Een speeltuin voor ontwerpers

Een speeltuin voor ontwerpers Vanuit de behoefte om meer te leren van de werking van beeldkwaliteitplannen in de praktijk, begon ik afgelopen voorjaar met het organiseren van een reeks excursies. Tijdens de eerste excursie brachten we een bezoek aan Apeldoorn, alwaar we een aantal suburbane woonbuurten bezochten, gebouwd onder uiteenlopende vormen van beeldregie.

Gezien de lage bebouwingsdichtheid en de weinig beperkende context van de in Apeldoorn bezochte projecten, drong zich de vraag op of een hogere dichtheid en een meer complexe omgeving vraagt om een andere strategie ten aanzien van beeldkwaliteit. In Leiden vond ik een tweetal projecten die aan deze voorwaarden voldoen: Nieuw Leyden en Roomburg. Deze wijken vormden dan ook de bestemming van de tweede excursie Beeldkwaliteit in Praktijk, die plaatsvond op 4 november jongstleden. Ter plekke werden we van een inhoudelijke toelichting voorzien door Kawus Forouzand, stedenbouwkundige bij gemeente Leiden. Met een twintigtal enthousiaste deelnemers bestudeerden en bediscussieerden we vervolgens de (beeld-) kwaliteit van deze projecten en hetgeen we over het achterliggende totstandkomingproces te weten kwamen. In dit verslag probeer ik de bevindingen van die dag samen te vatten. Daarbij maak ik dankbaar gebruik van input die ik kreeg van andere deelnemers aan de excursie, met name de bijdrage van Michel van Unen en Rijkent Lamain. De beschrijving van de projecten vindt plaats aan de hand van het drietal thema’s dat ik in het vorige verslag heb benoemd: structuur, schaal en vakmanschap.

verslag excursie Beeldkwaliteit in Praktijk – Leiden, 4 november 2011

1

Nieuw Leyden In opdracht van woningcorporatie Portaal en gemeente Leiden, tekende MVRDV een nieuw stedenbouwkundig plan voor een vrijkomend bedrijfsterrein net buiten de singel van de Leidse binnenstad. In het plan bestaat een duidelijk onderscheid tussen hoogbouw langs de randen en grondgebonden woningen daarbinnen. De nog (projectmatig) te realiseren hoogbouw zal worden gerealiseerd aan de hand van een beeldkwaliteitplan. Het gebied daarbinnen is welstandsvrij en bestaat voor een groot deel uit zelfbouw.

particuliere woningen in de Voltastraat / gebouwde parkeervoorzieningen tussen de blokken

Structuur Het plan heeft een zeer heldere en eenduidige opzet met oost-west georiënteerde ontsluitingswegen en noord-zuid georiënteerde woonstraatjes. Deze opzet en de consequent gehanteerde rooilijnen zijn meer dan sterk genoeg om de grote variatie in architectuur samen te binden tot één herkenbaar geheel. Een andere belangrijke kwaliteitswinst is gemaakt door de structurele keuze voor gebouwde parkeeroplossingen waardoor auto’s en fietsen aan het zicht onttrokken zijn. De functioneel ingerichte ontsluitingswegen, die toegang bieden tot de parkeervoorzieningen, missen helaas het groen en de vele voordeuren die de woonstraatjes juist tot een aangenaam verblijfsgebied maken. Van een relatie tussen de buurt en zijn directe omgeving blijkt beperkt sprake te zijn.

Ampèrestraat (woonstraat) / Pascalstraat (dwarsstraat) / Schimmelpennickstraat (woonstraat)


2

Ook de aangrenzende woningen kennen veel variatie in architectuur, maar hebben desondanks een gemene deler, namelijk de consequente toepassing van rode baksteen. Deze gemene deler loopt niet door in Nieuw Leyden. Door het nog ontbreken van de geplande hoogbouw eindigen de zichtassen van het gebied nu nog op een aantal gesloten gevels van bedrijfsgebouwen. Na voltooiing van de wijk zal pas volledig duidelijk zijn hoe het plan aansluit op zijn omgeving.

inrichting met potten in de Ampèrstraat / inrichting met groenvakken in de Hertzstraat

Schaal Onderscheidend voor Nieuw Leyden is de hoge mate van variatie in architectuur, deze zorgt voor een aangename kleinschaligheid. Er ontstaat een veelvormige compositie waarbinnen zeer veel mogelijk is zonder dat de identiteit van het geheel in het geding komt. De herkenbaarheid van de individuele woning is optimaal, hetgeen ongetwijfeld positief bijdraagt aan de binding van de bewoners met hun buurt. Duidelijk minder geslaagd maar wel prominent aanwezig, zijn blokken die zijn gerealiseerd door de woningcorporatie. De variaties in architectuur zijn hier beduidend minder en ogen gekunsteld. Van invloed van de bewoners op het exterieur van hun woning is hier geen sprake.

