EEN wereld van verschil dominique ampe

EEN wereld van verschil

Dominique Ampe


Dominique Ampe

Dominique Ampe


Wat zijn de grote verschillen op gebied van grafisch ontwerp tussen België en Nederland? Bachelor eindexamenscriptie Grafisch Ontwerp, AKV | St.Joost, Breda. Antwerpen, januari 2011

IK WOON IN

NEDERLAND

IK WOON IN

BELGIË

inHOUD

Voorwoord

PG 008

Inleiding

PG 012

1.

Geschiedenis

PG 016

1.1

België

PG 018

1.2

Nederland

PG 028

2.

België vandaag

PG 042

2.1 De maatschappij

PG 045

2.2 Van opdrachtgever tot ontwerper

PG 046

2.3

Opdrachtgever

PG 046

2.4

Ontwerper

PG 048

2.5 Interview Hugo Puttaert

PG 050

2.6 Interview Tina Lenz

PG 052

3.

Nederland vandaag

PG 054

3.1

PG 056


PG 058

3.3

Ontwerper

PG 059

3.4 Dutch Graphic Design

PG 060

3.5 Interview ‘Studio Dumbar’

PG 062

Maatschappij

4 Interview

PG 074

4.1 Annelys de Vet

PG 076

4.2

PG 078

4.3 Saskia Wierinck

Klaas van der Veen

PG 080

5. Conclusie

PG 082

6. Literatuurlijst

PG 086

7.

PG 090

Bijlage

Bronvermelding: (‘cijfer’): quote, interview gesprekken, vertaling en informatie. (‘cijfer’): literatuurverwijzing.

VOORWOORD

VOORWOORD

VOORWOORD

VOORWOORD

Dominique Ampe

PG 010

voorwoord

voorwoord

PG 011

In 2006, na mijn middelbare studie in België, wist ik

Momenteel zit ik in mijn laatste bachelor jaar grafisch

dat ik verder zou gaan studeren aan een kunst-

ontwerp en schrijf ik zoals elk laatstejaars student een

academie in Nederland, met een voorkeur voor

scriptie over een onderwerp dat me aanspreekt. De

grafisch ontwerp. Mijn keuze voor een studie grafisch

zoektocht naar een onderwerp was snel geklaard.

ontwerp werd voornamelijk bepaald door mijn

Dagelijks ervaar ik verschillen in cultuur en maat-

basisopleiding in het middelbare kunstonderwijs.

schappij tussen Nederland en België.

Mijn voorkeur voor Nederland werd beïnvloed door de vele gelezen documentatie waaruit ik kon afleiden

Hierdoor werd mijn interesse voor de verschillen bin-

dat Nederland het beloofde ontwerpland is. Boven-

nen het vakgebied grafisch ontwerp tussen Nederland

dien, de meest doorslaggevende factor, waren de

en België opgewekt. Zo kwam ik tot de volgende

positieve ervaringen van mijn oom, hij doceerde aan

onderzoeksvraag van mijn scriptie:

de AKV/St-Joost academie in Breda, waar ik nu de “Wat zijn de grote verschillen op gebied van grafisch

opleiding volg.

ontwerp tussen Nederland en België?” ik veel zou leren over het vakgebied grafisch ontwerp.

Het maken van deze was voor mij een uitdaging.

Dit werd bevestigd. In de afgelopen vier jaren ben ik

Zonder de hulp van velen kon ik deze scriptie niet

ontzettend geëvolueerd op het gebied van denken

verwezenlijken. Daarom maak ik van de gelegenheid

binnen het grafisch ontwerp. Daarbij heb ik onder-

gebruik enkele personen te bedanken. Eerst en vooral

vonden hoe grafisch ontwerp wordt aangeleerd in

wil ik mijn ouders danken voor hun steun gedurende

Nederland en hoe velen het toepassen in de praktijk.

mijn gehele opleiding. Ook wil ik mijn vriend danken

Ook heerst in Nederland duidelijk een verstaanbare

voor zijn morele steun tijdens het schrijfproces.

taal onder ontwerpers en onder de bevolking.

Verder wil ik ook diegenen bedanken die me opbouwende kritiek en goede feedback gaven. Tenslotte wil ik de ontwerpers bedanken voor hun gastvrijheid en de tijd die ze hebben vrijgemaakt voor een interview.

Antwerpen, 8 januari, 2011

Dominique Ampe

Als Belgische ging ik er naar toe met de gedachte dat

INLEIDING

INLEIDING

INLEIDING

INLEIDING

Wat zijn de grote verschillen op gebied van grafisch ontwerp tussen België en Nederland? PG 014 INLEIDING

INLEIDING

PG 015

Nederland en België, twee buurlanden die verschillen

In hoofdstuk 3 ‘Nederland vandaag’, zien we welke rol

op vele vlakken, zoals de Samson & Gert serie in België

en macht de maatschappij heeft op de ontwikkeling

en de Bassie & Adriaan serie in Nederland, het godde-

van grafisch ontwerp in Nederland en hoe de relatie

lijke ‘goudgele Belgische bier Jupiler’ en het Neder-

tussen opdrachtgever en ontwerper is.

landse bier Heineken, enzovoort. Maar, er is weinig bekend met betrekking tot de verschillen tussen België

In de paragraaf 3.4 ‘Dutch Graphic Design’ wordt er

en Nederland op het vakgebied ‘grafisch ontwerp’.

door Nederlandse grafisch ontwerpers een antwoord gegeven op de vraag: “Waarin onderscheid de Neder-

Om antwoord te krijgen op mijn onderzoeksvraag

landse vormgeving zich van de rest van de wereld?”

“Wat zijn de grote verschillen op gebied van grafisch

en vervolgens het interview met ontwerpers van het

ontwerp tussen België en Nederland.” We werpen

beroemde ‘Studio Dumbar’.

eerst een blik op de geschiedenis van het grafisch ontwerp. Hier ligt de focus op de naoorlogse geschiede-

In hoofdstuk 4 krijgen we interviews van twee Ne-

nis die zich enerzijds afspeelt in België en anderzijds

derlandse en één Belgische ontwerper. De vragen en

in Nederland.

antwoorden in de interviews zijn essentieel om een beantwoording te kunnen realiseren van de scriptie vraag.

In hoofdstuk 2 ‘België vandaag’, zal ik ingaan op het Belgisch grafisch ontwerp van ‘nu’. We zien onder

Tenslotte sluit ik af met een korte en bondige conclu-

meer welke rol en macht de maatschappij heeft op de

sie waarin de onderzoeksvraag een samenvattende

ontwikkeling van het grafisch ontwerp in België en

beantwoording krijgt.

hoe de relatie tussen opdrachtgever en ontwerper is, met als afsluiting van het hoofdstuk, twee verrassende interviews.

Antwerpen, 8 januari, 2011

GESCHIEDENIS

GESCHIEDENIS

GESCHIEDENIS

GESCHIEDENIS

PG 018

1.1

GESCHIEDENIS

Na de Tweede Wereldoorlog zag je in België

het Plantin Genootschap. Ibou ging tijdens zijn studie-

schilders, architecten en meubel ontwerpers, wie zich

jaren in dienst bij de reclamestudio René Van Poppel.

bekwaamde tot grafici beoefende het vakgebied let-

In 1961 vestigde hij zich als zelfstandige grafisch

terzet en zeefdrukken. Tot het einde van de twintigste

ontwerper. Hij heeft in België voor veel beweging

eeuw waren vele Belgen van mening dat grafisch

gezorgd binnen het grafisch ontwerp. In 1969 stichte

ontwerp zich afspeelde in een drukkerij. Dit in tegen-

Ibou de vzw “Verbond Vlaamse Grafici” en in 1969

stelling tot de noorderburen, waar het vakgebied al

“Multi-Arts-Press”, een kunstgalerij en uitgeverij die

was uitgegroeid tot een identiteit van het Nederlands

vooral gericht was op het buitenland. Hij publiceerde

landschap. In 1997 veroorzaakte de tentoonstelling ‘In

onder het “tijdschrift voor Vorm” in Vlaanderen wat

Koeien van letters’ (1) die plaats vond in Gent een ware

we nu kunnen vergelijken met het Vlaamse Kwintes-

verandering voor de Belgische kijker. Het Belgisch

sens. In 1985 startte hij met de groep Interecho met

publiek kreeg een ontmoeting met het bestaande

als doel het gebied op visuele communicatie meer te

‘Belgisch grafisch ontwerp’. De bevolking, maar ook

ontwikkelen.

de ontwerpers waren aangenaam verrast door wat er zich afspeelde in de wereld van het grafisch ontwerp.

Paul Ibou heeft vele logo’s ontworpen zoals het “Na-

Niet alles wordt dus gemaakt door reclamebureaus,

tionale Taxi logo” van de Taxigroepering in Brussel.

drukkers en letterzetters, vertelde ze.

Aangezien hij zeer actief was als beeldend kunstenaar

1.1 België

werden zijn logo’s zodanig ontworpen dat je ze ook De eerste ontwerpers die zich in België rond de

driedimensionaal kon realiseren. Hij noemt zich dan

tweede helft van de jaren vijftig wilden bekwamen in

ook liever ‘beeldenbouwer’ (2) in plaats van grafisch

het vak grafisch ontwerpen volgenden een opleiding

ontwerper. Paul Ibou hield zich niet alleen bezig met

als schilder, publiciteit, lettertekenen of letterzetter.

het ontwerpen van postzegels, verpakkingen, boeken,

Een specifieke opleiding voor vormgeving was er in

meubelen maar ook met kleding en langspeelfilms.

die tijd nog niet in België. Velen die zich wilden profi-

Hij heeft voor de Belgische bedrijven en publieke

leren als vormgever gingen studeren in het buitenland

instellingen veel ontworpen zoals voor de Provincie

zoals Nederland en Duitsland. In België konden we

Antwerpen, Universiteit Antwerpen, Koninklijke Ballet

spreken van getalenteerde ontwerpers zoals Ibou,

van Vlaanderen enz. Zijn werk kenmerkt zich door de

Olyff, Lampaert, Buytaert en later de grafisch ontwer-

eenvoud en iconische directheid in zijn logo’s. Het zijn

per Gert Dooreman die een grote betekenis had voor

voornamelijk pregnante lijntekeningen, die in zwart-

het toen nog beginnend vakgebied in België. Paul Ibou

wit nog overeind blijven. Wie het belang van Paul Ibou

(Paul Vermeersch, 1939) haalde zijn diploma in 1958

naar waarde schat, moet weten dat hij werkte in een

voor Publiciteit en Lettertekenen aan de Koninklijke

tijd waarin een begrip als ‘corporate identity’ nage-

Academie van Antwerpen. Hij studeerde vervolgens

noeg onbekend was in België.

de opleiding Drukkunst, die georganiseerd werd door

GESCHIEDENIS

PG 019

Michiel Olyff (1927) volgden de studie “Illustration des

zijn eerste boek ‘Rozengeur en maneschijn’ ontwer-

livres” aan de academie van La Chambre waar hij later

pen. Hij vormde een goed team met Tom Lanoye. Dit

ook docent werd. Hij maakte deel uit van de cobrabe-

was de start van een langdurige samenwerking.

en Luc de Heusch. Hij tekende en schilderde. Echter

Dooreman is een man die zich graag in alles verdiept

in zijn loopbaan kunnen we hem ook onderscheiden

en documenteert. Hij wil alles zien en leest veel.

als grafisch vormgever. Hij was voorzitter van de

Hij beschouwt zich ook als een artiest en vindt ten

Belgische kamer van Grafische Vormgevers en had

dienste staan ‘van’ helemaal niet onprettig. Hij brengt

veel contact met de Nederlandse buren. Hij ontwierp

maatwerk en zegt, ‘Voor mij moet een tekst altijd

logo’s zowel voor de televisiezenders BRT en RTB als

leesbaar zijn, al maak ik wel een onderscheid tussen

voor het Museum voor Schone Kunsten in België. In

een wervende tekst en een doorlopende leestekst. Ik

1963 werd hij samen met Jacques Richez als enige

heb de indruk dat ontwerpers vaak denken dat alles

Belgen aanvaard als lid van de “Alliance Graphique

bestaat uit grafische objecten, terwijl er wel degelijk

Internationale”. Michiel Olyff verhuisde rond 1970

inhoud mee gemoeid is. Tekst is geen materiaal dat

naar het Waals-Brabantse Ittre. Belgische kunstenaars

je kan inzetten zoals je wil, het staat ook nog voor een

die het wilden maken in de grafische vormgeving gin-

zekere boodschap die overgedragen moet worden.

gen studeren in het buitenland. Zo trok Rob Buytaert

Ik ben een voorstander van het principe form follows

in 1961 naar Eindhoven. Na zijn opleiding in Neder-

function. In wervende teksten daarentegen geldt God

land vindt hij Vlamingen veel te individualistisch,

noch gebod. Leesbaarheid kan dan minder belangrijk

in tegenstelling tot de Nederlander. Hij vindt dat de

zijn, omdat het bijvoorbeeld de bedoeling is om de

Nederlanders beter zijn georganiseerd en dat dit terug

lezer te prikkelen, of om op te vallen.’ (3) Dooreman

te vinden is in het ontwerp. Buytaert werkt het liefst

speelt met letters en grootte, plaatsing, kleur en ritme.

voor de culturele sector en ontwerpt naast boekom-

Hij dwingt de typografie tot een muzikaal leven. Hij

slagen en affiches ook postzegels. Het was duidelijk

kiest niet zomaar een lettertype. Hierin is hij zeer seri-

dat in die tijd het Belgisch grafisch ontwerp nog

eus en kiest ze op een bewuste manier. Hij kiest ze zo

door drukkers, letterzetter en reclamebureaus werd

dat ze altijd in waarde blijven. Hij vindt ook dat fout en

uitgeoefend. In 1958 wordt Gert Dooreman geboren.

lelijk een esthetisch oordeel is en dat esthetica slechts

Hij groeide later uit tot de vertegenwoordiger van

één element is van wat een ontwerp goed of slecht

de grafische vormgeving in Vlaanderen en is nu nog

maakt. Hij won prijzen, onder andere in 2006 de prijs

altijd actief. Naast zijn passie voor illustratie staat hij

voor vormgeving van de provincie Oost-Vlaanderen.

bekend als boeken afficheontwerper vooral gericht op de typografie. Begin jaren tachtig tekende hij voor de toen nog progressieve krant ‘De Morgen’. Drie jaar later in 1983 mocht hij voor Tom Lanoye de cover van

(1) Vlaams tijdschrift voor vormgeving en mode ‘Kwintessens’, 4de trimester, jaargang 18. Tekst: pg. 1, voorwoord.

(2) Paul Ibou, Vlaams tijdschrift voor vormgeving en mode ‘Kwintessens’, 4de trimeste, jaargang 18. Tekst: pg 3 - 6.

