Je eten doet er 7 seconden over om van de mond in de maag te komen.
Jouw hersenen bestaan voor 80% uit water.
voor leerlingen
Een mens kust gemiddeld 20.160 minuten in zijn leven.
Leidraad
Jouw ogen knipperen 10.000.000 keer per jaar.
Dankwoord Wij danken de lichaamsdonoren, zonder wie deze tentoonstelling niet mogelijk zou zijn.
Inhoudsopgave Wat is plastinatie?
4
Vraag en antwoord bij kinderen op BODY WORLDS
6
Een leven voor de wetenschap
8
Overzicht van de tentoonstelling
9
Kunst in de wetenschap
22
Zou jij het doen?
23
Wat is plastinatie?
Enige uitleg over de plastinatiemethode
Conservering door plastinatie Plastinatie is een relatief eenvoudig proces dat werd uitgewerkt om het lichaam te bewaren voor educatieve doeleinden. Evenals vele andere revolutionaire vindingen is het grondbeginsel ook bij plastinatie bijzonder eenvoudig. Met silicone geplastineerde preparaten worden gehard met een speciaal gas.
1. Fixeren en anatomische preparatie Om te beginnen wordt het proces van ontbinding stopgezet door via de arterieën formaline in het lichaam te injecteren. Dat vernietigt alle bacteriën en verhindert door middel van chemische processen dat het weefsel vergaat. Met pincet, scalpel en schaar worden dan huid, vet- en bindweefsel verwijderd en de afzonderlijke anatomische structuren blootgelegd.
acetonbad
De formalineoplossing wordt in het lichaam geïnjecteerd.
Het plastinatieproces gebaseerd op twee uitwisselingsprocessen:
2. Verwijdering van lichaamsvetten en lichaamsvocht In de eerste fase worden lichaamsvocht en oplosbare vetten aan het lichaam onttrokken door het in een bad met een oplosmiddel te plaatsen (bijvoorbeeld een acetonbad).
4
vacuümkamer met vloeibare kunststof
3. Geforceerde impregnatie Dit tweede vervangingsproces vormt de belangrijkste fase van plastinatie. Het aceton wordt vervangen door een reactieve kunststof zoals siliconenrubber. Daarvoor wordt het preparaat in een kunststofoplossing gelegd en in een vacuümkamer geplaatst. Het vacuüm onttrekt het aceton aan het plastinaat en laat de kunststof doordringen tot in de laatste cel.
vacuümpomp
vacuümpomp vacuüm
Het aceton wordt aan het weefsel onttrokken
Het silicone dringt door tot in het weefsel
4. Positionering Na de vacuümimpregnatie wordt het lichaam in de gewenste houding gebracht. Elke anatomische structuur wordt afzonderlijk gepositioneerd en gefixeerd met behulp van draden, naalden, klemmen en schuimblokjes.
5. Uitharding Tijdens de laatste fase wordt het preparaat uitgehard. Afhankelijk van het gebruikte polymeer, gebeurt dit onder invloed van gas, licht of warmte. De voorbereiding en plastinatie van een compleet lichaam vergt ongeveer 1.500 werkuren en is over het algemeen na een jaar afgesloten.
Schijfplastinatie Schijfplastinatie is een speciale vorm van plastinatie. Voor dit proces wordt het lichaam eerst diepgevroren en vervolgens in schijven gesneden van zo’n twee tot acht millimeter dik. In plaats van silicone gebruikt men in dit geval polyesterhars of epoxyhars voor de doordringing.
Met dank aan de Denver Post
5
Vraag en antwoord bij kinderen op BODY WORLDS Interview met dr. Gunther von Hagens, bedenker van BODY WORLDS & uitvinder van de plastinatie
Zijn de plastinaten uit de tentoonstelling op oudere leeftijd gestorven? Dr. von Hagens: De personen die hun lichaam geschonken hebben om het te laten plastineren met de bedoeling om ieder van ons te informeren over gezondheid, zijn gestorven op verschillende leeftijden. Sommige van hen waren al oud, andere waren nog jong en in hun beste levensjaren. Iedere persoon is anders, niet enkel van buiten, maar ook van binnen. Ik vind het bijzonder interessant dat ik, na meer dan dertig jaar als anatoom te hebben gewerkt, nog nooit twee identieke harten ben tegengekomen.
Hoe is het idee voor BODY WORLDS ontstaan? Was u ooit bang om te werken met dode lichamen? Dr. von Hagens: Toen ik ongeveer zes jaar was, werd ik zo ziek dat ik bijna stierf. Ik moest heel wat maanden in het ziekenhuis blijven en ging me geleidelijk aan goed voelen in die omgeving van ziekte en dood. De artsen en verpleegkundigen die me verzorgden, werden mijn helden, en ik had maar één wens: worden zoals zij. Toen ik later aan de slag ging als verzorger en verpleger in een ziekenhuis, (lang voordat ik arts werd), behoorde het onder andere tot mijn taken om de lijken naar het mortuarium te brengen. Andere medewerkers van het ziekenhuis deden dat niet graag, omdat zij er angstgevoelens bij kregen maar ik was nooit bang. Wie bang is voor de dood heeft geen goed leven.