corporatiewoningen in de Schimmelpennickstraat / corporatiewoningen in de Hertzstraat

Kopers van woningen in het nog te bouwen ‘Veld 38’ krijgen wél invloed op het ontwerp van hun woning. Helaas is deze vrijheid beperkt tot een vastomlijnd palet aan keuzes. Daar tegenover staat het voordeel dat de verantwoordelijkheid voor het complexe bouwproces van deze woningen en de parkeerbak volledig bij de projectorganisatie ligt. Met name de collectieve realisatie van het casco en parkeerbak noodzaakte de zelfbouwers in andere velden namelijk tot een complexe afstemming van verantwoordelijkheden, financiën en planning.


3

variaties in architectuur bij de zelfbouwwoningen

Vakmanschap De kwaliteit van architectuur en uitvoering van de zelfbouwwoningen in Nieuw Leyden wisselt sterk, maar is gemiddeld genomen erg hoog. Bewoners bouwen geen marktcourant beleggingsobject maar hebben stevig geïnvesteerd in hun unieke droomhuis. De blokken gerealiseerd door de woningcorporatie missen dit ambitieniveau. Materiaalgebruik, aansluitingen en detaillering steken schril af tegen de rest van het plan. Achteraf gezien zou voor deze blokken een strenger welstandsregime waarschijnlijk hebben geleid tot meer kwaliteit. Voor ‘Veld 38’ zal de praktijk moeten uitwijzen of uiteindelijk een zelfde rijkdom aan variatie en detaillering haalbaar is als bij de zelfbouwwoningen. In de openbare ruimte zorgt een consequente toepassing van hoogwaardig materiaal voor eenheid. Helaas wordt de bestrating ter plekke van de dwarsstraten doorbroken door een asfaltloper die werd afgedwongen door de hulpdiensten. Invloed van de bewoners op de inrichting en het onderhoud van de woonstraatjes zorgt ook hier voor een prettige kleinschaligheid en betrokkenheid.


4

Roomburg Deze VINEX-wijk is de laatste volledige woonwijk die binnen de grenzen van de gemeente Leiden gerealiseerd kon worden. Binnen een zestal gethematiseerde deelgebieden zijn ongeveer duizend woningen gerealiseerd. Zowel op stedenbouwkundig niveau als in de architectuur is veel aandacht besteed aan het aspect duurzaamheid. Roomburg wordt aan de noordzijde gescheiden van de stad door het Rijn-Schiekanaal. Aan weerszijden wordt de wijk begrensd door parken (De Bult aan de westzijde en archeologisch park Matilo aan de oostzijde), de zuidelijke begrenzing wordt gevormd door de Willem van der Madeweg, met parallel daaraan de A4. Roomburg is, op 18 woningen na, volledig projectmatig gerealiseerd aan de hand van een inspirerend beeldkwaliteitplan. Hoewel dit plan aandoet als een officieel document, blijkt het geen enkele formele status te bezitten. Het heeft het puur gediend als communicatiemiddel ten tijde van de planvorming.

architectuur in deelgebied ‘Landschap’(Octavialaan) / architectuur in deelgebied ‘Ecologie’ (Senecastraat)

Structuur De wijk heeft een heldere opzet met een centrale ontsluitingsas waarlangs de deelgebieden zich, ieder met hun eigen identiteit, duidelijk manifesteren. Indien nodig kan het plan later een tweede ontsluiting krijgen zonder de structuur van de wijk geweld aan te doen. Hoewel de identiteit van het deelgebied ‘Historie’ wat geforceerd aandoet, is de opdeling van de wijk in thema’s een bruikbare doch ongedwongen kapstok gebleken voor differentiaties in architectuur.

de langzaamverkeersas gezien vanaf de Julius Cesarbrug / de beëindiging van deze as aan de overzijde van het kanaal