(3) Gert Dooreman, www.deredactie.be / www.letterenhuis.be (Dooreman als vormgever). + kwintessens, 4de trimester jaargang 2009, pg 23

1.1 België

weging samen met Strebelle, Alechinsky, Reinhoud

1.1 België

PG 020

GESCHIEDENIS

PG 021

1.1 België

GESCHIEDENIS

www.iconofgraphics.com/Paul-Ibou

GESCHIEDENIS

1.1 België

PG 022

Beeld verslag

GESCHIEDENIS

PG 023

01. Paul Ibou

Nationale Taxi, 1979. Bijschrift: hij wil het logo zo eenvoudig mogelijk en direct benaderen door een pregnante lijntekening. + Paul Ibou & partners, 1962, Design groep. 02. Paul Ibou

Provinciaal logo Antwerpen, 1983. 03. Paul Ibou

Antwerpen Tax, 1967, Taximaatschappij, Antwerpen. 04. Gert Dooreman

Affiche Ten oorlog. Bijschrift: Via spaarzame typografie weet Dooreman uit te drukken hoe drukwerk er in de oorlog uit zag, waneer er geen geld, geen tijd en geen schoonheidsideaal meer was. De poster geeft een zekere directheid. Om de tijd van de oorlog muzikaal te maken heeft hij alle acteurs bij de achternamen genoemd, alsof hun namen afgeroepen worden in een militair

1.1 België

appel. (3)

Beeld verslag

GESCHIEDENIS

1.1 België

PG 024

01. Paul Ibou

PG 025

1.1 België

GESCHIEDENIS

02. Paul Ibou

GESCHIEDENIS

1.1 België

PG 026

03. Paul Ibou

PG 027

1.1 België

GESCHIEDENIS

04. Gert Dooreman

PG 028

1.2

GESCHIEDENIS

De naoorlogse geschiedenis van Nederland

ontwerpdisciplines en alle mogelijke manieren bena-

speelde een belangrijke rol in het grafisch ontwerp.

deren zoals de meeste grafische ontwerpers in die tijd

Vanaf deze periode is de grondslag gelegd voor de

in Nederland. De twee ontwerpers streefden naar een

ontwerpers van de toekomst. De ontwerpers hebben

programmatische manier van ontwerpen. Zij kregen

ervoor gezorgd dat de Nederlandse maatschappij een

in 1967 de opdracht een nieuwe huisstijl te ontwerpen

visuele opleiding kreeg.

voor de Nederlandse spoorwegen. Hiervoor werd de

1.2 Nederland

grafisch ontwerper Gert Dumbar als derde partner Het grafisch ontwerp in Nederland werd dan ook

binnengehaald. Ze verwachten van hem een verfris-

gezien als een echt vakgebied. De ontwerpers en ont-

sende impuls, vanwege zijn studie aan de Royal Col-

werpbureaus schoten uit de grond. Het werd duidelijk

lege of Arts in London en zijn opvattingen over visual

dat ontwerpers een belangrijke rol leverden aan de

communication. Tien jaar later in 1977 richtte Gert

economische voorspoed van een bedrijf. In Nederland

Dumbar de studio Dumbar op, wat nu nog altijd een

werd al snel bekend dat de economische groei in de

zeer vooruitstrevend ontwerpbureau is. Toentertijd

tweede helft van de jaren vijftig voor werk zorgde in

werden nog vele grote Nederlandse ontwerpopdrach-

het vakgebied grafisch ontwerp. Voor vele ontwer-

ten aan de buitenlandse ontwerpbureaus uitbesteed,

pers ontstond de mogelijkheid om te groeien en zich

zoals bijvoorbeeld Zwitserland of Amerika. Er werd

te presenteren in de openbare ruimte. Bedrijven en

hierop veel kritiek gegeven. Dit zorgde voor ongenoe-

instellingen hadden de filosofie dat een goed vormge-

gen bij de Nederlandse ontwerpers. Het werd dus tijd

geven ontwerp een winstmaker is en een middel dat

dat de Nederlandse ontwerpers hier iets aan zouden

je strategisch in de markt kunt zetten. (1) Deze manier

doen.

van denken was een start voor een later vormgegeven Nederland. Dit was tevens het begin van talrijke

Total Design (sinds 2000 bekend als Total Identity)

ontwerp bureaus.

moest daar verandering brengen. Het ontwerpbureau werd opgericht in 1963 door de ontwerpers, Wim

Het duo, industrieel ontwerpers Emiel Truijen en Rob

Crouwel, Benno Wessing, Friso Kramer en de gebroe-

Parry, kreeg onder meer in 1957 de opdracht om

ders Paul en Dick Schwarz. Zij stonden in voor elk

een dubbele brievenbus te ontwerpen. Deze scheidt

aspect van vormgeving, van postzegel tot huisstijlen

de stadspost voor binnen en buitenland. Het was

en inrichtingen van tentoonstellingen. Zij profileerden

een praktisch en revolutionair ontwerp voor die tijd.

zich als een ambitieuze, internationale, zeer professio-

De bus voldeed zo goed aan zijn eisen waarvoor hij

nele, zakelijke, communiceerbare en modern vooruit-

was ontworpen, dat hij meeging tot maar liefst aan

strevende organisatie met als doel het vormgeven van

het einde van de 20ste eeuw. Emiel Truijen richtte

Nederland. De opdrachten werden in ontwerpteams

vervolgens in 1962 met Jan Lucassen in Den Haag

via een rationele manier zo efficiënt mogelijk aange-

het ontwerpbureau Tel Design. Tel Design wilde alle

pakt. Er werd bij voorkeur meest ontworpen op basis van rasters of een vast stramien.

Literatuur verwijzing: (1) Goed in Vorm. Honderd jaar ontwerpen in Nederland, Mieke Simon Thomas.

GESCHIEDENIS

PG 029

Wim Crouwel was het boegbeeld van Total Design.

dit is een geometrisch lettertype ontworpen door van

Hij volgde een opleiding als schilder en vanaf 1952 is

Wim Crouwel. De combinatie van het logo in samen-

hij in Amsterdam als ontwerper gaan werken. Hij werd

hang met de stijl van de letters van het woord Rand-

de belangrijkste Nederlandse grafisch ontwerper na

stad is zo trefzeker geweest, dat het nu nog steeds

de Tweede Wereldoorlog. Crouwel was jarenlang

gebruikt wordt. Tel en Total Design en de vele nieuwe

directeur van Total Design.

grafisch ontwerpers hebben het begrip “huisstijl” verbreed in Nederland rond de jaren zestig en zeventig

Crouwel staat ook bekend voor zijn fascinatie voor

tot het fenomeen corporate identity. (2)

lettertype New Alphabet Crouwel collega’s, de heer

Het fenomeen ontwerpen was in alle opzichten van

Benno Wessing was opgeleid tot kunstschilder aan

het vakgebied in Nederland geboren. De Semi- over-

de Kunstacademie van Rotterdam. Hij begon als

heidsinstellingen gaven vaak een opdracht aan de toen

huisontwerper in 1949 voor het museum Boijmans

bekende ontwerpbureaus zoals Tel en Total design.

Van Beuningen (1) in Rotterdam. Hij mocht in 1966 de

Alles moest worden vormgegeven zoals de luchthaven

oeuvreprijs in handen nemen van het Fonds voor de

Schiphol, Nederlandse Spoorwegen, Nederlandse

Beeldende Kunst en Vormgeving. Nog staat hij be-

Bank, Rijkswaterstaat, vele gemeentes, de nationale

kend voor zijn bewegwijzering aan de luchthaven van

Post, de Telegraaf en het Telefoon bedrijf ‘PTT’ enz.

Schiphol in 1967. Hij heeft tal van logo’s ontworpen

Deze grote projecten hebben een immense invloed uit-

zoals die van de winkelketen Makro en het waren-

geoefend op de visuele cultuur van Nederland. Al deze

huis Metz & Co. Crouwel zijn collega, Friso Kramer

krachtige ontwerpen kwamen in heel Nederland te

vertegenwoordigde zich onder meer als industrieel

voorschijn. Nederland kreeg de identiteit van een echt

vormgever. Hij staat bekend voor de kegelvormige

vormgegeven land maar vooral in het buitenland werd

straatlantaarn armatuur. Hij hield zich vooral bezig

gesproken van een verantwoord ontwerp. (1)

met product design. Friso Kramer was ook een voorstander voor de principes van het functionalisme en de analytische ontwerpmethodes. Het jonge uitzendbureau Randstad benaderde Total Design in 1967 voor een compleet nieuwe huisstijl. De opdracht werd uitgewerkt door Ben Bos die toen bij Total Design ging werken als ontwerper. Het logo was verwant aan het revolutionaire New Alphabet,

(1) Het ‘Boijmans Van Beuningen’ museum toont collecties van onder meer middeleeuwse kannen, glas uit de Gouden Eeuw maar ook meubels van Rietveld en hedendaags Dutch Design.

(2) Definiëren van een identiteit of hoe kunnen we een identiteit van de opdracht gever dichter bij het ideaalbeeld brengen d.m.v. strategieën.

1.2 Nederland

typografie en zijn ontwerp van het geometrische

1.2 Nederland

PG 030

GESCHIEDENIS

PG 031

1.2 Nederland

GESCHIEDENIS

Werkvergadering begin 1963. Dick Schwarz, Friso Kramer, Benno Wissing, Ben Bos, Paul Schwarz, Wim Crouwel. Foto: Jan Versnel, www.totalidentity.nl

GESCHIEDENIS

1.2 Nederland

PG 032

Beeld verslag

GESCHIEDENIS

PG 033

01. Total Design

Bewegwijzering en interieur luchthaven Schiphol, 1962. 02. Total Design

De Gruyter NV - verpakkingsmateriaal, 1972. Bijschrift: volgens een stramien laten ze een duidelijke weergave zien van wat de inhoud van het product zou moeten zijn. Ze willen laten blijken dat het er zo uit moet zien en niet anders, het laten zien van het perfecte ideaal beeld voor een product verpakking. 03. Tel Design

Huisstijl Nederlandse spoorwegen, 1971-1980. Bijschrift: Dit is een voorbeeld dat volledig gefinancierd en geëxplodeerd werd door de Nederlandse overheid. Het logo voor de Nederlandse Spoorwegen is ontworpen door Tel Design en mede door de ontwerper Gert Dumbar. Het logo verbeeldt het spoor, alsmede de heen en weer beweging. 04. Studio Dumbar

terd. Het is stilistisch duurzaam, politiek neutraal, makkelijk en goedkoop en op alle bestaande en nog te ontwikkelen voertuigen toepasbaar. En bij een ernstig ongeval dienen de geopende deuren van de politieauto als een visueel roadblock. De visuele identiteit heeft de politie niet alleen zichtbaarder gemaakt, maar laat zien dat het een modern bedrijf is, niet een bureaucratische instelling. Het straalt vertrouwen en veiligheid uit, ook naar buitenlanders. Het is een Nederlands volksicoon.” (6) 05. GEORGE NOORDANUS

Beroemde PSP-poster uit 1971

Beeld verslag

1.2 Nederland

Politie auto, 1993. Bijschrift: “Het is in al zijn merites uitgedok-

GESCHIEDENIS

1.2 Nederland

PG 034

01. Total Design

PG 035

1.2 Nederland

GESCHIEDENIS

01. Total Design

GESCHIEDENIS

1.2 Nederland

PG 036

02. Total Design

PG 037

1.2 Nederland

GESCHIEDENIS

03. Tel Design

GESCHIEDENIS

1.2 Nederland

PG 038

04. Studio Dumbar

PG 039

1.2 Nederland

GESCHIEDENIS

04. Studio Dumbar

GESCHIEDENIS

1.2 Nederland

PG 040

04. George NOordanus

GESCHIEDENIS

PG 041

“Vanaf de jaren zestig begonnen ontwerpers zowel

Ze maakten gebruik van nieuwe technieken om zo hun

hier als elders zich te verzetten tegen wat ze als be-

eigen typografie en vormtaal te creëren. Ze ontwikkel-

perking zagen. Ze wilden mogelijkheden van nieuwe

den de groep “Hard Werken”, een collage vorm die zich

communicatievormen openen. Maar ook al werden

relateerde met het postmoderne hergebruik van die

hun ontwerpen wild, en zelfs pornografisch, ze ble-

tijd. In Nederland schuilde er een traditie van herdefini-

ven gedisciplineerd. George Noordanus’ beroemde

tie en reorganiseren. “Karel Martens, die verschillende

PSP- poster uit 1971 bijvoorbeeld, toont een naakte

generaties ontwerpers opleidde, en een aantal van zijn

vrouw die met uitgestrekte armen voor een koe in

collega’s synthetiseerden al deze rebellie in een com-

een weiland staat, in een zuivere, symmetrische com-

pact geweven, maar toch volledig vrije benadering van

positie. De daad van rebellie wordt gepresenteerd op

informatie, die nu een groot deel van de Nederlandse

een volledige klassieke en daarom krachtige manier.

grafisch- ontwerpwereld beheerst. ‘Calvinistisch ex-

Door totale zelfbeheersing werd de expressie van de

pressionisme,’ zoals iemand opmerkte.“ (3)

ontdekte vrijheid effectiever.” (1) Tijdens de jaren zeventig en tachtig ontstond in Amsterdam het “Wild Plakken”. Een groep die in het wilde weg de stad volhing met politieke posters “die de bezadigde wereld van kunstcommissies de dyna-

1.2 Nederland

miek van revolutie wilde weergeven.” (2)

( 1, 2, 3 ) Design NL. De kracht van Dutch Design, Aaron Betsky en Adam Eeuwens

BELGIë VANDAAG

BELGIË VANDAAG

BELGIË VANDAAG

BELGIë VANDAAG

2.1 De maatschappij

PG 044

BELGIë VANDAAG

BELGIë VANDAAG

PG 045

Belgen of buitenlanders, iedereen die wel eens in Bel-

2.1

gië is geweest met de auto, weet hoe de wegen er uit

verschil. In België zie je dat niet alleen in het straat-

zien. Ze zijn ongelijk neergezet en door heel het land

beeld maar ook in de taal een groot contrast. Zo kent

word gebruik gemaakt van ‘lintbebouwing’. (1)

België onder meer de taalstrijd tussen het Vlaams

De aller grootste complexiteit zit in het taal

en het Frans. Iedere taal heeft zijn eigen afgebakend Zoals Hugo Puttaert zegt,

terrein, met zijn eigen cultuur, meningen, tv zenders, politiek enzovoort.

“Veel buitenlandse collega’s kijken enerzijds wat meewarig naar ons landje, anderzijds met steeds

Je zou dan, in de grafische vormgeving kunnen onder-

groter wordend ontzag. Er is hier zo weinig geregeld,

vinden dat een Vlaamse grafisch ontwerper weinig of

er is hier zoveel lelijkheid, zegt men. En inderdaad,

nooit een Waalse opdrachtgever aan neemt en visa

onze weiden liggen bezaaid met oude badkuipen en

versa. Door deze mentaliteit krijg je weinig ontwik-

in de steden is het niet altijd wijselijk om op de stoep

keling binnen het grafisch ontwerp in België. Wat tot

te lopen. Om nog maar van de ‘koterij’ (2) te zwijgen.

gevolg kan hebben dat er minder motivatie, steun van

Maar zoals op elk braakliggend terrein, ligt er nog

de overheid, professionaliteit en onderzoek in vernieu-

een hele wereld open.” (3)

wing binnen het vakgebied grafisch ontwerp plaats vindt. Het is dan ook zo dat je in België weinig grafisch

Zo zegt zelfs Annelies Vaneycken,

ontwerp in de openbare ruimte en de infrastructuur

doods. In België is er nog een leuke chaos. Door zijn

“met het milde liberaal-democratische samenleving

rommeltje, door zijn uitheems straatbeeld wordt het

model, waarin de mogelijkheid tot het verwerven

mooi en inspirerend” (4)

van persoonlijk geluk en vrijheid centraal staat, heeft iedere Belg zich ontpopt tot ontwerper van zijn

Dus al deze contrasten van lelijkheid maken België

eigen koninkrijk. Zijn eigen huis, in zijn eigen straat,

weer mooi en uniek. Het land krijgt zo een bepaalde

naast het eigen huis van de buren, volgens eigen

unieke identiteit die je nergens in de wereld terug ziet.

inzichten en dromen. Belgen beschouwen het maken

Maar, deze contrasten zoals lintbebouwing, braak

van keuzes en het ontwerpen van hun eigen leven

liggend terrein, koterrijen, chaos en de rommel zorgen

als een verworven recht, geen stedenbouwkundige

ook voor een land met complexen.

verordeningen die daar een stokje voor kan steken. De argwaan van de Belg voor ieder die een mogelijke bedreiging voor dat eigen koninkrijkje kan vormen, heeft ertoe geleid dat in België ontwerpers nagenoeg onbestaand blijven zijn.” (5) (1) De maatschappij wil niet in aanraking komen met goed grafisch ontwerp, waardoor het grafisch ontwerp voor velen in België, een onwetend vakgebied blijft. Er zal dus niet snel begrip of vraag naar zijn.

2.1 De maatschappij

ziet, zoals bijvoorbeeld goede bewegwijzering. “In Nederland is alles vormgegeven, afgelikt en

PG 046

2.2

BELGIë VANDAAG

Om als ontwerper een goed inhoudelijk

2.3

Opdrachtgever voorbeeld: De Belgische

ontwerp te kunnen realiseren moet de samenwerking

Opdrachtgever ‘x’ vind de kleur geel niet mooi. We

tussen de opdrachtgever en ontwerper optimaal

kunnen vast stellen dat hij geen enkele relatie wil heb-

zijn. De opdrachtgever of ontwerper moet tijdens het

ben met deze kleur. Maar waarom? Gewoon, hij vind

ontwerpvoorstel een dialoog op gang brengen. Als dit

deze kleur niet mooi (subjectieve keuze). De ontwerper

gebeurt kunnen beide partijen rustig praten over het

weet helemaal niet dat zijn opdrachtgever deze kleur

ontwerpvoorstel, waarbij ze uiteindelijk tot overeen-

verafschuwt. Toevallig heeft de Belgische ontwerper

stemming komen. Er is dus tussen de opdrachtgever

de kleur geel in zijn ontwerp verwerkt. De ontwerper

en ontwerper daadwerkelijk een goed vertrouwen,

is er na veel onderzoek bij uitgekomen dat deze kleur

communicatie en respect tegenover elkaar nodig

een juiste vertaling in het ontwerp is. De ontwerper

om uiteindelijk tot overeenstemming te komen. Dit

legt zijn idee voor aan opdrachtgever ‘x’ samen met

zou een ideale situatie zijn. De ontwerper heeft de

een inhoudelijk en opbouwende bespreking. De

mogelijkheid en de motivatie om een goed ontwerp te

ontwerper geeft een duidelijke presentatie en het

kunnen afleveren aan de opdrachtgever.

ontwerp ziet er logisch en zeer professioneel uit. Bij


de bespreking tussen de ontwerper en opdrachtgever Vanuit gelezen bronnen en van horen zeggen, is van een

keurt de opdrachtgever het ontwerp af omdat de kleur

positieve situatie zoals ze hier boven wordt beschreven

geel is verwerkt. De ontwerper probeert zijn ontwerp

weinig terug te zien in België. De situatie die dan in

en keuze te verduidelijken en zoekt naar een oplos-

België vaak zou voorkomen wordt kort uitgelegd in de

sing, maar komt niet meteen verder. De opdracht-

volgende paragraaf. Dit voorbeeld schetst een beeld

gever toont geen enkele interesse in de keuze van

waarbij de opdrachtgever de ontwerper in grote zin niet

de ontwerper en blijft subjectief over de kleur geel.

vertrouwt en zijn keuze of mening niet aanvaardt.