6
Dr. von Hagens: Toen ik in de jaren zeventig anatomie doceerde aan de studenten van de medische faculteit moest ik gebruikmaken van geïllustreerde anatomieatlassen en prentenboeken om de organen en de stelsels van het lichaam op een begrijpelijke wijze te laten zien. Ik probeerde ook echte menselijke organen en preparaten te gebruiken, maar deze werden toen bewaard in kunststofblokken zodat je ze niet kon aanraken en ook de locatie van de organen niet correct kon bestuderen. Op een dag besefte ik dat, als dit kunststof zich van binnen in het lichaam zou bevinden en niet aan de buitenkant, het preparaat stijf en makkelijk hanteerbaar zou zijn, waardoor het bestudeerd en gebruikt kon worden. Ik probeerde enkel een probleem op te lossen, ik wilde mijn studenten opleiden zodat ze betere artsen zouden worden. Ik vind dat artsen niet in je lichaam moeten gaan rondneuzen of opereren als ze de
essentiële zaken er niet van kennen. Maar nadat ik organen en preparaten begon te plastineren, gebeurde er iets heel ongewoons. De conciërges, secretaressen en kantoormedewerkers aan de universiteit hielden steeds vaker halt bij het laboratorium omdat ze gefascineerd waren door de plastinaten. Op dat ogenblik ben ik begonnen na te denken over anatomie voor leken, wat BODY WORLDS uiteindelijk is. Het verschilt sterk van de anatomie die de professionals uit de medische sector beoefenen, het moet immers interessant en dynamisch zijn, en mag geen angst veroorzaken.
Hoe lang duurt het voor een plastinaat volledig klaar is? Dr. von Hagens: Plastinatie duurt lang.Voor een volledig lichaam kan dat tot 1.500 uren in beslag nemen. Daarbij vergeleken: Ik heb met `Samba´ wereldwijd de eerste olifant geplastineerd, dat duurde twee en een en half jaar of omgerekend vierenzestigduizend werkuren. De gargantueske olifant en andere plastinaten van dieren zoals de giraf, de beer, de haai, de gorilla en het paard maken deel uit van de BODY WORLDS of Animals (BODY WORLDS der dieren) een geheel nieuwe, zelfstandige dierenwereld, die ik met mijn vrouw en curator dr. Angelina Whalley heb geschapen. De wereldpremière van deze tentoonstelling vond plaats in het voorjaar van 2010 in de Duitse dierentuin, waar `Samba´is overleden. De tentoonstelling geeft een nooit eerder vertoond inzicht in het innerlijk leven en respect voor dieren.
Wat gebeurt er met de huid die van de lichamen verwijderd wordt? Dr. von Hagens: Elk lichaam is een schatkamer aan anatomische informatie, stoffelijke overschotten moeten voorzichtig en met respect behandeld worden. Alle restanten worden dan ook gecremeerd en begraven.
Hoe brengt u mensen zover om hun lichaam te schenken? Dr. von Hagens: Lichaamsdonatie is nooit mijn doelstelling geweest. Mensen schenken hun lichaam voor de plastinatie om diverse redenen: ze willen iets nalaten voor de latere generaties, ze kijken op tegen de afbraak en ontbinding die na het overlijden plaatsvinden, of ze houden niet van traditionele begrafenissen.
7
Een leven voor de wetenschap dr. Gunther von Hagens
BODY WORLDS leertip! Zoek een nieuwsbericht over gezondheid. Lees, kijk of luister naar het verhaal en vat in één paragraaf de belangrijkste informatie uit het verhaal samen. Beschrijf daarna in een tweede paragraaf hoe deze informatie jou of iemand uit jouw kennissenkring zou kunnen beïnvloeden.
Het hele leven van Dr. Gunther von Hagens staat in het teken van ontdekkingen, experimenten en uitvindingen. Als kind en jongeman heeft hij heel wat tegenslagen moeten verwerken, maar hij doorstond alle uitdagingen en werd een volleerd wetenschapper. Dr. Gunther von Hagens, anatoom, uitvinder van de plastinatie en bedenker van de BODY WORLDS-tentoonstellingen, werd geboren in 1945 in het Poolse Alt-Skalden, vlakbij Poznan, dat toen deel uitmaakte van Duitsland. Als baby legden zijn ouders hem in een mandje en trokken zij westwaarts om de Russische bezetting van hun thuisland te ontvluchten. Het gezin vestigde zich in Greiz, een klein stadje waar Gunther von Hagens bleef wonen tot hij 19 was. Als kind kreeg von Hagens te horen dat hij leed aan een zeldzame bloedingstoornis die zijn activiteiten belemmerde en waardoor hij vaak in het ziekenhuis moest verblijven. Op zesjarige leeftijd werd de ziekte hem bijna fataal en was hij maandenlang gehospitaliseerd. De artsen en verpleegkundigen die hem verzorgden inspireerden hem, en hij besloot geneeskunde te studeren. Hij was al van jongs af aan geïnteresseerd in wetenschappen en was bijzonder opgewonden bij het vooruitzicht op de lancering van de Russische Sputnik. In 1965 startte Gunther von Hagens zijn medische studies aan de Universiteit van Jena. Zijn originele ideeën en extraverte persoonlijkheid kregen zelfs aandacht in academische verslagen van de universiteit. De professoren hadden het over zijn charisma en verbeelding. Ze bespraken zijn ongebruikelijke praktijken, maar constateerden dat zijn innoverende werkwijzen altijd in het belang waren van de patiënt en de rest van de studentengemeenschap. 8