5

De ontsluitingsas van de wijk eindigt in de Julius Cesarbrug. Deze langzaamverkeersbrug is een poging om Roomburg op een logische wijze te laten aansluiten op de Leidse binnenstad. Om bestuurlijke reden is de brug echter niet op de beoogde plek terecht gekomen. De route loopt daardoor nu dood op enkele vrijstaande bungalows. Een betere aansluiting op het weefsel van de stad zou hier op zijn plaats zijn, te meer omdat Roomburg, behalve een brede school, niet over eigen voorzieningen beschikt. De ontsluiting voor het autoverkeer bevindt zich aan de zijde van de snelweg A4 welke, zowel ruimtelijk als qua verkeerslawaai, (nu nog) zeer prominent aanwezig is. De bijna monumentale, bebouwingswand aan deze zijde bevestigt de oriëntatie van de wijk op de snelweg. Na binnenkomst van de wijk zorgen zorgvuldig uitgewerkte, grotendeels gebouwde, parkeervoorzieningen er echter voor dat het blik goed wordt ingepast in de woonomgeving. Een bijzondere positie wordt in dit plan, zowel in ruimtelijk als in sociaal opzicht, ingenomen door de opzet van het woonwagenkamp. Het kamp is excentrisch gelegen in het archeologisch park en bestaat louter uit uniforme, vrijstaande stenen ‘woonwagens’. Het geheel is net zo projectmatig ontwikkeld als de overige woonbuurten in Roomburg.

de bebouwingswand aan de Willem van der Madeweg / het woonwagenkamp

Schaal De projectmatige opzet van de wijk is goed afleesbaar doordat de variaties in architectuur binnen de afzonderlijke projecten minimaal zijn. Dit leidt tot een grootschaligheid die culmineert in de 400 meter lange bebouwingswand langs de Willem van der Madeweg. Met een compositie van kleuren is gepoogd een kleinschaligheid te introduceren in deze wand. Dit neemt echter niet weg dat de afzonderlijke woningen zich manifesteren als één anoniem en hard geheel. Langs de Minervalaan bevindt zich een rij van 18, door particulieren ontworpen (maar door één aannemer gebouwde!) woningen. De grote diversiteit maakt deze woningen tot een incident in een wijk van grote gebaren, maar van dichtbij kan het kwaliteitsniveau en de eigenheid van de woningen op louter positieve reacties rekenen. Het eenzijdige aanbod van woningen, zonder eigen voorzieningenapparaat, dreigt Roomburg tot een monofunctionele wijk te maken. Werken aan huis is echter goed gefaciliteerd, waardoor ook op werkdagen de levendigheid in de wijk gewaarborgd is. Door een gebrekkige aansluiting van een deel van de hoogbouwprojecten op het maaiveld ontbreekt een zelfde levendigheid helaas aan de voet van die gebouwen.


6

appartementen met een goede aansluiting op het maaiveld (Liviuslaan) / welstandsvrije woningen (Minervalaan) / binnenzijde zuidrand (Vitruviusstraat)

Vakmanschap Vanuit de gemeente Leiden is er (met name in persoon van stedenbouwkundige Kawus Forouzand) door het gehele proces van stedenbouwkundig plan, de bouwplanbegeleiding tot het ontwerp van de inrichting van de openbare ruimte sprake geweest van een constante en eenduidige input. Het resultaat van deze continuïteit in ontwerp(-begeleiding) door alle schalen heen zorgt voor veel samenhang in de wijk. Ook op detailniveau is zorg besteed aan de inpassing van de deelplannen. Gesloten gevels zijn bijvoorbeeld afgezoomd met groen. Erfafscheidingen en voorzieningen voor het stallen van vuilcontainers zijn onderdeel van de architectuur. Verder is de verkeersstructuur complementair aan de leesbaarheid van het stedenbouwkundig plan. Ook maatregelen t.a.v. duurzaamheid zijn een integraal onderdeel van het plan: van goed ingepaste strokenbouw, een watersysteem dat tegelijkertijd speelaanleidingen biedt, tot zonnepanelen geïntegreerd in gevelelementen. De architectuur van de wijk is van een prima kwaliteit met uitschieters in zowel positieve als negatieve zin maar nergens doen deze uitschieters significante afbreuk aan het stedenbouwkundig plan.

stallingsplekken voor vuilcontainers (Venusstraat) / groen afgezoomde parkeerplaatsen (Drususlaan)


7

Proces en succes Tijdens de excursie konden beide wijken, ieder op hun eigen manier, op veel waardering rekenen. Roomburg vanwege het samenhangende beeld en de zorgvuldige uitwerking, Nieuw Leyden met name vanwege het succes van de zelfbouwwoningen. In Roomburg is gemeente Leiden erin geslaagd de oorspronkelijke ambities buitengewoon consequent door te vertalen naar de eindsituatie, zelfs inclusief de beoogde maatregelen op het gebied van duurzaamheid. De woningen in Roomburg liggen goed in de markt.

