, de instelling voor post-academische kunstonderwijs.

1

Verder is onder meer het sectorinstituut voor design en mode Premsela in Zuidas gevestigd.

2.6 Behoefte aan culturele invulling De Commissie heeft de huidige behoeftes en wensen van de markt geïnventariseerd, en deze waar mogelijk en wenselijk verwerkt in Hoofdstuk 4, ‘Aanbevelingen’. Uit de inventarisatieronde blijkt dat er grote behoefte bestaat aan cultureel programma en culturele functies in Zuidas, bij alle betrokkenen. Cultuur, zo betogen de gesprekspartners, kan onder meer een belangrijke rol vervullen bij het ‘bezielen’ van Zuidas. Tevens is er sterke behoefte aan regie op het gebied van cultuur. Behalve de bovengenoemde behoeften aan cultureel programma en culturele functies die in Hoofdstuk 4 verder worden uitgewerkt, blijkt dat behoefte bestaat aan concrete ideeën voor: > De invulling voor de voor cultuur gereserveerde ruimte van 3000m² in het gebouw Symphony in Gershwin. > De invulling voor de 15.000-17.000m² culturele functie in Ravel. > Culturele functies die passen bij het nieuw te ontwikkelen gemengde VU-gebied. Het is evident dat de realisering van het Dok, en daarmee van veel nieuwe woningbouw in Zuidas, nieuwe behoeften aan culturele invulling met zich mee kan brengen. In de Aanbevelingen in paragraaf 4.2 komen we daar op terug. Uit de gesprekken met de adviesorganen12 kwam tevens naar boven waar in ieder geval geen behoefte aan is in Zuidas. Dat zijn nieuwe ‘gesubsidieerde’ theaterstoelen, tenzij het zou gaan om een vervangingsinvestering.13

2.7 internationale vergelijking Vanwege de geplande evenredige functiemenging tussen kantoren, woningbouw en faciliteiten is er momenteel geen (geslaagd) internationaal voorbeeld waaraan Zuidas zich kan spiegelen. Toch kan Zuidas lessen leren van buitenlandse projecten. Sociaal geograaf Stan Majoor onderzocht diverse internationale grootstedelijke vernieuwingsprojecten, waaronder Zuidas, Ørestad (Kopenhagen) en Forum (Barcelona). Met name van Forum in Barcelona valt te leren. In bijlage 2 staan de belangrijkste lessen op een rij.

3 BoRG In G

3.2 Gemeente plaatst zichzelf op afstand

3.1 de regierol

De gemeente Amsterdam heeft gekozen voor een publiek-private samenwerkingsconstructie voor de ontwikkeling van Zuidas. Amsterdam Zuidas onderneming zal voor meer dan de helft van de aandelen gehouden worden door privaatrechtelijke partijen die op z’n minst een redelijk rendement verlangen. Met deze constructie heeft de gemeente zich op afstand geplaatst bij de uitvoering van het door haar gewenste kunsten cultuurbeleid.

De inventarisatie van culturele initiatieven toont dat er op cultureel gebied al wel één en ander gebeurt in Zuidas. De bestaande en gepland initiatieven vormen een culturele lappendeken, met op zichzelf staande projecten verspreid over de ‘eilandjes’ binnen Zuidas. Ieder project kent zijn eigen dynamiek, waarbij een aantal partijen zeer autonoom kan opereren, en andere initiatieven sterk afhankelijk zijn van de overige (infrastructurele, bestuurlijke en/of financiële) ontwikkelingen in het gebied. De verschillende gebiedsdelen in Zuidas werken soms wél aan culturele invulling, er is geen instantie die zich bezighoudt met de culturele planologie voor het totale gebied. Dat is een gemis. De supervisoren architectuur en openbare ruimte werken vanuit heldere lijnen aan een totaalinvulling voor Zuidas. Op eenzelfde manier zou de culturele invulling voor het totale gebied vorm moeten krijgen. ‘Cultuur’ is in Zuidas een diffuus begrip waarvoor verschillende spelers op zoek zijn naar inhoudelijke invulling, zonder goed te weten waar ze moeten zoeken en zonder dat dit werkelijk prioriteit lijkt te hebben. De autonomie van de kunst in Zuidas staat bij een aantal projecten onder druk. Een visie op het totale kunsten cultuurbeleid voor het gebied ontbreekt. Alle gesprekspartners zien het belang van het ontwikkelen en vaststellen van een dergelijke visie, alsmede van het aanwijzen van één instantie die de regierol op het gebied van kunsten cultuur in Zuidas krijgt en deze ook met verve neemt. Dat kan alleen als de regisseur in staat wordt gesteld om op het juiste niveau de verbindingen te leggen met alle spelers in het gebied, uitdrukkelijk ook met het bedrijfsleven, en daarbij budget tot zijn beschikking heeft en beslissingsbevoegd is. Kunst en cultuur zouden daarbij in Zuidas nadrukkelijk breder moeten worden opgevat dan ‘beeldende kunst’. De ontwikkeling van visie en regie zou op verschillende manieren gestalte moeten krijgen. De beide opdrachtgevers, Amsterdam Zuidas en de gemeente Amsterdam, dienen in het belang van de toekomst van het nieuwe stuk stad gezamenlijk de


randvoorwaarden scheppen om de regierol op de juiste manier in te vullen.

Pregnant komt in Zuidas het verschil naar boven tussen het lange-termijn-belang dat de verschillende overheden14 hebben met de gebiedsontwikkeling, en het korte-termijnbelang van de ontwikkelaars, zeker voor zover deze niet ook zelf investeerder zijn. Dit verschil uit zich ook op het gebied van kunst en cultuur. Voor de ontwikkelaars zal cultuur één van de elementen zijn die de winstgevendheid binnen de beperkte tijdshorizon van hun bedrijf beïnvloedt. Zij zijn per definitie sterk economische gedreven. Kunst en cultuur spelen een rol vanwege de waardestijging van het vastgoed waaraan deze kunnen bijdragen. Voor de verschillende overheden, die sterk gericht zijn op de ontwikkeling van Zuidas tot een bij de rest van de stad aangesloten stedelijk gebied met duurzaam karakter en internationale allure, hebben kunst en cultuur allereerst een autonome functie. Bovendien kunnen zij bijdragen aan de levendigheid en stedelijkheid die de overheid nastreeft, aan het verbinden van groepen mensen die binnen het gebied wonen en werken, maar ook aan de noodzakelijke verbindingen met de andere delen van de stad. Kunst en cultuur kunnen het gewenste profiel van Zuidas uitdragen en versterken. Wanneer de programmering en exploitatie van nieuwe culturele initiatieven door de investeerders en de markt via een eigen sluitend businessmodel dient te worden gefinancierd15, kan het traditionele model van kwaliteitsbewaking dat de gemeente Amsterdam hanteert16 niet worden toegepast. Het betekent ook dat de Gemeente weinig sturing kan geven aan het kunsten cultuurbeleid van Zuidas. Centrale sturing op inhoudelijke kwaliteit kan niet worden verlangd van een op winst gerichte

1


onderneming. Zonder sterke regie kan in Zuidas geen ‘cultuurbeleid’ worden uitgezet.