Tijdens zijn universitaire opleiding begon Gunther von Hagens te twijfelen aan het communisme en het socialisme – de politieke leerstellingen van die tijd – en nam hij deel aan studentenprotesten. In januari 1969 werd hij opgepakt toen hij probeerde om de grens over te steken, naar Oostenrijk en de vrijheid. Na een hele reeks gebeurtenissen werd Gunther von Hagens op 23-jarige leeftijd gearresteerd, naar Oost-Duitsland gestuurd en twee jaar opgesloten in de gevangenis. ‘Toen ze mij de eerste keer arresteerden, had een vriendelijke bewaker medelijden met mij en liet hij een raam openstaan zodat ik kon ontsnappen. Ik aarzelde en maakte geen gebruik van de gelegenheid. Door dit onlogische gedrag werd ik twee jaar opgesloten. Maar ik heb er veel van geleerd wanneer zich een mooie kans aanbiedt, moet je haar grijpen; anders heb je er misschien je hele leven lang spijt van’, vertelt Dr. von Hagens. Nadat West-Duitsland hem in 1970 vrijkocht, schreef Gunther von Hagens zich in aan de Universiteit van Lübeck om er zijn studie geneeskunde af te maken. In 1977 vond dr. von Hagens plastinatie uit, een baanbrekende techniek voor het bewaren van preparaten die gebruikt wordt voor de BODY WORLDS-tentoonstellingen. Hij vroeg octrooi aan op het procédé en besteedde de daaropvolgende zes jaar al zijn energie aan zijn uitvinding. Uiteindelijk richtte dr. von Hagens een eigen bedrijf op om zijn kennis en apparatuur te delen met medische scholen en instellingen overal ter wereld De producten die hij aanbiedt, helpen toekomstige artsen bij hun opleiding en dragen bij aan de algemene ontwikkeling en vooruitgang van de wetenschap. In 1992 huwde Dr. Gunther von Hagens met Dr. Angelina Whalley, een arts die actief is als zijn manager en als ontwerper van de BODY WORLDS-tentoonstellingen. Dr. von Hagens heeft drie kinderen: Rurik, Bera en Tona. Al meer dan 34 miljoen mensen in Europa, Azië en Noord-Amerika hebben de BODY WORLDS-tentoonstellingen bezocht.
Overzicht van de tentoonstelling, inclusief leuke weetjes
De stukken uit de BODY WORLDS-tentoonstelling van dr. Gunther von Hagens maken gebruik van de plastinatiemethode om bezoekers te laten zien hoe het menselijke lichaam in elkaar zit. Verder laten ze zien hoe de verschillende anatomische stelsels in het menselijke lichaam werken. In deze speciale studentengids hebben we het ook over de verschillende stelsels die in de tentoonstelling aan bod komen, zoals het locomotorisch stelsel, het ademhalingsstelsel, het spijsverteringsstelsel, het zenuwstelsel en het systeem van hart en bloedvaten.
9
HET BEWEGINGSAPPARAAT Zorgt voor beweging
jukbeen
sleutelbeen
borstbeen
darmbeenblad bekken heiligbeen stuitje
In de rode bloedcellen zit hemoglobine; zij vervoeren zuurstof. De witte bloedcellen produceren de nodige antistoffen om bacteriën, infecties en ziektes te bestrijden. Het skelet heeft verschillende taken. Het beschermt onze interne organen, het ondersteunt en vormt ons lichaam, en het dient voor de aanhechting van spieren.De botten zijn belangrijk bij bijna elke beweging die we maken. Maar zonder de hulp van de spieren zouden we nog geen potlood kunnen verplaatsen. De spieren bestaan uit cellen die samentrekken.
dijbeen
knieschijf
De spieren en de botten zijn met elkaar verbonden via pezen, die we kunnen vergelijken met koorden. Wanneer een spier samentrekt, trekt hij aan een pees, die op zijn beurt aan een bot trekt, en er ontstaat beweging.
kuitbeen
scheenbeen
Skelet
Ook al lijkt het makkelijk om bijvoorbeeld een bal te gooien, het ziet er al heel wat complexer uit als we deze beweging bekijken in het lichaam. Voor de werpbeweging gebruiken we heel wat spiergroepen in de schouders, de armen, de borstkas, de buik en zelfs de benen!
Het motorisch stelsel is het systeem dat ervoor zorgt dat ons lichaam in beweging komt. Het bestaat uit de botten die samen het skelet vormen, de gewrichten die de botten bijeenhouden en de spieren die door samen te trekken en te ontspannen ervoor zorgen dat we effectief kunnen bewegen. Het skelet vormt het geraamte van ons lichaam en bestaat uit botten en kraakbeen. De botten bestaan meestal uit calcium, vandaar dat het zo belangrijk is om melk te drinken. Melk is immers rijk aan calcium en houdt onze botten stevig. In onze botten zit een sponsachtige materie die we beenmerg noemen. Hierdoor zijn ze licht genoeg om makkelijk te bewegen, maar ook sterk genoeg om ons lichaamsgewicht te dragen. Het beenmerg staat ook in voor de productie van de witte en rode bloedcellen. 10
Strekking
relaxter biceps contraheerde triceps Flexxur
contraheerde biceps relaxter triceps
Wist je dit al? Bij de geboorte beschikt een mens over 300 botten. Naarmate de baby groeit, smelten heel wat kleinere botten samen, waardoor we als volwassene nog slechts 206 botten hebben.
opperarmbeen
zijband
ellepijp spaakbeen
Ellebooggewricht, vooraanzicht
Elk van deze groepen moet samenwerken met de zenuwen om tot een beweging te komen. En dat alles in een fractie van een seconde! Om een bal te gooien gebruiken we de willekeurige (of dwarsgestreepte) spieren. Dat zijn de spieren die we zelf kunnen aansturen. Daarnaast hebben we ook de onwillekeurige (of gladde) spieren, dat zijn de spieren die we niet zelf kunnen aansturen, zoals het hart en de maag.