Uiteindelijk keurt hij het ontwerp af. In deze situatie kijkt de opdrachtgever niet naar de inhoud van het ontwerp. Hij kijkt dus alleen naar het totaal beeld. De opdrachtgever wil helemaal niet weten waarom de ontwerper de kleur geel heeft verwerkt in zijn ontwerp. In deze situatie stelt de opdrachtgever zich dominant en subjectief op tegenover de ontwerper. De opdrachtgever wil geen dialoog met de ontwerper, terwijl het er naar uit ziet dat de ontwerper dit wel probeert te doen. Hierdoor zal de ontwerper uiteindelijk de opdracht niet binnen halen of simpel weg uitvoerder worden van de eisen die de opdrachtgever stelt. De opdrachtgever heeft niet begrepen dat de inhoud van het ontwerp het niet toe laat om iets esthetisch (naar zijn subjectieve keuze) te ontwerpen en dat de kleurkeuze meestal een logisch gevolg van de inhoud is.

BELGIë VANDAAG

PG 047

Volgens Tim Vermeulen (5) hebben opdrachtgevers in

fende wetgeving, vragen overheden (ook ministeries)

België maar één doel en opvatting:

koudweg volledig uitgewerkte conceptvoorstellen alvorens er gegund wordt. Zelfs de agentschappen van

“waar krijgen voor je geld. En dat valt in de ogen van

de Vlaamse overheid gebruiken deze praktijk. Van de

de opdrachtgevers enkel af te meten aan luxueuze

aangeschrevenen worden daarbij verwacht om, naast

overdaad en weldadige schoonheid die vaak ontaardt

een lijvig dossier (met vereiste officiële documenten,

in potsierlijkheid. Functionaliteit is nooit een uit-

een zeer gedetailleerde offerte en een stappenplan),

gangspunt geweest, want waarom je kamer zo func-

ook een volledig uitgewerkt ontwerpvoorstel in te

tioneel mogelijk inrichten als je voor hetzelfde geld

dienen. Vaak moet dit zelfs gebeuren binnen een

een tweede kamer aan je huis vast bouwt. Waarom

periode van één tot twee weken. U gelooft dit niet?

een ontwerper inschakelen om je briefhoofd te ont-

Het is nochtans zo. En wat is het resultaat? Abomina-

werpen als je een tekstverwerker op je pc hebt.” (5) (1)

bele vormgeving, strategisch wankel en onvoldoende snel te verdwijnen. Het kan ook niet anders: gedegen

vers weinig respect en waardering voor de ontwerper

en professionele ontwerpers en ontwerpbureaus

en wat hij ontwerpt. Het is niet alleen de opdracht-

weigeren meestal om hier aan mee te werken. En zo

gever die ervoor zorgt dat de grafisch ontwerper niet

krijgen we in Vlaanderen – ondanks de zeer dege-

de kans krijgt om zijn kunsten te tonen, de overheid

lijke opleidingen, ondanks het toenemende aantal

speelt namelijk ook een grote rol. Zo zegt Hugo Put-

goede en inventieve ontwerpers - een allegaartje van

taert: (3)

ondermaatse overheidsvormgeving: gratuite logo’s en dito huisstijlen die liefst worden omgeruild bij

“Opdrachtgevers die achten het zonder blikken of

elke aanstelling van een nieuwe zakelijke leider of

blozen het nodig achten om tientallen ontwerpers

directeur. Van strategie gesproken... Om nog maar te

en ontwerpbureaus te briefen omtrent een zoveelste

zwijgen over de juiste aanwending van de beschik-

pitch, waarbij ze gewoon heel veel creatieve voorstel-

bare financiële middelen.” (3) (2)

len wensen te zien voor – juist ja – niets. Gratis ontwerp. Deze gratis mentaliteit fnuikt de ontwerpcultuur in België. Gratis is steeds minderwaardig. Gratis is vrijblijvend. Gratis is bedrog. Gratis ondermijnt een gezonde economie. Oh, ik werk ook wel eens onbezoldigd als een gunst. Alleen: ik beslis dit zelf. Niemand hoort dit in mijn plaats te doen. Ontwerpers die dit lezen zullen ongetwijfeld zuchten want deze praktijk is in Vlaanderen nog steeds schering en inslag, en niet alleen bij relatief kleine opdrachtgevers, maar zelfs bij de overheid. Een voorbeeld? U kent wellicht de aanvragen tot inschrijving op openbare aanbestedingen. Onder het mom van, de betref-

2.3 Opdrachtgever

onderbouwd, technisch onwaardig en gedoemd om In België zie je nog regelmatig vanuit de opdrachtge-

BELGIë VANDAAG

2.4 Ontwerper

PG 048

(1) Lintbebouwing: Het bouwen van losse huizen langs hoofdwegen of kanalen.

(2) Koterij: Dit zijn schuurtjes, hokken en duivenhokken die aan de achterzijde van woonhuizen worden aangebouwd. Deze ongestructureerde bouwwerkjes zijn een begrip in Vlaanderen, waar men ze meestal aantreft achter de lintbebouwing langs de hoofdwegen. (bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Koterij )

(3) Hugo Puttaert, 1960, is een Belgische grafische ontwerper, docent en onderzoeker aan het Sint-Lucas Academie Antwerpen (Karel de Grote-Hogeschool). Hij is organisator van ‘Integrated’ en heeft zijn eigen ontwerp studio, www. visionandfactory.com.

(4) Annelies Vaneycken is een Belgisch grafisch ontwerperster uit Brussel. Ze is afgestudeerd als grafisch ontwerperster aan Sint-Lucas te Brussel. Ze heeft een Master afgerond aan het Sandberg Instituut te Amsterdam. Nu is ze zelfstanding ontwerpster en geeft ze ondermeer les op het Sint- Lucas Brussel. www.anneliesvaneycken.be. (Tekst afkomstig van het interview dat ik met haar nam op 20/11/2010 in Brussel.)

(5) Tim Vermeulen is projectmanager en criticus

BELGIë VANDAAG

2.4

“Er studeren generaties jonge grafische

PG 049

Annelies Vaneycken vertelde me onlangs:

ontwerpers af met een bijzonder groot potentieel. Sommigen zwermen uit naar het buitenland, anderen

“Als er in Nederland een kleine lezing wordt gegeven

bouwen aan diverse samenwerkingsverbanden

voor beperkt publiek, reageren studenten op vragen

waardoor nieuwe bureaustructuren ontstaan, vaak

en proberen studenten mee in discussie te gaan. In

interdisciplinair, kleinschalig, maar zeer toekomstge-

België zit je voor een stilzwijgende klas met alleen

richt.” (3) (2)

maar aandachtige studenten die alleen luisteren en noteren van wat de spreker heeft te zeggen.” (4)

Jonge Belgische ontwerpers zijn zo goed in wat ze graag doen. Ze kunnen prachtig tekenen en hebben

Voor vele Belgische ontwerpers zou de actie-reactie

een rijke achtergrond wat betreft kunst. Velen kennen

principe een zeer moeilijke stap zijn. Uit eigen ervaring

alle knepen van de ambachtelijke grafische moge-

zijn de Belgen hierin niet getraind. Ze hebben vanuit

lijkheden, zoals zeefdrukken, etsen enzovoort. Maar

hun cultuur of opleiding niet geleerd om uitspraken te

ik mis grafisch ontwerp op de straat. Wat er dus ge-

doen. Hierdoor zijn vele Belgische ontwerpers beschei-

beurt, is dat de grafisch ontwerper op de achtergrond

den, afwachtend en terughoudend in hun uitspraak.

blijft. Jonge Belgische grafisch ontwerpers moeten

De Belgische ontwerpers zullen dus ook niet snel een

zich meer durven uiten binnen de maatschappij, dus

dialoog op gang brengen of een uitgesproken mening

ook de openbare ruimte. Ze moeten keuzes durven

hebben, vragen stellen en antwoorden.

maken en opkomen voor hun ontwerp, dus ook teontwerper in een mainstream of blijft hij ondubbelzinnig uitvoerder van de wensen die de opdrachtgever eist. Belgische jonge ontwerpers moeten durven weg te stappen van het ‘normale’ en het avontuur van iets nieuws aan te gaan. “misschien moeten we allen iets leren uit de gedragstherapie: actie – reactie, zo werkt het nu eenmaal. Ook grafisch ontwerpers dienen zich hierin te verdiepen en strategisch na te denken als ze zichzelf niet langer als een mechanische, vormgevende arm van de opdrachtgever willen zien. Maar ze moeten dan wel voor zichzelf de lat hoog leggen en zich niet zomaar van de opdracht kwijten door een oppervlakkige vormoplossing voor te stellen.” (3) (2)

Literatuur verwijzing: (1) Morf, Tijdschrift voor vormgeving, nr 1, pg: 76, Nederland ontwerpland, Tim Vermeulen. (2) Kwintessens, Vlaams tijdschrift voor vormgeving en mode, 2009-4, pg 51 – 52, Hugo Puttaert.

2.4 Ontwerper

genover de opdrachtgever. Als dit niet gebeurt valt de

PG 050

BELGIë VANDAAG

01. Wat is volgens jou

Er zit veel potentie in het Belgisch grafisch ontwerp. De complexiteit van dit

typerend aan het Belgisch

kleine land en het quasi ontbreken van enig chauvinisme spreekt in het voor-

grafisch ontwerp?

deel van de Belgische ontwerpscène. Al heerst er door de Belgische mentaliteit een bepaalde bescheidenheid, deze staat internationalisering zeker niet in de weg, integendeel. Kijk maar naar de mode-, design- en de muziekscène in België. Deze zijn internationaler dan ooit. Misschien hebben Belgische ontwerpers minder de behoefte om te ‘imponeren’, al durf ik ook dit te betwijfelen, maar ze werken wellicht minder schreeuwerig en meer vanuit een inhoudelijke en conceptuele geladenheid. Dit heeft wellicht ook te maken met het feit dat ‘grafisch ontwerp’ hier veel meer dan in Nederland, zijn fundamenten heeft in het ‘artistieke’, zeg maar de ‘autonomie’ van de vrije kunsten. Daar waar de discipline in Nederland reeds veel langer deze omslag maakte en hierdoor snel geprofessionaliseerd werd. Maar de situatie verandert snel. De kunsten ontwerpopleidingen die in het kader van de academisering (Bologna akkoorden) hun programma grondig hebben bijgestuurd, zijn daar niet vreemd aan. Ik maak mij sterk om te stellen dat de grafisch ontwerpopleidingen in België


volwassener zijn dan ooit en dat de gevolgen hiervan stilaan zichtbaar worden. Ontwerpers zijn breder opgeleid, hebben conceptueel inzicht, zijn kritischer en worden sterker in wat wij als docenten beschouwen als een ‘brede interdisciplinaire ontwerpcultuur’ waarbij het denken en reflecteren over het nut en de rol van de discipline als relevant en nodig wordt beschouwd. Zie ook het succes van de internationale conferenties zoals ‘Integrated’ in Antwerpen, maar ook ‘Shapeshifters’ in Brussel, ‘Bolditalic’ in Gent en zovele andere activiteiten van zovele interessante organisaties overal in het land. Natuurlijk loopt er nog veel fout. Zeker wat betreft de onkunde van bepaalde opdrachtgevers, ook de overheid overigens om correcte, duidelijke briefings en dito opdrachten te organiseren. Maar ook hier veranderen dingen vrij snel. Mede door het toenemende zelfbewustzijn en de professionaliteit van de ontwerpers en studios in kwestie. Door het ontbreken van dit zogenaamde ‘chauvinisme’ hebben Belgische ontwerpers t.o.v. bv de Nederlandse collega’s één groot voordeel: ze staan meer open voor internationalisering en voor andere visies op hun discipline. Dit is wat mij vaak ergert: de ‘zelfgenoegzaamheid’ en vaak ook de ‘arrogantie’ van het Nederlands ontwerp. Ondanks de onmiskenbare internationale –en terechte– erkenning van het Nederlands grafisch ontwerp, ervaar ik de laatste jaren een soort ‘navelstaarderij’, veel te sterk gericht op haar eigen identiteit, waardoor de uitstraling en de kracht van het ‘Nederlands ontwerp’ snel en zienderogen afneemt. Ik geloof trouwens niet in afgescheiden scenes. Nederlands of Belgisch, wat maakt het uit? We leven in een Europese en een wereldeconomie waarbij de flow van nieuwe concepten en de inventiviteit van ontwerpers en ontwerpdisciplines wereldwijd al lang niet meer uitsluitend plaats vindt in Westeuropese landen die dit vaak echter wel angstvallig en krampachtig willen koppelen aan nationale trots en eergevoel.

INTERVIEW HUGO PUTTAERT / BRUSSEL / 16/12/2010

BELGIë VANDAAG

PG 051

De absurditeit van de politieke instellingen in België is één zaak, de bron van het Europees denken ligt wel in Brussel, dat tevens als een mooie metafoor kan gelden voor de complexiteit van onze huidige maatschappij waarbij een helder én genuanceerd denken veel meer aarde aan de dijk brengt dan simplistische en populistische stellingnames. Ook in het ontwerpvak. You love it or you hate it, but you can’t change it! 02. Wat kunnen we zeggen

Renaud Huberlant, grafisch ontwerper en docent aan de Brusselse Ecole de

over de toekomst in België

recherche graphique, verwoordde het tijdens Integrated2009 zo [vrij geïnter-

binnen het grafisch

preteerd]: “Grafische ontwerpers hebben wereldwijd een hoog niveau be-

ontwerp?

reikt, ze zijn in staat om via zeer professionele tools, prachtig vormgegeven materiaal te maken. Maar what’s next? Willen en zullen we als ontwerpers verder nadenken over onze rol, over communicatie en meer bepaald over onze bijdrage in de publieke ruimte? Willen we samenwerken met urbanisten, architecten, kunstenaars, marketeers en politici?” ‘Graphic design is entering a new area, it will assimilate visual and complex technologies, link a general to a specialistic approach. We will have to look beyond the boundaries of design. With an attitude based on a sharply defined visual strategy and a strong interaction with the clients’ expectations. Design with social and economic relevance. Sometimes related to art, sometimes to technology.” België is onbelangrijk. Nederland is onbelangrijk. Internationalisering en samenwerkingsverbanden –op welke manier ook– zijn wel belangrijk. Dit betekent echter niet dat individuele ‘roots’ of eigenheid moeten verdwijnen. Integendeel. Maar we dienen open te staan voor nieuwe mogelijkheden. Zie het als een attitude waarbij allerlei samenwerkingsverbanden kunnen ontstaan. Steeds vanuit ervaringsexpertise maar ook steeds vanuit het ‘tabula rasa’ (1) principe. Opdrachten zijn altijd anders en nooit hetzelfde. Het is niet omdat bepaalde dingen gisteren werkten, dat ze dat morgen ook nog zullen doen. De grafisch ontwerper zal sterker in zijn schoenen moeten staan en nieuwe uitdagingen aan moeten gaan. We moeten proberen buiten de mainstream te denken en verder te kijken dan wat er al is. Het is nu de kunst voor jonge ontwerpers om te overleven in deze complexiteit. Mede daarom is er in België (voor zover België nog belangrijk is) nog veel mogelijk. In België vind je nog dingen waar nog nooit vormgeving aan te pas is gekomen. Mooi toch! Laat ons dan ook meteen komaf maken met de gedachte dat ‘alles moet vormgegeven worden’. Misschien is dit laatste wel een fundamenteel verschil tussen (als het dan nog zou bestaan) de Belgische en de Nederlandse ontwerpersmentaliteit. Al durf ik ook dit te betwijfelen…

(1) Tabula rasa: schone lei, onbeschreven blad.