3.3 Borging van kwantiteit en functionaliteit Welke middelen heeft de gemeente in handen om kunst en cultuur in Zuidas te sturen als zij de uitvoering en de financiering van het beleid uitbesteedt aan een partij die er winst op moet maken? De mogelijkheid van directe sturing vervalt en maakt plaats voor sturing via het opleggen van contractuele verplichtingen aan een op winst gerichte onderneming. De Commissie meent dat de instrumenten die ter beschikking staan, de gemeente in staat stellen om de kwantiteit en functionaliteit van de functies op het gebied van kunst en cultuur contractueel vast te leggen en daarmee te borgen. Het gaat daarbij om de volgende mogelijke instrumenten: > Het Bestemmingsplan > De Samenwerkingsovereenkomst ( SOK) met Zuidas onderneming > De Erfpachtovereenkomst Het Bestemmingsplan is inmiddels voor een aantal deelgebieden al vastgesteld, en voor deze gebieden derhalve een gepasseerd station. Voor een aantal andere deelgebieden in Zuidas is het een bruikbaar instrument om kwantiteit en functionaliteit van culturele m² vast te stellen. Ook de SOK en de erfpachtovereenkomst zijn zeer goede instrumenten. In de SOK zouden de visie op kunst en cultuur en de grote lijnen van de vertaling van die visie opgenomen moeten worden. De daaruit voortvloeiende specifieke verplichtingen per gronduitgifte of cultureel gebouw moeten in de erfpachtovereenkomst scherp geformuleerd worden. Indien de erfpachter zich niet aan de voorwaarden houdt, kan de gemeente via het erfpachtbeheer ingrijpen. Dit kan uiteindelijk leiden tot verhoging van de erfpacht (en het verliezen van de culturele bestemming) of zelfs tot het opzeggen van het contract. Alles staat en valt echter met een sluitende formulering over de gewenste cultuur en de activiteiten welke tot die gewenste cultuur zullen leiden. Concluderend is het moeilijk, maar wel mogelijk om de omvang en functionaliteit van culturele functies vast te leggen in het erfpachtcontract.

1

3.4 Borging van inhoud en kwaliteit De erfpachter zal in het erfpachtcontract tegen een lagere pacht de verplichting op zich nemen om de jaarlijks exploitatie van de culturele functie met een mogelijk negatief resultaat voor zijn rekening en risico te nemen. Daarnaast zal het contract inhoudelijke eisen stellen aan culturele functies. De Commissie vreest echter, dat de contractuele uitbesteding van kunst en cultuur aan marktpartijen over een langere periode een voedingsbodem zal vormen voor conflicten over de inhoud en kwaliteit van kunst en cultuur in Zuidas. De kans dat er voor de gemeente en de erfpachter een werkbare juridische formulering gevonden kan worden bij het definiëren van de gewenste inhoud en kwaliteit, wordt klein geacht.

4.1. terugnemen cultureel ontwikkelrecht Uit de conclusies over de borging en uit gesprekken over de bovengenoemde geregisseerde initiatieven in Zuidas op het gebied van cultuur, concludeert de Commissie dat het onverstandig is om de culturele invulling van Zuidas bij de ontwikkelaars neer te leggen. Het uit handen geven van de cultuur ontneemt de opdrachtgevers de mogelijkheid tot het voeren van de regie voor het gehele gebied. Ontwikkelaars hebben immers vooral een sterk belang in het deelgebied waarvoor zij het ontwikkelrecht hebben. Daarbij ontbreekt hierdoor de mogelijkheid van sturing op inhoud en kwaliteit op korte, middenlange en lange termijn. Omdat blijkt dat de ontwikkelaars juist van die inhoud en kwaliteit van kunst en cultuur onvoldoende kennis van zaken hebben, geeft de Commissie de opdrachtgevers in overweging om deze bevoegdheid waar mogelijk terug te nemen en in de toekomst in eigen hand te houden. Dit zou kunnen worden gerealiseerd door geen ontwikkelrecht voor culturele functies meer te verstrekken, en waar mogelijk te onderhandelen over het afkopen van het reeds verstrekte recht. De korting op de grondprijs komt dan te vervallen. De afkoop en de extra opbrengsten voor Zuidas onderneming dienen voor culturele invulling te worden geallokeerd en aangewend. De bevoegdheid over de geldstroom die hiermee wordt verworven, zou moeten komen te liggen bij een intendant Cultuur.

4.2 intendant cultuur Zuidas Er is meer regie en coördinatie nodig op het gebied van kunst en cultuur. Bedrijven, bewoners en culturele instellingen moeten sterker betrokken worden bij dit thema. Het aanstellen van een intendant Cultuur mét budget, mandaat en met een cultuurbrede opdracht zou in deze leemte kunnen voorzien. Deze zou gezien het publieke belang van kunst en cultuur in Zuidas in functionele zin moeten rapporteren aan de wethouder van Cultuur


4 A AnB E VE LI nGE n

van de centrale stad en in operationele zin aan de directeur van Amsterdam Zuidas onderneming. De intendant Cultuur is een zwaargewicht van het kaliber dat zich kan meten aan een Rijksbouwmeester. Hij of zij moet verantwoordelijkheid krijgen voor een breed cultureel en gevarieerd programma in Zuidas. De intendant kan tevens het Virtueel Museum Zuidas aansturen. Het breed communiceren over de culturele initiatieven in Zuidas, wat bijdraagt aan het opbouwen van het juiste culturele imago van dit nieuwe stuk stad, valt ook onder de verantwoordelijkheid van de intendant. De intendant Cultuur beweegt mee met de ontwikkelingen in Zuidas. Hij is goed aangesloten bij de wensen van bewoners en gebruikers, en voorziet nieuwe behoeftes op cultureel gebied, bijvoorbeeld zodra het Dok wordt gerealiseerd en de woningbouw een serieuze aanvang neemt. Het stadsdeel ZuiderAmstel, dat de ambitie heeft om een goede communicatie met bewoners in Zuidas op te bouwen, kan mogelijk behulpzaam zijn bij het inventariseren van culturele behoeftes in de komende jaren. Omdat de (culturele) ontwikkelingen rond het Olympisch stadion/stadionplein en in Amstelveen ook voor Zuidas kansen kunnen bieden en vice versa, dient de intendant ook over de grenzen van het gebied heen te kunnen samenwerken. Het is in het belang van de stad en van Zuidas dat er goede aansluiting ontstaat tussen Zuidas en de rest van Amsterdam.