BODY WORLDS leertip! De botten van het menselijke skelet geven het lichaam de nodige kracht en structuur. Een sterk en gezond skelet is belangrijk voor iedereen, zowel bij het werk als bij de ontspanning. Denk aan drie zaken die je elke dag doet en waarbij je bepaalde botten gebruikt.
De loper (1997)
Een ander belangrijk onderdeel van het locomotorische stelsel zijn de gewrichten. Deze zitten tussen belangrijke botten die samenkomen en je helpen om te bewegen en te buigen. Er bestaan verschillende soorten gewrichten zoals kogelgewrichten in de heupen en scharniergewrichten in de knieën en ellebogen. Rond het gewricht zit een omhulsel waarin een vloeistof zit die voor de vloeiende beweging van de botten zorgt. 11
Wist je dit al? Het zenuwstelsel transporteert berichten van de hersenen naar andere delen van het lichaam met een snelheid van meer dan 160 kilometer per uur.
Het zenuwstelsel De boodschapper en de baas
axonterminale
Het zenuwstelsel is het lichaamssysteem dat onze bewegingen, gedachten en emoties door het hele lichaam aanstuurt. Zonder zenuwstelsel zouden we niet functioneren!
schwan-cel ranvier bindendering
Het zenuwstelsel bestaat uit twee delen: het centraal zenuwstelsel en het perifere zenuwstelsel. Het centraal zenuwstelsel omvat de hersenen en het ruggenmerg. Samen met de zenuwen zorgen deze beide elementen ervoor dat er berichten heen en weer gaan tussen de hersenen en de rest van het lichaam.
celkern cellichaam dendriet
De hersenen zijn de baas en bestaan uit vijf delen: de grote hersenen, de kleine hersenen, de hersenstam, de hypofyse en de hypothalamus. De grote hersenen vormen het grootste deel en controleren de gedachten, de spraak en de willekeurige spieren, dus de spieren die we kunnen aansturen. Verder gebruiken we onze grote hersenen ook wanneer we op school hard nadenken en wanneer we iets moeten herinneren. De kleine hersenen zijn veel kleiner dan de grote hersenen, maar daarom niet minder belangrijk. Ze controleren het evenwicht, de beweging en de coördinatie. Zonder onze kleine hersenen zouden we niet rechtop kunnen blijven staan!
De hersenstam verbindt de rest van de hersenen met het ruggenmerg. Dit gedeelte staat in voor de belangrijkste zaken die je in leven houden, zoals de ademhaling, de bloeddruk en de spijsvertering. In tegenstelling tot de grote hersenen stuurt de hersenstam de gladde spieren aan, met andere woorden de spieren die werken zonder dat we ons daarvan bewust zijn, bijvoorbeeld het hart en de maag.
hersenbalk
zijventrikel
kleine hersenen
brug verlengd merg Linker hersenhelft
12
De kleine hypofyse staat borg voor de productie en de afgifte van hormonen aan het lichaam. Deze zorgen ervoor dat we groeien en veranderen.
grote hersenen kleine hersenen
En tot slot is er nog de hypothalamus, die onze lichaamstemperatuur, onze emoties en ook het honger- en dorstgevoel regelt. harde ruggenmergvlies
De hersenen hebben heel wat taken, maar ze moeten daarbij geholpen worden door de zenuwen en ook door het ruggenmerg. Alles wat wij doen kan alleen maar omdat hersenen, zenuwen en ruggenmerg samenwerken.
ruggenmerg
spinal zenuwen
Het zenuwstelsel telt vele miljoenen neuronen, die microscopische cellen zijn. Wanneer je iets doet, sturen de neuronen een bericht naar de hersenen. Het perifere zenuwstelsel bestaat uit de zenuwen en neuronen die het centraal zenuwstelsel verlaten om de ledematen en organen van het lichaam te laten functioneren. Hier wordt alles aangesloten. Als je de volgende keer een proefwerk maakt, een glas water drinkt, lacht of ook maar iets anders doet, is dat dankzij je zenuwstelsel. Je zou in feite nu al dankjewel kunnen zeggen, want het heeft je net geholpen om deze tekst te lezen!
ischias zenuw
BODY WORLDS leertip! Het zenuwstelsel voert berichten naar de hersenen die ervoor zorgen dat onze vijf zintuigen werken: het gevoel, de smaak, het gehoor, het zicht en de reukzin. Bestudeer deze vijf zintuigen door voor elk ervan één van je favoriete activiteiten te beschrijven. Zo kan je zeggen dat je graag naar klassieke muziek luistert, omdat het je helpt om je te concentreren. Dit heeft dan te maken met het gehoor. 13
De ademhalingsorganen Zuurstof in, kooldioxide uit
Samen met andere lichaamssystemen zorgen de organen van het ademhalingsstelsel ervoor dat de cellen van ons lichaam de nodige zuurstof krijgen om te leven. Bij het inademen zetten de spieren van je borstkas uit. Het middenrif daalt en creëert een lagere luchtdruk in de longen dan erbuiten. Hierdoor stroomt lucht via de neus of mond naar binnen. De inkomende lucht passeert langs de slokdarm en wordt vochtig naarmate hij dieper de luchtpijp instroomt naar de longen. Zodra de lucht in de longen stroomt, zetten de longen opnieuw uit. In de longen stroomt de lucht via buisjes, die we bronchiën noemen, in nog kleinere buisjes, de bronchioli, die steeds dunner worden tot ze de alveolen of longblaasjes bereiken, kleine zakjes met ongeveer de grootte van een zandkorrel.