INTERVIEW HUGO PUTTAERT / BRUSSEL / 16/12/2010


relational tasks, need total cross platform thinking, use the most apropriate

PG 052

BELGIë VANDAAG

TIJDENS ONS INTERVIEW

Vijftien jaar geleden was het complexer om je als Nederlands ontwerper te

VERTELDE ZE ME HET VOLGEND

vestigen in België. Er bestonden weinig connecties tussen beide landen op het

VERHAAL EN HAAR ERVARING

gebied van grafisch ontwerpen en het internet werd nog niet toegepast voor

IN BELGIË ALS ONTWERPER:

algemeen gebruik. Ook bleek er enige scepsis te zijn aan de Vlaamse kant omtrent de Hollandse mentaliteit. Men had mij hiervoor gewaarschuwd voordat ik de stap probeerde te wagen om enige tijd vanuit Brussel te gaan pionieren. Nieuwsgierigheid en het avontuur bleven lonken toen ik in 2003 uiteindelijk besloot om daadwerkelijk te verhuizen. Daarbij had ik niks te verliezen; mijn toenmalige liefde bleef achter in Amsterdam waardoor ik al pendelend tussen beide steden met maar 2,5 uur reistijd in zijn atelier aan vaste opdrachten kon blijven doorwerken. Tegenwoordig bemerk je door het brede aanbod van nieuwe vormen van communicatie de wereld steeds kleiner wordt en dat ook wij daarmee als ontwerpers globaliseren (d.w.z. zowel lokaal als globaal). Er ontstaan meer interculturele processen waarbij we interesse tonen voor ‘de ander’, genere-


ren kennis op afstand en krijgen de mogelijkheid om goedkoper te reizen. Een ideale situatie voor ontdekkings-ontwerpers om als participerende observatoren werkzaam te zijn in andere landen. Ik voelde me in die zin een voorloper van het ‘transnationaal’ ontwerpen, een term die men steeds vaker gebruikt. Mijn keuze ging uit naar Brussel vanwege de grootstedelijke dynamiek. Een kruising van de grandeur van Parijs en de meltingpot van New York. Met 32 jaar een mooi moment om nog eens te switchen van omgeving en in het buitenland te gaan werken. Ik had hiervoor een studie grafisch ontwerpen aan de kunstacademie St.Joost in Breda afgerond, een jaar gereisd door Afrika en Brazilië, twee jaar de masteropleiding design aan het Sandberg Instituut in Amsterdam gevolgd en was inmiddels acht jaar werkzaam als freelance ontwerper. Het was geen makkelijke opgave om als zelfstandige zonder netwerk koud acquisitie in België te doen. Na diverse kennismakingsgesprekken bij een selectie ontwerpbureaus in Brussel en omgeving vertelde een partner van Base Design New York dat ze een senior ontwerper zochten voor hun kantoor in Brussel. Het leek me verstandig om eerst maar eens voor een vaste aanstelling te gaan, solliciteerde en werd uit meerdere aanmeldingen aangenomen. Werken bij een Walloons (Franstalig) internationaal georiënteerd ontwerp-

NEDERLANDSE ONTWERPER TINA LENZ IN BELGIË / AMSTERDAM / 17/11/2010

BELGIë VANDAAG

PG 053

bureau was een bijzondere ervaring. Je leerde de Belgische cultuur wéér op een andere manier kennen. Bijvoorbeeld dat men elkaar iedere ochtend bij binnenkomst twee luchtkusjes op de wang gaf en bij vertrek hetzelfde ritueel herhaalde. Voor hun een dagelijkse gewoonte, voor mij een (bedrijfs) cultuurshock om zo een werkdag te beginnen en af te sluiten. Nu kan ik Base Design vanuit hun internationale positie niet echt typeren als een Belgisch ontwerpbureau. Bijkomend probleem is dat het land geen uniforme identiteit heeft het dus ook lastig is om een bepaalde ontwerpcultuur te definiëren. Het zijn allemaal versnipperde eilandjes waarop iedereen zijn eigen politiek bedrijft. Binnen deze complexe verzuiling constateerde ik wel dat in Brussel de grote groep EU-afgezanten hoofdzakelijk het beeld bepalen: conservatief, oubollig en onoverzichtelijk. Misschien zijn we in Nederland jarenlang verwend met de traditie van het ontwerpen voor de overheid waarbij de opdrachtgever juist vraagt om een kritische houding van de ontwerper. Ze denken mee in het ontwerpproces en willen geprikkeld worden. Een heldere relatie zonder eindeloze lunchafspraken, wederzijdse beleefdheden, hiërar-

Ik miste tijdens mijn verblijf in Brussel vaak die conceptuele eigenzinnigheid. Daarvoor moest je het eiland van een bepaalde elite opzoeken om tot je recht te komen. Ik ben er desondanks met deze inspirerende uitwisseling van drie jaar van overtuigd dat er nu en in de toekomst tussen Nederland en België steeds meer vruchtbare samenwerking zal plaatsvinden. Oude identiteiten veranderen en het zoeken naar grenzeloze verdieping en visualiseren van nieuw ontgonnen informatie behoren tot het nieuwe transnationaal ontwerpen waarmee alle landen dus ook de Walloniërs & Vlamingen besmet zullen worden. Grafisch veldwerk op het territorium van je buurman houdt elkaars geest scherp!

NEDERLANDSE ONTWERPER TINA LENZ IN BELGIË / AMSTERDAM / 17/11/2010


chisch handelen en passief vormgeven binnen gestelde regels.

Nederland vandaag

Nederland VANDAAG

Nederland VANDAAG

Nederland vandaag

3.1 Maatschappij

PG 056

NEDERLAND VANDAAG

NEDERLAND VANDAAG

PG 067

“Waar Nederland vroeger steevast stond voor klom-

3.1

pen, tulpen en Goudse kaas, heeft dit in België de

geschreven over de grafische vormgeving in Nederland.

voorbije tien jaar plaatsgemaakt voor een nieuwe as-

De Nederlandse vormgeving mag dan wel op de interna-

sociatie: Nederland ontwerpland. Waar architectuur

tionale kaart staan, het is en blijft een vak waar je moet

en ontwerpen welig tieren. Waar de overheid steunt,

vechten voor je idee. Maar, de positie van een grafisch

bemiddelt en als heuse opdrachtgever optreedt. Al

ontwerper in Nederland is nog steeds verschillend dan

jaren. En met succes. Klompen, tulpen en Kaas heb-

die van in België en andere landen. Net zoals in zijn ge-

ben plaatsgemaakt voor Koolhaas en Droog Design.

schiedenis wordt de grafisch ontwerper gezien als een

Dutch Design als trade merk, Dutch Design als merk,

strategisch middel om je product beter aan de man te

wat garant staat voor kwaliteit en functionaliteit,

brengen. Ontwerpers worden gevraagd mee te denken

met achtergrond, met visie, met een knipoog...” (1) (1)

aan het creëren van een ‘eigentijdse uitstraling van het

Er wordt vanuit het buitenland zeer veel

bedrijf’. In een relatief korte tijd, heeft het vakgebied gra“Het Plan zuid, de wederopbouwwijken, KNSM-

fisch ontwerp zijn grond beveiligd, waarop de volgende

eiland, Berneo in Amsterdam, en nog vele andere

generaties zouden kunnen bouwen. De traditie van het

plekken in Nederland, zijn voorbeelden van hoe het

van het grafisch ontwerp is dan ook duidelijk zichtbaar

kan. Van guldens tot brievenbussen; van de poste-

in zowel de publieke als de private sector.

Nederland Ontwerpland maken. Van deze visie, en

“Dutch graphic design is affected by a number of

het vertrouwen in de ontwerper kunnen we in België

factors – the relatively small scale of the country, its

nog veel leren.” (1) (1)

long arts tradition, and prosperous economy – which have resulted in a uniquely creative atmosphere. In particular, the government’s generous cultural funding system is often purported to be the main reason for the ‘advanced’ nature of Dutch graphic design – the constant flow of money facilitating unconventional approaches. This central financial support is deeply rooted in the country’s history: artists have enjoyed a relatively high social status since the Golden age of the Dutch monarchy.” (2) (2) Het blijven bestaan van jonge, kleine grafisch ontwerp studio’s in Nederland is mede mogelijk gemaakt door de financiële steun van diverse culturele fondsen. Zo hebben we onder meer het Fonds BKVB. “Het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst is de landelijke instelling die het beeldend kunstenaars, vormgevers, architecten en bemiddelaars mogelijk maakt hun werk op velerlei wijzen te ontwikkelen. Het beleid van het Fonds BKVB is daarbij in te delen in drie sporen: subsidies, internationalisering en bijzondere projecten.” (3)

3.1 Maatschappij

rijen tot de Hema, alle zijn het monumenten die van

PG 058

3.2

NEDERLAND VANDAAG

De Nederlander is een echte zakenman. Voor

Hier houdt de Nederlander wel van, in tegenstelling tot

de Nederlander is de verpakking en het totaal plaatje

de Belgen, daar vinden ze een contract vaak een soort

even belangrijk als de inhoud. Tegenover deze zakelijke

wantrouwen. Bij de Nederlander geeft het juist vertrou-

kant, zijn ze ook zeer persoonlijk, bewust en gericht in-

wen. Vervolgens werken ze zeer gestructureerd. Na de

gesteld. Bijvoorbeeld heb je in Nederland vele situaties

briefing zal de ontwerper gaan ontwerpen in fases. De

waar de ontwerper en de opdrachtgever elkaar kiezen.

eerste zou dan de schetsfase kunnen zijn. De opdracht-

“Cultuurminnende ontwerpers krijgen cultuurmin-

gever wordt stapsgewijs mee genomen in het proces

nende klanten, ondernemende ontwerpers krijgen

en na ongeveer twee fases zal de opdrachtgever de

ondernemende klanten en doe-maar-gewoon-dan-

keuze van de ontwerper goed of afkeuren. Als de keuze

doe-je-al-gek-genoegontwerpers krijgen doe-maar-

is goedgekeurd kan er op verder worden gewerkt. Ze

gewoon-dan-doe-je-al-gek-genoegklanten.” (4)

bespreken bepaalde ontwerpen en mogelijkheden. De


opdrachtgever mag dus ook zijn eigen mening geven, Ontwerpers en opdrachtgevers kiezen er dus vaak

wat hij sterk of niet sterk vindt. Dit bespreken ze onder

bewust of onbewust voor om de klant te kiezen die

elkaar om zo tot een beter idee te komen. Bij deze

persoonlijk bij hem past. Hierdoor is het mogelijk om

situatie is het dus mooi meegenomen om een zakelijke

flexibel aan te sluiten bij de wensen die de ontwerper

kant te hebben als ontwerper.

of opdrachtgever wil. Dit kan het beste als er een bepaalde gelijkenis, band of een goede communicatie is.

Door de band die tijdens het ontwerpproces wordt

Ze moeten zich als het ware in elkaars wereld kunnen

gecreëerd, ontstaat er bij beide partijen een bewust of

verplaatsen. “Een bureau ontpopt zich graag tot een

onbewust vertrouwen waardoor de opdrachtgever de

vriend met oprechte interesse in de activiteiten van de

ontwerper toevertrouwt in wat hij doet en sneller de

klant. Het doel van de relatie is om goede ontwerpen

verantwoording aan hem geeft. Zowel de opdracht-

te maken, die de klant verrijken en ondersteunen.” (4)

gever als de ontwerper hebben respect, waarde en normen. Ze staan beiden open voor wat de andere

Dus meestal komt er vanuit beide partijen respect en

partij aan het doen is.

waardering. Dit betekent dat er altijd een goed inhou-

delijk ontwerp te realiseren valt. Omdat de samenwerking tussen opdrachtgever en ontwerper optimaal is. Als de opdrachtgever en de ontwerper elkaar hebben goedgekeurd, beginnen ze aan een samenwerking. Ze bespreken wat de ontwerpopdracht inhoudt en wat ze in de toekomst voor elkaar kunnen betekenen, wat de verwachtingen en wensen zijn. Meestal worden er ook contractuele afspraken gemaakt.

Literatuur verwijzing: (1) Morf, Tijdschrift voor vormgeving, nr 1, pg: 74 - 77, Nederland ontwerpland, Tim Vermeulen. (2) Peter Bilak: Contemporary Dutch Graphic Design. An insider/outsider’s view, 2001. (3) http://www.fondsbkvb.nl (4) Grafische Almanak Breda, 2008. Interview: De relatie met opdrachtgever, een persoonlijk contact, pg 76 – 79.

NEDERLAND VANDAAG

3.3

De meeste ontwerpers zijn er van bewust

PG 059

“Nederlanders zijn assertief. Ontwerpers bespreken

dat een goed ontwerp onder meer tot stand komt

het werk en de ontwikkeling rationeel onder elkaar.

met behulp van een analyse, omgaan met inhoud,

Ze willen een dialoog op gang brengen, de kennis die

vormonderzoek, basis, inhoud, de omgeving, en

je verzamelt, doorgeven en gebruiken.“ (3)

een opvolgend verstaanbaar beeld dat vaak een eenvoud weergeeft in zijn vorm.

“Het peilen van de kwaliteit van een ontwerp gebeurt bij bureaus met meerdere ontwerpers door discussies

Deze methode, stijl en uitwerking zie je terug in het

tussen de ontwerpers onderling. Volgens de bureaus,

Nederlands grafisch ontwerp. Nederlandse ontwer-

zijn discussies vruchtbaar en inspirerend. Hoe meer

pers leren grote hoeveelheden informatie in begrij-

professionele meningen, hoe verder je je ontwerp aan

pelijke vormen over te brengen, terug te gaan naar de

kunt scherpen.” (4)

inhoud en waar het ontwerp voor zal gaan dienen. Vanuit hun cultuur, werken ze niet vanuit een bepaalde esthetiek, maar willen ze altijd inhoud zien. Ontwerpen gaat daardoor ook vaak gepaard met een kritisch standpunt en deze laten duiden aan de maatschappij en het ontwerp. Je zou ook kunnen zeggen dat je bij vele Nederlandse grafisch wel onbeleefde taal terug ziet. Een ontwerper uit Nederland staat dan ook mondeling boven zijn ontwerp. Hij creëert spraak en duidelijkheid. Om het kort te zeggen: ontwerper en niet-ontwerpers praten met elkaar, delen kennis en doorbreken tradities en taboes. Ze zijn mondig en kunnen verkopen.

(1) Tim Vermeulen is projectmanager en criticus.

(2) Peter Bilak, http://www.peterbilak.com

(3) Annelies Vaneycken is een Belgisch grafisch ontwerperster uit Brussel. Ze is afgestudeerd als grafisch ontwerperster aan Sint-Lucas te Brussel. Ze heeft een Master afgerond aan het Sandberg Instituut te Amsterdam. Nu is ze zelfstanding ontwerpster en geeft ze ondermeer les op het Sint- Lucas Brussel. www.anneliesvaneycken.be. (Tekst afkomstig van het interview dat ik met haar nam op 20/11/2010 in Brussel.)

3.3 Ontwerper

ontwerper een spraakmakend en directe soms

PG 060

3.4

NEDERLAND VANDAAG

In het boek ‘grafisch design in Nederland’

Waarin onderscheidt de

worden er tal van Nederlandse grafisch ontwerpers

Nederlandse vormgeving

besproken. Iedere ontwerper beantwoordt ook een

zich van de rest van de

bijgevoegd interview. Daaruit luid de vraag ‘Waarin

wereld?

onderscheidt de Nederlandse vormgeving zich van de rest van de wereld?’ (5) De antwoorden op deze vraag schetsen een goed beeld, hoe de praktijk over zijn eigen grafisch ontwerp denkt. Ik heb diverse ontwerpers geselecteerd, die een belangrijke toevoeging aan mijn scriptie zijn om een algemeen beeld te krijgen. Ik zie het als een mogelijkheid om verschillende ontwerpers uit


Nederland aan het woord te laten.

(1) Ingeborg Scheffers. Ze haalde haar diploma in fotografie aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten (2001) en studeerde verder af in grafisch vormgeving aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam (2007).

(2) Kummer & Herman, opgericht in 1998. Het is een middelgrote studie en hun werk is eenvoudig, krachtig en oprecht.

(3) Mainstudio, opgericht in 2005 door Edwin van Gelder. Werkt meestal op het terrein van muziek, theater, mode en kunst.

(4) Mariska de Groot. Ze haalde haar diploma als grafisch vormgever aan de ArtEZ Hogeschool voor Kunsten in Arnhem (2005). Dat zelfde jaar startte ze met haar eigen ontwerp studio.

(5) Niessen & de Vries, ontwerpers Esther de Vries en Richard Niessen werken vanaf 2005 samen als een ontwerpers duo. Ze willen voor elk project een eigen universum scheppen.

(6) Novak, Eva van der Schans & René Tichelaar.

(7) Puntpixel, in 2004 opgericht door Marc de Bruijn en Jorrit Sybesma

NEDERLAND VANDAAG

PG 061

“Het beste werk in de Nederlandse grafische

“Ik denk dat er een kleine cultuur van relatief onaf-

vormgeving is gemaakt op basis van conceptueel

hankelijke vormgevers bestaat. (deels gesponsord

denken. Verder hebben Nederlandse ontwerpers

door de regering ). Deze cultuur dateert uit de dagen

de neiging het conventionele te vermijden.” (1)

van ideale klanten, zoals het postbedrijf. Deze traditie is verdwenen. En het gros van de Nederlandse grafi-

“Hoewel Nederlands design nog altijd een indruk-

sche vormgeving op straat is even vreselijk als elders

wekkend en succesvol exportproduct is, ben ik er

in de wereld.” (5)

van overtuigd van zijn uniciteit. Nederlands design onderscheidt zich vanwege zijn geschiedenis.” (2)

“Waarschijnlijk de Nederlandse esthetische traditie. Houd het simpel, houd het puur.” (6)

“Nederland kent een lange geschiedenis van vormgeving en kunst. Nederland heeft bovendien een

“Het ‘ontwerpklimaat’ is heel anders dan in andere

ruimdenkende cultuur en goede kunstacademies.