4.3 cultureel programma De programmering die nodig is totdat de belangrijke culturele voorzieningen zijn gerealiseerd, moet gericht zijn op het benutten van braakliggend terrein (zie 4.4) voor kunstzinnige en culturele doeleinden, het aantrekken van (nieuw) cultureel publiek naar Zuidas, op het verleiden van de huidige gebruikers om van hun eigen ‘eiland’ af te komen en op het leggen van verbindingen tussen bestaande partijen en initiatieven. Het programma heeft tot doel om al in de ontwikkelingsfase van Zuidas de ‘loop’ in het gebied te krijgen, krediet op te bouwen bij (toekomstig) gebruikers, en om Zuidas op alle momenten van de dag tot een levend stuk Amsterdam te maken. De intendant moet de niet-gevestigde kunst naar Zuidas halen, ‘kieren laten ontstaan’, dat wil zeggen: ruimte laten voor

1


organische groei, naast de planologische groei van de ontwikkelaars. De cultureel intendant krijgt tevens de verantwoordelijkheid voor het entameren van het debat over de culturele invulling in Zuidas. Steun en openheid van Amsterdam Zuidas onderneming zijn hiervoor voorwaarde. In de beeldvorming wordt over Zuidas binnenskamers besloten door één handvol bestuurders, wat maakt dat andere Amsterdammers en culturele instellingen zich niet uitgenodigd voelen om hun energie in Zuidas te steken. Die energie is van groot belang voor het ‘bevruchten’ van Zuidas. Openheid en het debat (waarin kunstenaars en academici als ‘vrije geesten’ moeten worden betrokken) kunnen daaraan bijdragen. Daarbij vormt het debat een podium voor ideeën voor de culturele ontwikkeling van Zuidas. Thema’s voor het debat zijn onder meer: de autonomie van de kunst, de definitie van kunst en cultuur, het opdrachtgeverschap voor kunst in de openbare ruimte, de rol en de bijdrage van kunst en cultuur aan Zuidas, culturele wensen en behoeften, de bijdrage van het bedrijfsleven en de overheid aan cultuur in Zuidas. Er moet krediet worden opgebouwd door tot acties op korte termijn te komen. Daarmee kan de ambitie (eindelijk) enige vorm krijgen en Zuidas zijn imago als kantorenwijk ombuigen naar een stedelijk gebied dat zich sterk cultureel positioneert. Zuidas moet als ‘gebied’ en als deel van de stad betekenis krijgen. De suggestie is dan ook om Station Zuid/WTC te hernoemen tot Station Zuidas.17 De intendant Cultuur heeft tevens een regierol inzake de culturele functies die nodig zijn in het gebied, al zal de financiering per functie en mogelijk op verschillende manieren moeten worden gegenereerd. Voor het culturele programma is een jaarlijks door de intendant te besteden budget vereist van circa € 2 miljoen.18 Dit budget heeft een ‘aanjaagfunctie’, en dient te worden aangevuld met incidentele middelen voor speciale projecten of programma’s, onder meer uit het bedrijfsleven.

4.4 Het benutten van braakliggend terrein In het benutten van het waste land voor kunst en cultuur liggen kansen. De braakliggende terreinen

20

zijn de bewoners en gebruikers vaak een doorn in het oog. Door er op een positieve manier invulling aan te geven, snijdt het mes aan twee kanten. Het braakliggende terrein kan bijdragen aan het genereren van ‘krediet’ bij bestaande gebruikers en nieuwe bezoekers aantrekken. Het gebied kan op verschillende manieren vorm krijgen, bijvoorbeeld door een mobiel atelierdorp te laten ontwerpen en bouwen, dat de komende 20 jaar in Zuidas op wisselende terreinen kan worden neergezet. Het atelierdorp kan gebruikt worden door internationale studenten van de Gerrit Rietveld Academie, wat de academie zou helpen om zijn internationale positie ten opzichte van concurrent Berlijn te versterken, voor artists in residence van VMZ (de huidige ruimte wordt op termijn gesloopt), en kan een broedplaatsachtige functie krijgen. Dit dorp zou zowel voor levendigheid, culturele invulling, organische groei en bezieling als voor positieve publiciteit kunnen zorgen. Andere mogelijkheden voor het benutten van het waste land, zijn om landschapsarchitecten of kunstenaars opdrachten te geven concrete plannen te maken, bijvoorbeeld voor mobiele volkstuinen of tijdelijke tuinlandschappen. De lelijke houten afscheidingen rond braakliggend terrein kunnen dan worden vervangen door een blik op een prachtig tijdelijk landschap in de stad.

4.5 cultuur met internationale aantrekkingskracht Om recht te doen aan de internationale positie die Zuidas nastreeft, is een culturele publiekstrekker met allure van belang. In de paragraaf 4.9 heeft de Commissie deze functie enige vorm gegeven. Om Zuidas de gewenste internationale profilering te geven is een beeldenroute van formaat, met werken van (het niveau van) Richard Serra en Louise Bourgeois wenselijk. Deze voorziet in een leemte in de Randstad. De komende jaren zou de beeldenroute op organische wijze ontwikkeld en gefinancierd kunnen worden. Bij de oplevering van Zuidas in 2030 zou de route compleet moeten zijn. De beeldenroute zou goed moeten worden ontsloten en door alle deelgebieden van Zuidas (inclusief de parken) moeten leiden. Een gerenommeerde conservator zou gevraagd moeten worden de beelden te selecteren. De route zou een publiek/private samenwerking kunnen zijn tussen de verschillende spelers in Zuidas. Uit de inventarisatie blijkt dat er bij

Als tegenhanger van de grote kantoren, zijn alternatieve, betaalbare ruimtes voor creatieve bedrijfjes, studio’s, reclamebureaus en kunstenaars in Zuidas wenselijk. Hiermee kan organische groei ontstaan, als tegenstelling tot de artificiële stad.19 Verschillende gesprekspartners hebben gewezen op het ontbreken van een ‘Rode doos’ naar Berlijns voorbeeld of een ‘boomhut’ in Amsterdam: een - liefst hoog gelegen - locatie vanwaar goed zicht is op de stad, en de stadsontwikkeling kan worden gevolgd. Zuidas biedt hiervoor een prachtige locatie, met de hoge gebouwen vanwaar uitzicht tot en met Schiphol. Aan deze ‘rode doos’ kan door de intendant Cultuur een programma worden toegevoegd. Als het Dok gerealiseerd is, ontstaat de mogelijkheid om een groot monumentaal gebouw te ontwikkelen, waarin station Zuidas én een nader te bepalen culturele functie zijn verenigd20. De concrete mogelijkheden voor, en culturele invulling van een dergelijk gebouw kunnen in de loop der jaren verder worden ontwikkeld. Realisatie kan pas op zijn vroegst over circa twintig jaar geschieden.

4.6 culturele bijdrage aan de stad Vanwege de gewenste stedelijkheid en functiemenging, zou Zuidas moeten inzetten op zeer diverse culturele uitingen en infrastructuur die gezamenlijk een divers publiek aantrekken en zorgen voor een goede ‘flow’ van bezoekers door het gebied. Dat wil zeggen dat naast Amsterdam Expo (zie paragraaf 4.9) ook een laagdrempelige en populaire experience voor kinderen21 goed past in Zuidas, omdat het bijdraagt aan het gewenste gemengde publiek dat Zuidas zou moeten willen aantrekken. De Parade én Cirque du Soleil zouden in Zuidas kunnen neerstrijken. Een art-house (bioscoop voor kwaliteitsfilms) met restaurant zou in Zuidas niet misstaan. Hoewel ook de geplande Cultural Concept store for products that matter (werktitel) 22 inhoudelijk in Zuidas past, zal dit niet de internationale culturele trekker worden die nodig is om Zuidas het gewenste toonaangevende culturele profiel te geven. Een dergelijk initiatief zou volgens de Commissie minimaal 400.000 bezoekers per jaar

moeten kunnen trekken. Daarbij is het ingewikkeld om het vernieuwende concept van de Cultural Concept store op zijn merites te beoordelen, en in te schatten of het de gewenste 100.000 bezoekers per jaar kan trekken omdat er internationaal nog geen vergelijkbare initiatieven zijn.23 De Commissie heeft nog geen helder beeld kunnen vormen over de inhoudelijke programmering van AAM, het private museum van Alex Mulder. Desalniettemin vindt de Commissie het gebaar van Mulder om de stad Amsterdam een museum cadeau te doen waarin kunst van aanstormend talent centraal staat, van groot belang. Mulder loopt in de huidige constellatie, met gedwongen ‘winkelnering’ via een ontwikkelaar die het ontwikkelrecht heeft in het gebied waar zijn museum gepland staat, onnodig vertraging op.


enkele private spelers behoefte bestaat aan een op inhoudelijk en financieel gebied gezamenlijk gedragen cultureel initiatief in Zuidas.