Via de wanden van de alveolen komt de zuurstof uit de ingeademde lucht terecht in het bloed dat langs de alveolen stroomt. Het bloed neemt die zuurstof op en geeft vervolgens kooldioxide af aan de alveolen. De cellen van ons lichaam hebben zuurstof nodig om te kunnen leven, terwijl kooldioxide het afval is van de activiteiten van de cellen. De rode bloedcellen zijn de kleine werkers die het zuurstof naar de cellen brengen, en het kooldioxide op hun weg terug meenemen. We weten allemaal dat roken ongezond is voor de longen en kan leiden tot de dood. Een van de redenen hiervoor is dat roken ervoor zorgt dat bepaalde kleine structuren, de trilhaartjes, niet langer werken. De bewegende trilhaartjes in de longen zorgen ervoor dat schadelijke deeltjes uit de longen verwijderd worden. Door te roken worden ze inactief of zelfs beschadigd. En kunnen de schadelijke deeltjes in de longen achterblijven. luchtpijp
hoofdbronchiën bronchiën
Long met preparatie van de bronchiën in de bovenste linker lob
14
Wist je dit al? De linkerlong is iets kleiner dan de rechterlong om plaats vrij te laten voor het hart.
strotklepje
Een ander schadelijk gevolg van roken is dat de chemicaliën uit de sigaretten zich opstapelen in de longen, waardoor de delicate alveolen dikker worden en gaan zwellen, zodat ze niet langer op een correcte manier zuurstof en kooldioxide kunnen uitwisselen met het bloed. Dit leidt tot longemfyseem.
sterk vergrote schildklier
Vergrote schildklier (krop)
Niet-rokerslong
Rokerslong
Even nadenken De kooldioxide die wij afgeven, wordt opgenomen door de planten die de kooldioxide gebruiken om opnieuw de benodigde zuurstof voor ons te creëren. Wij daarentegen nemen zuurstof op en vormen deze om tot kooldioxide, wat de planten nodig hebben. Dit noemen we een symbiotische relatie, die goed is voor de beide organismen. Denk eens na over andere manieren waarop de mens in symbiose werkt met de natuur.
BODY WORLDS leertip! Dankzij een gezond ademhalingsstelsel kunnen we een actief leven leiden. Roken creëert problemen voor de ademhaling. Noem vijf redenen om niet te roken.
15
De bloedsomloop en het hart De grote pomp van het lichaam
Afbeeldingen van het hart worden vaak gebruikt als symbool voor romantiek of liefde. Maar eigenlijk – en dat is veel belangrijker – is het hart het centrale orgaan van ons cardiovasculair stelsel. Bovendien ziet het er niet echt uit als de vele afbeeldingen die we zien met Valentijn.
vaten blijft stromen zodat het elk weefsel en elke cel in ons lichaam bereikt. De overleving van de mens is afhankelijk van de bloedcirculatie naar de organen, de weefsels en de cellen van het lichaam.
Cardio betekent hart, en ons cardiovasculair stelsel is essentieel om te overleven.
Door de slagaders stroomt zuurstofrijk bloed weg van het hart, terwijl de aders het zuurstofarme bloed terugvoeren naar het hart. Via het hart en de longen krijgt het bloed vers zuurstof toegevoegd, dat vervolgens aan de rest van het lichaam geleverd wordt.
Soms gebruikt men ook de term ‘vatenstelsel’ voor het cardiovasculair stelsel omdat het zorgt voor de circulatie van het bloed in het lichaam. Het omvat het hart, een gespierd pompsysteem, en een gesloten vaatstelsel bestaande uit de slagaders, de aders en de haarvaten. Het cardiovasculair stelsel speelt een essentiële rol, want het zorgt ervoor dat het bloed continu en gecontroleerd door de duizenden kilometers aan microscopische haar-
Twintig belangrijke slagaders doorkruisen het lichaamsweefsel. Daarna vertakken ze zich in kleinere vaten die we kleine slagaders noemen. Deze vertakken zich verder in de haarvaten, waarvan de meeste dunner zijn dan een haarsprietje, en sommige zelfs zo dun dat er slechts één bloedcel tegelijk door kan.
rechterboezem linkerboezem
mitralisklep tricuspidalisklep
aortaklep
tussenschot
rechterkamer
linkerkamer
linkerkamer
Menselijk hart, in lengterichting doorgesneden
16
linkerboezem
Wist je dit al? In elk levensstadium is het hart ongeveer zo groot als de vuist die we kunnen maken door onze hand te sluiten.
aortaboog (arcus aortae)
hart
capillaire vaten in de lever
Zodra het bloed in de haarvaten zuurstof en voedingsstoffen afgeleverd heeft, neemt het kooldioxide en andere afvalstoffen op. Dan stroomt het terug via bredere vaten die we venulae of adertjes noemen. Uiteindelijk vormen al deze venulae samen de aders die het bloed terugvoeren naar het hart om zuurstof op te nemen. Als we alle vaten van dit netwerk aan elkaar zouden koppelen, zouden ze ongeveer 97.000 kilometer lang zijn, meer dan voldoende om tweemaal de aarde rond te gaan! Aangezien alle lichaamsweefsels een beroep doen op het cardiovasculair stelsel verschijnt dit al snel bij ontwikkelende embryo’s, namelijk in de vierde week na de bevruchting. En lang vóór enig ander essentieel orgaanstelsel begint het al te werken.