De oude Besjeslaan loopt als een groene ader door Roomburg / het binnenhaventje aan de Jupiterlaan

De praktijksituatie in Nieuw Leyden blijkt minder dicht bij het oorspronkelijk vertrekpunt te liggen. Voorzien was een buurt waar hoofdzakelijk particuliere opdrachtgevers welstandsvrij een betaalbare woning konden realiseren. Doordat er in Leiden juist in het dure segment krapte heerst op de woningmarkt blijkt de wijk met name kapitaalkrachtige particulieren aan te trekken. Desondanks viel de kavelverkoop tegen en is een deel van de woningen door een woningcorporatie gerealiseerd.1 In tegenstelling tot de zelfbouwers heeft de corporatie het welstandsvrije karakter van de wijk niet aangegrepen om een onderscheidende architectuur te realiseren en bij te dragen aan de beeldkwaliteit van de wijk. Toch blijkt het heldere stedenbouwkundige plan flexibel genoeg om deze programmatische wijzigingen goed op te vangen. De ruimtelijke beperkingen van het bouwen in een rij en het gezamenlijk realiseren van het casco van de woningen maakt zelfbouwwoningen in zowel Nieuw Leyden als Roomburg in feite deels tot collectief particulier opdrachtgeverschap. Van puur particulier opdrachtgeverschap zoals bijvoorbeeld op de vrije kavels in de meer suburbane wijken in Apeldoorn, is in deze projecten nergens sprake. Het zijn echter juist deze beperkingen en het ontbreken van vergelijkbare projecten in de omgeving, die hebben geleid tot het ontstaan van een bijzondere architectuur van hoge kwaliteit. Catalogusbouw was op voorhand geen optie in deze plannen. Voor een volgend project ligt er wellicht een uitdaging in het realiseren van een zelfde vrijheid en kwaliteit in een goedkoper marktsegment.


8

Ten slotte In beide plannen was de gekozen strategie ten aanzien van beeldregie van grote invloed op de het uiteindelijke resultaat. Nieuw Leyden bleek in werkelijkheid minder vrij dan verwacht, en het beeldkwaliteitplan van Roomburg had niet de veronderstelde formele status. Desalniettemin meen ik uit de vele positieve reacties die ik heb mogen ontvangen, te kunnen opmaken dat er voldoende input was voor een vruchtbare discussie. Uiteraard zet ik deze discussie graag met jullie voort tijdens een volgende excursie, op de LinkedIn-group ‘ Beeldkwaliteit in Praktijk’ of bij andere gelegenheden die zich voordoen.

beide wijken zijn een speeltuin, niet alleen voor ontwerpers maar ook voor kinderen

De volgende excursie zal meer inspelen op beeldkwaliteit in de opgaven van de toekomst: kleinschalige ingrepen in bestaande weefsels. Deze excursie zal naar verwachting plaatsvinden in het voorjaar van 2012. Uit een reactie van Remko Slavenburg (stedenbouwkundige voor Nieuw Leyden bij Gemeente Leiden) blijkt dat de informatie

1

over het verloop van het proces van Nieuw Leyden in dit verslag niet juist is. Hij licht als volgt toe: “In het hoofdstuk proces en succes staat dat Nieuw Leyden verder staat van het originele vertrekpunt en dat de wijk bedoeld was voor de minder draagkrachtige opdrachtgever. Dit is niet waar. Nieuw Leyden was juist altijd bedoeld om de meer draagkrachtige bewoners van Leiden Noord voor de wijk te behouden. Dat is gelukt, van de eerste woningen kwam meer dan de helft van de opdrachtgevers uit Leiden Noord, deze kregen ook voorrang. Omdat dit daarna van het ministerie van VROM niet meer mocht, zijn er geen gegevens over de latere woningen. De verkoop van de kavels is altijd zeer voorspoedig gegaan, zelfs in deze crisistijd. Dus dat is niet de reden dat de corporatie een deel van de woningen heeft gerealiseerd. De corporatie is medeaandeelhouder van Nieuw Leyden en wilde daarom een deel van de woningen afnemen. Deze zijn zogenaamde consumentgerichte huurwoningen, waar de toekomstige huurders over de invulling konden meebeslissen. Dit alles was het oorspronkelijke uitgangspunt en is ook zo uitgevoerd. Dat deze huurwoningen minder aantrekkelijk zijn, dat deel ik.”


9

Een speeltuin voor ontwerpers

Recommend Documents