(Europese) landen. Design wordt doorgaans niet be-

Omdat het zo’n klein landje is, is de Nederlandse

handeld als frivole versiering, maar vormt een essen-

grafisch vormgeving een wereldje op zich. Daarom

tieel onderdeel van het beleid, of het nu de overheid,

is er zo’n prominente designcultuur. Maar door de

de cultuurwereld of het bedrijfsleven betreft.” (7)

informatiecultuur is dit allemaal minder relevant langer door onze landsgrenzen laat bespreken.” (3) “Nederland is een grote stad waar beeldcultuur erg belangrijk lijkt te zijn. Het is bijna een cliché, maar elke millimeter is ontworpen of heeft een bestemming. Bovendien is grafische vormgeving hier echt een begrip. Noem het verzadigd. Het komt terug in heel veel design in alle mogelijke stijlen, uiteenlopende kwaliteit en inhoud.” (4)


geworden, omdat deze ‘Nederlandsheid’ zich niet

PG 062

NEDERLAND VANDAAG

VIND JE DE NEDERLANDSE

Neen! Heeft erg met ‘gewen’ te maken, je bent er zo aan gewend dat alles er

VORMGEVING OVER-

netjes uitziet. Dat het treinschema super goed doordacht en daardoor ook lo-

ONTWORPEN?

gisch is, en dat de verkeersborden allemaal familie van elkaar zijn. Dat merk je pas op wanneer je de grens over gaat naar België bijvoorbeeld. Dan zie je op-

Ik interviewde de grafisch ontwerpers

eens het verschil in naambordjes op het station en vraag je je af waarom deze

Liza Enebeis en Hanneke Minten.

niet ‘gewoon’ allemaal hetzelfde zijn. Waarom dingen niet logisch aangegeven

Beide ontwerpers werken bij Studio

staan. Nederlanders houden blijkbaar van orde scheppen, in ontwerp en in de

Dumbar. Het overkoepelende onder-

maatschappij of de infrastructurele chaos. Dit uit zich ook bijvoorbeeld in het

werp ging over het Nederlands gra-

feit dat Nederlanders elkaar altijd opbellen om een afspraak voor een bezoek te

fisch ontwerp, voornamelijk gemaakt

maken, puur spontaan komt toch zelden voor. Goed ontwerp is iets dat eigen-

bij Studio Dumbar. Een verslag door,

lijk logisch is, dus dan kan je daar nooit teveel van hebben, toch! Als alles door

Hanneke Minten.

het ontwerp onduidelijk wordt, dan valt het op, in negatieve zin.

Een Typisch Dutch Design-voorbeeld van Studio Dumbar is voor de Universiteit Twente. (afbeelding 01) Dutch Design uit zich vooral in durf, experiment en vernieuwing. Dit als uitgangspunt genomen, vind ik het voorbeeld van 3.5 Interview Studio Dumbar

Universiteit Twente echt Dutch Design. In deze stijl is het logo secundair aan de stijl zelf. De wereld die is geschapen voor Universiteit Twente is heel divers en is gelieerd aan de visuele kant van verscheidene universitaire onderzoeken. Door op deze manier om te gaan met een identiteit creëer je veel mogelijkheden voor verschillende toepassingen. Het feit dat het logo puur een vermelding is van de naam is ook wel gedurfd. Wat hier ook erg ‘Dutch’ aan is, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt in het buitenland, is dat het publiek (de studenten en medewerkers van de universiteit zelf) niet tevreden zijn met de nieuwe stijl! Op een heel conventionele manier werd er gereageerd op het logo (‘Alleen een punt toevoegen aan de naam? Dat is toch lekker makkelijk gedacht.’) en er werd vooral niet met een ‘open blik’ gekeken naar de vernieuwde manier van identity design. Mijn inzien is het vooral een kwestie van wennen en even slikken en afscheid nemen van de oude stijl, maar vond het toch opmerkelijk. Al het ontwerp wat je maakt wordt namelijk meteen opgenomen in de publieke opinie, mensen eigenen het zich toe of zetten zich er tegen af. Is wel even schrikken als je (negatief) commentaar krijgt, maar vaak zijn dat ondoordachte, te snel gescandeerde uitspraken. Ander Typisch Dutch Design-voorbeeld van Studio Dumbar in het buitenland is de stijl voor de Franse verzekeringsmaatschappij AG2R La Mondiale. (afbeelding 02) Hier hebben we in het interview ook over gesproken. We waren verbaasd dat we ‘geselecteerd’ waren in de verschillende pitch-rondes. Uiteindelijk is bijvoorbeeld de manier waarop we met typografie omgaan (blijkbaar) typisch Nederlands (in ieder geval NIET Frans!). Grote beknopte koppen en woorden verschillende keren afgebroken. De stijl is helder, overzichtelijk en maakt gebruik van kleur. Ook foto’s worden afgesneden, hetgeen vernieuwend was in Frankrijk. Uiteindelijk kregen we zeer positieve feedback

INTERVIEW LIZA ENEBEIS EN HANNEKE MINTEN BIJ STUDIO DUMBAR / ROTTERDAM / 13/12/2010

NEDERLAND VANDAAG

PG 063

op ons ontwerp van het gesponsorde Tour de France-team van AG2R. De outfits van de renners vielen juist op door de unieke kleurstelling en het heldere ontwerp. Misschien is Dutch Design ook wel ‘structuur’ aanbrengen in een organisatie, op conceptueel en ontwerp-niveau. Voorbeeld van het internationale aspect binnen Studio Dumbar: De diversiteit binnen de studie waar we het tijdens het interview over hadden, verhoudt zich niet alleen tot het verschil tussen nationale en internationale ontwerpers. Je ziet het verschil in aanpak en educatie wellicht meer terug in de verschillende manieren van werken. De ene ontwerper is veel meer gericht op onderzoek en de andere is conceptueler en minder ‘goed’ in het visuele aspect, terwijl de andere ontwerper op een hele visuele manier onderzoekt en ontwerpt. Bijvoorbeeld in de posterseries voor culturele klanten (vb Amsterdam Sinfonietta of Pulchri Studio) (afbeelding 03 / 04) zie je de handtekening van de ontwerpers terug. De een pakt het totaal anders aan dan de ander. Deze veelkleurigheid vind ik wel een voorbeeld van het diverse aspect van de studio. Sommige studio’s, zoals Thonik, hebben meer blik, dus ook een andere manier van aanpak, ontwerp en techniek. Zelfs een andere ontwerper. Op de studio wordt vaak gekeken welke opdracht het best bij een bepaalde ontwerper past. Dat was ook het voorbeeld met het ‘kleine boekje’ (de ‘European-DesignAwards’ stijl). (afbeelding 05) Daar hebben we de stijl van ontwerpen van ‘protest-borden’ opgepakt. Omdat dat het beste de kritische, dubbele redactionele kant visualiseerde van wat we wilden communiceren. Ontwerpen voor ontwerpers voor een 3 daags-festival is anders dan voor een grote identiteit wat 15 jaar mee moet gaan. EDA staat bijvoorbeeld haaks tegenover een hele ‘simpele’ stijl van de Rijksoverheid, waar uiteindelijk heel veel andere dtp-bureaus mee gaan werken. Zo groot en uitgebreid, dat je een simpele aanpak moet hebben om dit bos van logo’s een beetje te structureren. Het switchen van een kleine naar een hele grote opdracht laat ook de diversiteit van de studio zien.

INTERVIEW LIZA ENEBEIS EN HANNEKE MINTEN BIJ STUDIO DUMBAR / ROTTERDAM / 13/12/2010

3.5 Interview Studio Dumbar

een eigen stijl. Bij Studio Dumbar heeft iedere opdracht een nieuwe frisse

NEDERLAND VANDAAG


PG 064

01. Universiteit Twente

PG 065


NEDERLAND VANDAAG

01. Universiteit Twente

NEDERLAND VANDAAG


PG 066

02. Franse verzekeringsmaatschappij AG2R La Mondiale

PG 067


NEDERLAND VANDAAG

02. Franse verzekeringsmaatschappij AG2R La Mondiale

NEDERLAND VANDAAG


PG 068

03. Amsterdam Sinfonietta

PG 069


NEDERLAND VANDAAG

03. Amsterdam Sinfonietta

NEDERLAND VANDAAG


PG 070

04. Pulchri Studio

PG 071


NEDERLAND VANDAAG

04. Pulchri Studio

NEDERLAND VANDAAG


PG 072

05. de ‘European-Design-Awards’

PG 073


NEDERLAND VANDAAG

05. de ‘European-Design-Awards’

INTERVIEW

INTERVIEW

INTERVIEW

INTERVIEW

PG 076

INTERVIEW

01. Waarom heeft u als

De keuze om naar Brussel te verhuizen heeft veel verschillende redenen en

Nederlands ontwerper

uiteindelijk was het een intuïtief verlangen dat de doorslag gaf. Allereerst

gekozen voor een vestiging

was er de ambitie om ‘buitenlander’ te zijn; om te leven in een andere cultu-

in Brussel?

rele context waar ik me direct toe kan verhouden. Deze ervaring had ik gehad toen ik een periode in Australië (Melbourne) woonde en mij iedere dag over de kleine culturele verschillen verbaasde en daarmee een veel scherpere blik kon ontwikkelen. Niets blijkt op zo’n moment vanzelfsprekend. Daarnaast biedt het wonen in een andere cultuur zoveel nieuwe inzichten, zowel op de eigen cultuur en identiteit als die van het woonland. Brussel had grote aantrekkingskracht omdat het een stad van minderheden is, een mengeling van zoveel culturele achtergronden, waarbij je nooit van te voren weet of ‘de ander’ een gelijke culturele context heeft. Dat is in Amsterdam anders, daar is de Nederlandse cultuur dominant, soms tot vervelends toe. Een andere grote aantrekkingskracht is de ruis en het mysterie die de stad herbergt. Ik zal deze stad nooit begrijpen, en het lijkt uit alles dat dat nimmer iemand zal lukken. Bestuurlijk kan dat misschien rampzalig zijn, maar cultureel waanzinnig interessant omdat het de stad de ruimte geeft om vragen te stellen en

4.1 Annelys de Vet

contrasten te herbergen. 02. Wat zijn volgens u de

Er bestaan geen typische kenmerken, omdat elke situatie weer heel anders is.

typische kenmerken in

Wat je wel kunt stellen is dat het design-discours in Nederland groter is; meer

België en Nederland op

publicaties, meer tentoonstellingen en meer lezingen en debatten. Dat levert

het gebied van grafisch

een heel bijzondere cultuur op, maar soms ook een zich herhalend referen-

ontwerp?

tiekader. In die zin ervaar ik het in België als heel fris, omdat er totaal andere referenties zijn. Cultureel zou je kunnen zeggen dat Nederlanders over het algemeen directer zijn, sneller een mening vormen en vaak ook sneller handelen. Dit is niet altijd een kwaliteit, maar binnen de context van het design geloof ik dat de kwaliteiten van die mentaliteit benut worden. Een discursief ontwerp legt verbanden en kan nieuwe invalshoeken openstellen.

03. Is er een duidelijk visu-

Ja, ik zie een groot verschil. Het Nederlandse ontwerpklimaat is discursiever

eel en inhoudelijk verschil

(1)

met grafisch vormgeving in

met onze samenleving. Zowieso hebben we culturele verschillen, maar daar-

de beide landen en waarin

naast ook een totaal andere verhouding t.o.v. de staat. Het zou interessant zijn

onderscheiden deze zich

om te zien of die verhouding ook invloed heeft op de wijze waarop ontwerpers

van elkaar?

het ontwerpschap en het politieke met elkaar in verband brengen.

en conceptueler van aard. Ontwerpen wordt ingezet om kritisch om te gaan

INTERVIEW ANNELYS DE VET / AMSTERDAM / 09/12/2010

INTERVIEW

PG 077

04. HEEFT U NU NOG VEEL

De samenwerkingsverbanden die ik heb zijn steeds internationaler van aard,

SAMEN WERKINGSVERBANDEN

maar de grond is toch meestal Nederlands. Daarnaast werk ik twee dagen

MET NEDERLAND EN BELGIË

per week in Amsterdam als hoofd van de afdeling Ontwerpen van het Sand-

EN IS DIT DAN OOK REALISEER-

berg Instituut. België en Nederland ervaar ik bijna als één groot land omdat ik

BAAR OM TE WERKEN TUSSEN

veel heen en weer reis, en goede vrienden op beide plekken heb. Langzaam

BEIDE LANDEN?

komen er ook meer professionele contacten bij.

05. Is het grafisch ontwerp

Dat kan ik moeilijk overzien. Wel kun je stellen dat de aard van de ontwerp-

in België een opkomend

praktijk verschuift van het maken van producten (waaronder ik ook affiches

vakgebied? Zo ja, zie je een

en boeken versta) naar het ontwerpen van processen en samenwerkingsver-

groot verschil met paar

banden in steeds wisselende netwerken.

jaar geleden. 06. Hoe ziet u zich in de toe-

Precies zo, tussen België en Nederland. Of nee, eigenlijk niet ertussen maar

komst tussen Nederland en

er middenin, in beide landen. En dan aan tafel van een Brussels restaurant,

België?

om te toasten op al die culturele eigenaardigheden die dan geen verschillen

4.1 Annelys de Vet

zijn maar verrijkingen.

INTERVIEW ANNELYS DE VET / AMSTERDAM / 09/12/2010

PG 078

INTERVIEW

01. Je ben een NEDERLANDER

Als je avontuur wilt, moet je om te beginnen goede raad in de wind slaan.

EN Je bent in het jaar 2002

Het zuidelijke sfeertje trekt veel Nederlanders naar Antwerpen, het is dan ook

naar Antwerpen verhuisd

een gezellige stad. ‘Je ziet best veel goede vormgeving als je in België om

om daar als grafisch ont-

je heen kijkt’, hoorde ik. Ook veel slechte. De goede vormgeving zou op een

werper te gaan werken,

verbeterd vormgevingsklimaat wijzen, de slechte vormgeving betekent dat er

waarom?

volop kansen zijn. Er is een derde mogelijke conclusie, namelijk dat de slechte vormgeving betekent dat de bevolking er niet voor openstaat en het hen dus niets kan schelen. Ik hoorde hier en daar dat Vlaanderen een onbegaanbaar terrein is voor een Nederlandse ontwerper. Maar ik had zin in avontuur, niets kon me in de weg staan. Het was een ervaring, maar ik keerde na twee jaar ontnuchterd terug naar Nederland.

02. Wat zijn volgens u de

Nederland is vaak dood vormgegeven door zijn kale uitwerking, in België is

typische kenmerken in

er nog een speelse toets. De creativiteit en de autonome interesse komt naar

België en Nederland op

vormen in het ontwerp. De ontwerpers willen experimenteren. De individuele

het gebied van grafisch

grafisch ontwerper maakt prachtige unieke dingen. Ze zijn eigenwijs en goed

ontwerp?

in wat ze doen. Belgisch individueel grafisch ontwerp is veel eigenzinniger

4.2 Klaas van der Veen

en leuker om naar te kijken. Maar zodra je professioneel wil werken en grote klanten aan de haak wil slaan, kom je in een kring met commerciële opdrachtgevers die vaak niet weten wat je beroep inhoudt en wat je hen te bieden hebt. Je komt dus terecht in een lagere standaard dat leidt tot een algemeen ontwerp met vaak weinig invloed van de ontwerper. Dat is hoogstens styling. Je hebt niets meer in te brengen met het ontwerp en werkt de wensen van de opdrachtgever uit. Communicatie, zakelijk, open, heldere boodschappen, heldere uitgangspunten, functionaliteit, en typografische kwaliteit dat zie je terug in de grafische vormgeving van Nederland. Nederlandse ontwerpers gaan complexe problemen te lijf waarbij structuur, identiteit, materiaal en kostenbeheersing samenkomen, met als doel communicatie. Dit zag ik nog niet terug in het Belgisch grafisch ontwerp. De conclusie moet zijn dat grafisch ontwerp in België te plaatsen valt onder toegepaste vrije kunst. 03. Is er een duidelijk visu-

Op mijn studio werken we nooit met het begrip mooi, nee het moet goed en

eel verschil?

inhoudelijk zijn. Het moet kloppen waar het voor moet dienen. De uitwerking is daar een gevolg van. Ik wil me daarmee niet vergelijken met het befaamde Dutch Design want deze vind ik vaak te simplistisch en te schreeuwerig. Grafisch ontwerp in België straalt het ambachtelijke en de gezelligheid uit. Het Nederlandse is zakelijk en aanwezig. Zoals de Nederlanders zelf?

INTERVIEW KLAAS VAN DER VEEN / HAARLEM / 18/11/2010

INTERVIEW

PG 079

04. Is er een zakelijk ver-

In Nederland bezien we de grafisch vormgeving ook als economisch verkeer,

schil?

dit vind ik niet zo gek. In België moet het grafisch ontwerp financiële waarde krijgen. Het is niet echt kunstig om over centen te hebben maar we kunnen er niet om heen. Als mensen je ontwerp niet willen betalen dan is het kennelijk niet veel waard, want moest dit een waarde krijgen zijn mensen bereid om te betalen. Want iets dat goed is levert wat op. Het is een win/win situatie voor de opdrachtgever en ontwerper. In België heb je het Latijns zaken doen. Voor een Nederlander is het niet gebruikelijk dat de baas ook werkelijk de baas speelt. In Nederland is een contract een blijk van vertrouwen en in België is het een blijk van wantrouwen. In Nederland is het een bezegeling van de afspraak dat de opdrachtgever en de grafisch vormgever met elkaar in zee gaan en dat ze elkaar vertrouwen. In België krijg je dan van ‘Hu,vertrouw je me dan niet?’ Het vertrouwen moet in België gewonnen worden, middels een langduriger contact, vriendschap of familiebanden. Dat is in Nederland ook

05. Hoe ziet u de toekomst

In Nederland wil men oplossen, ordenen en verhelderen. België heeft geen

tussen Nederland en

boodschap aan oplossingen, ordening en verhelderen, op het obsessieve af.