4.7 toch meer theaterstoelen? De VU heeft nieuwbouwplannen voor het multicultureel centrum Griffioen, dat mogelijk van 300 naar 600 stoelen zal worden uitgebreid. Ook zal Stage Entertainment nieuwe theaterstoelen toevoegen aan de stad met het te bouwen open end musicaltheater24. Hoe verhouden zich deze nieuwbouwplannen tot de constatering dat er in Amsterdam al genoeg theaterstoelen zijn? Voor beide initiatieven geldt, dat zij zich zonder publieke programmerings- en exploitatiemiddelen zullen (moeten) redden. Zij bedienen een eigen publiek, dat zij deels zelf creëren. De conclusie dat er in Amsterdam al genoeg theaterstoelen zijn, heeft vooral betrekking op theaters die voor programmering en exploitatie in grote mate zijn aangewezen op publieke middelen. Stage Entertainment heeft becijferd dat er in Nederland markt is voor een derde open end musicaltheater. Als de cijfers uit Scheveningen worden geëxtrapoleerd naar Zuidas, geeft het musicalbezoek een positieve economische impuls aan Amsterdam25. Met de levendigheid die de Dansacademie Lucia Marthas en de diverse culturele ROC-opleidingen mee zullen brengen in de omgeving van het theater, is het ‘Van den Endeplein’ een aanwinst voor Zuidas en voor Amsterdam. De VU biedt met het cultureel centrum Griffioen een podium voor het eigen VU-orkest, voor theater, concerten, cabaret- en filmprogrammering, lezingen, debatten en tentoonstellingen. Het

21


cultureel centrum van de VU heeft een eigen publiek, en wordt niet alleen voor cultuur maar ook voor academische doeleinden gebruikt. Uitbreiding van Griffioen biedt mogelijkheden voor meer Studium Generale-achtige activiteiten. De nieuwbouw van het cultuurcentrum biedt tevens mogelijkheden voor het onderzoeken van samenwerking met bestaande culturele partners en voor het aanboren van een nieuw publiek (zie 4.8). Uit de informatie die bij de Commissie bekend is, leidt de uitbreiding van Griffioen niet tot vergroting van de druk op het gemeentelijke cultuurbudget voor theater- en concertzalen in Amsterdam.

4.8 suggesties voor vu en rAi VU en RAI vormen de uiteinden van Zuidas. Voor VU geldt dat het een eigen grondpositie heeft, en dus dat initiatieven daar tamelijk onafhankelijk van andere ontwikkelingen in Zuidas (zoals de totstandkoming van het Dok) kunnen worden gerealiseerd. Dit geeft een voorsprong op andere gebieden. RAI en Zuidas zijn momenteel volgens de RAIdirecteur ‘buren’, terwijl het RAI-gebied onderdeel uitmaakt van Zuidas. Het is prettig als Zuidas goed verzorgd is, maar de bezoekers van RAI hebben weinig boodschap aan Zuidas, ze zijn gericht op de RAI-locatie zelf voor het te bezoeken evenement, en vervolgens op het centrum van Amsterdam. Voor Zuidas zou het goed zijn als de potentie van RAI met alleen al 500.000 buitenlandse bezoekers per jaar en een groot aantal gedeeltelijk nieuwe faciliteiten, beter wordt benut. Een betere ontsluiting van het tegenover RAI gelegen Beatrixpark kan daar aan bijdragen, de beeldenroute kan dat, mogelijk kan een witte fietsenplan voor Zuidas de RAI-bezoekers faciliteren om gebruik te maken van de (culturele) functies van Zuidas. In Amsterdam ontbreekt een businessclub voor expats26. In het nieuwe gebouw Elicium van RAI zou deze kunnen worden gesitueerd. Het geplande stiltecentrum op het RAI-terrein zou kunnen worden ontwikkeld tot een speciale culturele/spirituele ‘trekker’, die de historisch gegroeide tolerante positie van Amsterdam ten opzichte van de vrijheid van godsdienst kan symboliseren. De RAI ontwikkelt een multifunctioneel terrein voor mobiele festival/beursruimte. Deze leent zich bij uitstek voor culturele activiteiten, festivals en

22

evenementen in combinatie met het RAI-theater en de faciliteiten die zullen worden ontwikkeld rond het Van den Ende Musicaltheater. Te denken valt aan het Holland Festival, de Uitmarkt en mogelijk De Parade. De VU kan vanwege de eigen grondpositie tamelijk autonoom ontwikkelen. De VU heeft grootse plannen om 1 miljoen m² vloeroppervlak voor diverse functies te ontwikkelen. Het gaat om (studenten-) woningbouw, kantoren, universiteitsgebouwen, faciliteiten voor sport en cultuur. Voor Zuidas lijkt dit gebied van grote waarde. Het kan via de relatief snelle ontwikkeling tot gemengd gebied een aanjaagfunctie voor Zuidas vervullen. Hoewel een art-house (bioscoop voor kwaliteitsfilms) met restaurant zeer gepast lijkt voor een gebied waar dagelijks 20.000 studenten en circa 4.000 docenten rondlopen, en tevens kantoren en woningbouw voor niet-studenten worden ontwikkeld, zou een art-house ook in een nabijgelegen gebied kunnen verrijzen, juist om daarmee een flow van bezoekersstromen door Zuidas op gang te brengen. Studenten kunnen daarmee worden verleid om uit hun eigen ‘enclave’ te trekken, Zuidas in. De VU wil nieuwbouw plegen voor het eigen Griffioentheater, dat tevens wordt vergroot. Het lijkt zinvol om hierover gesprekken aan te gaan met culturele spelers. Te denken valt bijvoorbeeld aan De Nederlandse Opera en Het Nationale Ballet, die op zoek zijn naar een zaal van gelijke grootte voor educatieve activiteiten en voor fringevoorstellingen die te experimenteel zijn voor het grote Muziektheater en voor bijvoorbeeld Cinekid, die op zoek is naar een locatie waar gedurende het jaar activiteiten op het gebied van digitale media kunnen worden georganiseerd. Tevens kan worden onderzocht of Engelstalige voorstellingen (‘language no problem’) in het VU-theater kunnen worden geprogrammeerd, waaraan volgens enkele gesprekspartners behoefte bestaat in Amsterdam. Science Center NEMO werkt aan een verkenning van mogelijkheden voor een in Amsterdam te vestigen Museum voor Wetenschap en Techniek/Science Museum in de periode 2015-2020. Zuidas, en met name het VU-gebied, lijkt hiervoor een uitstekende locatie. De Commissie heeft beide partners inmiddels met elkaar in contact gebracht.