capillaire vaten van de rechternier
capillaire vaten van de baarmoeder
Aderconfiguratie van hart, lever, nieren en baarmoeder
BODY WORLDS leertip! Het cardiovasculair stelsel is gevoelig en kan door heel wat zaken getroffen worden. Vet en cholesterol, bijvoorbeeld kunnen de bloedstroom in het lichaam vertragen of zelfs blokkeren. We krijgen vet en cholesterol binnen via onze voeding, vandaar dat men ons aanspoort om zo weinig mogelijk vetrijke voeding te eten. Som tien vetrijke voedingsmiddelen op, en tien gezondere opties. Bijvoorbeeld: donuts zijn vetrijk, toast is een alternatief. 17
Het spijsverteringsstelsel Voeding omzetten in energie
tong
slokdarm
maag
lever
Het spijsverteringsstelsel in ons lichaam zet voeding die wij opnemen om in energie die wij nodig hebben om te leven.
alvleesklier twaalfvingerige darm
dunne darm
dikke darm
Het duurt een tijdje vooraleer onze voeding het spijsverteringsstelsel helemaal heeft doorlopen. Het begint in de mond waar onze tanden het voedsel in kleinere stukjes vermalen en trekken. Het voedsel wordt vervolgens vochtig en zacht door ons speeksel, en de koolhydraten beginnen op te lossen. Zodra het voedsel een natte brij is, wordt het via de spierwerking in de keel geduwd, en verder in de slokdarm die naar de maag leidt. Zodra het voedsel in de maag terechtkomt, wordt het gemengd en verder afgebroken door de maagzuren. De maag beschermt zichzelf tegen deze zuren door een slijmlaag af te scheiden die de binnenkant van de maag bekleedt. Sommige elementen zoals water en suikers kunnen vanuit de maag rechtstreeks in de bloedstroom opgenomen worden. De elementen die verder verteerd moeten worden, moeten nog een aantal stappen doorlopen. Wanneer de maag het voedsel tot een vloeistof heeft omgevormd, stroomt het via een klep in de dunne darm. Deze heeft een grote oppervlakte omdat er villi in zitten. Villi zijn heel kleine structuren die eruitzien als korte uitstekende haartjes. Via de wanden van deze villi komen de voedingsstoffen uit de voeding terecht in de bloedstroom. Deze voert de voedingsstoffen naar de cellen die ze nodig hebben om te leven.
blindedarm wormvormig aanhangsel endeldarm De organen van het spijsverteringskanaal
18
Wist je dit al? Dagelijks wordt in de mond ruim een halve liter speeksel geproduceerd, alsook ongeveer zeven liter spijsverteringssappen.
Zodra alle nuttige voedingsstoffen uit de voeding in de dunne darm gehaald zijn, gaan de onbruikbare delen door naar de dikke of de karteldarm. In de dikke darm wordt het water uit het afval gehaald dat vervolgens hard wordt en verandert in fecaliën. Deze verlaten het lichaam wanneer je naar het toilet gaat.
Aderconfiguratie van de leverarteriën, van achteren gezien
Helpers voor de spijsvertering De alvleesklier, de lever en de galblaas zijn enkele organen die belangrijk zijn voor het spijsverteringsstelsel. De alvleesklier produceert enzymen die helpen om de eiwitten, vetten en koolhydraten te verteren. De lever produceert de gal, die helpt bij de opname van vet en opgeslagen wordt in de galblaas tot we ze nodig hebben. De enzymen en de gal komen in de dunne darm terecht via kanaaltjes. Een interessant feit is dat we de galblaas eigenlijk niet nodig hebben. Als ze verwijderd is, stroomt de gal gewoon rechtstreeks in de dunne darm om haar werk te doen.
parasympathische zenuwvezels
twaalfvingerige darm
maagarterie
Magen in verschillende vormen en grootten
BODY WORLDS leertip!
BODY WORLDS leertip!
Het spijsverteringsstelsel breekt voedsel af en voorziet het lichaam op die manier van energie. Wat zou je eten als je energie nodig hebt om te sporten of voor een actieve vrijetijdsbesteding? Som vijf voedingsmiddelen op waarvan je denkt dat ze goede bronnen van energie zijn. Combineer ze dan en zoek deze voedingsmiddelen op. Waren het allemaal gezonde keuzes? 19
D e ontwikkeling voor de geboorte
De eerste periode van het menselijk leven verloopt onzichtbaar in het lichaam van de moeder. Hij begint met een enkele cel, de zygote, als het zaad van de vader het ei van de moeder bevrucht. De zygote bevat het menselijke genoom, het individuele bouwplan van een heel mens. Dat bestaat uit genparen van de moeder en de vader, die verspreid op chromosomen liggen. Die bepalen de individuele eigenschappen van het individu dat aan het ontstaan is, zoals bijvoorbeeld de kleur van haren en ogen, de grootte van het lichaam, een aantal gedragspatronen en een groot aantal ziektes.