België?

De stap naar het Dutch Design interesse zal niet snel gaan. De idealistische rariteiten moeten blijven, maar daarnaast zal men zich moeten realiseren dat goede vormgeving communiceert, en dat daar geld mee te verdienen valt. Het grafisch ontwerp zal gezien en gewaardeerd moeten worden als een echt beroep. Jonge ontwerpers moeten weten wat ze zijn. Ze moeten durven communiceren, actie ondernemen, reageren en opkomen voor hun ontwerp. De voedingsbodem voor kunst, strips en esthetiek is er, waarom dan niet voor grafisch ontwerp? Het moet kunnen, maar natuurlijk niet op de Nederlandse manier. Er is een Belgische manier, ontdek hem! Laat de grafisch ontwerp pioniers maar stralen, ze zijn er en ze kunnen de verandering waarmaken.

INTERVIEW KLAAS VAN DER VEEN / HAARLEM / 18/11/2010

4.2 Klaas van der Veen

wel zo, maar veel minder nadrukkelijk.

PG 080

INTERVIEW

01. WAT IS JE RELATIE MET

Ik heb grafisch ontwerp gestudeerd aan de kunstacademie Sint-Lucas in

NEDERLAND EN BELGIË?

Gent, België. We kregen bij beoordelingen altijd een gastdocent, deze kon vanuit alle hoeken van de wereld komen. (beetje overdreven, meestal BE, FR of NL) In het laatste jaar was dat de eigenaar van studio Bau Winkel uit Den Haag, Nederland. Hij was verbaasd over mijn werk en vroeg spontaan of ik bij hem op het bureau stage wilde lopen. Stage volgen was vrijblijvend. In het begin twijfelde ik maar uiteindelijk ging ik in op het aanbod. Het was een hele goede leerschool om stage te volgen bij Bau Winkel maar ik snakte naar meer. Ik besloot om in Nederland te blijven en verder te zoeken. In januari 2000 ging ik werken bij Barlock, en een jaar later – in 2001 – werd ik medeeigenaar. Alles ging heel snel maar het waren supertijden. In 2005 besloot ik om terug naar België te verhuizen. Samen met de twee Barlock-partners hebben we dan besloten om een tweede Barlock vestiging in Gent op te richten. Iedereen zag de voordelen van een tweede studio, de samenwerking kon blijven bestaan, de kennis en ontwerpcreativiteit kon blijven worden gedeeld en tezelfdertijd kregen we de kans om met een schone lei te beginnen en een nieuwe portfolio uit te bouwen. En zo ontstond in janu-

4.3 Saskia Wierincks

ari 2006 Barlock België. Ons vooropgestelde doel om een nieuw portfolio en een ander soort opdrachtgevers binnen te halen werd gerealiseerd, maar na bijna vijf jaar verwaterde de samenwerking en opereerden de twee studio’s voornamelijk onafhankelijk van elkaar. Sinds de zomer van 2010 zijn de twee studio’s dan ook formeel afzonderlijk hun eigen weg opgegaan. De studio in Den haag richt zich meer op strategie en advies, terwijl ikzelf me nog steeds het meeste op ontwerpopdrachten richt. Ik werk nu dus volledig voor mezelf. Nog even onder de naam Barlock, maar de bedoeling is dat op termijn deze zal veranderen. Daarnaast geef ik sinds september 2010 les op het Sint-Lucas in Gent, wat ook een nieuwe uitdaging vormt.

INTERVIEW SASKIA WIERINCK / GENT / 18/11/2010

INTERVIEW

PG 081

02. WAT ZIJN VOLGENS U DE TY-

Een opmerkelijk verschil vind je volgens mij in het concept. In Nederland zit

PISCHE KENMERKEN IN BELGIË

achter elk ontwerp inhoud en in België vind je deze niet zo snel terug in een

EN NEDERLAND OP HET GEBIED

ontwerp. In België kijken ze vaak alleen maar naar het eindresultaat. Als dit

VAN GRAFISCH ONTWERP?

mooi en verzorgd is, dan is het een fantastisch ontwerp, maar mooi is zo subjectief. Nederland vind ik veel conceptueler, strak, kleurrijk en gelaagd en humoristisch. Zakelijke verschillen zitten er onder meer bij de leveranciers en opdrachtgevers. Ik vind het in België minder professioneel en gestructureerd dan in Nederland. Een van mijn eerste afspraken met een leverancier ging niet door omdat hij niet kwam opdagen bij de afspraak. Achteraf kwam ik te weten dat je de afspraak een dag of twee ervoor nogmaals moest bevestigen anders ging de afspraak niet door. Ik snapte er niets van, want als je een afspraak maakt dan heb je toch een afspraak waarom nog eens bellen. In Nederland zou de communicatie veel duidelijker en correcter gaan.

03. HOE PAS JE DE ERVARIN-

Mijn werkmethode begint met ideeën, onderzoek en een conceptontwikke-

GEN VAN NEDERLAND TOE IN

ling. Net hetzelfde als toen ik bij Barlock in Nederland werkte. Als ik deze

BELGIË?

methode niet volg, ga ik alleen maar vormen, vormgeven en ben ik geen ontwikkelen. Het gaat me dus niet over hoe je de datum hebt gespatieerd maar wat je idee achter je uitwerking is.

INTERVIEW SASKIA WIERINCK / GENT / 18/11/2010

4.3 Saskia Wierincks

ontwerper. Dit probeer ik mijn studenten ook bij te brengen. Ik hamer op idee

conclusie

CONCLUSIE

CONCLUSIE

conclusie

PG 084

conclusie

BELGIË ALGEMEEN: 1. Maatschappij hecht minder aandacht aan een grafisch ontwerper. 2. Een grafisch ontwerper wordt minder snel ingeschakeld. 3. Baas is de baas

Ontwerper: 1. Autonoom 2. Kwaliteit 3. Ingetogen

Ontwerp: 1. Ambachtelijk 2. Verfijnd 3. Eigen

NEDERLAND

5. Conclusie

ALGEMEEN: 1. Er is een ontwerp cultuur wat veel voordelen heeft. 2. Maatschappij hecht veel belang aan een grafisch ontwerper. 3. Grafisch vormgeving wordt ook gezien als economisch verkeer.

ONTWERPER: 1. Een grafisch ontwerper is maatschappelijk betrokken. 2. Het ontwerp wordt ingezet om kritisch om te gaan met de samenleving. 3. Zakelijk, mondig en aanwezig. 4. Inhoudelijk en conceptueel.

Ontwerp: 1. Durf 2. Helder 3. Vernieuwing

conclusie

5.

Tijdens mijn scriptie onderzoek ben ik

PG 085

Nederland heeft van oudsher een grafisch ontwerp-

de harde realiteit tegengekomen van de grafisch

cultuur, die veel te weeg heeft gebracht. Hierdoor is

ontwerpcultuur in België en Nederland.

Nederland de bakermat van het grafisch ontwerpen geworden. In Nederland is het ook zo dat de vorm

Het grafisch ontwerp in België was relatief nieuw

evenwaardig aan de inhoud is. Als je in Nederland

voor mij, terwijl Nederland een bekender terrein

professioneel wil overkomen, dan moet de vormge-

was vanwege mijn studie grafisch ontwerp aan de

ving ook professioneel zijn. Ik denk dat het grafisch

AKV | St.Joost, Breda`

ontwerp een belangrijke rol in de cultuur en de maatschappij speelt. Ik zie dus dat het grafisch ontwerp

“Wat zijn de grote verschillen op gebied van

meer wordt gewaardeerd onder het volk dan in België.

grafisch ontwerp tussen België en Nederland.”

Ik vind Nederlandse ontwerpers progressief en maatschappelijk meer betrokken. De ontwerper maar ook

België en Nederland hebben een heel andere kijk

de opdrachtgever staat dus open voor experiment en

op ontwerpen. België heeft van oudsher geen

vernieuwing. Ze zijn zakelijk en beide partijen leggen

grafisch ontwerpcultuur, dus het grafisch ontwerp

verbanden. Nederlandse grafisch ontwerpers zoeken

is voor de maatschappij vaak een onwetend vak-

naar nieuwe invalshoeken voor het ontwerp.

wordt gemaakt van grafisch ontwerp ten opzichte

Het grootste verschil zit men dus niet in de ontwerper

van Nederland. België legt zijn nadruk veel meer

maar in de maatschappij. In Nederland wordt het gra-

op het artistieke waardoor studenten grafisch ont-

fisch ontwerp meer gewaardeerd. Dit mis ik in België,

werp maar ook afgestudeerden hun ontwerp met

wat zonde is omdat er veel talent rond loopt. Ik denk

een autonome toets neerleggen. Ik zie soms dat er

dat grafisch ontwerpers in België, de Belgische bevol-

in de Belgische maatschappij een ‘do it your self’

king moeten opleiden waardoor het grafisch ontwerp

mentaliteit hangt, waardoor het inschakelen van

gewaardeerd wordt.

een professionele grafisch ontwerper overbodig is. “Waarom een ontwerper inschakelen om je

Een brief aan de lezer:

briefhoofd te ontwerpen als je een tekstverwerker op je pc hebt.” Tijdens mijn interviews heb ik met

Ik hoop dat u ‘Belgische of Nederlandse lezer’ iets

zeer goede Belgische grafisch ontwerpers gepraat.

heeft kunnen opsteken wat betreft uw kijk binnen

Ja, goede grafisch ontwerpers vind je in België, ze

het vakgebied grafisch ontwerp. Ik hoop ook dat,

hebben vaak een uitgesproken, eigen vormtaal.

deze scriptie u een beeld heeft laten zien van de verschillen tussen grafisch ontwerpen in België en Nederland. Ik wens dat u al deze verschillen respecteert en leert uit elkaars cultuur en vakgebied grafisch ontwerp. Net zoals Annelys de Vet, zitten we “aan tafel van een Brussels restaurant, om te toasten op al die culturele eigenaardigheden die dan geen verschillen zijn maar verrijkingen.” Een wereld van verschil maar toch zo dicht bij.

5. Conclusie

gebied. Ik denk dat er in België veel minder gebruik

Literatuurlijst

Literatuurlijst

Literatuurlijst

Literatuurlijst

PG 088

Literatuurlijst

Literatuur:

Literatuur vermelding in de scriptie:

- Het debat. Wim Crouwel en Jan van toorn.

GESCHIEDENIS:

- Goed in vorm. Honderd jaar ontwerpen in Neder-

BELGIË:

land. Mienke Simons Thomas. (1) Vlaams tijdschrift voor vormgeving en mode - Design NL. De kracht van Dutch Design, Aaron Bet-

‘Kwintessens’, 4de trimester, jaargang 18. Tekst: pg. 1,

sky en Adam Eeuwens.

voorwoord.

- Vlaams tijdschrift voor vormgeving en mode:

(2) Paul Ibou, Vlaams tijdschrift voor vormgeving en

KWINTESSENS, 4de trimester, jaargang 18.

mode ‘Kwintessens’, 4de trimeste, jaargang 18. Tekst: pg 3 tot 6.

- Vormberichten 2009 nr 4: Vlaams avontuur, Klaas van der Veen

(3) Gert Dooreman, www.deredactie.be / www.letterenhuis.be (Dooreman als vormgever). + kwintessens,

- Reader grafisch ontwerpen 1945 – 1985, naoorlogs

4de trimester jaargang 2009, pg 23.

6. Literatuurlijst

functionalisme: de organisatie van vorm, proces en samenleving.

NEDERLAND:

- De geschiedenis van het cultuurbeleid in Nederland.

(1) Goed in Vorm. Honderd jaar ontwerpen in Neder-

Hestia Bavelaar.

land, Mieke Simon Thomas.

- Grafisch ontwerp en idealisme, Leonie ten Duis en

( 1, 2, 3 ) Design NL. De kracht van Dutch Design,

Annelies Haase.

Aaron Betsky en Adam Eeuwens.

- Grafisch Design in Nederland.

BElgië vandaag:

- Grafisch ontwerpen: luister naar de lezer, Dr. Karel van

(1) Morf, Tijdschrift voor vormgeving, nr 1, pg: 76,

der Waarde.

Nederland ontwerpland, Tim Vermeulen.

- Morf, tijdschrift voor vormgeving: nummer 1.

(2) Kwintessens, Vlaams tijdschrift voor vormgeving en mode, 2009-4, pg 51 – 52, Hugo Puttaert.

- Essay: De geschiedenis van het cultuurbeleid in Nederland, designdenhaag.

NEDERLAND vandaag:

- Essay: Bureau of studio? Het dilemma van het Neder-

(1) Morf, Tijdschrift voor vormgeving, nr 1, pg: 74 - 77,

landse grafisch ontwerpen, Rick Poynor.

Nederland ontwerpland, Tim Vermeulen.

- Essay: Hedendaagse Nederlandse grafisch vormge-

(2) Peter Bilak: Contemporary Dutch Graphic Design.

ving een insider / outsider’ te bekijken, Peter Bilak.

An insider/outsider’s view, 2001. (3) http://www. fondsbkvb.nl.

- Interview: Stichting Design Den Haag: Gert Dumbar. (4) Grafische Almanak Breda, 2008. Interview: De relatie met opdrachtgever, een persoonlijk contact, pg 76 – 79.

Literatuurlijst

PG 089

Geraadpleegde websites:

verklarende woordenlijst:

http://www.nago.nl

Boijmans Van Beuningen museum: Museum met collecties van onder meer middeleeuwse kannen, glas uit

http://www.studiodumbar.com

de Gouden Eeuw maar ook meubels van Rietveld en hedendaags Dutch Design.

http://www.iconofgraphics.com/Paul-Ibou Corporate identity: Definiëren van een identiteit of http://www.naipublishers.nl/architectuur/

hoe kunnen we een identiteit van de opdracht gever

dutchdesignjaarboek_10.html

dichter bij het ideaalbeeld brengen d.m.v. strategieën.

http://www.designdenhaag.eu

Lintbebouwing: Het bouwen van losse huizen langs hoofdwegen of kanalen.

http://www.morf.nl Koterij: Dit zijn schuurtjes, hokken en duivenhokken http://www.peterbilak.com

die aan de achterzijde van woonhuizen worden aangebouwd. Deze ongestructureerde bouwwerkjes zijn een

http://www.fondsbkvb.nl

begrip in Vlaanderen, waar men ze meestal aantreft http://nl.wikipedia.org/wiki/Koterij )

http://www.deredactie.be

Discursiever / discursief: Redenerend, stap voor stap van de ene gedachte tot de andere overgaand.

http://www.visionandfactory.com Tabula rasa: schone lei, onbeschreven blad. http://www.trans-id.be BEELD:

http://www.anneliesvaneycken.be http://www.nago.nl http://video.canvas.be/ vormgevers-afl-7-sara-de-bondt-trailer

http://www.studiodumbar.com

http://www.designvlaanderen.be

http://www.iconofgraphics.com/Paul-Ibou Vlaams tijdschrift voor vormgeving en mode: KWINTESSENS, 4de trimester, jaargang 18.