Voor een culturele trekker, die de Commissie de werktitel ‘Amsterdam Expo27’ mee geeft, moet worden gezocht naar ‘de eerste, de enige of de beste’ in zijn soort. Eén van deze uitgangspunten móet terugkomen in de culturele functie, twee of drie van deze kwalificaties maken het initiatief sterker. De Commissie koerst op functie met een publieksbereik van minimaal 400.000 bezoekers per jaar. In Stuttgart staat sinds twee jaar het Mercedes Benz Museum, gebouwd door de Nederlandse architecten Berkel & Bos. Met een miljoen bezoekers per jaar aan de rand van Stuttgart is het in een keer de beste attractie van de stad en dé aanjager voor de plaatselijke hotels en horeca geworden. Het Mercedes Benz Museum is weliswaar minder een ‘iconic building’ dan het fameuze Bilbao Guggenheim van Frank Gehry, de aantrekkingskracht en het effect op de locale economie zijn identiek. Een ander voorbeeld: in Lyon bouwt Coop Himmelblau het nieuwe in 2010 te openen Musée des Confluences, over de evolutie van de mens. Een fabelachtig gebouw dat, met de imposante opera van architect Jean Nouvel een nieuwe trekpleister voor de stad vormt. Nouvel bouwt ook in Abu Dhabi, en was verantwoordelijk voor het Musée du Quai Branly, het etnografisch museum in Parijs en paradepaardje van Jacques Chirac. Op hetzelfde niveau bouwt Zaha Hadid het nieuwe museum in Rome, en krijgt Milaan een nieuw ‘mega museum’. In Oslo is onlangs een nieuw monumentaal operagebouw opgeleverd, dat vanaf de opening eerder dit jaar een grote architectonische trekpleister blijkt te zijn28. Ook Hamburg bouwt een nieuwe concertzaal van internationale allure, de Elb Philharmonie. Het uiterlijk van grote nieuwe culturele gebouwen is van het grootste belang. De huidige architectuur in Zuidas is te weinig van internationaal niveau. Weliswaar bouwen ook nu al goede architecten aan omvangrijke projecten, een markant ‘iconic building’ ontbreekt. Daar ligt dus een kans, of beter, een plicht. De eerste voorwaarde voor een culturele functie met internationale aantrekkingskracht is derhalve een ‘iconic building’. De beste architecten voor dat gebouw wonen ’om de hoek’. Amsterdam Expo zou een centrale positie in Zuidas moeten krijgen, op loopafstand van het station Zuidas29. Het gebouw biedt grote, museale

expositieruimten voor gedeeld gebruik door het Rijksmuseum, het Van Gogh Museum, het Stedelijk Museum, het KIT en eigen tentoonstellingen. Deze ruimte is bestemd voor twee tot drie grote blockbuster tentoonstellingen op jaarbasis, geprogrammeerd volgens door de vijf spelers bepaalde time slots. De functie als ‘dependence’ van de vier grote musea maakt internationale bruiklenen van hoog niveau mogelijk, en biedt toegang tot een gigantische eigen collectie. Het wordt een ‘Nieuwe Kerk’, maar dan gevuld met uitsluitend kunst, een ‘Grand Palais’ of ‘Paleis van Volksvlijt’, maar dan met een nieuw architectonisch gebouw en een bespeling door vijf partijen. De programmering komt overeen met die van de Réunion des Musées Nationales die het Grand Palais bespeelt, en met die van de grote musea in Brussel die aldaar het BOZAR programmeren.


4.9 contouren culturele trekker: Amsterdam expo

Het programma moet gericht zijn op een kosmopolitisch en etnisch divers publiek. Amsterdam Expo biedt een interessant programma aan toeristen uit alle werelddelen, en is vanwege de gunstige ligging ook interessant voor transferreizigers van Schiphol die korte tijd in Amsterdam te overbruggen hebben. De benodigde expositieruimte is minimaal 5000 m². Idealiter wordt Amsterdam Expo op korte termijn ontwikkeld, om daarmee Zuidas zo snel mogelijk internationaal op de kaart te zetten. De ‘bevruchting’ van het gebied, die volgens veel gesprekspartners hard nodig is, zal met Amsterdam Expo een veelbelovende start kunnen maken. Het is dan ook van belang dat een locatie wordt gekozen die op korte termijn bouwklaar te maken is. Voor Amsterdam Expo is, uitsluitend voor het beeldbepalende gebouw naar inschatting minimaal € 100 miljoen nodig. Vanwege de grote bezoekersaantallen zou Amsterdam Expo in staat moeten zijn een groot deel van de exploitatie zelf te financieren via diverse publieksinkomsten (toegang, horeca, museumwinkel) en via speciale evenementen voor business, sponsors, private schenkers en andere samenwerkingspartners. Vanwege het culturele belang van Amsterdam Expo voor het land30 en voor de stad Amsterdam, is het evident dat ook van Rijkswege en vanuit de gemeente een forse bijdrage aan dit grootschalige initiatief dient te komen. Daarbij ziet de Commissie ook voor de realisatie van het gebouw mogelijkheden voor bijdragen uit de private sector.

23


Voor Amsterdam Expo dient een uitgewerkt businessplan te worden geschreven, waarin bovengenoemde bijdragen concreet worden uitgewerkt.

4.10 de volgende stap De volgende stap in de concretisering van de bovengenoemde aanbevelingen is het ontwikkelen van een businessplan voor Amsterdam Expo, waarin inhoudelijk en financieel wordt onderbouwd hoe de Amsterdamse iconische tegenhanger van het Grand Palais vorm kan krijgen. Tevens zal in een vervolg de positie en invulling van de rol van de intendant moeten worden uitgewerkt, alsmede de financieringsmogelijkheden voor deze nieuwe rol. De overige programmatische aanbevelingen kunnen door de intendant verder worden uitgewerkt.

24


5 B IJ L AGE n 5. 1 inventarisatie culturele initiatieven •

•

virtueel Museum Zuidas (vMZ) Concrete initiatieven: Diverse projecten, waaronder ‘Meebouwen aan de architectuur’. (Co-)initiatieven op dit front: Waterplein/ Jennifer Tee, Nuon/Krijn de Koning, KPN zendmast/Giny Vos. Tevens: Virtuele zoom, Artists in residence, Landfall 2005 (verspreid over Zuidas, 10 fotopanelen), CAS Zuidas, partner in beeldenroute Mahler 4. Locatie VMZ: Beethoven. Initiatieven op diverse locaties. Status: Het huidige gebouw waarin VMZ is gehuisvest, zal worden gesloopt, het voornemen is om VMZ op termijn huisvesting te bieden in het nieuw te ontwikkelen multifunctionele gebouw waarin ook de Cultural Concept Store for Products that matter (werktitel) gepland is. Meer informatie: www.virtueel-museum.nl Platform 21/cultural concept store for products that matter Concrete initiatieven: tijdelijke incubatorfunctie op het gebied van mode en design via het bieden van programma op het snijvlak van professionals en amateurs. Momenteel gehuisvest in de kapel aan de Prinses Irenestraat. Gepland

initiatief: Nieuw te ontwikkelen Cultural Concept Store for products that matter (werktitel) met programmaruimten, tevens het kantoor van Premsela sectorinstituut voor design, horecafaciliteiten, woningbouw. Ontwikkelaar: ING Real Estate. Toegezegde financiering gemeente Amsterdam aan gebouw: € 12 mio, ook ING Real Estate heeft € 12 mio toegezegd. Als het nieuw te ontwikkelen multifunctionele gebouw gerealiseerd is, verdwijnt de incubatorfunctie van Platform 21. Locatie: Beethoven, kavel 4. Status: beslissing door ING en door Zuidas onderneming gepland voor eind 2008. Verwachte aantal bezoekers: circa 100.000/jaar. Meer informatie: www.platform21.nl • Premsela, sectorinstituut voor vormgeving Huidige locatie: in het convict Beethoven dat op termijn wordt gesloopt. Status: Premsela verhuist op termijn mogelijk naar nieuw te ontwikkelen gebouw waarin ook de ‘Cultural concept store for products that matter’ wordt gehuisvest. Status nieuwe huisvesting: beslissing door ING en door Zuidas onderneming gepland voor eind 2008. Meer informatie: www.premsela.org • Akzo nobel Art Foundation Bedrijfscollectie en daarbij tevens museumfunctie in nieuwbouw hoofdkantoor Akzo Nobel, op 1e verdieping. Met eigen programmabudget, derhalve niet uitsluitend voor bedrijfscollectie. Openbaar toegankelijk. Locatie: Beethoven, kavel 5. Status: definitief.