Bevruchte eicel (4000-voudige vergroting)
De eerste weken Zo’n 30 uur na de bevruchting begint een microscopisch kleine eicel zich te splitsen. Via de eileider komt de kiem in de baarmoeder, waar hij zich nog enkele malen splitst tot hij zich op de zesde dag in het slijmvlies van de baarmoeder nestelt. Vanaf dat moment duurt de zwangerschap gemiddeld zo’n 266 dagen. Het nieuwe leven is in de baarmoeder omgeven door vruchtvliezen en zwemt in het vruchtwater. Via de navelstreng en de placenta, de moederkoek, wordt het gevoed vanuit de bloedsomloop van de moeder. Na vier weken is het embryo ongeveer vier millimeter groot. Tot het eind van de achtste week groeit het tot zo’n drie centimeter, het weegt dan ruim vier gram. Op dat moment zijn alle organen al voorhanden. Daarna is het kind in wording alleen maar bezig met groeien. Voortaan heet het foetus. Week 13 tot 14 Er zijn eerste gecoördineerde bewegingen, al merkt de moeder daar nog niets van. Het vrij grote hoofd komt rechtop te staan, de benen zijn al goed ontwikkeld en de teennagels beginnen te groeien. Week 15 tot 16 De foetus is nu ongeveer 15 centimeter lang en 200 gram zwaar. Of het een jongen of een meisje is zie je op de echoscopie en het skelet is op een röntgenfoto al duidelijk te zien. De foetus begint bloed te ontwikkelen in de lever. Bij vrouwelijke foetussen zijn de eierstokken al aanwezig. Week 17 tot 18 De foetus groeit minder snel, hij weegt nu zo’n 320 gram. De huid is nog steeds dun omdat het witte onderhuidse vetweefsel nog niet ontwikkeld is. Maar het bruine vetweefsel dat het kleine organisme nodig heeft om warm te worden, begint zich al te vormen. Bij een vrouwelijke foetus is het begin van de baarmoeder te zien. Een moeder die al eens een kind heeft gekregen kan nu het kind voelen bewegen.
20
Wist je dit al? Als een zwangere vrouw alcohol drinkt, is het alcoholgehalte in het bloed van de baby even hoog als dat van de moeder.
Placenta. Aan de zijde van de foetus vertakken de arteriën en venen van de navelstrengvaten langs het oppervlak.
Week 19 tot 20 Tegen het eind van deze fase is de foetus ongeveer 28 centimeter lang en 450 gram zwaar. Het lichaam en het hoofd van de foetus zijn nu bedekt met fijne haartjes, ook wel lanugohaar of babydons genoemd. Het bevat maar weinig pigment. Ook een vrouw die voor de eerste keer een kind krijgt kan nu voelen dat het kind beweegt.
Week 25 tot 28 De longen zouden nu echt kunnen ademen, dat wil zeggen dat de foetus buiten de baarmoeder een goede kans heeft om te overleven als hij nu geboren zou worden. In week 26 kan het kind zijn oogjes opendoen en krijgt het lichaam een rondere vorm dankzij het onderhuidse vetweefsel dat zich inmiddels heeft ontwikkeld. De foetus weegt nu meer dan een kilo. In milt en beenmerg begint zich bloed te vormen. Week 29 tot 32 De foetus is nu meer dan 42 centimeter lang en weegt tussen de 1500 en 2100 gram. De vingernagels komen tot de vingertoppen, de huid is roze en glad. De handjes reageren op prikkels met een grijpreflex.
Embryo in de achtste week van de zwangerschap
Week 21 tot 24 Het gewicht van de foetus neemt weer sneller toe, en de lichaamsverhoudingen veranderen. Er zijn snelle oogbewegingen, de vingernagels beginnen te groeien. De huid is nog rood en gerimpeld. De longen zijn intussen in staat om te ademen, al is er nog geen sprake van coördinatie tussen de longen en het zenuwstelsel.
BODY WORLDS leertip! Veel factoren hebben invloed op de ontwikkeling van het ongeboren kind. Welke milieu-invloeden en welke gedragingen van de moeder hebben een positief of negatief, of zelfs schadelijk effect op het kind? Op welke wijze de invloeden bereiken de ongeboren baby? Bespreek deze kwesties in de klas. 21
Kunst in de wetenschap De schoonheid van het lichaam
BODY WORLDS leertip! Begrijpen hoe het lichaam werkt, is in heel wat beroepen belangrijk. Denk na over wat je later zou willen doen, en leg in een zin of in een korte paragraaf uit welk aspect van de anatomie belangrijk is in die baan en waarom.
De plastinaten uit de BODY WORLDStentoonstelling leren ons heel wat over de wetenschap en de anatomie van het menselijke lichaam. Verder leren ze ons ook veel over de vorm en de schoonheid van het menselijke lichaam. De studie van de anatomie heeft altijd een belangrijk deel uitgemaakt van de kunstopleiding. Kunstenaars die weten hoe het menselijk lichaam in elkaar zit en hoe de spieren werken, zullen de mensen in hun schilderijen, beeldhouwwerken en andere kunstvormen beter kunnen weergeven. Deze kennis is belangrijk, ook al kiest de kunstenaar ervoor om de menselijke vorm eerder abstract dan realistisch weer te geven. Bij de plastinaten uit de BODY WORLDS-tentoonstelling heeft Gunther von Hagens zijn menselijke figuren zodanig gepositioneerd dat ze laten zien hoe het lichaam in elkaar zit en hoe het bepaalde taken uitvoert. Verder heeft hij ze voorgesteld op manieren die de verschillende stelsels in het lichaam benadrukken. Zo is er een groepsplastinaat, “De bloedvatenfamilie” genaamd, die de menselijke vorm weergeeft aan de hand van het bloedvatennetwerk. De wetenschappelijke keuzes die hij gemaakt heeft, maken de bezoekers op een vernieuwende manier duidelijk hoe het lichaam werkt. En tegelijkertijd maakt hij ook duidelijk hoe mooi de vormen en stelsels van het menselijke lichaam zijn. Aan de hand van de verschillende tentoonstellingsstukken leren de bezoekers heel wat over de wetenschap en de biologie van de anatomie. Terwijl ze ook kennismaken met de artistieke kwaliteiten van de anatomie. 22
Hierdoor is deze tentoonstelling interessant voor alle studenten, en niet enkel voor studenten uit de wetenschappelijke richtingen.