6. Literatuurlijst

achter de lintbebouwing langs de hoofdwegen. (bron: http://www.tletterhuis.be

bijlage

BIJLAGE

BIJLAGE

bijlage

This essay first appeared in the Dutch Design Yearbook 2010 (NAi Publishers, Rotterdam, 2010)

Agency or Studio? The Dutch Design Dilemma

Agency or Studio? The Dutch Design Dilemma

This essay first appeared in the Dutch Design Yearbook 2010 (NAi Publishers, Rotterdam, 2010)

PG 094

http://observatory.designobserver.com

01. Total Design

book designed by Total Design, 1983

02. Studio Dumbar

poster, for Holland Festival, 1987

Rick Poynor // 12.16.10

PG 095

Tijdens een bezoek aan Amsterdam in 1983 zag ik

In 1983, on a visit to Amsterdam, I saw a remarkable book in a

in een boekwinkel in de Leidsestraat een bijzonder

bookshop on Leidsestraat. Its shape was completely irregular.

boek liggen. De vorm ervan was totaal onregelma-

I understood a certain amount about typography and graphic

tig. Nu had ik wel een beetje verstand van typogra-

design by then. I knew it fascinated me, but had yet to engage

fie en grafisch ontwerpen en ik was er zeer door

much with the history of the subject. The book, Ontwerp: Total

geboeid, al had ik me nog niet erg in de geschiede-

Design by Kees Broos, had just come out and I bought it with

nis van het onderwerp verdiept. Dit boek, Ontwerp:

great excitement, knowing it was unlikely to be available back

Total Design van Kees Broos, was net verschenen en

home. In 1987, Wim Crouwel was the first graphic designer I

ik schafte het gretig aan, want ik wist dat het thuis

interviewed for a magazine.  I begin an essay about Dutch graphic

waarschijnlijk niet te verkrijgen zou zijn. In 1987

design in such a personal way because the subject is so close

was Wim Crouwel de eerste grafisch ontwerper die

to me that it is impossible to disentangle these early encounters

ik voor een tijdschrift zou interviewen. Ik begin deze

from my subsequent commitment to the discipline. It is hardly

bijdrage over het Nederlandse grafisch ontwerpen

news to a Dutch audience that Dutch graphic design went through

met zo’n persoonlijke noot omdat het onderwerp

an extraordinarily inventive phase in the 1980s, but perhaps

me zo na aan het hart ligt dat ik onmogelijk een

an outsider’s view can still shed some light on the degree of

onderscheid kan maken tussen deze vroege ont-

impact the country’s graphic design enjoyed overseas in those

moetingen en mijn daaropvolgende betrokkenheid

years.   There is a well-worn line about the Netherlands appearing

bij dit vak. Het zal het Nederlandse publiek nau-

to be some kind of heaven for graphic designers. The cliché holds

welijks zijn ontgaan dat het Nederlandse grafisch

true because that’s exactly how it seemed. Total Design, Studio

ontwerpen in de jaren tachtig een buitengewoon

Dumbar, Jan van Toorn, Anthon Beeke, Hard Werken, Wild Plak-

creatieve periode doormaakte, maar misschien

ken, to name only the most obvious, were titanic figures able —

kan de blik van een buitenstaander toch nog enig

as it seemed from afar — to seduce or even bend clients to their

licht werpen op de mate van impact die dit grafisch

will, unless (remarkable thought) the clients actually sought such

ontwerpen in die jaren op andere landen had. Het

challenging work. In the 1980s, Studio Dumbar, the most emble-

is een veelgehoord cliché dat Nederland een soort

matic Dutch designers for the British, entered project after project

hemel voor grafisch ontwerpers was, en niet voor

into the D&AD awards in London and won again and again. We

niks, want daar leek het inderdaad op. Total Design,

had nothing to compare with this awe-inspiring level of graphic

Studio Dumbar, Jan van Toorn, Anthon Beeke, Hard

sophistication, originality and swaggering self-belief. Visits to the

Werken, Wild Plakken, om maar de meest voor de

Netherlands, further meetings with Dutch graphic designers, and

hand liggende te noemen, waren een soort titanen

a growing knowledge of the Dutch design tradition powerfully

die in staat waren – zo leek het tenminste van een

underwrote my sense, in the late 1980s, that graphic design had

afstand – om opdrachtgevers te verleiden of hun

much to offer and was worth writing about. (afbeelding 01)

zelfs hun wil op te leggen, tenzij (merkwaardige gedachte) die opdrachtgevers daadwerkelijk zulk

It is reasonable to ask, though, what exactly it was we were so

uitdagend werk zochten. In de jaren tachtig deed

enraptured by in Dutch graphic design: what were we celebra-

Studio Dumbar, voor de Britten hét symbool van

ting? It was the brilliance of its graphic and typographic form. By

het Nederlandse ontwerpen, met het ene project na

degrees, since then, we have moved towards a situation where

het andere mee aan de D & AD Awards in Londen

many of the assumptions about advanced graphic design’s inhe-

en keer op keer wonnen ze. Wij hadden niets in te

rent value as visual culture that were taken for granted among

brengen tegenover dit ontzagwekkend niveau van

designers before the 1980s, during that decade’s design boom,

grafische verfijning, originaliteit en overdonderend

and on into the 1990s, are now seen as misguided and no longer

zelfvertrouwen. Mijn bezoekjes aan Nederland, nog

relevant to our circumstances today. As the century ended, the

meer ontmoetingen met Nederlandse grafisch ont-

sticking point for many disillusioned design-watchers became

werpers en een groeiende kennis van de tradities

form itself — the very attribute for which Dutch graphic design

van het Nederlandse ontwerpen sterkten mij zeer

was once so highly prized. The repudiation of form as a valid

in mijn gevoel, in die late jaren tachtig, dat grafisch

pursuit in its own right wasn’t a specifically Dutch development.

ontwerpen veel te bieden had en de moeite waard

Nevertheless, Carel Kuitenbrouwer’s article “The New Sobriety,”

PG 096


03. Paul Schuitema

poster, for Berkel ham, ca. 1928

04. Jan van Toorn

poster, for DeBeyerd art center, 1984


PG 097

was om over te schrijven. Het is terecht om de vraag

published in Eye in 1995, was early to note a profound quietening

te stellen wat precies in het Nederlandse grafisch

down in Dutch graphic design after the turmoil of the 1980s. After

ontwerpen ons nu zo in vervoering bracht: waar

slow beginnings in the Netherlands and Britain (among other

waren we toch zo enthousiast over? Dat was het

places), this yearning for formal sobriety became an international

briljante van de grafische en typografische vorm.

phenomenon within forward-thinking graphic design, a heartfelt

Sindsdien zijn we geleidelijk opgeschoven naar een

reaction against the coercive visual overload of an increasin-

situatie waarin veel van de veronderstellingen over

gly spectacular global culture. Graphic excess had precipitated

de inherente visuele cultuurwaarde van geavan-

visual burn-out and elaborate kinds of formal expression could

ceerd grafisch ontwerpen worden beschouwd

no longer signal anything trustworthy or meaningful. As Jop van

als misplaatst en als niet langer relevant voor de

Bennekom observed in HD: Holland Design New Graphics (2001):

huidige omstandigheden. Veronderstellingen die

“Form is so worn out in the nineties.” That curious book, styled

voor ontwerpers vóór de jaren tachtig, gedurende

like a chunky, throwaway, airport bestseller, remains a revealing

de ontwerphausse van dat decennium en ook

document of its moment, but compared to Dutch graphic design’s

nog in de jaren negentig vanzelfsprekend waren.

glory days, when the work was often distinguished by what

Tegen het einde van de eeuw werd juist de vorm,

Gert Dumbar liked to call “stylistic durability”, a decade later HD

nota bene het kenmerk van datgene waarvoor

contains few images to set your attention on fire and little worth

het Nederlandse grafisch ontwerpen eens zo de

lingering over. Dutch graphic design, I felt then and still feel to-

hemel in werd geprezen, voor veel ontgoochelde

day, appeared to have thrown its beautiful graphic baby out with

designwatchers het breekpunt. Het afwijzen van

the decade’s excessively soapy bath water. (afbeelding 02)

vorm als een valide doel op zichzelf was geen specifiek Nederlandse ontwikkeling. Desalniettemin

Visual branding versus free spirit

was Carel Kuitenbrouwer met zijn artikel ‘The New Sobriety’, gepubliceerd in 1995 in Eye, een van de

However well intentioned the motivations that underpinned some

eersten die een vergaande kalmering signaleerden

designers’ embrace of the new visual simplicity, it soon became

in het Nederlandse grafisch ontwerpen, na die

just another fashionable style ripe for commercial exploitation.

roerige jaren tachtig. Na een langzaam begin in

There was a time when much Dutch graphic design looked un-

onder meer Nederland en Groot-Brittannië werd dit

equivocally Dutch because it came out of a Dutch modernist tradi-

verlangen naar soberheid van vorm een internatio-

tion of typography and montage to which it continually referred,

naal verschijnsel binnen het progressieve grafisch

even as it introduced new devices and directions. This tradition

ontwerpen, een oprechte reactie op de dwingende

was still apparent in the 1980s within the postmodernism of Jan

visuele overdosis van een steeds meer op spektakel

van Toorn or Studio Dumbar. (afbeelding 03 / 04)

gerichte mondiale cultuur. De grafische overdaad had een visuele burn-out bespoedigd en ingewikkel-

Today, Dutch graphic design is much less obviously Dutch.

de vormexpressie was niet langer in staat om iets

Instead, its habitual graphic routines and styles of address are de-

van betrouwbaarheid of betekenis over te brengen.

termined by international conventions of advertising, marketing,

Zoals Jop van Bennekom opmerkte in HD: Holland

branding, fashion and popular culture. The most renowned Dutch

Design New Graphics (2001): ‘Vorm is zo’n versleten

design company of the last 15 years, KesselsKramer, is in reality

iets in de jaren negentig.’ Dat merkwaardige boek,

an advertising agency, and co-founder Erik Kessels is regularly

vormgegeven als zo’n dikke wegwerppil in het

invited to speak about KK’s irreverent and humorous campaigns

rijtje bestsellers op een luchthaven, is nog steeds

at international design conferences. Another way of saying this

een onthullend tijdsdocument, maar vergeleken

is that Dutch graphic design, once so vividly defined as an aspect

met de hoogtijdagen van het Nederlandse grafisch

of national visual culture, now feels much like everyone else’s

ontwerpen toen dat zich zo vaak onderscheidde

graphic design. Most Dutch graphic design no longer leads the

door wat Gert Dumbar ‘stilistische duurzaam-

world in purely graphic terms because it has been obliged to fall

heid’ noemde, bevat HD een decennium later maar

into line with the imperatives of a globalised economy. Like grap-

weinig beelden die heftig je aandacht trekken en

hic design everywhere else, Dutch graphic design mostly exists

ook verder weinig om bij stil te staan. Ik vond toen

now to serve the market and the market’s needs must come first. (afbeelding 05)

PG 098


05. KesselsKramer

Poster, for Hans Brinker Budget Hotel

06. Lava

Poster, for Museum of Communication


PG 099

al, en dat vind ik nog steeds, dat het Nederlandse

Studio Dumbar, where strategy director Tom Dorresteijn has

grafisch ontwerpen zijn prachtige grafische kind

been a 50 per cent partner since 2005, exemplifies these changes.

met het overdadig schuimende badwater van dat

Dorresteijn’s concept of “visual branding” is explained in the

decennium had weggegooid. Hoe goedbedoeld de

Vision section of the Studio Dumbar website (the term also has a

motivatie ook was van waaruit sommige ontwer-

whole website of its own) where it is followed by a brief section

pers de nieuwe visuele eenvoud omarmden, ook die

titled, with heartbreaking poignancy, “Free spirit”. In this other,

werd al snel de zoveelste modieuze stijl die rijp was

apparently rather recherché kind of design, we learn that “the

voor commerciële uitbating. Er is een tijd geweest

designer has only one challenge: to see how far his or her creati-

waarin veel Nederlands grafisch ontwerp onmisken-

vity can go.” The new statutes of graphic design could hardly be

baar Nederlands was omdat het voortkwam uit de

made any plainer. Most of the time the designers are reined in,

Nederlandse modernistische traditie van typografie

their creativity apportioned and constrained by the branding task.

en montage waarnaar voortdurend werd verwezen,

Once in a while, a benevolent client in the culture sector happens

zelfs al werden er nieuwe methoden en richtingen

along and allows them to run around free and do what they want,

geïntroduceerd. Die traditie was ook in de jaren

like in the old days. Somewhat anachronistically, Studio Dumbar

tachtig nog duidelijk aanwezig in het postmoder-

still describes itself as a “studio”. This is a word that immediately

nisme van Jan van Toorn of Studio Dumbar. Tegen-

implies a connection to art, conjuring an image of a small atelier

woordig is het Nederlandse grafisch ontwerpen niet

where a creative person or group undertakes work of personal

meer zo overduidelijk Nederlands, maar worden de

significance. Many Dutch design companies, like those in other

grafische gewoonten en manieren van aanspreken

countries, now prefer the term “agency”. De Designpolitie, a

bepaald door de internationale conventies van

design team that fully embodies the contemporary ethos of Dutch

reclame, marketing, branding, mode en populaire

graphic design, describes itself as a “graphic design agency”.

cultuur. Het bekendste Nederlandse ‘ontwerp’-

Lava, recently named ‘European design agency of 2010’, also

bedrijf van de laatste vijftien jaar, KesselsKramer,

uses the term, explaining that it “belongs to a generation that has

is in feite een reclamebureau en medeoprichter

positioned itself between the traditional design agency and an

Erik Kessels wordt regelmatig op internationale

advertising agency”. This is the point, of course: graphic design

ontwerpconferenties uitgenodigd om te spreken

is ever more closely entwined with advertising, an activity whose

over de oneerbiedige en humoristische reclame-

commercial exploitation of the public sphere many graphic

campagnes van KK. Of, om het anders te zeggen:

designers used to resist as a matter of principle. “Agency” is a

het Nederlandse grafisch ontwerpen, dat ooit zo’n

service-orientated, marketing-friendly word. It makes designers

levendig aspect van de nationale visuele cultuur

sound more biddable.

was, lijkt nu erg op alle andere grafische ontwerpen. Het meeste Nederlandse grafisch ontwerpen

Smooth and predictable visual procedures

loopt niet langer in puur grafische zin voorop in de wereld, omdat het zich verplicht heeft gezien

The website rhetoric that contemporary Dutch designers use to

zich te voegen naar de geboden van een gegloba-

explain their methods to prospective clients is just as revealing.

liseerde economie. Net als het grafisch ontwerpen

“Thonik’s style is attractive and effective. Clear concepts are

overal elders staat ook het Nederlandse grafisch

conveyed with a minimum of means.” (Thonik) “A lot of our work

ontwerpen tegenwoordig voornamelijk ten dienste

is concentrated, stripped to the bare essence.” (De Designpolitie)

van de markt, en de verlangens van die markt staan

“Design is not art. We have no specific visual style. We always

voorop. Studio Dumbar, waar strategisch directeur

try to find a unique design solution.” (Lava) These statements are

Tom Dorresteijn sinds 2005 voor de helft vennoot

noteworthy not because they are inherently unsound but because

is, is een goed voorbeeld van deze veranderingen.

they are absolutely standard rationales for a design company

Dorresteijns concept ‘visual branding’ wordt op de

to offer. I have been hearing sentiments like these from British

website van Studio Dumbar uitgelegd onder het

designers for the past 25 years. They originate from the “idea-

hoofdje ‘Vision’ (het begrip ‘visual branding’ heeft

based” design espoused by American and British designers in the

ook nog een complete eigen website), en wordt

late 1950s and 1960s, which was rejected in these countries in the

gevolgd door een kort onderdeel dat hartverscheu-

1980s and 1990s by younger designers, who argued that these

PG 100


07. De Designpolitie

poster, for WK Amsterdam football tournament, 2004

08. Thonik

Poster, for Grachtenfestival, 2010. Amsterdam city brand by KesselsKramer


PG 101

rend schrijnend ‘Free Spirit’ is genoemd. Bij deze

shop-worn and often patronising methods of public address were

andere, blijkbaar nogal exclusieve soort ontwerpen,

no longer adequate to deal with the complexities of contem-

krijgen we te horen dat ‘de ontwerper slechts één

porary life and communication. The wheel has now turned full

uitdaging heeft: erachter komen hoever zijn of

circle. While the return to idea-based design might have begun as

haar creativiteit reikt’. Hieruit blijkt toch wel heel

a necessary attempt to purify design of self-indulgent noise that

duidelijk wat de nieuwe statuten van het grafisch

risked obscuring the message, the outcome today is a smooth

ontwerpen zijn: meestal worden de ontwerpers

and predictable set of visual procedures that pose few challenges

ingetoomd en wordt hun creativiteit afgemeten en

to client or viewer. (afbeelding 06 / 07 / 08)

beperkt door de taak van het neerzetten van een merk, maar heel af en toe komt er een goedwillende

These designers are naturally aware of the Netherlands’ prodigi-

klant uit de culturele sector langs en mogen ze even

ous graphic tradition and, as if to reassure themselves and their

losgaan en zich uitleven, net als vroeger. Enigszins

design colleagues that they belong in its ranks, they sometimes

anachronistisch omschrijft Studio Dumbar zichzelf

invoke their forebears, even as they assure potential clients that

nog steeds als een ‘studio’. Dat woord impliceert

everything will be simple and effective. Thonik follows its decla-

onmiddellijk een verbinding met kunst en roept het

ration about clear concepts and minimum means by stating that

beeld op van een klein atelier waar een creatieve

it “also has an anarchistic side and we regard each project as a

figuur of groep aan iets werkt van persoonlijke bete-

chance to experiment.” De Designpolitie’s online profile informs

kenis. Veel Nederlandse ontwerpbedrijven, en ook

visitors that“ its members were brought up in the Dutch design

die in andere landen, geven nu de voorkeur aan het

culture and rich tradition of Dutch art, design and tolerance. Their

woord ‘bureau’. De Designpolitie, een ontwerpteam

ruthlessly stripped-down designs, they claim, are both critical

dat het hedendaagse ethos van het Nederlandse

and communicative. The inherent tension of trying to have it both

grafisch ontwerpen volledig belichaamt, omschrijft

ways and relate to the great Dutch tradition of graphic design,

zichzelf als een ‘bureau voor grafisch ontwerpen’.