25


•

•

•

•

•

•

•

2

Geplande oplevering: 2011. Meer informatie: www.artfoundation.akzonobel.com crèche Hestia (reggio emilia) met kunst als leidraad/aandachtspunt Momenteel tijdelijk gehuisvest naast het convict. Locatie: Beethoven. Status: initiatieffase. AAM: Amsterdam Art Metropole (werktitel) Particulier museum Museum (‘new-seum’) voor aanstormend talent (vergelijk met Indian Caps in Antwerpen) van particulier Alex Mulder. Locatie: Beethoven, kavel 6. Status: Realisatie in dit gebied onzeker. Verwachte aantal bezoekers: onduidelijk. van den ende theater Open-end musical theater. Verwachte aantal bezoekers: 1.850 per voorstelling. Locatie: kop Zuidas. Status: geplande opening kerst 2010/kerst 2011. dansacademie lucia Marthas (HBO, MBO, vooropleiding, recreatie) Locatie: Kop Zuidas. Status: planvorming/financiering. rOc (MBO dans, theater, muziek, art & design) Locatie: kop Zuidas. Status: start bouw 2009. tijdelijk kunstwerk rond gebied nieuwbouw rOc Ontwikkeld door studenten opleiding Art & Design ROC, als gebaar naar de buurt i.v.m. de bouwoverlast. Locatie: kop Zuidas. Status: initiatieffase. rAi. Beschikt over: *) RAI Theater: momenteel het grootste theater van Amsterdam (1.700 zitplaatsen). *) Strand Zuid (in de zomer) . *) Elicium: ‘ball room’ met plaats voor 1.300 dinergasten. In aanbouw. *) Extern beurs/festivalterrein met faciliteiten voor festivaltenten. In ontwikkeling. RAI biedt tevens ruimte aan beurzen: Art Amsterdam: jaarlijkse kunstbeurs, & PAN, kunst & antiekbeurs. Locatie: RAI. Status: gerealiseerd/ in aanbouw/in ontwikkeling. Aantal bezoekers per jaar: alleen al 500.000 buitenlandse beursbezoekers voor beurzen.

•

•

•

•

•

•

•

•

transformatorcluster nuon Transformatorcluster van Nuon, alsmede overige invulling gebied, ontworpen door Krijn de Koning in het kader van ‘meebouwen aan de architectuur’. Locatie: Vivaldi. Status: definitief. Realisatie: vanaf 2010. Meer informatie: www.virtueel-museum.nl kPn-lichttoren Lichtkunstwerk (installatie) van Giny Vos voor nieuw te bouwen KPN-zendmast. Locatie: Vivaldi. Status: ontwerp is bijna afgerond. Meer informatie: www.ginyvos.nl, www.virtueel-museum.nl sotheby’s Nederlandse vestiging internationaal veilinghuis kunst. Locatie: Vivaldi. Status : gerealiseerd. Meer informatie: www.sothebys.com symphony Te ontwikkelen culturele invulling waarvoor reeds 3.000 m2 gereserveerd is in gebouw Symphony. Locatie: Gershwin. Status: naar invulling wordt gezocht. Gershwinplein e.o. Ontwerp voor Gershwinplein en omgeving door Jennifer Tee. Locatie: Gershwin. Status: ontwerpfase. Beeldenroute 1 Initiatief van ING Art Foundation, coproductie tussen VMZ, VBCN, diverse bedrijven. Locatie: Mahler 4. Status: gerealiseerd. Meer informatie: www.tijdelijkmuseumamsterdam.nl Beeldenroute 2 Initiatief: coproductiepartners Beeldenroute 2. Met voor ieder nieuw beeld een ‘onthulling’ met evenement. Locatie: 10, Mahler 4. Status: initiatieffase. vu: ontwikkeling gemengd stedelijk gebied Gebied van 1 miljoen m2 vloeroppervlak voor woningbouw, universiteitsgebouwen, faciliteiten. Diverse nader te bepalen culturele functies, waarvan in ieder geval een groter (multifunctioneel) Griffioen Theater (circa 600 stoelen) en een Studium Generale/Academiegebouw.

•

•

•

•

5.2 lessen van Barcelona > De businessvriendelijke planning en het ontwikkelen van grote ‘vlaggenschepen’ via publiek/private samenwerking zonder invloed van de kiezers/burgers van de stad, is de stad op veel kritiek komen te staan. ‘Forum gives a warning about the results of very closed introvert policy circles in which plans are conceived and developed.’30 > Cultuur als drager voor grootstedelijke vernieuwing is mogelijk, om daarmee politieke prioriteit te claimen, op korte termijn internationale exposure te genereren en om - hoewel dit in Barcelona grotendeels faalde betekenis te geven aan de ontwikkeling. Deze drie aspecten kan Zuidas benutten, omdat dit de zwakke plek is van het huidige Zuidas. De benadering van cultuur in Forum is echter geen goed voorbeeld. Niet de inhoud van

cultuur stond centraal, maar het creëren van een grootschalig evenement, waarbij cultuur ‘toevallig’ de content leverde. Hoewel een dergelijk evenement als strategie kan werken om de focus op het stedelijke vernieuwingsproject te houden, en instrumenteel kan zijn vanuit politiek en economisch perspectief, ligt een ‘post event gap’ op de loer. In Forum zijn extreem grote publieke ruimten momenteel desperaat op zoek naar gebruiksmogelijkheden. De les is dan ook om voordat dergelijke grootschalige publieke ruimten op een evenement worden ingericht, na te denken over de inbedding in de stedelijke structuur, concrete toekomstige realistische gebruiksmogelijkheden moeten al duidelijk zijn, om te zorgen dat het gebied later een duurzame bijdrage blijft leveren aan de stad. > Een specifieke focus op cultuur als trekker voor vernieuwing draagt risico in zich. ‘An essential part of culture is the inherent struggle about interpretations, styles and good taste’. Als voor cultuur als trekker thema’s worden vastgelegd die nauw zijn te verbinden met actuele politieke thema’s, kan de organisatie de controle gemakkelijk verliezen, en kan het project worden belast met negatieve connotaties. > De culturele benadering in Barcelona miste de aansluiting met de stedelijke transformatie. Hoewel dit vanuit het culturele perspectief niet erg hoeft te zijn, minimaliseert het de mogelijkheid om toegevoegde waarde te leveren aan deze transformatie. Het evenement zou overal plaats hebben kunnen vinden. Het heeft uitsluitend bijgedragen aan het ondersteunen van de fysieke makeover van het gebied op politiek en economisch gebied. Het culturele evenement heeft geen culturele waarde aan het gebied toegevoegd. Daarom is het voor Zuidas belangrijk om voorzichtig om te gaan met zowel een strategie door middel van een ‘grootschalig evenement’ als met een ‘generieke culturele benadering’. Als het doel zou zijn om cultuur te verbinden met de ontwikkeling van het gebied, lijkt het relevant om de benadering te complementeren door het culturele programma te verbinden met thema’s die op een natuurlijke wijze aansluiten bij Zuidas. > Vergelijkbare projecten als Zuidas hebben aangetoond dat de doelen die door de initiatiefnemers (bestuurders/ontwikkelaars) worden nagestreefd vaak abstract en strategisch zijn, en ver af liggen van de directe korte-termijn behoeften van de meeste burgers. ‘It is in this respect that Barcelona has failed this time to set