Denken als een kunstenaar Net als Gunther von Hagens houden kunstenaars er soms van om zich te concentreren op één aspect van een figuur. In de kunst gebeurt dit door één eigenschap van een persoon te benadrukken, of door het onderwerp vanuit een ongebruikelijke hoek of een ongewoon perspectief te laten zien. Verken dit idee door te denken aan iemand uit je familie. Denk na over hoe die persoon is, of wat je bij hem of haar bewondert. Bedenk dan waarop je je zou concentreren als je deze persoon in een kunstwerk zou gieten. Maak een schets van je kunstwerk en leg je ideeën uit aan de klas.
Foto’s als kunst Aan fotografen voor dagbladen wordt vaak gevraagd om van de mensen uit het nieuws een fotoportret te maken. Deze portretten zouden vaak beschouwd kunnen worden als fotografische kunstwerkjes. Blader enkele dagen lang door de nieuwsrubrieken van de krant en knip foto’s uit waarop mensen geportretteerd staan. Neem de foto eruit die je het mooiste vindt en leg aan de klas uit waarom hij in jouw ogen doeltreffend of artistiek is. Plak tot slot een titel bij de foto die je aan je klasgenoten toelicht.
Sportanatomie Coaches moeten weten hoe ze de fysieke vaardigheden en talenten van hun spelers moeten beoordelen. Deze talenten steunen vaak op de anatomie. Kies een atleet die je bewondert. Denk dan aan de verschillende lichaamsstelsels die we in deze gids besproken hebben. Beschrijf welke stelsels het meest bijdragen tot het succes van de atleet.
Zou jij het doen?
Enkele overwegingen over plastinatie en je lichaam
Wist je dit al? Plastinatie neemt heel wat tijd in beslag. Het prepareren van een volledig lichaam kan tot 1.500 uur duren.
BODY WORLDS leertip! Vat na het klassikale gesprek het algemene gevoel van de klas samen in een nieuwsbericht zoals je dat op de voorpagina van de krant vindt. Bespreek hoe krantenjour-
Alle preparaten in de BODY WORLDS-tentoonstellingen van Gunther von Hagens zijn authentiek. Ze zijn afkomstig van personen die tijdens hun leven verklaarden dat hun lichaam na hun dood ter beschikking moest worden gesteld aan de wetenschap om het te gebruiken voor de opleiding van artsen en de vorming van het grote publiek. ‘BODY WORLDS is vooral een samenwerking tussen de donoren en mijzelf en al diegenen die de tentoonstelling bezoeken’, vertelt von Hagens. ‘De mensheid is deze donoren heel wat verschuldigd, want zonder hen zouden er geen BODY WORLDS zijn.’ Om te garanderen dat de donoren vrijwillig hiertoe beslissen, vereist het Institut für Plastination van von Hagens dat alle donoren een officieel beschikkingstellingsformulier ondertekenen.Op dit formulier moeten de donoren vermelden dat ze hun beslissing om hun lichaam te schenken ‘met het oog op anatomisch onderzoek en opleiding … voor studenten en voor het grote publiek’, ‘vrijwillig en vrijelijk’ hebben genomen. Verder moeten ze antwoorden aanvinken op enkele specifieke vragen van het Institut für Plastination, zodat er geen twijfel over bestaat dat ze hun beslissing ten volle begrijpen. ‘Ik ga ermee akkoord dat mijn lichaam voor eender welk doel gebruikt wordt, op voorwaarde dat het te maken heeft met medisch onderzoek of opleiding’ is één van de voorbeelden. Of nog: ‘Ik ga ermee akkoord dat mijn geplastineerd lichaam gebruikt kan worden voor medische informatieverlening aan leken en daartoe publiekelijk tentoongesteld wordt (bijvoorbeeld in een museum).’
nalisten al hun informatie moeten afwegen vooraleer een algemene conclusie te trekken. Vergelijk dan de samenvattingen van verschillende klasgenoten. In hoeverre lijken zij op elkaar? Welke verschillen zijn er? Wat is de reden voor die verschillen?
Mensen die hun lichaam schenken aan het Institut für Plastination kunnen ervoor kiezen om alle nog bruikbare organen te schenken om levens te redden vooraleer de lichamen geplastineerd worden.
Praat erover Bespreek in de klas of je al dan niet zou willen dat jouw lichaam, of dat van een familielid, geplastineerd wordt voor opleidings- of tentoonstellingsdoeleinden. Bespreek dan of je het al dan niet een goed idee vindt om plastinaten publiekelijk tentoon te stellen. Om het iets makkelijker te maken kan je vooraan in de klas een ‘pro’-stoel en een ‘contra’-stoel plaatsen waarop eenieder zijn mening kan geven.
Tijdens het gesprek • Ga na wat de motieven zijn van een donor om zijn/haar lichaam te laten plastineren voor opleidings- of tentoonstellingsdoeleinden. • Ga na hoe de vrienden en familieleden van een donor zich voelen.
Of nog: ‘Ik ga ermee akkoord dat mijn lichaam gebruikt wordt voor een anatomisch kunstwerk.’
• Stel je voor dat een naaste familielid zich wil laten plastineren.
Of nog: ‘Ik ga ermee akkoord dat leken mijn geplastineerd lichaam kunnen aanraken’ in sommige tentoonstellingen.
• Ga na wat je kan leren – of geleerd hebt – over je eigen lichaam door de BODY WORLDS plastinaten te bekijken.
23
www.bodyworlds.nl
Jouw ogen knipperen 10.000.000 keer per jaar.
Een mens kust gemiddeld 20.160 minuten in zijn leven.
Je eten doet er 7 seconden over om van de mond in de maag te komen.
NL DECEMBER 2011
Jouw hersenen bestaan voor 80% uit water.