while moderating the visual freedom that gave it life, can be

Lava, onlangs uitroepen tot ‘Europees ontwerp-

sensed in a comment that Hans Wolbers of Lava left on Dorreste-

bureau van 2010’, gebruikt de term ook en legt uit

ijn’s Visual Branding website in 2007. “I must tell you honestly

dat die ‘past bij een generatie die een positie heeft

that I am not very keen on theories,” writes Wolbers. “One sees

ingenomen tussen het traditionele ontwerpbu-

regularly all kinds of ‘brand’ gurus selling an incredible amount

reau en een reclamebureau in’. En daar gaat het

of bullshit. Personally I place more and more belief in talented

natuurlijk om: grafisch ontwerpen is steeds nauwer

creatives that touch the right chord.”

vervlochten met reclame maken, een bezigheid die de openbare ruimte commercieel exploiteert, iets

This is another version of Studio Dumbar’s “free spirit” plea:

waarvan grafisch ontwerpers vroeger uit principe

stop trying to micro-manage the design process with an endless

niets wilden weten. ‘Bureau’ is een dienstverle-

stream of self-justifying concepts, precepts and admonitions.

ningsgericht, marketingvriendelijk woord, waar-

Trust talented and committed designers to come up with truly

door ontwerpers veel inschikkelijker overkomen.

fresh and surprising visual ideas, and then trust visually aware

De retoriek waarvan hedendaagse Nederlandse

viewers to respond to them. Accept the subjectivity of the crea-

ontwerpers zich op hun website bedienen om hun

tive process, the element of chance, the things you shouldn’t even

werkwijze aan potentiële klanten uit te leggen, is al

try to control. Eventually, the wheel might even turn again.

even onthullend. ‘De stijl van Thonik is aantrekkelijk en effectief. Heldere concepten worden met mini-

Perhaps it sounds as though I have fallen out of sympathy with

male middelen overgebracht.’ (Thonik). ‘Veel van

Dutch graphic design. The disappointment, as I have tried to

ons werk is geconcentreerd, tot de pure essentie

show, comes from the strength of admiration that preceded

teruggebracht.’ (De Designpolitie). ‘Ontwerpen is

it. Dutch graphic design’s astonishing, inspiring achievements

geen kunst. Wij hebben geen specifieke visuele stijl.

showed what could sometimes be possible in visual communi-

Wij proberen altijd een unieke ontwerpoplossing

cation. Its innovations provided unusually exacting benchmarks

te vinden.’ (Lava). Dat zijn opmerkelijke uitspraken,

that could be used to assess graphic design anywhere. I can only

niet omdat ze van zichzelf ondeugdelijk zijn, maar

suggest that it would be dishonest now — and self-deceiving on

PG 102


09. Metahaven

poster, for CAPC Musée d’art contemporain de Bordeaux, 2008

10. Experimental Jetset

poster, for Helvetica documentary, 2006


PG 103

omdat het absoluut standaardgrondgedachten zijn

the part of Dutch designers — not to apply these benchmarks to

waar ontwerpbureaus mee aankomen. Al vijfen-

the contemporary graphic design scene.

twintig jaar lang hoor ik dergelijke ideeën van Britse ontwerpers. Ze komen voort uit het ‘op-ideeën-ge-

The authentic historical voice of Dutch design

baseerde’ ontwerpen dat in de late jaren vijftig en in de jaren zestig werd omarmd door Amerikaanse en

One of the most encouraging and energising developments in

Britse ontwerpers en dat in diezelfde landen in de

Dutch graphic design has come, since the end of the 1990s, from

jaren tachtig en negentig is verworpen door jonge

a perhaps unexpected direction. In Word of Image: Metaphorical

ontwerpers met het argument dat zulke verbleekte

Thinking in Dutch Graphic Design (2004), Jan Middendorp repri-

en dikwijls neerbuigende manieren om het publiek

ses the frequently heard view that Dutch designers are “no great

aan te spreken niet langer geschikt waren om om

theorists”, preferring instead to concentrate on the practicalities

te gaan met de complexiteit van het hedendaagse

of making things work. Wolbers voices his own reservations

bestaan en communicatie. De cirkel is nu weer

about the perils of theorising in the statement above. But the

helemaal rond. Hoewel het teruggrijpen naar het op

idea that theory-averse pragmatism is particular to the Dutch has

ideeën gebaseerde ontwerpen kan zijn begonnen

always seemed questionable: first, because only a minority of

als een noodzakelijke poging om het ontwerpen

graphic designers anywhere are ever much given to theorising;

te zuiveren van het zelfingenomen kabaal waarin

second, because some Dutch designers — Crouwel and Van

de boodschap verloren dreigde te gaan, heeft

Toorn to name but two — have always been prepared to reflect

dat nu geresulteerd in een gladde, voorspelbare

trenchantly on the ideas that support their design methods.

verzameling visuele procedures die maar weinig eisen stellen aan klant of kijker. Natuurlijk zijn deze

In the last decade, two design groups, Experimental Jetset and

ontwerpers zich bewust van de wonderbaarlijke

Metahaven, have taken this commitment to intellectual reflection

Nederlandse grafische traditie en alsof ze zichzelf

to a higher plane. Although it hasn’t been widely remarked, which

en hun collega-ontwerpers gerust willen stellen dat

may serve to underline the continuing paucity of close critical

ze nog steeds in die traditie staan, beroepen ze zich

attention given to graphic design, both teams consistently offer

soms op hun voorgangers, zelfs terwijl ze potentiële

some of the most cogent thinking about the discipline, its present

klanten verzekeren dat alles eenvoudig en effectief

condition and possibilities, happening today. In each case, inde-

zal gaan. Thonik laat op hun verklaring over heldere

pendent critical reflection becomes an inseparable component

concepten en minimale middelen volgen dat zij ‘ook

of everyday practice. Nor are these the usual tiresome, spirit-

een anarchistische kant hebben en ieder project be-

crushing bromides about branding and marketing. Metahaven

schouwen als een kans om te experimenteren’. Het

has recently published a book, Uncorporate Identity (2010), and

onlineprofiel van De Designpolitie laat bezoekers

both studios — they are emphatically studios — are intervie-

weten dat ‘onze mensen zijn opgegroeid in een

wed in Iaspis Forum on Design and Critical Practice: The Reader

Nederlandse ontwerpcultuur en in de rijke traditie

(2009). Since space is limited, I will concentrate here on Experi-

van Nederlandse kunst, ontwerpen en tolerantie’.

mental Jetset, the longer established team. (afbeelding 09 / 10)

Hun meedogenloos uitgeklede ontwerpen, zeggen zij, zijn kritisch én communicatief. De inherente

In Experimental Jetset’s uncompromising statement of their

spanning van het van twee walletjes willen eten

position, we hear the authentic historical voice of Dutch grap-

en deel uit te willen maken van de grote Neder-

hic design, a reminder of how the country attained its elevated

landse traditie in het grafisch ontwerpen, terwijl

position on the global design stage. The three members, Erwin

de visuele vrijheid die daaraan juist ten grondslag

Brinkers, Danny van den Dungen and Marieke Stolk, explain that

lag wordt beknot, doet zich voelen in een com-

“the reason we exist as a studio is because we have a singular

mentaar uit 2007 van Lava’s Hans Wolbers op de

aesthetic/conceptual vision, a very specific language we speak.”

‘Visual Branding’-website van Dorresteijn. ‘Ik moet

(See Studio Culture, 2009.) They are only interested, they say, in

eerlijk toegeven dat ik het niet zo heb op theorieën’,

working with clients who understand this vision and who expect

schrijft Wolbers. ‘Je ziet regelmatig allerlei “mer-

them to bring “ a specific viewpoint, an aesthetic/conceptual

kengoeroes” de grootst mogelijke onzin verkopen.

language, an ideological approach” to the table. Clearly, this

PG 104


Persoonlijk geloof ik steeds meer in creatieve

Nederlandse ontwerpers – Crouwel en Van Toorn,

talenten die de juiste snaar weten te raken.’ Dat is

om er maar twee te noemen – altijd bereid geweest

ook een versie van het pleidooi voor ‘free spirit’ van

tot een scherpzinnige reflectie op de ideeën die

Studio Dumbar: probeer het ontwerpproces niet

aan hun ontwerpmethoden ten grondslag liggen.

tot in detail te regelen met een eindeloze stroom

In het afgelopen decennium hebben twee groepen

van tot zelfrechtvaardiging dienende concepten,

ontwerpers, Experimental Jetset en Metahaven,

voorschriften en vermaningen. Vertrouw erop

deze betrokkenheid bij intellectuele bezinning op

dat getalenteerde en toegewijde ontwerpers met

een hoger plan gebracht. Hoewel het niet breed is

werkelijk frisse en verrassende visuele ideeën

opgemerkt, wat eens te meer onderstreept

komen en vertrouw er vervolgens op dat visueel

hoe weinig echt kritische aandacht er is voor het

alerte kijkers daarop zullen reageren. Leg je neer

grafisch ontwerpen, leveren beide teams voortdu-

bij de subjectiviteit van het creatieve proces, het

rend bijzonder doordacht denkwerk over het vak en

toevalselement, de dingen die je niet eens moeten

de huidige standvan zaken en mogelijkheden daar-

willen proberen te beheersen. Misschien komt de

in. Bij beide is ona hankelijke kritische bezinning

cirkel dan wel nog een keer rond. Het lijkt wellicht

een niet meer weg te denken component van de

alsof het Nederlandse grafisch ontwerpen bij mij

dagelijks praktijk. En we hebben het hier ook niet

in ongenade is gevallen. Ik heb geprobeerd te laten

over het gebruikelijke vermoeiende, deprimerende

zien dat mijn teleurstelling voortkomt uit de sterke

gezeur over branding en marketing. Metahaven

bewondering die eraan voorafging. De verba-

heeft onlangs het boek Uncorporate Identity (2010)

zingwekkende, inspirerende prestaties van het

gepubliceerd en beide studio’s – het zijn uitdruk-

Nederlandse grafisch ontwerpen hebben laten zien

kelijk studio’s – zijn geïnterviewd in The Reader.

wat je soms in visuele communicatie kon bereiken.

Iaspis Forum on Design and Critical Practice (2010).

De vernieuwingen daarin hebben buitengewoon

Uit ruimtegebrek zal ik me hier beperken tot Expe-

veeleisende maatstaven opgeleverd die gebruikt

rimental Jetset als langst bestaande team. In de

zouden kunnen worden als graadmeter voor elk

compromisloze verklaring over het standpunt van

grafisch ontwerp. Ik kan er alleen maar op wijzen

Experimental Jetset klinkt de authentieke histori-

dat het nu oneerlijk zou zijn – en een vorm van

sche stem van het Nederlandse grafisch ontwerpen

zelfbedrog voor Nederlandse ontwerpers – om deze

door, als herinnering aan hoe Nederland zo’n hoge

maatstaven niet ook toe te passen bij het beoorde-

positie heeft verworven op het mondiale podium

len van het hedendaagse wereldje van het grafisch

van het grafisch ontwerpen. De drie medewerkers,

ontwerpen. Een van de meest hoopgevende en

Erwin Brinkers, Danny van den Dungen en Marieke

opwekkendste ontwikkelingen in het Nederlandse

Stolk, leggen uit dat ‘de reden waarom wij als

grafisch ontwerpen is sinds het eind van de jaren

studio bestaan is dat we een unieke esthetische/

negentig uit tamelijk onverwachte hoek gekomen.

conceptuele visie hebben en een zeer specifieke taal

In Word of Image. Metaphorical Thinking in Dutch

spreken’ (Zie Studio Culture, 2009). Volgens eigen

Graphic Design (2004) herhaalt Jan Middendorp

zeggen zijn ze alleen geïnteresseerd in het werken

de dikwijls gehoorde opvatting dat Nederlandse

met klanten die deze visie begrijpen en die van hen

ontwerpers ‘geen grote theoretici’ zijn en zich liever

verwachten dat ze ‘een specifiek gezichtspunt, een

bezighouden met de praktische kanten, zorgen

esthetische/conceptuele taal en een ideologische

dat het werkt. Wolbers spreekt in het hierboven

benadering’ inbrengen. Dit is duidelijk een totaal

aangehaalde commentaar zijn eigen voorbehoud uit

andere stijl van jezelf presenteren dan dat je belooft

over de risico’s van het theoretiseren. Toch is het

je als een kameleon aan te passen om een te maken

idee dat een pragmatisme dat wars is van theorie

ontwerp te laten voldoen aan de verwachtingen

typerend is voor de Nederlanders altijd twijfelachtig

van de klant. De leden van Experimental Jetset zijn

geweest: ten eerste houdt waar dan ook slechts

zich terdege bewust van hun verhouding tot de Ne-

een minderheid van de grafisch ontwerpers zich

derlandse ontwerptraditie, iets wat zich met name

bezig met theorievorming; ten tweede zijn sommige

uit in een frequent eerbetoon aan Wim Crouwel, de


PG 105

oudere staatsman die het meest in aanzien staat bij

is a radically different style of self-presentation from one that

jonge ontwerpers buiten Nederland. Als kijker heb

promises a chameleonic ability to adapt the design output to fulfil

ik soms wel moeite gehad met het Crouweliaanse

a client’s expectations.Experimental Jetset have a self-conscious

modernisme in het visuele palet van Jetset. Ik

relationship with the Dutch design tradition, most clearly seen

kan er anno 2010 niet erg opgewonden van raken,

in their frequent tributes to Wim Crouwel, the elder statesman

al zie ik waar het vandaan komt en begrijp ik de

most revered today by young designers outside the Netherlands.

gedachte erachter – hun wens om de materialiteit

As a viewer, I have sometimes struggled with the Crouwel-esque

van onderwerpen te benadrukken en eerder objec-

modernism of Jetset’s visual palette. This doesn’t excite me gre-

ten dan beelden te willen maken –waardoor ze tot

atly in 2010, even though I appreciate the source and understand

deze sobere visuele conclusies zijn gekomen. Het

the thinking — their desire to stress the materiality of design and

is echter kenmerkend voor de helderheid van hun

create objects rather than images — that led them to these stark

commentaar dat zij zonder meer deminpunten van

visual conclusions. It is characteristic of their clarity as com-

het voormalig keizerrijk van hun held toegeven. ‘To-

mentators, though, that they freely admit the drawbacks of their

tal Design was in veel opzichten het voorteken van

hero’s former empire. “Total Design signalled in many ways the

de opkomst van het soort studio waaraan wij een

beginning of the sort of studios that we very much dislike: large

flinke hekel hebben: grote communicatieconcerns

communication conglomerates, where the actual practice of grap-

waar de feitelijke praktijk van het grafisch ontwer-

hic design is overshadowed by branding strategies, marketing

pen wordt overschaduwd door merkstrategieën,

theories, advertising models, etc.” In their view, the over-compli-

marketingtheorieën, reclamemodellen, et cetera.’

cation of the commissioning and design process has been caused

Naar hun mening is de overgecompliceerdheid van

by layers of marketing and communication people who create

het opdrachten ontwerpproces veroorzaakt door

unnecessary work to keep themselves employed.

de vele lagen van marketing- en communicatiemensen die voor overbodig werk zorgen om zichzelf

“We feel we are now at a point in history where we actually have

bezig te houden. ‘Wij hebben het gevoel dat we nu

to go in the opposite direction,” they say. The solution to the

op een punt in de geschiedenis staan waarop we

bloating of the design business is not for design “agencies” to

in feite de andere kant op moeten’, zeggen zij. De

grow even bigger, but for marketing to shrink. Resolutely, Jetset

oplossing voor het probleem van de opgezwollen

remains a three-person studio that only takes on what it can

ontwerpbusiness ligt niet in nog grotere ontwerp‘

handle. Here again, we encounter a variation of the “free spirit”

bureaus’, maar in minder marketing. Jetset blijft

argument, only his time from a studio that has found a way to

dan ook standvastig een studio van drie personen

make freedom of manoeuvre a central plank in its self-determined

die alleen opdrachten aannemen die ze ook aankun-

charter. If we care about graphic design — Dutch graphic design

nen. Ook hier zien we weer een variant van het ‘free

— as a still potentially limitless means of visual communication,

spirit’-argument, maar dit keer vanuit een studio

then this modest proposal from one of the most thoughtful stu-

die een manier heeft gevonden om vrijheid van

dios now at work in the design field must be correct. The future

manoeuvreren tot een dragend element te maken in

of graphic design, if it is to have one, can only lie in focusing on

een zelfgekozen structuur. Als grafisch ontwerpen

graphic design. Dutch designers who refuse to give up the ideal

– Nederlands grafisch ontwerpen – ons dierbaar is

of studio practice are keeping the flame alight.

als een nog steeds potentieel onbegrensd middel van visuele communicatie, dan moet dit bescheiden voorstel van een van de meest bedachtzame studio’s die thans werkzaam zijn in het ontwerpen wel juist zijn. Als het grafisch ontwerpen een toekomst wil hebben, kan die toekomst er alleen komen als we ons concentreren op het grafisch ontwerpen zelf. Nederlandse ontwerpers die weigeren het ideaal van de studiopraktijk op te geven, houden de toorts brandend.

Dominique Ampe

Wat zijn de grote verschillen op gebied van grafisch ontwerp tussen België en Nederland? Bachelor eindexamenscriptie Grafisch Ontwerp, AKV | St.Joost, Breda. Antwerpen, januari 2011

EEN wereld van verschil dominique ampe

Recommend Documents