•

Locatie : VU. Status: planvorming. Gerrit rietveld Academie/sandberg instituut Locatie: Roeskestraat. Status: gerealiseerd. cAs Zuidas Video wall van formaat in de openbare ruimte met eigen programmering. Initiatief van VMZ. Moving Images in Public Space. Locatie: Strawinsky Zuid (Zuidplein). Status: gerealiseerd. k!M, experience voor kinderen (kind in Maatschappij) Particulier initiatief. Locatie: nog onzeker (mogelijk Vivaldi). Status: planvorming, financiering. Zuidas Amsterdam Bright city, samenwerking van diverse private partners en vu ‘Centrum voor ontmoeten, ontwikkelen en ondernemen: een inspirerende inhoudelijke ontmoetingsplaats voor ondernemers, expats, studenten, wetenschappers en creatieve talenten die wonen, werken en studeren in Amsterdam Zuidas’. Locatie: Mahler. Ateliers, galeries, studio’s Locatie: Ravel. Ateliers, galeries, studio’s en hoogwaardige (kunst in de) openbare ruimte in combinatie met high end retail. Dit winkelgebied (Beethovenstraat en Ravelstraat) loopt door tot de Cultural Concept Store for products that matter, en sluit hier inhoudelijk op aan.

2


> > >

>

international standards. Maybe the Zuidas can pick up the gauntlet?’ Bronnen: zie Bijlage Literatuur: Boomgaard, Jeroen (ed.), Highrise Common Ground; Art and the Amsterdam Zuidas Area. Majoor, Stan, Disconnected Innovations: new urbanity in large-scale development projects: Zuidas Amsterdam, Ørestad Copenhagen, Forum Barcelona. Salet, Willem, Gualini, Enrico, Framing Strategic Urban Projects: learning form current experiences in European urban regions.

5. 3 Gesprekspartners > Begeleidingscommissie cultuur Zuidas Carolien Gehrels, Maarten van Poelgeest, Elco Brinkman, Jan Stoutenbeek en Robert Dijckmeester. Meetings in aanwezigheid van ambtenaren Henk Stokhof, Jan Heeren en Karima Belhaj van de gemeente Amsterdam/DMO > AAM: Amsterdam Art Metropole Alex Mulder, Michiel Vrolijk > Akzo nobel Art Foundation Hester Alberdingk Thijm > Amsterdamse kunstraad Bert Janmaat, Jan Riezenkamp, George Brugmans, Pien Hartogs > Amsterdam Partners Paul Luijten, Geert Udo > Amsterdam Zuidas Onderneming i.o. Elco Brinkman, Jan Stoutenbeek, Robert Dijckmeester, Anneke de Jong, Gijs Mol, Alphons Oude Ophuis, Bob van Reeth, Paul van Beek, Simon den Hartog > Art Amsterdam Anneke Oele > Bewonersplatform Zuidas Cisca Griffioen, Monique Disselhof > college stadsdeel Zuideramstel Duco Adema, Paul Slettenhaar > de nederlandse Opera Pierre Audi, Truze Lodder > dansacademie lucia Marthas Lucia Marthas > doets consult/Amsterdam Zuidas Onderneming i.o. Jan Doets > Beeldenlijn Mahler 4 Ernst van der Hoeven, curator > Gemeente Amsterdam/dMO Henk Stokhof, Jan Heeren, Karima Belhaj, Dries Jense

2

> Gerrit rietveld Academie Tijmen van Grootheest, Steven Jongejan > Houthoff Buruma Marry de Gaay Fortman > inG Art Management Annabel Birnie, Sietske van Zanten > inG real estate Anneke de Vries, Josja van der Veer, Marcia Sookha > k!M (kind en Maatschappij) Carine de Meijere, Mirjam de Pont > lectoraat kunst in de Openbare ruimte Jeroen Boomgaard > Marga croon, bewoner Zuidas > OrAM Jeroen Visser, Dhr. Steijn > Pathé Lauge Nielsen (telefonisch) > de Architekten cie. Pi de Bruyn > Platform 21 Dingeman Kuilman, Joanna van der Zanden > raad voor cultuur Kees Weeda, Pieter Bots > rAi Hans Bakker > redevco Jaap Gillis en Joris de van der Schueren > sotheby’s Mark Grol > stage entertainment Henk Kivits, Tanja Dik, Frans van Dun (Wilimas) > uvA/stedelijke en regionale planologie Stan Majoor, Willem Salet > virtueel Museum Zuidas Simon den Hartog, Meinke Horn > vu René Smit, Merlijn Draisma, Cok Sas

5.4 literatuur • Agora: Tijdschrift voor sociaal-ruimtelijke vraagstukken, jaargang 24 nummer 2 en 3, 2008. • Amsterdamse Kunstraad, Tot hier en nu verder, Amsterdam, 2006. • ARS/Amsterdamse Raad voor Stadsontwikkeling, Advies over de Zuidas; Visie 2007 en Programma’s van Eisen, 2008. • Boomgaard, Jeroen (ed.), Highrise Common Ground; Art and the Amsterdam Zuidas Area, Valiz Publishers, Amsterdam/Research Group Art and Public Space/Gerrit Rietveld Academie Amsterdam, february 2008. • Cohen, Job, Wandeling door een historisch besluit, Amsterdam, Capita, 2003.


• De ziel van het stadionplein • Demeude, Hugues, Musée du Quai Branly: l’esprit due lieu, Edition Scala, Paris, 2006. • Ketelaars, Simone, Virtueel Museum, een luchtkasteel; Een casestudy naar de totstandkoming van kunst in de Zuidas 2005, doctoraalscriptie UvA Sociologie, Amsterdam, december 2005 • Majoor, Stan, Disconnected Innovations: new urbanity in large-scale development projects: Zuidas Amsterdam, Ørestad Copenhagen, Forum Barcelona, Eburon, 2008. • Platform 21 (‘Designmuseum’): stand van zaken mei 2007, presentatie. • Salet, Willem, Majoor, Stan (eds): Amsterdam Zuidas: European Space, 010 Publishers, 2005. • Salet, Willem, Gualini, Enrico, Framing Strategic Urban Projects: learning form current experiences in European urban regions, Routledge, London & New York, 2007. • The expatriates; Inventarisatiedocument Ontwikkeling Fysiek Expat Loket, Amsterdam Topstad, Den Haag, ARCUSplus, augustus 2007. • Vrije Ruimten Zuidas 2007: Artists in Residence, Virtueel Museum Zuidas, 2007. • Virtueel Museum Zuidas; Begrotingsnotitie Virtueel Museum Zuidas, Tweede termijn 2009-2012, Amsterdam, VMZ/Financien sept 2007. • Virtueel Museum Zuidas, Ruimte voor kunst en cultuur in Symphony; Advies Kunst en Cultuurcluster Zuidas, VMZ, sept 2007. • Virtueel Museum Zuidas; Visie Beeldende Kunst Zuidas, Amsterdam, 2001. • Virtueel Museum Zuidas, Visie Kunst en Cultuur 2007, Amsterdam, VMZ 2007. • Visie Zuidas oktober 2007, Amsterdam Zuidas/ gemeente Amsterdam-DMO/ARUP. • Voorstelling van uitvoeringen; Vraag en aanbod van podiumkunsten in Amsterdam tot 2015, SEO Economisch onderzoek, juni 2008 in opdracht van gemeente Amsterdam/DMO. • Zuidas Accenten 2008; Over de visie van stadsdeel ZuiderAmstel op de ontwikkeling van Zuidas, Stadsdeel ZuiderAmstel/afdeling Bureau Zuidas, 20 mei 2008. • ZuiderAmstel: Living Zuidas! VVD ZuiderAmstel,Maart 2007. • Zuidas; A’dam Bright City: Denken en doen komen samen. (www.zuidas-abc.nl) • www.104.fr • www.mataderomadrid.com • www.pact-zollverein.de • www.zoneattive.it • www.palaisdetokyo.com • www.lamaisonrouge.org

2


noT E n 1

Deze opdracht werd verstrekt voordat er sprake was van een mondiale kredietcrisis. 2 Wethouder Carolien Gehrels aan Martijn Sanders dd 14 februari 2008. 3 Ingewijden spreken van ‘Zuidas’, en gebruiken daarbij geen lidwoord. 4 Gesprek dd. 3 april 2008. 5 Visie Zuidas oktober 2007. 6 Zie: Bijlage Gesprekspartners. 7 Zie: Bijlage Literatuur. 8 Zie: Bijlage Gesprekspartners. 9 Zie: Bijlage Inventarisatie culturele initiatieven. 10 Te weten: AAM en Cultural Concept store for products that matter (zie Bijlage Inventarisatie). 11 De verantwoordelijkheid voor de invulling van de culturele m² voor Symphony ligt inmiddels al bij de eigenaar/belegger. 12 Amsterdamse Kunstraad en Raad voor Cultuur. 13 Deze constatering wordt door velen onderschreven, en helder onderbouwd in het advies ‘Tot hier en nu verder’ van de Amsterdamse Kunstraad, 2006 en in ‘Voorstelling van uitvoeringen’ van SEO, 2008. 14 Te weten de gemeente Amsterdam, Stadsdeel ZuiderAmstel, Rijksoverheid. 15 De gemeente Amsterdam draagt als aandeelhouder via Zuidas onderneming i.o. wel bij aan het Virtueel Museum Zuidas, en heeft tevens een toezegging van € 12 miljoen gedaan voor de bouw van het initiatief van Platform 21/ING (Cultural Concept store), waaraan ING ook € 12 miljoen bijdraagt. Ook aan enkele andere culturele instellingen die in Zuidas gevestigd zijn, zoals Premsela, draagt de gemeente structureel bij. 16 Dit model behelst advisering aan de Gemeenteraad over de kwaliteit van de plannen van instellingen die voor subsidie in aanmerking willen komen door de Amsterdamse Kunstraad, besluit over subsidie door de Gemeenteraad op voorstel van het College. 17 Gesprekspartners merkten op dat de term ‘Zuidas’ in internationale context geen gelukkig gekozen naam is, omdat deze al snel wordt verbasterd in ‘South Ass’. Voor internationale toepassingen zou kunnen worden gezocht naar een aansprekende Engelse naam voor het gebied. 18 Dit bedrag is exclusief een bedrag voor ontwerp, bouw, beheer en transport van een mobiel atelierdorp en exclusief de kosten voor de gebouwen voor de nieuw te ontwikkelen culturele functies. 19 Diverse betrokkenen en academici zien het belang van het creëren van kleine, betaalbare kantoorruimtes in Zuidas zowel voor creatieve bedrijven als voor ‘gewone’ start-ups. Rob van Engelsdorp Gastelaars stelt dat er twee belangrijke

30

20 21 22 23

24

25

26

27 28

29 30 31

negatieve aspecten aan Zuidas kleven, waarvan de eerste is: ‘... the masterplan offers scarce facilities for start up companies in the knowledge-intensive alpha and gamma sectors.’ Werktitels: DOKA, Dock Amsterdam of SOUSA (Southern Station Amsterdam). K!M, zie bijlage Inventarisatie. Zie bijlage: Inventarisatie. De commissie heeft medio oktober vernomen dat de gesprekken over de Cultural Concept store tussen de ontwikkelaar en de initiatiefnemers zijn vastgelopen. Een open end theater is een theater waar een voorstelling geprogrammeerd kan worden totdat er geen publiek meer voor is, dus zonder vooraf de einddatum vast te hoeven stellen. In Nederland beschikt Stage Entertainment al over het eigen open end Circustheater in Scheveningen en via ‘long term lease’ over het Beatrixtheater in Utrecht. De musical The Lion King in het Circustheater trok tot op heden 1,2 miljoen bezoekers. In Scheveningen voegt iedere bezoeker aan het Circustheater volgens de door Stage Entertainment verstrekte gegevens gemiddeld € 30 toe aan de lokale economie. Van de bezoekers aan het Circustheater komt 90% van buiten de directe omgeving van Den Haag. Dit heeft vooral een positief effect op horeca en casino. 10% van de musicalbezoekers dineert voor een voorstelling in de buurt van het theater. Het bevreemdt de Commissie dat er slechts een ruwe schatting van het aantal expats in de regio Amsterdam beschikbaar is. Betrouwbare cijfers ontbreken. De schatting komt uit tussen de 50.000 en 100.000. De expats maken deel uit van de doelgroep kosmopolieten waarop het internationale cultuuraanbod in Zuidas mede gericht moet zijn. Zie ook: Literatuur: The expatriates. Een businessclub voor expats in Zuidas kan bijdragen aan het vergroten van de frequentie van het bezoek van expats aan Zuidas, met cultuurdeelname tot mogelijk gevolg. Een andere suggestie: Amsterdam XL. In de eerste vijf maanden na opening trok het gebouw 600.000 bezoekers. In het uitgestrekte Noorwegen wonen 4,7 miljoen mensen. Dit station heet momenteel nog: station Zuid/WTC. Drie van de vier musea die hiermee hun expositieruimte vergroten zijn rijksgesubsidieerd. Alle citaten uit deze bijlage komen uit: Majoor, ‘A Cultural Approach to City Building’ in: Boomgaard. Zie bijlage: Literatuur.

Colofon commissie cultuur Zuidas Martijn Sanders, voorzitter Joost Kuiper, lid Wim Pijbes, lid Carolien Croon, secretaris secretariele ondersteuning: Bureau Twee vormgeving advies: Emma van Lohuizen

Een wereldplek om iets te willen. kunst en cultuur in. Commissie Cultuur Zuidas. in opdracht van gemeente Amsterdam en Amsterdam Zuidas

Recommend Documents